автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.02
диссертация на тему: Художественное мастерство в лирике Абдуллы Арипова
Полный текст автореферата диссертации по теме "Художественное мастерство в лирике Абдуллы Арипова"
УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ФАНЛАР АКАДЕМИЯСИ АЛИШЕР НАВОИЙ номидага АДАБИЁТ ИНСТИТУТИ
РГ6 од —♦—
и >''• ? 1 Кулёзма ^у^уцида
АФОКОВА НОДИРА МАХМУДОВНА
УДК 808+894.375
АБДУЛЛА ОРИПОВ ЛИРИКАСИДА БАДИИЙ САНЪАТЛАР
10.01-02 - Хозирги миллнй адабиёт
(узбек адабиёти), 10.01-08 - Адабиёт назарияси.
Филология фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация
А В Т О Р Е Ф Е Р А Т И
Тошкент - 1997
Тадщщот Бухоро Давлат университехи XX аср узбек адабиёти ва фольклор кафедрасида бажарилган
Илмий рахбар - Халкдро Яссавий мукофоти
лауреати, филология фанлари номзоди, профессор
Т.К.. К.ОРАЕВ
Расмий оипонентлар - Узбекистонда хизмат курсатган фан
арбоби, Республика Давлат мукофоти лауреати, филология фанлари доктори, профессор У.Н. НОРМАТОВ
- филология фанлари номзоди С. МЕЛИЕВ
Етакчи илмий муассаса - Абдулла Кодирий номидаги
Тошкент Давлат Маданнят института
Химоя 1998 йил ойининг<£У куни соат да
Узбекистан Республикаси Фанлар академияси Адабиёт института кошидаги докторлик илмий даражасини олиш учун диссертациялар лимонен буйича бирлашган ихтисослаштирилган ДК 015.04.01 ракамли Кенгаш йигилишида утказилади.
Манзил: 700170, Тошкент шахри, И. Муминов кучаси, 9-уй.
Диссертация билан Узбекистан Республикаси Фанлар академиясининг Асосий кутубхонасида танишиш мумкин.
Манзил: 700170, Тошкент шахри, И. Муминов кучаси, 13-уй.
Автореферат 1997 йил с^ких&рл) ойининг 14- куни
таркатилди
Бирлашган ихтисослашган кенгаш
илмий котиби, филология фанлари доктор.
А. ЖАЛОЛОВ
ИШНИНГ УМУМИЙ ТАВСИФН
МАВЗУНИНГ ДОЛЗАРБЛИГИ ВА ИШЛАНИШ ДАРАЖАСИ. Узбекистан истиклоли расман эълон килпшшшдан анма йнллар ил-гариёк, муставдлликка, миллий узликка кдйтишга ннтилиш сезилгап эди. Бу интилиш бадиий адабиётда ура-урачилик ва офаринбохшк-дан воз кечиб, Хак. сузни айтишга, ижтимоий адолатсизликларнп фош килишга, Инсоннинг ички оламини кашф кнлншга уримиш сифатида намоён булган булса, адабиётшунослигимизда бадшш асарга нукул мафкура ва сиёсат нуктаи назаридаи ёндашишдан кочиб, уни санъат асари сифатида бадиийлик мезонлари асосида тадклк, килиш тамойилларининг устиворлаша боришида юз курсатган эди. Бинобарнн, мумтоз шеъриятни бадиий санъатлар ан-дазалари асосида тадкик; килишнп, С. Олимов таъкидлаганндек, Гш-рик шоир ва адабиётшунос Максуд Шайхзода бошлаб берган эди1. Умуман, классик адабиёг намуналарида учрайдиган бадиий санъат-ларни тадклк кллиш борасида анчапша ишлар амалга оширилган. Бу борада, айникса, Алибек .Рустамов, Бах,одир Саримсоков, Ёкубжон Истоков, В ах, об Рахмонов, Султонмурод Олимов, Ибро.чим Хаккулов, Тошпулат Ахмедов сингари оли.мларшшг ишлари дикхатга сазовордир\
Мазкур тадклкот хам юкорида зикр этилган ишлариииг ман-тикий давоми булиб, уида, асосан, эыибордан бир кадар четда колиб келаётган масала — х,озиргн узбек шеърняти намуналарини-(Абдулла Орипов ижоди мисолида) илми бадйъ асосида тадкик этишга дикхат каратилади. .
' К« Олимов С. Алишер Навоий асарларн таржимасида бадиий санъатларнн кайта яратиш ва табдил килиш масалалари. Филол. фанлари номзоди дис.автореф. - Т., 1985.
'2 Рустамов А. Навоиннинг бадиий махорати. - Т., 1979; Рустамов А. Суз ху-сусида суз. -Т., 1987; Саримсоков Б, Тахснис//УТА, 1971, 5-сои; Истоков Е. Навояй лирикасида композицион-стилистик санъатлар//Навоий ва ижод са-боклари. - Т., 1981; Истоков Ё. Ружуь. Хусни таълил//УТА, 1971, 1-сон; Исхоков Ё. Таносиб//УТА, 1970, 6-сон; Исхоков Ё. Ташобих//УТА, 1970, 4-сон; Исхоков Ё. Кайтариш санъати//УТА. 1972. 2-сон; Исхоков Ё. Кофия ва шеърин санъатлар//УТА. 1980. 1-сон; Исхоков Б. Навоий поэтикаси («Хазойину-л-маоннй асосида). - Т., 1974; Рахмонов В. Шеър санъатлари. -Ленинобод, 1972; Олимов С. Аншер Навоий асарларн таржимаслда бадиий санъатларни кайта яраташ ва таабдил килиш масалалари: Филол. фанлари номзоди ..автореф. дне. - Т., 1985; Олимов С. Навоийнинг шеършунос шогир-ди. - Т., 1990; Хаккулов И. Бобур шеъриятида таносуб санъати//УТА, 1981. 5-сон.
XX аср бошларида халкимиз бошига инкилоб никоби остида солинган зуравонлик, 20-30-йилларда адабнетга синфнй сндашув-шшг кучайнши, шубха ва кдтли омшшг авж олиши, XX аср адабиё-тппинг тамал тошшш к,уяётган Абдурауф Фитрат, Абдулла Кодирий, Абдулхампд Чулпон сннгари нстеъдодлар катаюн этилишининг маъпавпй-маьрифий хаётга сачбий таьсири 60-пилларда хам он сези-либ турардн. Аммо шуидаи булишига карамасдан, бу давр адабий хаёпиа яип/ча энкнилир эса бошлади. 80-90- йиллар узбек адабиё-тидагк катта сифат узгаришлари — шакл ва мазмунни янгилаш йуллдагн уршшшлар, кутарнлнш ва пуртаналарнинг илдизлари, шубхаст, уша 60-нилларга бориб такдлади. Кай йусинда булмалин, давр фожлалари, хакикатларини айтишга интнлиш, Инсон к.албшшнг кунжак-кунжакларшш-да ёритишга, уни барча дарду хас-ратлари, кувончу галабалари, изтиробу ташвишлари билан акс этти-ришга урнниш бу давр адабиёти, шунингдек, шеъриятининг хам мухим хусусиятларидандир. Ana шу мухим хусусиятлар 50-йнллармниг охирида адабиёт майдонига кириб келган Абдулла Ори-пов ижодида якхол уз ифодасини топган эди. У адабнетга узига хос овоз билан кириб келди. Шоир асарларн матбуотда курина бошла-ган нлк даврданок, адабиётшунос ва адабий танкидчилар уиинг ижо-дига уз муносабатларини билдира бошладилар, улар хдм, шеърият мухлислари х,ам узбек назмн осмонида яна бир митги юлдуз пайдо булганшш пайкдган эдилар.
Абдулла Орнпов ижод оламига кириб келганидан буён карийб кирк, йил муддат утаи, маиа шу йиллар ичида шоир ижоди 'хахдща турли мацолалар ёзилди, у илмий тадкикотларнинг объекта будди1.
