автореферат диссертации по истории, специальность ВАК РФ 07.00.02
диссертация на тему:
Государственный аппарат царизма в Беларуси в 30-60-х годах XIX в.

  • Год: 1997
  • Автор научной работы: Токть, Сергей Михайлович
  • Ученая cтепень: кандидата исторических наук
  • Место защиты диссертации: Минск
  • Код cпециальности ВАК: 07.00.02
Автореферат по истории на тему 'Государственный аппарат царизма в Беларуси в 30-60-х годах XIX в.'

Полный текст автореферата диссертации по теме "Государственный аппарат царизма в Беларуси в 30-60-х годах XIX в."

гг о од

АКАДЗМІЯ НАВУК БЕЛАРУСІ IНСТЫТУТ Г1СГОРЫ1

УДК 352/353 (476)(091)

ТОКЦЬ СЯРТЕЙ МІХАЙЛАВІЧ

ДЗЯРМУНЫ АПАРАТ ЦАРИЗМУ У БЕЛАРУСІ У 30-60-х ГГ. XIX СТ. (структура, функцы!, чьіноуніцкі корпус)

07.00.02. - Айчынная гісторьи

АУГАРЭФЕРАТ дьюертащіі на атрыманне вучовай ступені кандидата гістарнчньїх навук

Мінск - 1997

Работа выканана у аддзеле гісторні Беларусі ХІХ-пач.ХХ ст. Інституте гісторьіі Акадзміі навук Беларусі.

Навукови кіраунік: доктар гістарьмньк навук, прафесар

Біч М. В.

Афіцьшшя апаненты: доктар гістарьічньїх навук,

акадзмік АН Беларусі Ігнаценка 'І.М.

кандидат гістарьічньк навук, дацэнт Сосна У.А.

Апанірушая арганізадня: Гомельскі дзярлсауны універсітзт

АСарона адбудвецца "І8" 1997 г. у ^ гадзін

на паседжанні Савета Д. 01.40.(Ж па абароне дысертацый. на атршанне вучонай ступені доктара навук лры Інстнтуце гісторні АН Беларусі (220072, г. Шнек, вул. Ф.Скарыны, 1).

З дысертацыяй можна азнаеміцца у Цзнтральнай навуковай бібліятзцьі імя Я.Коласа АН Беларусі: г. Мінск, вул. Сургана-ва, 15.

Аутарзферат раз ас лака " І9" Г-С(/1л£' 1997 г.

Вучоны сакратар Савета кандидат гістарьічньїх навук

- і -

АГУДЬНАЯ ХАРАКТАРЫСТЫКА РАБОТЫ

Актуальнасць даследавання. У 1991г. Беларусь стала суве-рзннай і незалежнай дзяржавай. Дзяржаунае будауніцтва у цэлым 1 арганізащга на новых дэмакратычных принципах сістзмьі мясцовага кіравання у прьгоатнасці, сталі адным з галоуных накірункау унут-рьіпалітьічнай дзейнасці маладой країни. Аднак дасягненне поспехау на гэтых шляху становіцца праблематычным без асэнсавання палярэд-няга гістарьічнага волыту, вельмі часта адмоунага 1 нярздка траті чнага, але заусёды каштоунага і карыснага для налічадкау. Таму адным з важнейших аспектау у вьівучзнні наліага мінулага стала дас-ледаванне гісторні мясцовага дзяржаунага кіравання на беларускіх землях. У поунай ступені гзта адносіида і да перьіяду знаходження Беларусі у сгаїадзе Расійс-кай імперьіі, нягледзячы на тое, што дзяржауны апарат тады будавауся не на ас нове мясцовых гістарьічньїх традыцый, а па агульнаімперскаму узору і згодна з пастановамі царскай улады. Аднак многія праблемы таго часу - вельмі высокая ступень цзнтралізацьіі дзяржаунай улады, абмежаваныя паунамоцтвы мясцовага самакіравання, безадказнасць чьіноунікау перад грамадс-твам, карумпаванасць сярод дзяржауных служачых - застаюцца актуальным! і сёння. -

Храналагічньїя ражі работы ахспліваюць ЗО-60-я гады XIX ст. Выбар ніжняй мяжы даследавання абумоулены падзеямі паустання 1830-1831 гг., пасля падаулення якога царскі урад значна актьіві-завау сваю палітьнсу 9 Беларусі, накіраваную на поуную уніфікацьио гэтых губерняу, і у першую чаргу с1стзмы мясцовага кіравання, з уласна расійскімі землямі імперьіі. Верхний мяжой з’яуляецца 1871 г., калі на беларускіх землях было цаякам адмененаваеннае стаяо-вішча , уведзенае \/ пачатку паустакя 1863 г., і усталяваліся структуры і функцьіі дзяржаунага апарату, якія без істотних зменау дзейнічалі да рзвалюцьіі 1905-1907 гг. і пазней. Менавіта у ЗО-60-х гг. XIX ст. адбылася значная эвалюцыя структурная аргані-зацьіі і механізму функцыянавання мясцовых адміністрацьшньїх уста-ноу, а таксама кадравай палітьікі царскага урада, што прывяло да кардинальных зменау у асабовым складзе чьіноуніцкага корпусу.

Раснрацаванадць тзмьі даследавання. Гістарнчнае вывучэнне мясцовых дзяржауных устаноу і царскага чьіноуніцтва у Расійскай імперьіі пачынаецца 'з другой патовы XIX ст. Галоуньїм накірункам навуковай дзейнасці дарэвадюцыйных даследчыкау сгау фармаль-

на-юрыдычны аналіз адпаведных артыкулау імперскага заканадауства, што тычьшся арганізацьіі мясцовай дзяржаунай улады. У пэунай ступені тэта быу вымушаны даследчьіцкі падыход, бо матэрыялы афіцьій-нага справаводства з'яуляліся недастугіньїмі для навукоуцау. Тым не менш ужо сучаснікі паставілі такія важныя праблемы вывучэння мясцовага дзяржаунага кіравання, як праблема дзцзнтралізацні, узае-мадзеяння розных адгалінаванняу адмінісграцьійяага апарату, узае-мадачыненняу выбарных і бюракратычных устаноу. Тут у першую чаргу неабходна назваць гісторьїкау дзяржаунай школы А.Д. Градоускага, М.М.Каркунова, I.Я.Андрыеускага, а таксама А.I.Лазарэускага, І.А. Блінова і ікш. Аднак усе вышэй названия дасдедчьікі разглядалі мясцовы адміністрацьійньї-апарат толькі на аснове агульнаімперскага матэрыялу і не звярталі уваг і на асаблівасці арганізацьіі дзяржаунага кіравання у беларускіх губернях.

Асобныя аспекты структурнай арганізащі і дзейнасці урадавых устаноу царизму у Беларусі разглядалі у сваіх работах мясцовыя аутары - Е.Ф.Арлоускі, А.І.Мілавідау, і.А.Нікоцін, Л.Саяаневіч. Усе яньї наяежапі да афіцшна-манархічнага лагеру і імкнуліся ап-раудаць палітыку царызму на беларускіх землях. Пстарычныя факты падбіраліся імі з яунай тэндэнцыйнасцю. Аднак у гэтых работах сустракаецца шмат звестак, якія уяуляюць значную цікавасць пры даследаванні царскай адміністрацій у Беларусі.

У айчынкай гістарняграфіі розныя аспекты структурнай аргані-зацьіі і дзейнасці дзяржаунага апарату царызму на беларускіх землях разглядаліся у працах па сацняльна-зканамічнай і палітьічнай гісторьіі. Пачатак вывучэння азначанай праблематьікі паклалі работы Мітрафана Доунар-Залольскага, Аляксандра Цвікевіча, Усевалада Іг-натоускага.