Аммо Абдулла Орипов ижоди бир неча тадклкотлар учун бой материал бера олишига карамасдан, унинг урганшшши анрим-айрим мацолалар, у ёки бу тадкдаотнинг муайян кисми доирасида колиб
1 К.: Кушжоиов М. Ватаним маяим//Ёш ленинчи. 12 июль 1972; Камалакдек сержило//А. Орипов. Йиллар армони: туплам. - Т., 1984; Онажоним шеърият. - Т., 1984; Шарафидцинов О, Инсон калби Маюаралари/Яузаллик излаб. - Т., 1985; Шеърият — калб ёлкяни/Лалант —халк мулки. - Т., 1979; Рахимжонов Н. Давр ва узбек лирикаси. - Т., 1979; Инсон калби жараёнларн/УУАС. 3 май 1991; Хаккулов И. Хак. сенга мурод улсун..У/Аъзамов А. Масъул суз. Хаккулов И. Бадиий суз шукухи. - Т., 1987; Косимов Я. Узбек шеъриятида поэтик фикрининг янпшаниш жараёни. Филол. фанлари номзоди...автореф. дне. - Т.,1991; Тулаков И. Хозирги узбек лирикасида давр ва кахрамон талкини. Филол. фанлари доктори...автореф. дис. - Т., 1994; Алиев Б. Хозирга замон узбек шеъриятида психологизм муаммоси. Филол. фаилари номяоди ...автореф. дис. - Т., 1994; Кодиров В. Хозирги замон га^аллари по-этикасини айрим хусусиятлари. Филол. фанлари номзоди...автореф. дис. - Т., 1993; Каримов Н. Хикмат садолари//Узбекистон овози. 29.янв. 1992 ва бошкалар.
кетмокда. Шонр иясоди махсус яхлит тадкик,от объект» булган эмас, Демак, бпринчндан, XX аср узбек шеъриятпда узнга хос катта урин тутган ижодкор асарларншшг хали бирор махсус йлрик тадкикот объекта булмаганлиш, иккинчидан, замоиавий узбек шонрлари, шу-иннгдек, Абдулла Орипоз ижодига ил ми бадиъ нуктан назаридап ён-дашнлмаганлиги мавзунинг долзарблипши белгнлайди.
ТЛДКИКОТ1ШНГ МЛКСЛДН ПА ВАЗИФЛЛЛРИ. Бадиий асар, унда нлгари сурилган юя канчалнк долзарб, канчалнк зарур булмасин, юксак бадиият талабларига жавоб бера олмаса, даврлар оша унупшишга, \arro дунёга келипданок укувчнлар назаридан колишга махкум. Ушбу тадкикотдан макет мумюз илми бадиъ ме-зонларн ва бу>унги адабистшунослигимизтшг асарни гоявин нуктан назардан та\лнл этиш бораенда эрншган ютукларшш омухталаштнр-ган холда Абдулла Ориповнинг бадиий махорати, бадиий еапъатлар-аи куллашдаги аиъана ва ижодийлик, бадиий санъатларни куллашда Абдулла Орппов нжодига хос у мумии конуниятлар, бугун-rii адабиа жараён ва бадинн санъатлар масалаларини атрофлича урганишдан ва Абдулла Ориповнинг XX аср узбек шеъриятига кушган киссасипи курсатишдан иборатдир. Бу максадни ам&пга оширнш жараёшща купндаги вазифатар хат кнлинадн:
- фольклор хдмда мумтоз адабиётда шаклланган ва XX аср ада-биётинииг \ам асоснй мфода-тасвир воситаси булган бадний санъатларни куллашда аиъапа ва ижодийлик;
- Абдулла Ориповнинг айрим бадинн санъатлар (ташбих, тазод, нреолу масал, тазмшОпн куллашдаги махорати, бадинн санъатларни куллашда шонрнинг узига хослиги, бадинй санъатларшшг шонр шеърларидаги урни ва роли;
- бадиип санъатларшшг асар гояси билан уГнунлигн;
- Абдулла Ориповнинг афоризмлар яратиш махорати;
- бадиип санъатларни куллаш меъёри;
- бадиип санъатлар ва ижодкор услуби.
ТДДКПКОТШШГ ОГЛ.ЕКТИ - Абдулла Орипов шеърлари. Айрим урннларда эса шоир насри ва достонларидаи хам мисолпар олинади.
ТАДКИКОТШШГ МЕТОДОЛОГИИ ACOCI1 ВА МЕТОДИ. Ишда мумтоз адабиётшупосларнинг бадиий санъатлар хакидагн китобларн, шушшгдек, узбек, тожик ва рус филологларининг шу мавзудаги фундаментал тадкик,отларидан фойдаланилди.
Ишда, acocan, аналитик метод куллаиди.
ТАДЩ1КОТНИНГ IUIMIifl ЯНГШШГИ шундаки, унда, бириичн-дан, хозпрги давр узбек шеъриятпда бадиий санъатларнинг
кулланишнга дойр махсус йирик т$дкик,от яратилмаганлиги хисобга олиниб, XX аср узбек шеърияти учун нисбатан эталон була олади-ган Абдулла Орипов и;..одь яхлит махсус тадк,ик.от объекта кили б олиндп;
- иккинчидан, мумтоз ■ ними бадиъ ва янги адабиётшунослик ютуклари о.мухталаштирилиб, бу усул бадиий асар тахлилининг асо-cii.fi мезони сифатида каралди. Бошкдча айтганда, ушбу тадклкот мумтоз поэтикани бугунги адабиётшунослишмиздаги бадиият наза-рияси бнлан уйгунлаштнриш йулидаги кичик бир тажрибадир;
- учинчидан, мумтоз адабиётда шаклланган бадиий санъатлар-нинг XX аср шёъриятидаги тадрижи, шоир ижодий концепциясини ёритишда уларнинг роли Абдулла Орипов ижоди мисолида очиб бе-рилди;
- туртинчидан, айрим бадиий санъатларнинг бугунги шеъриятда кулланмаслик сабаблари текширилди ва очиб берилди;
- бешинчндан, афоризмлар яратиш \ам бадиий мах,орат далили эканлиги Абдулла Орипов чжоди мисолида курсатиб берилди;
- олтинчидан, бадиий санъатларнинг асардаш урни ва роли, ахамияти ва уларни куллашдаги меъёр масаласига муносабат билди-рилди.
ТАДКИКОТНИНГ НАЗАРИЙ ВА АМАЛИЙ АХАМИЯТИ. Мазкур иш мумтоз бадиий санъатларнинг бугунги шеъриятда кулланиши, бадиий асардаги урни ва роли, меъёри масалаларини тахлил этишга йуналтирилганлиги боис келгусида миллий адабиётимизда бадиий пишик,, мазмунан гузал асарлар яратилиши учун назарий асос булиб хизмат килиши мумкин.
Абдулла Орипов ижоди, илк марта яхлит тадкдаот объекта кил116 олинганлиги учун бу ишдан XX аср узбек адабиёти тарихини мукаммал ёритиш ва Абдулла Орипов ижодини урганиш ишларида материал сифатида фойдаланиш мумкин.
Щунингдек, дорилфунунлар, педагогика институтлари ва билим юртларида XX аср узбек адабиёти буйича уклладиган маъруза ва махсус курсларда, шеърият поэтикасига оид тадклкотларда, услубий кулланмалар тузишда х,ам мазкур иш натижаларидан фойдаланса булади. '
ДИССЕРТАЦИЯШШГ НАШРИ ВА МАЪКУЛЛАНИШИ. Тадкл-котнинг асосий мазмуни ва тезислари икки рисола, шунингдек, ёш адабиётшунослар илмий анжуманларвда килинган маърузалар, ил-мйй тупламларда эълон килинган маколаларда баён этилган.
Диссертация Бухоро Давлат дорилфунуни XX аср узбек адабиёти ва фольклор кафедраси йигилишвда ва Узбекистон Республикаси Фанлар академияси Алишер Навоий номидаги Адабиёт институти
XX аср узбек адабиёти ва адабиёт назарняси булимларинииг кушма мажлисида хамда Ннзомий иомидага ТДПИда, УзР ФА А. Навоми номидаги Адабиёт институтида Ташкил кнлинган илмий семннар-ларда мухокама килинган ва хпмояга тавсня этилган.
ИШНИНГ ТУЗИЛИШИ. Диссертация кириш, уч боб, хотима х.амда фойдаланилган адабиётлар руйхатндап иборат.