На сенняші дзень да найбольш даследаваных можна аднесці сіс-тэму кіравання дзяржаунай вёскай, якую разглядалі у той ці іншай ступені У.А.Сосна, В.А.Загарульская, Я.К.Анішчанка. У іх работах вызначаны асаблівасці структурнай арганізацьіі і характеру дзейнасці органау кіравання казенньмі сялянамі у Беларусі. Аднак без асвятлення застауся аспект аб месцы гэтых устаноу у агульнай сіс-тзме мясцовага дзяржаунага кіравання, складзе чьіноуніцкага корпусу. Структура і функцьіі органау кіравання сялянамі пасля рэформы 1861 г. разглядаліся у манаграфіях В.П.Панюціча і М.Б.Фрыдман. У гэтых работах, на нашу думку, недастаткова даследаваны уплыу па-літьічнай сітуацьіі У тагачаснай Беларусі на характар дзейнасці аз-

. - з -

начаных устаноу і їх асабовы склад.

Асаблівасці арганізацьіі судовай сістзмн Расійскай імперні на беларускіх землях даследавалі Ф.Р.Бялевіч, А.У.Марьіскін, А.Ф.Свіб. Гзтыя навукоуцу таксама не разглядалі асобна праблему чьіноуніцкага складу судовых устаноу.

Дзейнасць царскай адміністрацьіі у Беларусі у другой пало-ве XIX ст. атрымала грунтоунае асвятлєнне у манаграфіі С.М.Самбук. Аутар на аснове багатага архіунага матзрыялу наказала сут-насць імперскай палітьпсі самадзяржауя, яе галоуныя накірункі і метады правядзення у жыццё. У рабоце разглядаеіща таксама кадра-вач палітьїка цаскага урада адносна призначання чьіноунікау на беларускіх землях. Аднак аналізу складу служачих мясцовага адмі-ністрацьійнага апарату у манаграфіі не праводзіцца.

У савецкай і сучаснай расійскай гістарняграфіі розныя аспекты гісторні мясцовага дзяржаунага кіравання у часы Расійскай ім-перні даследавалі М.П.Ярошкін, І.В. Аржахоускі,- П.М.Зыранау, М.М.Шумілау. У работах гэтых аутарау агрьімалі асвятленне такія питанні, як структура і механізм функцыянаванкя адміністрацнйнага апарату, яго сацыяльная база і склад чьшоуніцкага корпусу. Усе вышэйназваныя расійскія гісторьікі разглядалі мясцовы дзяржауны апарат царызму пераважна на матэрыялах унутраных губерняу•імперьіі і фактична не звярталі уваг і на специфіку арганізацьіі дзяржаунага кіравання на беларускіх землях.

У польскай гісгарьіяграфіі структуру і функцьіі мясцовых дзяржауных устаноу Расійскай імперьіі на тзрьіторьіі Беларусі даследавалі, пераважна на грунце вывучэння заканадаучых матзрыялау, С.Кут-шэба, Б.Леснадорскі, В.Бартэль, К.Гшбароускі. Работы названых аутарау знаходзяцца фактична на сумежш гісторні і правазнауства, у іх амаль не выкарыстоувалася архіуння матэрыялы аб дзейнасці царскай адміністрацьй. Вялікая увага у азначаных даследаваннях надавалася разгляду асаблівасцей арганізацьіі мясцовага кіравання царызму на беларускіх землях.

Гісторьш мясцовых дзяржауных устаноу Расійскай імперьіі зау-сёды виклікала значную цікавасць заходніх, у першую чаргу амеры-канскіх, гісторикау. У сінтззнай рабоце Р.Пайпса "Расія пры старым рэжыме", якая ахоплівае храналагічньї адрэзак з X ст. да 80-х гг. XIX ст, шмат месца адводзівда аналізу звалюциі дзяржаунага апарату царскай імпериі у бок узмацнення бюракратьмна-паліцзйска-га элементу. Р.Робіне даследавау механізм узаемаадносінау мясцо-

- 4 - ,

вай адміністрації з цэнтральнай уладай. Работы гзтых навукоуцау былі выкананы на агульнаімлерскім магзрыяле.

Аналіз гістарияграфіі праблемы мясцовага дзяржаунага кіра-вання царызму у Беларусі дазваляе, на нашу думку, зрабіць выснову аб неабходнасці правядзення спецыяльнага комплекснага даследаван-ня структурная арганізацьіі і чьіноуніикага складу адміністрацьйна-га апарату царызму у беларускіх губернях у 30-60-х гг. XIX ст.

Крнніцн, пакладзеныя у аснову дадзенага даследавання , можна падзяліць на настушшя групи: 1) матэрыялы афіцьійнага справаводс-тва, 2) даведачна-статысгычныя матэрыялы, 3) успаміньї і запіскі сучаснікау. Найбольшай па аб’ёму і важнейшай па значнасці з'яуля-ецца першая група - афівдйна-дакументальння матэрыялы, якую у сваю чаргу можна разбіць на асобныя падгрупы. Да адной з іх нале-жаць заканадаучыя матэрыялы, у якіх вьізначаліся структурная арга-нізация, функцьіі, механізм уваемадзеяння і парадак справаводства мясцовых дзяржауных уставоу, а таксама правілк призначання ка службу чьіноунікау, умовы атрымання новых чыноу і г.д. Гэтыя матэрыялы знаходзяцца у кнігах Збору законау Расійскай імперьіі за розныя гады і ва усіх трох Поуных зборах законау. Да другой падгрупы наяежаць матэрыялы справаводства мясцовых дзяржауных уста-ноу, якія захоуваюцца у Нацыянальных г!старычных архівах Беларусі у Гродне і у Мінску. Найбольш важная для даследавання бюракратыч-нага апарату інфармацьія канцзнтруецца у фондах губернатарскіх канпылярый, праз якія праходзілі усе самыя ісготння з пункту гледжання губернскага кірауніцтва звесткі аб мясцовым паяхтычным, гаспадарчым і культурным жьщці. У дадзеным дысертацыйным праекце пераважна выкарысганы архіуньщ матэрыялы адміністрацьійнага справаводства Віцебскай, Гродзенокай і Мінскай губерняу, у значна меншай ступені - Магілеускай і зусім не вьїкарьістоуваліся такія матэрыялы па Віленскай губерні. Дцнак, неабходна адзначыць, што умовы функцыянавання дзяржаунага апарату у Віленскай губерні бьілі фактична аналагічньїмі Гродзенскай губерні, а Магілеускай - Віцебскай. Для вывучэння асабовага складу дзяржаунага апарату вєль-мі важную падгрупу афіцыуна-дакументальных матэрыялау складаюць фармулярныя паслужныя спіскі чшоунікау. У іх фіксаваліся галоу-ныя звесткі: імя і прозвішча, узрост, веравызнанне, саслоунає па-ходжанне, адукацыя, маёмасны стан і праходжанне службы. Свядомае скажэнне гэтага віду крьініц амаль поунасцю выключена. На жаль, яны захаваліся толькі часткова. Найбольш поїння калекиьіі фарму-

лярных спіскау зберагліся адносна чьшоуніцтва Мінскай і Гродзенс-кай губерняу. Намі даследавана прьіблізна каля 2 тысяч паслужных спіскау чиноунікау азначаных губерняу за 1830г., канец 50-х гг. і канец 60-х гг. XIX ст, што складає прикладна каля папавіньї спіскау усіх чьшоунікау дзяржауных усганоу за названыя гады. Усе гэ-тыя спіскі прааналізавалы У адпаведнасці з выбраньш параметрам!. Вьінікі аналізу, на нашу думку, у цэлым верна' адлюстроу-ваюць структуру царскага чьшоуніцтва у Беларусі адносна веравыв-нання, сацыяльнага паходжання, маёмаснага стану, узроуню адука-цьіі. Другую асноуную групу криніц складаюць даведачна-статыстыч-ныя матзрыялы. З 50-х гг. XIX ст. пачынаецца выданне губернскіх памятных кніжак і адрас-календароу, у якіх змяшчаліся статыстыч-ныя звесткі аб складзе мясцовага чьшоуніцтва. На пачатку 60-х гг.

XIX ст. афіцзрамі Генеральнага штаба бьілі сабраны і выдадзены зборнікі статыстычных матэрыялау па Е<іленскай, Гродзенскай і Мінскай губернях, дзе меліся дадзеныя аб структурнай арганізацні і фінансаванні мясцовага дзярдіаунага апарату, колькасці і грашо-вьм забеспячзнні чьіноуніка^. Успаміньї і запіскі сучаснікау складаюць трзвдю групу крьініц. Галоунач іх перавага заключаецца у тым, што яны дазваляюць уОачьіць аспект дзяржаунай службы, які звичайна засгаецца па-за межамі афіцьійнага справаводства. Няг-ледзячы. на афіцьійна-манархічную пазіцьпо большасці аутарау, у мемуарах і запісках сучаснікау утрьімліваецца шмат звестак, якія уяулящь значную цікавасць для асвятлення гісторьіі дзяржауйага' апарату царизму у Беларусі.

■ Мзта і задачи даследавання. Мэтай дадзенага дысертацыйнага даследавання в'яуляевда навуковае асвяменне структурнай аргані-заші і чьшоуніцкага складу мясцовага дзяржаунага апарату царизму у Беларусі у 30-60-х гг. XIX ст. на грунце аналізу матэрыялау афіцьійнага справаводства царскай адміністравді. Для дасягне’ння пасгауленай мэты вырашаюцца наступныя задачи: .

- вызначыць асаблівасці. структурнай арганізацні і механізму

функцыянавання сістзмьі мясцовага дзяржаунага кіравання- царскай імперні у Беларусі; - -

- вызначыць ступень удзелу розных саслоуных груп і мясцовага грамадства у цэлым у. арганізацні і дзейнасці. мясцовага кіравання;

■ - вызначыць накірунак звалюцьіі мясцовага дзяржаунага апарату

у Беларусі у працасе яго развіцця і рзфармавання;

- прааналізаваць склад губернскага-і павятовага чьшоуніцтва’

адносна яго саслоунага паходжання, канфесійнай прьіналежнасці, ма-ёмаснага ст&човішча і узроуню адукацы!;

- разгледзець кадравуго палітнку царскага урада адносна призначення адказных асобау на мясцовьга-адмінїстрацьшньїя пасады.

Мегады даследавання. Пры вьїкананні работы аутар выкарыстоу-вау метад структурнага аналізу, гісторьїка-параунаучь! і статыстыч-ны метады. У аснову даследавання складу чьіноуніцкага корпусу быу пакладзены метад ыагэматычнай апрацоукі такога віду масавых ар-хіуньїх крынЩ, як фармулярныя паслузкныя спіскі і адрас-календары.

Навуковая навізна даследавання

1. Упершыню у беларускай гістарьіяграфіі даецца разгорнутая характеристика мясцовага дзяржаунага апарату Расійскай імлерьіі у Беларусі у разиядаемы храналагічнн перыяд адносна яго структурний арганізавді і механізму функщянавання.

2. Вызначаны адрозненні у сістзме мясцовага дзяржаунага кі-равання у беларускіх губернях ад центральных губерняу імперьіі, якія Онлі абумоулены гістарьічнай спадчынай - арганізацьш судовых устаноу і органау дваранскага саслоунага еамзкіравання у адпавед-насці з артьгкуламі Статута ВКЛ, 1 палітьічнай сітуацьіяй (паусганні 1831 і 1863 гадоу) - абмежаванне выбарнага принципу у механізме замядічзння службових пасадау, утварзнне пасадау ваенных начальні-кау і жандарскіх кшакдау.

3. Прасочваецца і вызначаецца харгктар 1 накірунак зватоцьії сістзмьі мясцовага дзяржаунага кіравалня у Беларусі у разглядаемы перыяд ад саслоуна-бюракратычнай да паліцзйска-бюракратнчнай ма-дзлі.

4. Упершыню у айчыннай гістарияграфіі даследаваны структурная арганізащш, механізм функицянавання 1 асабовы склад выбарньк саслоуных устаноу, а таксама характар іх узаемадзеяння з урадавы-мі бюракратычным! установам!.

5. Праведзены навуковы аналіз і атрыманы дадзеныя па складу царскага чиноуніцгва у Беларусі адносна яго саслоунай і канфесій-най структуры, маёмаснага становішча, узроуню адукацьіі і геагра-фічнага паходжання.

6. Прааналізалана кадравая пал!тыка царскага урада адносна призначення чьіноунікау на адказныя службовыя пасады.

Практичная і зканацічная значнасць атрыманых вьінікау. Пра-

ведзенае даследаванне і атрыманыя еьінікі могуць быць выкарыстаны у наступних работах па гісторьіі Беларусі у складзе Расійскай ім-перьіі. Структурны аналіз сістзмьі мясцовага кіравалня з'яуляецца падмуркам для болып паглыбленага вывучзння асобных устаноу і ор-ганау дзяржаунага апарату і паяітьікі царскага самадзяржауя на беларускіх землях. Атрыманыя дадзеныя адносна асабовага складу чы-ноуніцкага корпусу з посдехам могуць быць выкарыстаны у даследа-ваннях сацыялънай і канфесійнай структуры насельніцтва, характару землеуладання, сістзш адукациі і г.д.

Палажзнні да абароны

■ і. Пасля паустання 1830-31гадоу царскі урад прьіступіу да ра-шучага правядзення палітьікі уніфікацьіі сістзмн мясцовага кіраван-ня і суду у беларускіх губернях з агульнаімперскай шляхам лікві-даиуі тих асаблівасцей, які я захаваліся у Беларусі з часоу Рэчы Паспалітай - судаводства у адпаведнасці з артикулам! Статута ВКЛ, гістарьічньїя назвы устало^? і службових асобау, ужыванне польскай мовы у справаводстве. Рзалізацьія гзтай палітькі суправаджалася узмацненнем бюракратычнага элементу у мясцовым дзяржауным апараце у супрацьвагу выбарным прадсгаунікам мясцовага дваранства.

2. У 30-х гадах XIX ст. царскі урад ліквідавау асаблівасці у арганізацьіі дваранскага саслоунага самакіравання у Беларусі, ад-начасова значна звузіунш кола асобау, якія маглі прымаць удзел у выбарах. Была уніфікавана з агульнаімперскай і сістзма гарадскога самакіравання шляхам ліквідациі кагалау 1 уключзння прадстаунікоу яурзйскага насельніцтва у агульныя гарадскія установи, прауда з пзуньїмі абмежаваннямі. У 30-е гады пачынаецца і утварзнне устаноу саслоунага самакіравання сярод дзяржауных сялян, што, нягледзячы на вельмі моцна усечаныя іх правы і паунаыоцтвы, было станоучай з' явай у развіцці мясцовага самакіравання на беларускіх землях.