ИШНИНГ АСОСИЙ МАЗМУНИ
Кирцил-Кисмида мавзунинг ишлаьиш даражасн ва долзарблиги, тадкикотнинг максад ва вазифатари, илмий янпгшгн, методолопгяси хамда диссертациянинг назарий ва амалин ахамияти курсатилади.
Биринчн боб «Бадинй санъатлар шеъриятнинг асосий нфода-тасвир восигаси сифатпда» деб номлянган. Унда мумтоз адабиётда шаклланиб, уша адабиёт донраеида колиб кетган, шу билан бирга бугунш шеъриятимизнинг хам асосий ифода-тасвир воситаси булган мумтоз бадинй санъатларнинг мохияти, утмишда ва хозирда кулланиш кулами, бадшш санъатларни бугунги шеъриятца куллашдаш узига хосликлар, аиъаиа ва ижодийлнк масатазарн Аб-дулла Орипоз ижоди мисолида тахлил этилган.
Ходкий санъат асари унда факдт актуач, умумннсоний фикр ва гоялар тасвир ва таргиб килинганлиш билан эмас, бачки шу фикр-гоянинг гоксак бадиият оркали ифодаланганлиги билан хам эътнборли ва бокийдир. Бундай бадиийликни таъминлашда, шубхасиз, бадинй санъатларнинг роли капа.
Утмнш Шарк. адабиётшунослигида ана шуидай бадиий санъатларни поэтика фаниниг махсус булими -■ ил ми бадиъ урганган ва тадкик, этган. Илми бадиъ гуллаб-яшиаган XV-XVI асрларгачаёк бадинй санъатларнинг минглаб турлари маълум булган. Максуд Шайхзоданинг ёзишича, илми бадиъ билан бириичи марта шутулланган киши Багдодда, аббосийлар хонадонига мансуб Абдул-ла ибн Муътаз бин Алмутаваккил бин Муътасам Аббосий (хижрий III асрда) булган. У бадиий санъатларнинг 17 тасшш аникдаган ва ном куйган1. Машхур шоир Хусрав Дехдавий эса цаср санъатларн хусусида уч жиддлик «Эъжози Хусравий» номли асар ёзганки, унда бнр иеча минг бадиий санъат хак,ида суз юритган2. Мазкур тадкнкотга назарий асос булиб хнзмат килгал «Ал-муъжам», «Бадойну-с-санойиъ» сингари китоблар хам фикримизиинг далили-дир.
' К,-"- Шайхзода М. Асарлар. Олти томлик. - Т., 1972. 4-т. 221- б.
2 Шайхзода М. Асарлар. Олти томлик. - Т., 1972. 4-т. 224- б.
Юкоридаги фактлар мантиклй бир саволни тугаириши табиий: хуш, мумтоз адабиётшунослар тадкик, этган бадиий санъатларнинг хдммасн хам хозирш адабиёт намуналарида учрайдими? Кузатишла-рнмнз мумтоз поэтика аникдаган бадиий санъатларнинг аксарияти бугунги шеъриятнинг хам асосий ифода-тасвир воситаси булиб хиз-мат кплаётганлигнни, аммо айрим бадиий санъатлар мумтоз адабиёт багрида колиб хам кетганлигини курсатди. Бундай «музей экспо-нат»ига айланган бадиий санъатлар, айникса, лафзий санъатлар дои-расида купрок. учрайди. Днссертацияда бундай бадиий санъатларнинг бир канчасн мисолга олинган ва улар нукул шаклбозликдан иборат; арабий имло билан боклик,; лисоний узига хосликлар билан боглтк, булган бадиий санъатлар гурухларнга ажратилган. Бадиий санъатларнинг баъзан факат шаклбозликдан иборат булиб, асосий макс ад га айланпб колнш ходисасини уз вактида нуктадон адабиёт-шунос Абдурауф Фитрат хам кдйд кллган эди, чунончи, у табиий равишда кулланадиган бадиий санъатларни «услубнинг хусусий холлари», куирок, шакл билан бопшк; булганларини эса «суз уйунлари» дсб атаган эди1. Днссертацияда муайян бадиий санъатларнинг утмиш адабиётн багрпда колиб кстиши сабаблари хам курсатнлган. Бундай сабаблар, биринчидан, айрим бадиий санъатларнинг нукул шаклбозликдан иборат эканлигида; иккинчидан, мумтоз поэтика ва замонавий адабиётшуносликнинг бадиий асарни тахлил килиш тамойиллари бир-биридан анча тафовут кллинншида; учннчндан, аксарпят ижодкорлар, адабиёт ахдининг мумтоз поэтика-дан бир кадар бехабарлипща, туртинчидан, 1929 йилгп имло ис-лохотидаднр.
Бирок бугунги адабиёт тасарруфидаги деярли жамъи бадиий санъатлар мумтоз поэтикашшг мулквднр.
Мазкур Спринчн бобда мумтоз адабиётдап мсрос сифатнда утган бадиий санъатларни куллашда анъана ва ижодишшк, бадиий санъатларни куллашда Абдулла Орипов услубишшг узига хосипги тал-мих, тарсиъ, хуспи таышл сингарп санъатлар мисолнда асослаб бе-рилган.
Бундан таищарн, биз бу бобда Абдулла Орпповшшг мумтоз бадиий санъатларни куллаш махоратшш «Бул ажаб хор кимсадап...» деб бошланувчи газали тахдшш оркдли очиб берншга х,аракат к,илдик.
Адабиётшунос олим Ёкубжон Исхоков «Кдйтариш санъати» ноши маколасида «радц» санъатшшнг тармоклари элликдан оши-
1 Фитрат А. Адабиёг коидаларн. - Т., 1995. 76-81-6.
шипи таъкидлайди'. А. Ориповшшг юкорнда тилга олипган казатида хам мазкур лафзий санъатиинг бир неча куринишлари куллаиган: Бул ажаб хор кимсаднн имдод сурайди хорлар, Сиз бемор куксига бош урмангиз, эй беморлар.
Бу байтда радд: «хор» - «хор» ва «бемор» - «бемор». Радд ул-хашв ил-ал ажуз (яъни мпсра ичидаги сузнинг байт охнрида кели-шн) санъатн «бемор-бемор» такрори оркалн амалга оишрилгап. Параллел такрорлар, яъин хар икки мисра хашвидаги «Хор кимса» -«бемор» хамда аруз ва ажуздаги «хортар» - беморлар» сииоиимлар-дир. Байтдаги кдйтариклар тажнис характерига эга. Яъни бнрничи мисрадаги «хор» сузи «кимса». сузпшшг аиикловчнсп булиб, «иотавон, иасткаш, разил, ножинс» дсган маъноларни билдиради. Худди ана шу маъиолари билан бу суз «Алишер Навоий асарлари тилининг изохли лугатида берилган «хор»: сузига эмас, батки «дун»3 сузига синоинмдир. Хусусан, анлкланмнш сифатида «кимса», тан-сику-с-сифот (бир неча сифатларшшг кет.ма-кет келтирилпши) санъатини гозага чикараётган «бул ажаб» супаришшг келтиридиши киноявииликни кучайтираяпти. Демак, «бул ажаб хор кимса» шоир наздида бечора, аммо уз бечоралигидан бехабар пасткаш бир кимса, шунга параллел «бемор» сузи х,ам маънавий мажрух кишиларга ишорадир.
Мисралар охиридаш «хорлар» - «беморлар» эса мададга зор, эзилган, безътибор, хароб кишилар деган маънога эга. Бугуи газат давомида ана шу икки карама-кдрши образга параллел обрапар силсиласи вужудга келтмрилган: хор кимса - бемор - сайерлар -агёрлар - шайх хунхорлар - фосикдар - кимсалар бир занжирни, хорлар - беморлар - шамс - рафик. - фозилу доннш эли - Яссавий (дуиёга зар бсрганлар, дорни бузганлар) - Абдулла (лирик кдхрамон) икктшчи занжирни ташкил киляпти. Шоир газалшшг бо-шида тилга олингак «кимса» сузили мак,тадз «кимсалар» шаклида такрорлайди, уларга мурожаат кдлади. Бу «кимсалар» хам тоза калбли кишиларга хамиша таъиа-маломаат тоитаршш отиб туради-ган», «мозий ЭЛ1ШИНГ зорлари»ни тингловчи лирик кдхрамон, уму-маи, яхшиларга бадбиилик тамгасини босгувчи бадбшшардир. Бун-дай тадрижий такрор радднинг яна бир куршшшидир.