3. Спроба прыцягненяя У Беларусь пасля паустання 1830-31 гадоу чнноунікау з унутраных губернду імперні , якія лавінньї был і стаць тут надзейнай апорай царскай улады, не принесла поспеху, бо урад не здолеу стварыць ім дастатковых матзрыяльных умоу. Сярзд-няе і ніжзйшае чьіноуніцтва беларускіх губерняу фармавалася у 30-50-я гады амаль виключна в мясцовых урадзкэнцау, пераважна дробнай шляхты каталіцкага веравызнання.

4. У 60-х гадах XIX ст. царизм устанавіу у Беларусі рзжым

надзвичайних законау і сістзму ваенна-паяіцзйскага кіравання. Мясцовая дзяржауная адмїністрацьія атрымала пашыраныя уладныя пау-намоцтвы. На яе была ускдадзена задача правядзення поунай і кан-чатковай уніфікациі Беларусі з цзнтральньші губернямі імперьіі. Гэтую сістзму мясцовага дзяржаунага кіравання можна ахарактариза-ваць як паліцзйска-бюракратьічную.

Б. Пасля паустання 1863 г. царскі урад фактична сшніу на беларускіх землях дзейнасць дваранскага самакіравання. Дваранскіх мариаякау і дзпугатау сталі прызначаць мясдовыя уладьі як звычай-ных дзяржауных служачых. Пад поуны кантролъ дзяржаунай адмініст-рациі был! пастаулены і утворення у 1861 г. органы валаснога сялянскага самакіравання. Выбары адказных асобау гэтых устаноу залежалі у значнай ступені ад канфес-ійнай принаяежнасці кандыда-тау. -

6. Пасля 1863 г. царскі урад гграводзіць палітыку замены чы-ноунікау мясцовага паходжання каталіцкага веравызнання ка выхад-цау з унутраних губерняу, якім было прызначана дадатковае грашо-вае утрыманне і нададзены ільготы у набьіцці зямелъных валоданняу. У канцы 60-х гадоу XIX ст. амаль усе пасады, абавязкэм якіх была непасрэдная праца з насельніцтвам - паліцзйскіх спраунікау і прыставау, міравьіх пасрзднікау, судовых следчых, займалі ураджзн-цы цэнтральных губерняу імперні. Менавіта гэтыя чьшоунікі сталі галоунай апорай царскага у рада у правядзенні яго паяітькі не беларускіх землях. ■ ■

Апрабацыя работы. Асноуныя вьінікі работы знайшлі адлюстра-ванне у выступлениях аутара на наступных навуковых канферэниыях: "Культура народау Вялікага княства Літоускага і Беларусі ХІІ-пач.

XX ст.", Гродна, 1991; "Царква і культура народау ВКЛ і Беларусі ХІІ-пач.XX ст.", Гродна, 1992; "Ваукавышчына: з гісторьіі краю і лесу Лодзей", Ваукавыск, 1996; Дзісненскія читанні, Меры, 1996; "Гістарнчная памяць народау ВИЛ і Беларусі ХІІІ-ХІХ стст.", Гродна, 1996; Другая Усебеларуская канферзншя гісторнкау, Мінск, 1997.

Вьінікі дьюертацьіі бьілі апублікавани у 7 навуковых артикулах агульным намерам 4 д.а.

Структура дасдедавання. Дысертацыя складаецца з уводзінау, агульнай характарнстьгкі работы, трох раздзелау і высновау. Прык-ладаецца спіс викарыстанай літератури і криніц, а таксама дадатак з 14 статистичних табліц.

АСНОУНЫ ЗМЕСГ РАБОТЫ

Ва Уводзінах даецца ацэнка сучаснага стану вывучэння разгля-даемай праОлемы і выходных дадзеных для больш паглыбленага яе даследавання.

У першым раздзеле "Структура і функвді мясцовага дзяржаунага апарату царизму у Беларусі у 30-50-х гадах XIX ст." аутар дасле-дуе структурную арганізадаю і механізм функцыянавання дзяржауных устаноу Расійскай імперьіі у Беларусі. Асаблівая увага звяртаецца на адрозненні ад цэнтральных, уласна расійскіх губерняу, якія бы-лі абумоулены гістарьічнай сиадчынай і палітьічньїмі абставінамі, хаця царскае самадзяржауе і імкнулзся да поунай уніфікацьіі сістз-ш мясцовага кіравання на беларускіх землях з агульнаімперскай. У П. 1.1. разглядаецца мясцовы апарат Міністзрства унутраных спрау, які быу самым буйным па колькасці устаноу і чьіноунікау. Галоуную ролю у механізме яго функідаянавання, як 1 усёй мясцовай дзяржау-най адміністрації у цэльм, адыгрывал! губернатары. Закон афіцьійна называу їх "гаспадарамі губерняу". Правы і абавязкі губернатарау закраналі фактична усе сферы мясцовага жыцця, але галоуным у іх дзейнасці было захаванне палітьічнага слакою і падпарадкавання ім-перскай уладзе. У Беларусі адной з важнейших задач губернатарау стала правядзенне палітнкі русіфікацні тутэйшага насельніцтва. Прычым яны самым непасрзднш чинам уплывалі на фарміраванне фор-ма^ і метадау гзтай палітькі, дасылаючы у Пецярбург адпаведныя праекты і пралановы, а таксама выказваючы свае меркаванні у гада-вых справаздачах імператару. Істотним момантам у арганізациі мясцовага кіравання на беларускіх землях была наяунасць тут института генерал-губернатарау, якія мелі падшраныя уладныя паунамоцтвы. Начальнікі губерняу дзейнічалі пад іх непасрздным кантролем. Ут-варэнне гэтых пасадау тлумачилася складанай палітнчнай сїтуацьгяй і неабходнасцю ^мацавання мясцовай дзяржаунай улады. У разглядае-мы перыяд беларускія зтнічньш землі уваходзілі у склад двух генерал- губернатарства$7 з цзнграмі у Вільні і Віцебску. Губернатары узначальвалі губернскія прауленні, якія бнлі самьімі зялікімі па штату установамі МУС, а таксама цэлы шэраг іншх губернскіх устаноу, камітзтау і камісій гэтага ведамства - приказы грамадскай апекі, камітзтьі аховы здароуя, камісіі народнага харчавання, ка-мітзтн па земскіх павіннасцях, статыстычныя і г.д. Азначаныя

- 10 - ■ установи ашццяулялі разнастайныя гаспадарчыя, палячыцельныя і кантрольныя функцьіі мясцовага кіравання. Аднак самую важную ролю у сістзме мясцовых органау МУС адыгрывал! паліцзйскія установи, якія падзяляліся на гарадскія 1 земскія. Правы і абавязкі їх кі-ра\'нікоу, гараднічьіх і земскіх спраунікау, бьші своеасаблівай праекцыяй правоу і абавязкау губернатарау на гарадскім і павято-вым узроунях. Згодна з імперскім заканадауствам земскія спраунікі 1 павятовыя паліцзйскія засядальнікі у разглядаеш перыяд вибіра-ліся памесным дварааствам. Аднак пасля паустання 1831г. урад паз-бавіу гэтага права дваран Віленскай, Гродзенскай і Мінскай губерняу , а у 1854 г.- у сувязі з Крьмскай вайной - таксама дваранства Віцебскай і Магілеускай губерняу. . Азначаных паліцзйскіх чьшоуні-кау сталі прызначаць губернатары, піто прывяло да узмацнення бюра-кратычнага элементу у сістзме мясцовага кіравання у Беларусі.

У П. 1.2. разглядаюцца структура і функциі фінансава-гаспа-дарчых і судовых устаноу дзяржаунага апарату. Мясцовьші органам! Міністерства фінансау у Расійскай імпєрьіі Склі губернскія казенный палаты і падпарадкаваныя ім павятовыя казначэйствы. Галоуным іх абавязкам з’яулялася забеспячзнне збору у імперскую скарбонку шматлікіх дзяржауных падаткау. У гзтай сферы дзейнасці азначанкя установи захоувалі некаторую самастойнасць ад начальнікау губерняу. На казшшыя палаты у беларускіх губернях быу ускладзены таксама кантроль за гасладарчым кіраваннем дзяржауных маёнткау, якія тут звичайна аддаваліся у арэнду мясцоваму дваранству. У 1833 г. гэтая функцыя перайшла да мясцовых устаноу новаутворанага Мініс-тзрства дзяржауных маёмасдей. На губернскія палаты дзяржауных ма~ ёмасцей 1 падпарадкаваныя 1м акруговыя упрауленні было ускладзена кірауніцтва заснаваньімі у тэты час у беларускіх губернях органам! самакіравання дзяржауных сялян - сельскімі грамадамі.

Даволі істотньш адрозненні ад унутраных губерняу імперні іс-навалі у сістзме мясцовых судових установ Беларусі. Большасць гз-тых асаблівасцей - гістаричньїя назвы устаноу і пасадау, парадак справаводства у адпаведнасці з нормамі Статута ВКЛ і г.д. - заха-валася яшчз з часоу Рзчы Паспалітай. Аднак пасля паустання 1831 г. царскі урад прьютупіу да ліквідацьіі азначаных асаблівасцей і уніфікацьїі мясцовай судовай сістзмьі з агульнаімперскай.

У П. 1.3. разглядаюцца структура, функцьіі і парадак дзейнасці выбарных саслоуных устаноу. Галунае месца сярод іх займані органы дваранскага самакіравання, найперш - губернскія і павятовыя мар-

шалкі. Пасля паустання 1831 г. урад прадпрымае шзраг крокау, накіраваньїх на абмежаванне самастойнасці дваранскіх устаноу. Указам 1835 г. у вьйарах дазвалялася удзельнічаць толькі тым два-ранам, якія не менш 10 гадоу бьші на царскай службе, што рззка звузіла кола выбаршчыкау. Гэтае абмежаванне распаусюджвалася на Віленскую, Гродзенскую і Мінскую губерні. Аднак дваранскія установи па-ранейшаму аднгрьівалі вельмі істотную ролю у сістзме мяс-цовага кіравання.

Органы гарадскога самакіравання - гарадскія думы, магістрати і ратуш - дзейнічалі пад пільньїм наглядам з боку дзяржаунай адміністрації, нанперш - гарадской палінні. У разглядаемы перыяд урад ажыццяуляе палі тыку уніфікацьгі сістзш органау гарадскога самакіравання беларускіх губерняу з агульнаімперскай. У 1844 г. бьілі ліквідаваш яурзйскія кагалы, а прадстаунікі яурзйскага на-сельніцтва уключачы, прауда з пзуннмі абмежаваннямі, у склад агульных гарадскіх устаноу. Поуная зачежнасць ад дзяржаунай бю-ракратні і абмежаваная самастойнасць органау гарадскога самакіравання спараджалі абыякавасць гараджан да выбарнай службы і рабілі дзейнасць гарадскіх устаноу малазфектыунай.

У 30-х гадах XIX ст. пачынаецца утварэнне органау саслоунага самакіравання сярод дзяржауных сялян Беларусі. З 1839 г. дзяржау-ны кантроль за їх дзейнасдю ажьщцяулялі мясцовыя органы Мініс-тэрства дзяржауных маёмасцей. Нягледзячы на вельмі абмежаваную самастойнасць сялянскіх установ іх утварзнне стала прагрзсіунай з’явай у развіцці сістзмн мясдовага кіравання у Беларусі.

На працягу 30-50-х гадоу XIX сг. назіраецца працэс паступо-вага разрастания мясцовага дзяржаунага апарату і ускладнення яго функций. Ва умовах Беларусі, дзе урад не давярау мясцоваму два-ранству і гарадскім саслоуям, было асабліва значним узмацненнё бюракратычнага элементу у сістзме губернскага кіравання з аднача-совым прнніжзннем ролі выбарных пасадау і установ.

У раздзеле другім "Змены у структурная арганізаиьіі і накі-рунках дзейнасці мясцовага дзяржаунага апарату царизму У Беларусі у 60-х гадах XIX ст." даследуюцца пераутварзнні, якія адбьіліся у сістзме мясцовага кіравання на беларускіх землях на працягу 60-х гадоу XIX ст. У П. 2.1. другога раздзелу разглядаюцца змены, якія адбьіліся у вьініку увядзення ваеннага ставовішча і сістзш ваен-на-паліцзйскага кіравання у сувязі з паустаннем 1863 г. Істотную ролю У гэтых падзеях адыгрывау віленскі генерал-губернатар Міхаіл

Мурауеу, прызначаны на сваю пасаду у маі 1863 г. з надзвычайным! уладнимі паунамоцтвамі. Яму был! падпарадкаваны 6 беларуска-лі-тоускіх губерняу з правам змяшчаць і призначань сваей уладай на-ват губернагарау. Ва усе павегы, а пазней нават і паліцзйскія станы, па загаду начальніка краю прьізначаліся ваенныя начальнікі, якім у палітьічньїх адносінах падпарадкоувалася уся мясцовая дзяр-жауная адміністрація. Звыш гаго, у лісгападзе 1863 г. ва усіх па-ветах беларускіх і літоускіх губерняу угвараліся асобныя жандарс-к!я каманды, якія падпарадкоуваліся генерал-губернатару і на мес-цах - ваенным начальнікам. Спецьіяльньїмі пастановамі забараняліся выкарысганне польская мовы у грамадскім жьіцці і некаторыя абрады каталіцкай царквы. Кантроль за 1х выкананнем ускладауся на ваен-ных начальнікау, жандарау і паліцьпо. Праблема беларуекай мовы і нацьинальнай самабитнасці беїарусау фактична ігнаравалася царскі-мі уладамі. Вялізньн сіли і сродкі бші кінутьі на правядзенне па-літьікі "обрусения" мясцовага насельніцтва, у першую чаргу праз народную школу і праваслауную царкву. канчатковай мзтай гзтак палі тьікі урад бачыу такое становішча спрау, калі б беларусы нічим не адрозніваліся ад сваіх усходніх суседзяу у нацыянальна-культурных адносінах. Абавязкам мясцовай адміністрацьіі, найперш жандарау і паліцьіі, стау пільньї кантроль за дакладным ажыццяуленнем азна-чанай палітьїкі. - Так жа, як за выкананнем закону, згодна з якім асобам кагаліцкага веравызнанкя, акрамя сялян, было забаронена набываць ва уласнасць тут зямлю. Усе гэга у сукупнасці надзвычай пашырала уладныя паунамоцтвы мясцовай адміністрації, стварала спрыяльныя умовы для сачаупрауства чьіноуніцтва. Хадя ваеннае становішча на беларускіх землях было адмекена да 1871 г., а пасады ваенных начальнікау скасаваныя яшчэ раней, многія абмежавальныя ■ законы і пастановы працягвалі дзейнічаць да пачатку XX ст., стау-шы адным з вызначальных фактарау грамадска-палітнчнага і культур-нага жыцця. ’

На працягу 60-х гадоу XIX ст. у Расійскай імперьіі быу праве-.дзены цзлы израг пераутварэнняу у сістзме мясцовага дзяржаунага кіравання з мэтай прыстасавання бюракратычнага апарату да новьи сацьіяльна-аканамічньк і культурных умоу. Рзалівацьія гзтых адмі-ністрацьмннх рэформау на беларускіх землях асвятляецца у П. 2.2.