Гаьллшшг лккиичи байти тулалигича тамсил салъати памунасп-
дир.
' Исхоков Ё. Кантариш санъати. УТА. 1972. 2-сон.
2 АНАТИЛ. 4 томлик. 3 том. -Т., 1984. 414-6.
3 Уша л>татнш!г 1 томи. 510-6.
Fa3<uua раддг.инг яна бир куриниши - радд-ус садр ил-ал-ибтидо(яыш, байт бошидаги сузнинг иккинчи мисра бошида кели-ши)даи лКим бериб дунёга зар ...» деб бошлаиувчи байтда фойдала-нилган. Бу икки мисра мантикдн узидан оддинги «Нафс ила дунёга днл берган фосиклар Сиз бугуи Яссавий хок пойидан айлаб олинг тумморлар» мисрасининг давомидир, бошвдча айтганда, «Яссавий» сузининг аникловчи - сифатлашларидир. Шгър 1968 йилда ёзилган. Бу йилларда Яссавий номини ижобии маънода тилга олиш салкам уз даври учун иссн эди. Шоир шунинг учун хам кейинги байтда ни-ма учуй Яссавий номшш тилга олганига inox беради: Ким бериб дунёга зар, абгор улиб колган узи, Кимки дорни бузди гар, анга курилди дорлар.
Бу ул)т бобомиз дунёга тафаккурнинг такрорланмас меваларини берган, аммо шунинг баробарида узи «абгор улиб колган», унга то хануз (шеър ёзилган давр назарда тутилмокда) дорлар курилмокда. Бу ерда суфий шоир мохиятан «дунёга дил берган фосиклар» га зид купилмокда, чунки у бу фоний дунёдан кул силтаган ва бошкаларни хам шупга чорлаган, узлигини англаб етгаи шахе эди. Бу байт айрим хусусиятлари билаи афорнзмга якинлашиб боради, шунинг учун хам у кило ми жомиъ санъатпнинг гузал намунасидир. Айии иайтда Яссавий номига ншора килиш оркали талмих санъати хам юзага чикарилгаи. Уч мисра бошида тик холда жойлашган «ким» аллитерациям эса охангдорликни оширишга хизмат киляпти. Разалда бу-лардан ташкари тавзиъ санъати хам махорат билан кулланган (Кпмсалар, бадбин дея бокманг бу кун Айдуллага).
Шоир мактадан олдикги бандда ифодаланган холатлар, тасвир-ларии, образларни «мозий элвдан зорлар» деб атайдн. Аслида эса максад уз даври фожиаларини каламга олиш, узи билаи бир замонда яшаб, бир хаводан нафас олаётган фосиклар, aFëpnap, хунхорлар -хуллас, «хор кимса»лариинг башарасини очиб ташлаш, ижтимоий, маънавий иллатларни фош килиш. Ана шуидай тургунлик иилларида Хам шоир уз даври хакдкдтларннп айта олиш йулини топа олган. Бу эса таъриз санъатидир.
Биз бир газ ал мисолида мушоз адабиётдан бизнинг давргача етиб келган бадиий санъатларни куллашда намоён булгап шоир махорати, ижодий гояии очишда бу тасвирий воситаларнинг ахамиятини курсатишга уривдик. Аммо шуии таъкидлаш керакки, шоир бу бадиий санъатларни куллашни бош максад килиб олган эмас, балки шулар воситасида фикр-гоянинг мукаммал ифодалани-шига эришган. Яна шуии таъкидлаш керакки, баъзан бадиий санъат-лар максад килиб хам олиниши мумкии. Бунинг учун Эркин Вохидовнинг тавзиъ санъатига асосланган «К,аро кошинг...» деб
бошланувчн шеърини, Рауф Парфшшнг тавших санъатига асослан-ган Чулион номи билан ботик, мувашшахиии, И. Суб.\опп;тг му-раббаъ санъатини уз ичига олган туртлигини зслаш кифоя. Maua шу шеърлар адабиётшунос И. Хакяуловшшг «Хар кандай бадиий санъат шоир учун бир восита. У хеч кдчон максад булмагаи хам, була ол-майдн хам» деган фикрини иикор этадн.
Бадиий санъатларни куллашда анъана ва ижодийлик масаласи илтизом, саволу жавоб, мисра такрори сингари бадиий санъатлар ■ кулланган «Икар», «Шовиллади тун буии шамол», «Нега мели сев-мадинг?», «Ловуллайди шафакдар ял-ял», «Айтишув», «Оломонга», «Сен кайдан биласан?», «Се:; бахорнн соппшадингму?» шеърлари тахлили оркдли еритилган. Диссертациядага бу тахлкллар шунн курсатадики, Абдулла Орииов шеърият назариясинп тераи билган холда анъанавий бадиий санъатлардан ижодий фойдатанади, уларнн уз даври зришган адабий ютукдар билан боГштишга уринади.
Шоир анъанавий саволу жавоб санъатидаи фойдаланар экан, ижодининг илк боскичларида яратилган «Нега мени севмадииг?», «Ловуллайди шафаклар ял-ял» сингари щеърларида мумтоз бадиий санъатникг бир мисра саволу бир мисра жавоб (ёхуд бир байт саволу бир байт жавоб) ёзиш коидасига катыш амал кллмайди. Катыш колиплаштирилган тасвир воситасига эркин ёндошади. Бу пккала шеърда катта фалсафпй умумдашмалар, ижтимоий гоялар, мураккаб бадиий прнёмлар йук, улар муъжаз лирик миниатгоратар сифатида хадрлидир. Уларда шоир саволу жавоб саиъати ёрдамида, муаллиф бадиий санъатни назарда тугиб ё тутмай калам тебратгани-дан катьи назар, инсон к.албинннг онни холатини ёркин тасвирлаш-га эришган,
Шоирнинг кейинрок. ёзилган «Оломонга» шеърида хам мазкур бадиий санъатнннг айрим хусусиятларини куриш мумкин, тугрирога, шеър нукул саволлар силсиласидан иборат. Ушбу шеърда шоир жа-вобсиз саволлар ёрдамида уткир ижтимоий-маънавий проблемани кутариб чиккаи. Муаллиф етук халк, даражасига кутарила олмаган, кутарила олмаётган оломоннинг маънавий максурлигадан тугилган изтиробларини катта кайру ва надомат билан ифода этади. Аммо атам киладиган жойи шундаки, Машрабнинг осидишини хам, Чуллоннинг отилишини хам, К,одирийнинг кур1уликларини хам томоша деб билган бу кавм тарихда мухнм роль уйнайди - тарихлар уиинг номидан тукилади, хукмлар унинг номидан укилади. Шоир ана шундай оломоннинг башарасини курсатиш оркали бундай локайдлик ва авомликни коралайди.
Диссертацияда саволу жавоб санъатининг мумтоз колипларига мое тушадиган «Айтншув» шеъри хам батафеил тахдил этилган ва
унда шоир уз даврн фожиаларшш хасрат билан каламга олгани таькидланган.
Абдулла Орипов шеърларида энг куп учрайдпган яна бир бадиий саньат мисра такрорнднр. Худди ana шу ходнсага мое тушади-ган «радду-л-матлаъ» истилохи факат шал ва кдеидага хослиги ва Абдулла Орипов шеърларида учрайдпган хамма мисра такрорлари хам ушбу истилох таърифига тула мое келмаслигини хисобга олиб, биз русча «рефрен» деб ататган ходисани «мисра такрори» деб ата-дик. Абдулла Ориповда банд бошида, банд охирида, хар бир мис-радан кенин муанян миералар такрорланиб келганшш кузатиш мум-кип. Бу такрорларшшг шеър гоясини очишдаги ахамигти «Шовнллади тун буйи шамол», «Сен бахорни согинмадингму?», «Сен кандан билаеан?» сингари шеърлар тахлили оркали курсатиб берилган.
Бирннчи бобдаги кузатишлар ва тахдиллар шундай хулосаларга олиб келдики, мумтоз шеъриятда кулланган хамма бадиий санъатлар хам бугунги адабиётга кучавермаган экан. XX аср адабиётининг мазмуний ва шаклий узига хосликлари, замонавий адабиётшунос-лнкиипг асарга бахо бериш тамонилларидаги узгачаликлардан келиб чнккан холда купрок шаклбозлпк билан боглик бадиий санъатлар «музей» экспонати»га айланган экан.
Асарнинг гоя-мазмуни билан богсшк, аксаран, максад кили б олинмаган холда кулланадиган бадиий санъатлар бугунги шеърияги-мизшшг хам асосий ифода-тасвир воситаси булиб, Абдулла Орипов шеърияти бушнг аник, исботидир. Абдулла Орипов бадиий санъат-ларни куллашда анъана доирасида колиб кетмай, уларни ижодий ривожлантирди, янги гоя ва маъни ташишнинг восига-усулига ай-лаитирди. Арузда шаклланган бадиий санъатлар бармокда кучирилар экан, шаклий ва маъновий узгаришларга учради.
Бу кузатишлар яна шуни курсатдики, Абдулла Орипов ижоди-нинг илк даврларида бадиий санъатларни инсон кддбининг оний лахзалари тасвири, лирик миниатюралар яратиш учун, кичик табиат манзаралари тасвири учун хизмат кдщдарган булса, 70-йилларнинг урталаридан бошлаб шоир ижодида ижтимоий-сиёсий • мавзулар, умуминсоний ва маънавий муаммолар етакчи урин эгаллай бошлади. Шоир нжодининг кейинги боевдчи намуналари ичида катта-катта хажшш шеърлар купчиликни ташкил этаци, Шоир бу шеърларда турли-туман шеърий санъатларни истифода этган холда уз даври-нинг огрикли нукталарини, Инсон калбининг азалий ва абадий из-тиробларини каламга олди.
«Абдулла Ориповнинг бадиий санъатларни куллаш махорати» деб номланган иккинчи бобда шоирнинг ташбих, тазоду ирсолу ма-сал ва тазмнн санъатларини куллашда намоён булган махорати ва
узига хосликлари илмий ургамилган. Ушбу бобда афорнзмлар я рати ш хам бадиий мах,орат белгиси эканлиги Абдулла Орипов асарла-ридаги афоризмларни тахлил этиш асосида исботланган.
II бобшпгг «Ташбих» деб номлаиган бириичи фаслида бу бадиий санъат хусусидаги мумтоз поэтика ва хозпрги адабистшуносликда келтирилгаи таърифлар асосан бир-бирига мое экаилиги тат>кидлап-гани холда, ташбихнннг турт компопентнга оид исгплохларга муно-сабат билдирилган. Биз бу мулохазапаримнзда ухшаган парса, ухшатплган нарса, ухшашлнк кушимчаси сингари атамалар мавхумлиги ва айтилмок,чи булгап мазмуннн туда камраб олмасли-гиии хнеобга олиб мумтоз поэтпкада куллаиган мушаббах, мушаб-бахуи би\, важх,и шибх ва одот-и ташбих истилохларини куллаш уринли зканлигинн айтиб утганмиз.
Абдулла Ориповпинг услубига хос биринчи хусусият шуидаи иборатки, шоирнинг айрчм шеърлари бошдан-охир ташбих,' асосига курилган. Худди шуидаи ходатаи тазод санъати мисолида \ам куза-тмш мумкин. «Дуне бир гулзордпр», «Бахор кунларида», «Куз ман-заралари», «Курикхона», «Асрим» сингари шеърлар фикримиз да-лилидир. Бу шеърларда ташбих (ёки тазод) композишюн асос булиб хизмат Килган.
Шоир ташбихларшпшг яна бир хусусияти - уларда мавхум ту-шунчаии конкрет нарсага клее к,илиш оркати ифоданииг тасвирий-лигига эришилишидир.
Дилбар келинчакнинг куксида гулу, Зардолу шохига ташлар куз кнрин. Барг аро шуълалар, кафтлармикан у, Бахор тетапоя гудакдай ширин, - деб ёзади шомр «Бах,ор» шеърида. Бириичи ташбих (зардолу баргларининг орасидан тушгаи танга-танга шуьлаларнннг бола кафт-чатарига ухшашп) аник нарсалар уртасидаги ухшашликка асосдан-ган булса, бахортшг тетапоя гудахка ухшатилишида мавх,ум тушун-ча (бахор) ва аник, нарса (гудак) уртасидаги ухшашлик ётади. Бахор - йилшшг бошданиш фасли булгани каби, гудаклик хам инсон ум-рининг ибтидоси, шунингдек, бахорда табиат эндипша оёк,кд тур-гандек булади, бу зса боланинг тетапоялик пайтига жуда ухшайди. Аммо бу хар иккала ташбихнинг хам муаллифи - дилбар келинчак. Уиинг куксида гулу - у фарзанд кутаётир. Шунинг учун \ам унга ат-рофдаги барча нарса ва ходисалар гудак билан боглик, туйгулар уйготади. Шу тарикд шеър ташбихнинг ана шундай хаётийлиги билан укувчи эевда колади.
Абдулла Орипов ташбихдарининг яна бир хусусияти уларнинг кетма-кет кулланишидир. Мумтоз поэтикада мусалсал ташбих, деб
номлангаи бу усул Абдулла Орипов шеърларида икхи куринишда намоён булади: мушаббах, ва мушаббахи бих турлича булган мусал-сат ташбихлар, битта предмет ёки вокеа-ходисани кетма-кет бир неча нарса ёки вокеа ходисага ухшатишга асосланган мусалсал ташбихлар. Мусалсал ташбихнинг дастлабки куринишида бир ташбих, иккинчисини, иккннчисн учннчисини тулдириб, укувчининг куз уигида яхлит тасаввур хосил килса, кейингиси шеърдаги хар бир образ, хар бир деталнинг ёркдш тасзирланишига, шеърнинг китоб-хон хотирасида мухрланишига таъсир этади.
Абду.хта Орипов шеърларида машхур шахслар, адабий кахрамонлар коми билан боглапган ташбихлар хам учрайди:-:и, уларии талмихли ташбихлар дейиш мумкин:
Она хат к, бахти деб хар вахт, хар качон Истайман бир сафда турса одамлар. Сокин кечаларда калбни ногахон Куршаб олганида шундай оханглар Сизга татаинаман, одамлар, яна. }-^тшпц^|ухаб-бдт£;цалдш1Г.а1жаГ1 ^КРН. (1) Аммо баьзи махал коламаи якка С£ВШ£И-рад_булгая. ш .Верхерсшшн (2) (ЙА. 81-6.)
Ушбу парчада икки ташбих, бор; х,ар иккала ташбихни хам маз-мун-мохиятига кура холат-ташбмхлар дейиш мумкин. Холат-ташбихларнинг узига хос хусусияти шундаки, уларда мушабиах ифодаланмаган булади, мушаббах хисобланмиш «холат» хамиша «ноль» куринишда булади. Масалан, «холат» - «утмиш мухаббатга талпиниш» сиигари.
Абдулла Орипов шеърларида кулланган ухшатишларни урганиш уларни яна бир томондан, яъни асарнинг умумий гоясига дахлдор ёки дахлдор эмаслигига кура тасниф килиш имконини берди. Бунда хам ташбихларни икки гурухга ажратиш мумкин:
1) Шеърнинг умумий гояси, композицияси билан боглапган ташбихлар; 2) Шеърнинг умумий гоясига алокддор булмай, ундаги айрим образ, деталь ёки холатлар билан боетанган ташбихлар. Дис-сертацшща бу мулохаза шоирнинг «Сунгги уруш», «Гузаллик», «Кдршн кушига» сингари шеърларидаги ташбихлар асосвда далил-ланган.
Тадкикотда Абдулла Орипов услубига хос булган энг мухим ху-сусиятлардан бири - шоирнинг кундалик хаётда тез-тез учраб тура-диган нарса, вокеа-ходисаларни ташбих доирасига тортишида намо-ён булиши, худди ана шу холат ва важх,и шибхнинг мукэммаллиги шоир ташбихдарининг гоят хаётий ва жонли, оригинал чиклшига асос булганлиги аник мисоллар оркдпи очиб берилган.