У 1862 г. урад правёу акцизную рзформу, якая мела мэтай рзаргані-защло сістзш збору дзяржаунага падатку на выраб і. продаж алка-гольных напояу. Аддача піцейньк зборау на водкуп приватным асобам

была заменена непасрэдным спагнаннем азначанага палатку з вытвор-цау і прадауцоу "віна” спецыяльна утвораным! дзяржауньїмі установам! - губернскімі акцизнымі упрауленнямі і наглядчьїкамі. Іїра-вядзекне рзформы абумовіда тое, ито даход зд піцокньіл зборзу складау палову усіх дзяржауных прыбкткау. У 1865 г. царскі урад рзарганізавау унутраную структуру і ларадак справаводства губернскіх прауленняу, у 1866 г. - казённых палатау і палатау дзяржауных маемасцєй. У тим жа 1866 г. бьілі утвораны новыя губернскія установи - кантрольныа палаты, абавязкам якіх з’яулялаея рзвізія фінансавай дзейнасці усіх дзяржауных устаноу. Названия пераутва-рэнн! не змянялі істотна характеру дзейнасці мясцовага бюракратычнага апарату. Куды больш радикальны характар мела судовая рэ-форма у Расійскай імперьіі. Аднак правядзенне яе у Беларусі было адкладзена з палі'гачннх меркаванняу. Прауда, магчымасць увядзен-ня новых судовых устаноу з івіциятнвьі урада абмярксувалася кірау-ніцтвам беларускіх губерняу, якое виказалася за іх утварзнне, але з такімі абмежаваннямі, каб гэтыя усганоЕЫ паставіць у поуную за-лелнасць ад губернскіх уладау. ■

У П. 2.3. разгдядашца вмены у сістзме органау' саслоунага са-макіраванкя. Пасля паустання 1863 г. царскі урад адмяніу правядзенне дваранскіх вьібарау у беларускіх губернях і тьім самым была спинена дзейнасць тут шляхецкага самакіравання. Маршалкі і ін-шя адказныя асобы, якія раней вьібіраліся дваранствам, з гэтага часу сталі прызначацца губернскімі уладамі і фактычна ператвары-ліся у звычайных дзяржауных чьшоунікау. Гэтыя дзеянні урада был! внкліканьї як удзелам у паустанні часткі памеснага дваранства, так і дамінаваннем апазіцийньїх да царизму настрояу у асяроддз! два-ранскага саслоуя Беларусі у цэлым. Гарадскія саслоуныя установы па-ранейшму існавалі у бядотным стане. На пачатку 60-х гадоу XIX ст. урад ініцьіявау абмеркаванне губернскімі Уладамі галяхоу рэ-фармавання гарадскога самакіравання.' Але падзеі 1863 г. адсунулі гэтую праблему на другі план. У виніку правядзення рзформы 1861г. бьілі утвораны сельскія і валасныя органы сялянскага самакіравання і спеныяльныя установи, якія ажьшдяулялі кантроль за іх дзейнас-цю. Асноуным элементам гэтай сістзмьі сталі міравьія пасрзднікі. Яни зацвярджаліся на свае пасады Сенатам з ліку мясцовых памешчы-кау і голькі Сенат мог вызваляць іх ад пасадау у адпаведнасці з судовай настановам. Дэпутаты памеснага дваранства складалі боль-шасць і у губернскіх установах па сялянскіх справах. У час паус-

- - 14 -

тання 1863 г. абвастрьшіся супярзчнасці пачіж міравьімі пас-рзднікамі, большасць з якіх належана да мясцовых памеичыкау ката-ліцкага веравызнання, апазіцьшньїх да урадавай палітьікі, 1 дзяр-жаунай адміністрацьіяй. У вьшіку віленскі генерал-губернатар, згодна са спецыяльным царскім указам атрымау права адлучаць ад пасадау міравьіх пасрзднікау і прызначаць на їх месіїьі чнноунікау па свайму вь/бару. Аполшіх запрашалі пераважна з унуграных губер-няу Імперьіі. Важнейшая задачам у дзейнасці новага складу служачих міравьіх устаноу стала не проста рзалізацыя палажзнняу рзформы 1861 г., а правядзенне палітьікі "обрусения" беларускага сялянства шляхам "узвшзння асноу праваслауя і рускай народнасці". їїад пільньїм наглядам дзяржаунай адмінісграцьіі адбьіваяіся выбары ад-казных асобау сялянскага самакіравання - валасных старшину і сельскіх старастау. Асаблівую увагу у лады надавал1 пасадам валас-шх пісарау, на якія звичайна лрнзначаліся адстауныя унтзр-афіцз-ры і недавучкі-семінаристи, пераважна ураджзнцы центральных гу-берняу. Нягледзячы на модна абмежаваную самасгойнасць сялянскік выбарных устаноу, іх утварзнне з'яулялася, безумоуна, прагрзсіу-ньм крокам у развіцці мясцовага самакіравання у Беларусі.

Трзці раздзел "Чьноуніцкі склад дзяржаунага апарату царизму V Беларусі у ЗО-60-х гадах XIX ст." прысвечаны аналізу складу чы-ноуніцкага корпусу адносна веравызнання, саслоунага паходжання, узроуню адукацьіі, маемаснага стану, геаграфічнага паходжання, а таксама кадравай палітьікі царскага урада. У П. 3.1. даецца характеристика імперскага чиноуніцтва як асобай сащялънай трупы, раз-глядаюцца умови паступлення на дзяржауную службу і яе праходжан-ня, асаблівасці складу царскага чшоуніцтва у Беларусі напярздад-ні паустання 1831 г. У адпаведнасці з законам! Расійскай імпериі права паступлення на грамадзянскую дзяржауную службу мелі прадс-таунікі усіх саслоуяу, акрамя прыгонных сялян. Аднак з 1827 г. гзтага права балі пазбаулены выхадцы з падатных станау, акрамя тых, хто здолеу атршаць вышзйшую адукаиьго. Хуткасць прасоування уверх па службовая лесвіцн залежала вельмі істотна ад саслоунага паходжання і узроуню адукапьіі. Аналіз фармулярных спіскау штатных чнноунікау Гродзенскай і Мінскай губерняу сведчыць аб тым, што абсалютная большасць іх паходзіла з дробнай шляхты. Толькі сярод чнноунікау, якія служьші па выбару дваракства, амаль усе бьші па-мешчькамі. Абсалютная большасць служачих належала да мясцовых ураджэнцау і увесь час служыла ва установах сваей губерні. Дадзе-

ныя аб веравьізнанні у той час яшчэ не фіксаваліся у фармулярных спісках, як не фіксаваліся і дадзеныя аб заканчзнні царкоуных і приватных навучальных устаноу, ито не дазваляе аб’ектыуна вызна-чыць узровень адукаванасці дзярлсауных служачых.