II бобнинг иккинчи фасли «Тазод» деб номланади. Диссерта-цияда тазод хакдоагн назарпй карашларга тухталиниб, адабнётшу-носликда тазодга берилган таърифлар хам бир-бирига мое тушиши таъкидланган. Мумтоз адабиётшуносликда мутобнка, мутобака, ти-бок, татбик. сингари истилохлар хам тазодга урнндош сифатида кулланган. Аммо айрим ишларда мутобнка параллелизмга мое ходиса сифатида кайд этилган. Масалан, Дармоной Ураева «Узбек халк. лирик куишкларида параллелизмларнинг характери ва Садиий композицион вазифалари» мавзуидаги номзодлик ишида: «Узбек ва тожик мумтоз поэтикасида параллелизм санъатига тент келадиган ходиса мутобикд деб юритилгани маълум»1, - деган фикрни илгари суради, холбуки, тадкикотчи курсатган хар иккала манбада2 хам мутобнка истилохи тазоднинг синоннми сифатида кулланган.
Кузатишларимиз шуни курсатадики, Абдулла Орипов шеърлари-да бахор-куз зидлигига асосланган тазодлар куп учрар экан. Диссер-тацияда бу мулохаза «Урмон», «Бах,ор кунларида кузнннг хавоси», «Куз хаёллари», «Келдим кошингизга чопиб, энтики^», «Пушкин» шеърлари асосида далнлланган. Бу мисоллар бахор-куз шоирнннг севган тазодларидан бири, бу тазод унга хаётни фалсафий-диалектик идрок этиш ва тасвирлаш имконини берган, дейишимизга асос булади. Чунхи бундай тазодий жуфтликнинг бир ижодкор асарлари-да бу кадар куп учрашини тасодифийликка йуйиб булмайди.
Маълумки, тазодлар аксарият холларда антонимлардан шаклла-нади. Аммо уларни шунчаки кавд этиш ёки анъаиавий маънода куллаш ижодкорга обру келтирмаслига аник,. Абдулла Ориповнинг махорати шундаки, у анъанавий антоним-тазодлардан хам охорли маъноларда фойдаланди:
Сени кеч топгандим, эрта йукотдим, Кдркагил, лойикман, сенинг кахрингга. Узгалар кдлбида кадр уйготдим, Лекин етолмадим узим кадрингга (ЙА. 152-6.)
Кеч - эрта, топиш - йукотиш, узгалар калбида кадр уйготиш -кадрига етолмаелнк - бу анъанавий тазодлар хижрон изтироблари-дан зада булган калбнинг афсус-надоматларини мукаммал тасвир-лашга хизмат килган.
Диссертацияда максад-аъмоли, орзу-интилишлари, маслаги, дунёкараши бир-бирига мутлако зид булган, дунёни узга-узга ранг-
1 ураева Д. ^збек халк лирик к^шикларида параллелизмларнинг характери ва бадиий композицион вазифалари. Филол. фанлари номзоди ... автореф. дис. -Т., 1993. 6-6.
■г К» Розий Ш.К,- Ал-муъжам. - Д., 1991. - 277 е.; Хусайний А. Бадойи-ус-санойиъ. ■ Т., 1981. - 225-6.
ларда курадиган икки тазодий образ - «мен» ва рак,иб образлари динамнкасн хам батафсил тахдил кдлингак. Абдулла Ориповнинг «рак,иб»и фольклор ва мумтоз адабиёт асарларидаги сингари ёрнинг «мен»дан бошка ошип; эмас, балки «мен»ни тахкирлашга, унга ха-лакит беришга, муваффак,иятларшш йукка чикаришга, асабиии бу-зишга урннувчи хасадгуи, бадбин кишидир. «Дунёда хар ишнинг бордир уз гали», «Хатоларинг керак уларга», «Сен узок, яшайсан», «Менга хаётии бер», «Дунёни кизганма» сингари шеърларда бу к,арама-каршилик маромига етказиб ишланган, Бу шеърлар шархи хол характерида булиб, улардан дунёни, инсонни комил куришни истаган, аммо галаммслик, хасад ва мунофикдикка дуч келнб юр antra хасрат, к,айгу орттирган шоирнинг нолалари силкиб турибди, Абдулла Орипов гох очикдан-очик, гох киноявий-яширин, муболагали тарзда бу нокасларнинг башараларини очиб ташлайди. Масалан, «Дунёни кизганма» шеърида гарчанд ракибнинг ким эканлиги аник айтилмаган, шеър унга тасалли шаклида ёзилган булса-да, нозик-фахм шеърхон бу «азизим»нинг «ахди бедодлар», «иучак жонлар», «турвадан булак илинжи булмаган гадой, хурофот», кабринг узра бош эгиб-да хато цилишингни кутадиганлар наслидан эканлигини дархол англайди. Шеърда букга биргина ишора бор: шоир ракибига нисбатан «кулба» сузини ишлатади. Бу суз маънавий максурлик, рухин юпунлик маъноларини англатяпти. «Кулба» сузига тазод си-фатида «манзил» сузи кулланган булиб, бу «манзил» - маънавий чукки, рухнй комиллик рамзидир.
Абдулла Орипов. шеърларидаги тазоддарни кузатиш тазодларни антонимлардан шаклланган-шаклланмаганлигига кура икки гурухга ажратиш имконини берди: матний тазодлар ва номатний тазодлар. Матний тазодлардаги карама-каршилик маъноси муайян матн донра-сидагина амал килади ва шу матндан ташкарида зидлик маъноси йуколади. Буни «Дунёни кизганма» шеъридаги «Кулба» ва «манзил» • тазодлари тасдикданди. Номатний тазодлар зса антонимлар асосида шаклланган булиб, матндан ташкарида-алохида холда хам зидлик маъносини саклаб колади.
II бобнинг учинчи фаслида шоирнинг ирсолу масал ва тазмин санъатларини куллащ махорати тахдил этилган. Бу икки бадиий санъат мазмунан бир-бирига якин эканлиги, яъни шеърда фикр ис-боти учун «бетона» парчанинг киритилишига асосланганлиги учуй хам бир фасл доирасвда каралди. Ирсолу масал - шеърда маколлардан фойдаланиш, тазмин эса узиникг ёки бошка бирор ижодкорнинг шеъридан мисра, байт ёки каттарок парчани киритиш ус}'Л1Щир. Атоуллох Хусайний грсолу масалнинг икки навъини
курсатади: 1. Маколни узгаришснз куллаш; 2. Маколнинг мазмуни-ни саклаган х,олда шаклини узгартприш.
Тожик адабиётшуноси Туракул Зехнийнинг ирсолу масат ва тазмин хакидаги карашлари бироз мунозарали. Чунончи, олим «Санъати сухан»да ирсолу масал хакида гапириб, унга мувознй ра-вишда «тамсил» истилохини хам к,у:шайди, холбуки, тамсил мазму-нан ирсолу масалнн хам камраб олса-да, шеърият назариясида алох,нда бадиий санъат сифатида каралади'. Шунингдек, Т. З^хний тазмин шеърда фикрга дат и л сифатида мумтоз ёки замонавий шеъриятдан мисоллар келтириш санъати эканлигини эътироф этса-да2, кейинрокда маколлар киритилган бир неча шеърларни хам таз-минга мисол тарикасида келтиради.
Абдулла Орипов уз шеърларида халк маколларидан фойдаланар экан, икки холат кузатилади: айнан макол эканлигини таъкидлаб ишлатиш ва маколни мисралар мазмунига сингдириб юбориш. Macaran, шоир бир уринда «Туз ичган жойингга кирк, кун салом кил, Нечун бу х,икматни айламайин ёд» ёки «Бир кун туз ичган жойга кирк, кун салонпир лозим, Окибатли халки.чда макол бор шундок кадим» деб ёзса, «Узма кунгал, гарчи х.ижрон хор этар бир зум сени, Гул тиканснз булмагай, хар бир чамашшнг хори бор» байтида «Тикансиз гул булмас» маколини изохсиз ишлатиб кетаверади.
Халк маколларини куллашда Абдулла Орипов услубига хос яна бир хусусйят - мак,олдаги анрим сузларни шунга якин суз билан алмаштириш хддисасидир. Масалан, «От айланиб жойини топар де-ганлар доим», «Хар кнм узи тортар умр кемасин», «Шул сабабли арконга хам кил кувват деган мисол» сингари мисрапарда «козик» сузи «жой» сузи билан; «арава» сузи «умр кемаси» сузи билан; «аргамчи» сузи «арк,он» сузи билан алмаштирилган. Аммо шоир бу алмаштиришларда мантикийлик чегараларидан чикмайди.
Шоир услубига хос яна бир хусусйят - икки компонентой маколларнинг бир компонентини куллашдир. Маълумки, икки компонентой маколларда, купинча асосий фикр биринчи кисмида ифо-даланади, иккинчи кдсм эса биринчи кисмга параллел ёки синони-мик характерда булади. ЮкориДа курганимиз «От айланиб козишни топар» шаклида ишлатилган макол халкда «От айланиб козигини топар, сув айланиб ёригани», «От айланиб козигини топар, эр айланиб ёзигини» шаклида таркалган. Аммо шоир маколнинг биринчи кисмини ишлатган булса-да, маъно-мазмун тушунарли. Шоир яна бир жойда;
1 К-: Розий Ш. Ш. Ал-муъжа[.;. - Д., 1991. 294-с.; Хусайний А. Бадойиъ-ус-санойиъ. - Т., 1981. 220-6. . 23ехнйй Т. Санъати сухан. - Д., 1979. 114-с.
IS
Мен бир тажрибасиз, iyp йигит нечун Адашдннг деяпман, дунёга, хай\от! Ох, шопр, ханжарни узингга ургин, Сен узинг адашмай усдингми, нахот! (ЙА. 76-6.) - деб ёзади. Маколнинг асл шакли «Пичокни узингга ур, о гримаса бировга» тарзпдадир. Шоир маколнинг биринчи кисмидангина фой-датанади ва на . мазмупга, на вазнга дахл к,илмайдиган «пичок» сузинн пичокдан уткир, мазмунан таъсирлирок «ханжар» (дудама пичок,) сузи билан алмаштиради. Биргаликда мамонтни ов килган ибтидоий одамлар улжани бахам куришда биргалик кондаеига амал килмаиднлар, бу зса шоирга бутун инсониятни йулдан адаштирган нлк хато булиб куринадн. Аммо у дафъатан узи хакида уйлаб колади ва «ханжарни узингга ур», яъни бировни айблашдан олдин уз хатоларингга хам бирров назар сол, уйлаб кур, дейди. Муаллиф узининг ёшлик хатолари билан инсоният болалигидаги хатолар уртасида атлакандай ухшашликлар куради. Бу ухшашликни асос-лащда халк маколи кул келган. Аммо ушбу туртликнинг мазмунини тула англаш учун маколнинг тулик, шаклини билиш шарт, акс холда шоир маколнинг кучма маъносини назарда тутганлиги, асосий маъно-мазмун (сен аввал у3 хатоларинг хакида. уйла, кейин бошкалар устидан фикр юрит) ва мак,ол уртасидаги муштараклих тушунилмай колаверади. Чунки икки кдсмдан иборат бу маколнинг шеърда ифодаланмаган иккинчи кисми биринчи кисмнинг синоними эмас, мазмунан давомидир. Буни, айникса, таржимада назарда тутиш мухим.
Кимсага бахо бериш илинжида юрганлар . Энг аввал уз-узига бокдшлари керакдир.
Кадимий боболар хам минг уйлаб бир деганлар:
Хар кимнинг гури бошка, азроили булакдир (ИК, 126-6.)
Ушбу шеърда бир йула учта макол ишлатилган: 1. Аввал узингга бок, кейин ногора кок;; 2. Етти уйлаб, бир кес; 3. Хар кимга бир уй, бир гур. Иккита маколни мусалсал куллаш ходисаси мумтоз поэтикада ирсолу масалайн дейилади. Абдулла Орииов эса маколлар занжирига бирдан уч маколни тизган. Ушбу туртликда маколларни куллашда Абдулла Орипов услубига хос хусусиятлар яккол намоён булган. Биринчи макол икки компонентли булиб, шоир унинг биринчи кисмидангина фойдаланган, аммо шеърхон маколнинг даво-мини хам билиши шарт, чунки бу маколнинг икки кисми яхлит холда бир мазмунни ифодалайди. Шоир эса шеърхоннинг фахмига ишоннб, унинг биринчи кисмидангигна фойдаланади..
Иккинчи маколнииг эса синтактик асоси, мазмуни сакланган холда, шакли узгартирнлган. Киёсланг: етти улчаб бир кес - Мнпг уйлаб бпр дегаклар. Маколнинг шоир куллаган варнаитида муболага бор, бу эса шеърнпнг рухига мое, фккрнинг ёркдн ифодаланишига хнзмат килмокда.
Учинчи маколнинг бнринчи кисми («хдр кимга бир уй») тушн-риб колдирилган холда, шоир узидан бир компонент кирнтган: «азронли булакдир», Бу кирмтма маколнинг умумий мазмуни ва шаклига шу кадар моски, пареманинг аслидан бехабар кншн упи шу тарзда кабул килиши мумкин. Шоирнинг -махорати хам факатпша халк. маколидан фойдаланиб асарнинг халкона рухини кучайтирганлигида, фикрнинг укувчига етказилишини осонлаштир-ганлигида эмас, балки узи хам ана шундай халкона, равон образли жумлалар туза олганлигида хамдир. Бу холатни юкорвда тилга олга-нимнз «Узма кунгил ...» байти мисолида хам куриш мумкин.
Диссертацияда Абдулла Ориповнинг халк маколларини куллашдаги узига хос усули - айрим маколларни Гутун щеърдз шархдаш, маколларни шаклан тескари куллаш холатларп «Ёлкиз аскар», «Дейдилар: ит хурар» «Сурат ва сийрат» шеърлари мисолида кенг тахлил килинган. Ушбу фаелда Абгулла Ориповнинг тазмин санъатидан хам уринли махорат билан ' фойдаланганлиги «Мухаббат», «Гафур Гулом», «Мени сайланг» шеърлари мисолида тахлил этплган.
II бобнинг туртинчи фаслида афоризмлар яратиш хам бадиий махорат белгиси сифатида курсатилган.
Маълумки, жахон адабиёти тарихида мумтоз ижодкорларшшг айрим фикрларп, миералари чукур мазмунни хикматнамо, ихчам шаклда баён этганлигн учун макол даражасига кутарилган. Улар хикматли сузлар, афоризмлар истнлохдари билан юритилади. Ада-биёт тарихида айрим муаллифлар афоризмдаринн, муайян мавзулар-га кура, айрим титат мутафаккйрларшпшг афоризмларини туплаб нашр этиш тажрибаси шаклланган1.
Мумтоз поэтлкада асардаш хар бир суз, харф, товуш, хатто нуктагача эътиборда булган. Уларни узига хос усулларда куллашни махорат белгиси деб хисоблаганлар. Бизшшгча, ушбу мезон хануз эскирган эмас. Масалан, содда отларшшг ёнма-ён уюшиб келишига асосланган сиёкат ул-аъдод, шунга мое равишда спфатларнннг уюшиб келишига асосланган тансик ус-сифот деган бадиий санъатлар
1 К,.: Замахшарий М. Нозик нборалар. - Т., 1992; Навоий А. Хикиатли сузлар. - Т., 1983; Тафаккур гулшани. - Т., 1989; Шарк. тафаккури хаишасн-дан. - Т., 1986; Хикматлар гулдастаси. - Т., 1982.
бор. Ташки Караганда жуда оддий усул, Аммо х,ар кандай уюшган от ёки уюшган снфат х.ам бадиий махорат белгиси булолмаслиги аён.