У П. 3.2. даследуецца чьшоуніцкі склад мясцовых- дзяржауных устаноу у 30-50-х гг. XIX ст. і кадравая палітыка царскага урада у тэты перыяд. Пасля паустання 1831 г. урад імкнууся праводзіць палітыку прыцягнення у Беларусь чнноунікау з унуграных губерня? імперьіі, надаушы ім шэраг ільготау. Гэтыя чьшоунікі павінньї былі стаць надзейнай алорай царскай улады на беларускіх землях. Аднак азначаная палітьїка не принесла істотних вьшікау, бо урад не здолеу забяспечыць прыезджым служачым задавальнячых матэрыяльных умоу. У канцы 50-х гадоу абсалютнач большасць чнноунікау у Беларусі належала па-ранейшаму да мясцовых ураджзнцау, пераважна ка-таліцкага веравызнання. Толькі вышэйшыя губернскія пасады у ас-ноупым займані выхадцы з велікарускіх губерняу. Чиноунікі-ката-лікі паводле разгледканых намі фармулярных спіскау служачих розных устаноу Мінскай губерні складалі 65.6%; , Гродзенскай - 79,7%. Такая канфесійная .структура складу дзяржауных служачых была абумоулена канфесійнай структурам той сацыяльнай трупы, з якой пераважна набіралася ні?кзйшае чьшоуніцтва - мясцовай дробкай шляхты. ’

У П. 3.3. разглядаюцца змены у чаноуніцкім складзе дзяржаунага апарату у беларускіх губернях пасля паустанкя 1863 г. У гэты час царскі урад прымае раліучьія захады па замене мясцовых чьіноуні-кау каталіцкага веравызнання вьіхадцамі з велікарускіх губерняу, дзеля чаго апошнім был! нададзены службовыя і іншьія ільготьі. У першую чаргу.гзта тычылася тых пасадау, абавязкам якіх быу непас-рздны кантакт з насельніцтвам. У вьініку у 1868 г. сярод 3400 клзсных чьіноунікау пяці беларускіх губерняу служачыя праваслауна-га веравызнання складалі ужо 76,5%. Аналіз фармулярных спіскау праваслауных чьяюунікау Гродзенскай губерні лаказау, што прикладна каля палавзны з іх приехала у Беларусь з центральных губерняу. Менавіта гэтыя чьшоунікі і сталі галоунай апорай царскага са-мадзяржауя у правядзенні палітьікі поунага зліцця беларускіх зем-ляу з уласна расійскімі у нацыянальна-культурных адносінах, якая не пацярпела істотньк зменау да развалу імпериі у 1917г.

ВЬЮНОВЫ -

1. Мясцовы дзяржауны апарат царизму у Беларусі будавауся у адпаведнас.ці в агульнаімперскім заканадауствам паводле узору центральных губерняу. У першай трзці XIX ст. існавалі адрозненні у сістзме судовых устаноу Ї саслоунага самакіравання, якія бьші зліквідаваньї царскім урадам пасля паустання 1830-31 гг. Аднак у вьшіку урадавай палітьікі узніклі новыя асаблівасці у структуры і функциях дзяржапарату, звязаныя зузмацненнем бюракратычнага элементу і иашырэннем уладных паунамоцтвау урадавых устаноу, найперш генерал-губернатарау, губернатарау і паліцьіі, а таксама ^тварзн-нем часовых ваенна-паліцзйскіх упрауленняу. Адрозненні ад унутра-ных губерняу імперьіі існавалі таксама 1 у сістзме фінансава-гас-падарчых усганоу беларускіх губерняу. Яны бьші абумоулены асаблі-васцямі сацыяльнай структуры насельніцтва і гаспадарчага зшцця.

2. Пасля паустання 1863 г. у беларускіх губернях бьілі утво-

раны пасады ваенна-павятовых і станавых начальнікау, жандарскія каманды, ваенна-следчыя камісіі. Усе названия структуры надзяля-ліся лавшпаньші -уладньмі паунамоцтвамі, у першую чаргу - палі-цзйскімі. Надзвычайныя законы і пастановы пашьіралі і адпаведныя паунамоцтвы губернатарау і звичайних паліцзйскіх чнноунікау. Гэтыя крокі царскага урада был і скіраваньї на забеспячзнне палітьікі нацыянальна-культурнай асіміляцні беларускіх земляу. У структурная арганізацьіі дзяржаунага апарату у Беларусі узніклі адрозненні ад цзнтральных губерняу імперьіі, звязаныя з адмовай урада пра-водзіць тут земскую і судовую рэформы. . .

3. У прьізначзнні дзяржауных служачых на судовыя і адмініст-равдйныя пасады спалучаліся два падыходы - бюракратычны, калі чы-ноунікі прнзначаліся вышэйшым кірауніцтвам, і выбарны, калі апош-1 нія вьібіраліся ад саслоуяу. Пасля паустання 1831 г. урад пазбавіу дваранства Віленскай, Гродзенскай і Мінскай губерняу права вьібі-раць паліцзйскіх 'чнноунікау і абмежавау колькасць выбарных імі судовых чнноунікау. Больш абмежаваньїмі у параунанні з велікарус-кімі губернямі бнлі таксама магчьімасці гараджан і казённых сялян у Беларусі ЕНбіраць сваіх прадстаунікоу на пасады у дзяржауных установах. У 60-х гадах XIX ст. выбарныя пасады у мясцовым дзяр-жауным апараце беларускіх губерняу бьілі увогуле ліквідаваньї.

4. Важную ролю у механізме функцыянавання мясцовага кіраван-ня у разглядаемы храналагічни перыяд адцгрьшалі выбарныя саслоу-ныя установи, у першую чаргу - дваранс-кія. Пасля паустання 1831 г. царскі урал абмежавау правы дваранскага самакіравакня у Ві-ленскай, Гродзенскай і Мінскай гуОернях, а таксама колькасць асо-бау , якія маглі удзельнічаць у выбарах. Гарадское самакіраванне было уиіфікаЕала у адпаведнасці з агульнаімперскім заканадаус-гвам. їїрадстаунікі яурэйскага насельніцтва, якое складала боль-шасць гараджан у Беларусі, атрьімалі права удзелу у яго рабоце, аднак, з пэуным! абмежаваннямі. У 30-х гадах пачынаецца арганіза-цыя на беларускіх землях сялянскага самакіравання. Усе саслоуныя установи функцьшнавалі пад пільньїм наглядам з боку дзяржауных бю-ракратычных структур, найперш губернатарау, якія мелі права не зацвярджаць выбраных асобау на пасады з прычыны паяітьічнай "ня-добранадзейнасці". Пасля паустання 1863 г. дваранскае самакіра-ванне на беларускіх землях было фактична ліквідавана. Урад таксама адмсвіуся ад утварэння тут усесаслоуных земскіх устаноу. Зас-наваныя у 1861 г. органы сялянскага валаснога самакіравання был і пастаулены у поуную залежнасць ад дзяржаунай адміністрацьіі.

5. Чьшоуніцкі корпус мясцовых дзяржауных устаноу у беларускіх губернях на працягу 30-50-х гг. фарміравауся переважна з мяс-цовых ураджзнцау, у большасці сваей - з дробная шляхты каталіцка-га веравызнання. Спроби царскага урада пасля паустання 1830-31 гг. прыцягнуць ка Беларусь чьшоунікау з центральных губерняу ім-перьіі не далі значних вьінікау. Такі я чьшоунікі займані толькі кі-руючыя губернскія пасады. Пасля паустання 1863 г. урад прыклау вялікія намаганні для замены асабовага складу дзяржаунага апарату у Веларусі. Болыпасць чьшоунікау каталіцкага веравызнання была звольнена са службы. На усе пасады, абавязкам якіх з'яулялася праца з насельніцтвам, призначалася амаль виключна выхадцы з унутралых губерняу імпериі, кагорым выплочвалася дадатковае утры-манне і надаваліся ільготьі у набьіцці зямелышх участкау. Менавіта гэтыя чьшоунікі сталі галоунай апорай царскага урада у правядзен-ні яго лалітакі на беларускіх землях.

СПІС АПУБЛ1КАВАШХ РАБОТ

1. Граф М.М.Мурауеу і канфесійная палітнка царизму на Бела-русі.1827-1835гг.// Магзрнялн міжнароднай навуковай канферзнцні "Церква 1 культура народау Вялікага княства Літоускага і Веларус-і XIII - пач.ХХ ст." - Гродна, 1992. - Кн.4. Ч.З. - С.614-621.

2. Мурауеу-Вешальнік 1 палітнка расійскага самауладства на Беларусі у сярздзіне XIX ст.//Гарадзенскія запісьі - Гародня, 1993.- Вьш.1. - С.80-84.

3. Расійскі чшюунік на беларускай глебе// Беларуская мі-

нуушшна. - 1993. - 3-4. - С.24-26.

4. Двяржауньї апарат царизму у Беларусі у ЗО-50-я гадьі XIX ст.// Весці АН Беларусі. Сер. гуманіт. навук. - 1996. -г-2. -С.67-70.

5. Асабовьі склад дзяржаунага апарату царизму у Беларусі (30-60-я гадьі XIX ст.)//Весці АН Беларусі. Сер. гуманіт. навук.-

1996. - г: 2.- С.70-76.

6. Уніяцкія святари Гарадзенскай губерні у 30-х гг. XIX ст.//Наііі Радавод. Матзрьіяльї міжнароднай навуковай канферзнцні "Гістарьиная памяць народау Вялікага княства Літоускага і Беларусі XIII-XIX стст." - Гродна, 1996. - Кн.7. - С.388-390.

. 7. Шляхецкае самакіраванне у Гродзенскай губерні ( пачатак

XIX ст. - бО-ьга гадьі XIX ст.)//Віа1оги5кіе Іезгуїу Нізіогусгпе. -

1997. 1(7). - Б.5-22.

■ - IQ -

P Э 3 ю м э

ТОКЦЬ СЯРГЕЙ МІХАЙЛАВІЧ ДЗЯРЖАУНЫ АПАРАТ ЦАРИЗМІ/ У БЕЛАРУСІ У 30-60-X ГГ. XIX ст.

Адміністрація, бюракратычны апарат, губерня, кадравая палітнка, мясцоваэ кіраванне, Расійская імперня, саслоунае самакіра-ванне, уніфікацьш, царызм, чьіноуніцтва.

На аснове гістарьічнага аналізу шырокага кола крьшіц С матэ-рыялы афіцьійнага справаЕодства, даведачна-статысткчныя матэрыялы, запіскі і успаміньї сучаснікау), многія з якіх упершыню уведзены у навуковы уштак, у дьісертавді комплексна даследуеіща арганіза-цыйная структура, механізм функцьшавання і чьіноуніцкі корпус мясцовага Д8яржа$нага апарату Раеійскай імперій у Беларусі у ЗО-60-х гадах XIX с?.

Ау?ар прььходзіць да высновн, што у сістзме мясцовага кіра-ваннк царизму на беларускіх землях іскавау пзраг адрозненняу ад дэнтральных губерняу імперій. Гэтыя адроенеяні былі абумоулены гістарьічнай спадчыяай і палігьічнай сітуацьіяй ( паустанні 1331 і 1863 гадоу). Паяігьїка урада у Беларусі накіроувачася на ліквідацію названых асаблівасцек. Аднак на практыцы яка привяла да тато, што мясцовая адміністрація атрымала гут значна Оольш широкія пау-намоцтвы, чым у центральных губернях імперьіі.

Упершыню у беларускай навуковай літератури атрыманы дадзеныя па складу мясцовага чьіноуніцкага корпусу адносна веравызнання, саслоу'нага паходжання, маёмаснага становішча і адукацыйнага узроуню. Установлена, што да 1863 г. абсаяютная Оольшасць чыноу-нікау у беларускіх губернях належана да мясцовых ураджэнцау, вы-хадцау з дробнай шляхты, пераважна каталіцкага веравызнання. Пасля паустання 1863 г. урад пачау прызначаць на усе пасады, абавяз-кам якім была праца з насельніцтвам, выхадцау з центральных губерняу імперьіі.

Вьінікі дадзенага дысертацыйнага даследавання могуць быць вы-карыстаны пры распрацоуцы абагульняючых прац і пры вьівучзнні асобньїх праблем гісгорьіі Беларусі у складзе Расійскай імперій.

- 20 -РЕЗЮМЕ

ТОКТЬ'СЕРГЕЙ МИХАЙЛОВИЧ

ГОСУДАРСТВЕННЫЙ АПАРАТ ЦАРИЗМА В БЕЛАРУСИ В 30-60-х годах XIX б.

Администрация, бюрократический апарат, губерния, кадровая политика, местное управление, Российская империя, сословное самоуправление, унификация, царизм, чиновничество.

На основе исторического анализа широкого круга источников (материалы официального делопроизводства, справочно-статистические материалы, записки и воспоминания современников), многие из которых впервые введены в научный оборот, в диссертации комплексно исследуется организационная структура, механизм функционирования и чиновнический корпус местного государственного аларата Российской империи в Беларуси в 30-60-х годах XIX ст.

. Автор приходит к заключению,"что в системе местного управления царизма на беларуских землях существовал целый ряд отличий от центральных губерний империи. Эти отличия были обусловлены историческим наследием и политической ситуацией (восстания 1831 и 1863 гг.). Политика правительства в Беларуси направлялась на ликвидацию означенных особенностей. Однако на практике она привела к тому, что местная администрация получила здесь значительно более обширные полномочия, чем в центральных губерниях империи.

. , Впервые б беларуской историографии получены данные по соста-

ву местного-чиновнического корпуса относительно вероисповедания, сословного происхождения, имущественного состояния и образовательного уровня. Установлено, что до 1863 г. абсолютное большинство чиновников с беларуских губерниях принадлежало к числу местных уроженцев, преимущественно выходцев из мелкого дворянства католического вероисповедания. После восстания 1863 г. правительств во начало назначаць на все наиболее важные должности выходцев из центральных губерний империи.

Итоги данного диссертационного исследования могут быть использованы йри разработке обобщающих работ и- при изучении отдельных проблем истории Беларуси в' составе Российской империи.

TGKC SIARHEJ MIKHAILAVIC STATE MACHINERI OF TSAR ISKI IN THE 1830 - 1860 s.

Administration, fcureacracy,- province, staff policy, lokal government, Russian empire, estate self-government, unification, ■ employees.

Organizational structure, governance and personnel of local state machinery of the Russian empire in Belarus in the 1830 -1860 s. are investigated in the dissertation on the basis of a vride range of sources (administrative and statistikal materials, diaries and memorls of contemporaries), many of which are first USed.

The author comes to the conlusion that the system of local government on the belarusari lands possessed a number of differences as compared with central provinces of the empire. These differences were caused by the historical past and the political situation (uprisings of 1830 and 1863). The policy of tsarism in Belarus aimed at elimination of the above-mentioned differences. Howeuer, in reality it usually led to the growth of power, prerogatiwes of local administration which were much wi der than in central provinces of the empire.

The data concerning the personnel according to confession, estate, property and education are first obtained in the belarusan historical literature. It is proved that before 1863 the absolute majority of personnel in the belarusan lands belanged to local inhabitants who were of lesser nobility and mainly of Catholic faith. After the uprising of 1863 the tsarist government began to use representatives of central provinces of the empire as office - holders whose main obligation was. working with local population.

The results of the dissertation can be used for elaborating general historical works and studying certain problems of history of Belarus in the Russian empire. •