Афоризм яратиш эса ижодкордан донишмандлик, хаётий ва бадиий тажриба, хаётни фалсафий идрок эгиш, айрим-айрим фактлар-ин умумлаштира билиш сингари сифатларни талаб килади. Мумтоз иоэтикада шунга якин каломи жомиъ санъати кайд килинган. «Угут, хикмат ва замону биродарлардан шикоят киби бир нима била ши-раю зеб берилгон калом»' каломи жомиъ санъати дейилади. Аммо афоризм га хос булган сикяклик, ихчамдик, оз шаклда куй мазмунни пфодалаш каби талаблар каломи жомиъ учун куйилмаган. Турт, саккиз ва уидан ортик мисрали шеърлар хам каломи жомиъ санъати намупаси була оладики, бундай «кенглик» афоризм учун асло хос эмас. Шутшгдек, афоризмларни бадиий санъатлар сирасига кири-тиш хам мушкул. Уларнинг факатгина турли жанрдаги бадиий асар-лар таркибида учрамай, алохида холда хам ижод килиниши, яъни хаётий тажрнбалар хулосаси, кундаликдаги кайдлар шаклида хам яратилиши уларни бадиий санъатдан кура жанр дейиш учун купрок асос беради. Умуман афоризмларга муайян бадиий санъатни уз ичига олган жанр сифатида караш уринлирокдир. Афоризмлар тавших санъатини уз ичига олган мувашшах, мураббаъ, мудаввар, мушажжар сингари хам бадиий санъат, хам жанр дейиш мумкин булган бадиий ходнсадир. Шунинг учун хам биз афоризмлар яратишни бадиий махорат белгиси сифатида ургандик,
Миллий адабиётимизда асарларида маколначо ихчам фикрлар жуда куп учрайдиган мутафаккир ижодкорлар анчагина булгани холда, уларнинг тафаккур дурдоналарини туплаш, нашр этиш ва тадклк килишга у кадар эътибор берилмаётганлиги асримизнинг за-бардаст шоири ва мутафаккири Абдулла Орипов афоризмларини алохида урганишга ундади.
Тадкикотда шоир асарларида сочилиб ётган дурдона фикрлар гоявнй ва бадиий жихатдан чукур тахдил этилди. Чунончи, бу афо-ризмларда халк, маколларида булгани каби муболага приёмининг кучлилиги, уларни уз ва кучма маъноди гурухдарга ажратиш мум-КИИЛИП1, айрим холларда шоир хикматлари халк, маколлари билан синонимик характер касб этиши диссертацияда алохида кайд этил-ган ва мисоллар асосида батафсил тахлил килинган. Шунпнг учуй хам Абдулла Орипов афоризмлари уз маъносидаги ва кучма маъно-даги гурухдарга ажратиб урганилди.
Ушбу фаслдаги мулохазалар урганилгаи афоризмлар Абдулла Орипов ижодпй тафаккурининг махсули сифатида мухнм адабий-баднии кпмматга эгалиги ва улар халк- дурдоналарн хазинасига
' ХусашшН Л. Бадойнъ ус-сапоГшъ. - Т., 1981. 136-6.
алохида ганж булиб кушилиши хакдда хулоса чикарншга асос булиб хизмат кдлган.
«Абдулла Ориповнинг бадний санъатларни куллаш махорати» деб номланган иккинчи боб куйидаги хулосаларга олиб келди:
- Абдулла Орипов мумтоз поэтик воситалардан уз асарларншшг бадний кувватини ошириш максадида фойдаланиш баробарида узи хам мазкур воситаларнинг узгариши, янгиланиши ва тадрижнга кат-та хисса кушди;
- Абдулла Орипов ташбихдари узига хослигн, айричалиги билан ажралиб туради. Бу узига хослик:
а) аник нарса ва мавхум тушунча уртасндаги ухшашлнкнн топа билишда;
б) кундалик хаётда кенг кулланадиган нарса, вокеа-ходнсаларни ташбих доирасига тортишда;
в) мусалсал ташбих усулидан кенг фойдаланиб, тасвирнинг аник ва яхлнтлигига эришишда;
г) ташбихнинг бошка тасвирнй воситалар билан г ушили б келн-шида;
д) важхи шибхдарнннг мукаммаллипща намоён булади.
- Ташбихларшшг адабиёт назариясн^а аниклангаи таснифлари-ни эътироф этган холда уларнц яна иккн томонлама таспнф килинди: объектига кура предмет-ташбихлар ва холат-ташбихлар; асаршшг умумнй гоясига дахлдорлигига кура: асаршшг умумнй гояси билан чамбарчас ботик ташбихдар ва асардаш айрим тамснл, деталь ёки холатга ботик, ташбнхдар. Шунннгдек, мусалсал ташбихнинг хам нкки куринишн аникдаидп: мушаббах ва мушаббах бнх турлцча булган мусалсал ташбихдар ва факатпша мушаббах бих бнр иечта булган мусалсал ташбихдар.
- Абдулла Орипов айрим шеър ёки шеърдагп катта-катта парча-ларни муайян бадний санъат (ташбих, тазод) асосига курадпки, бунда муайян бадний санъат коыпозицнон асос даражасига кутарнладн;
.- Тазодлар ха\г матшш-ва номатшш тазодларга ажратилди. Бунда зидлик маъносишшг муайян матндаппш амал килпши ва ёхуд матидан ташкдрнда хам зидлнк маъносишшг сакданнши асос кили б олшщн;
- Абдулла Орипов шеърларнда «мен»га карама-каршн позиция-да турувчн ракдб тпмсолн хам маромига стказнб тасвнрланган. Шо-ир бупдай ракибншгг турфа куршшшларшш беради, алшо у кшшн лнбосда булмасин, комил инсонга карама-карши турувчи кншидир;
- Ирсолу масал санъатннинг кенг имкопиятлари Абдулла Ори. нов шеърларн мнсолида яна бир карра исботлапди. Шоир халк, до-
нишмандлнпшннг намунаси булган маколларни шунчаки шаклий
гузаллик деб билмайди, уларкинг янги маъно кирраларинк кашф этадн, баъзан эса хал к, маколига шарх хусусиятига эга булган вокеабанд шеърлар яратади. Абдулла Орипов макрлларнинг шакли-ни хам узгартириб куллайдкки, бундай узгартириш куйидагаларда курииади:
а) маколшшг айрим сузлари узгаради;
б) икки компонентой маколларнинг бир кисми тушириб колди-рилади;
в) мак,олнинг мазмунигина сакланган х,олда шакли узгарти-рилади.
- Баъзан шоир айтилмокчи булган фикрдаги зарбнкнг кучайиши ■ учуй маколларнинг тескари шаклини куллайди. Аммо бундай «тескарнчилик» укувчида эътироз тугдирмайди, чункк ижодкор бун-дай эътнрозга урин колдирмай, уз усулини мантик,ий асослайди.
- Халк маколларидан фойдаланиш х,ар кандай етук ижсдкорда булгани сннгари Абдулла Ориповда хам халк, маколлари билан бел-лаша сладиган афоризмлар яратиш учун асос-замин булиб хизмат килди. Биз афоризмни бадшш санъат ва жанр уртасидаги оралик адабий ходиса сифатида ургандик ва Абдулла Орипов афоризмлари-H1I мазмукин-шаклий хусусйятаурлга кура тахлил килдик.
«Шоирнпнг фалсафий концепцияси ва бадшш санъатлар» дсб номланган нисбатан мухтасаррок, учинчи бобда асосан шоирнинг икки шеъри тахдил доирасига тортилгаи. Дастлаб «Офтоб ботиб кетди» деб бошланувчи туРтлик бадиий санъатлар нуктаи назаридаи тахлил этилади.
Офтоб ботиб кетди, эгилди бошим,
Юлдуздек сочидци кузимда ёшим.
Хажрингда багримни ерга берурман.
Тун бир лахад булса, ой - кабр тошим (ЙА. 484).
Бнринчи мисрани уч маънода тушуниш мумкин: 1) Tytpu маънода, яъни офтоб ботиб, тун кира бошлаши билан ерни куриш имконияти камаяди ёки умуман йукха чикади. Чунки ёр одобу адаб-да ягона, бсмахадда ёдгаз юрмайди. Бу ерда халкона бир нримга ишора хам бор: бизда чакалоклар, ёш болалар, чилласи чикмаган келин-куёвлар, янги кузи ёриган аёлларни коронгуда юришга куймайдилар, эмишки, улар нозик - хар иарсадан «ис тепшн» мумкин. Ёр хам шу кадар нозикки, унга «ис тегишн» мумкин. Демак, ёрнн куриш орзусп нуккд чиккач, ошихдшнг боши эшлади, у Fa\ira берилади.
2. «Офтоб ботиб кетди» билан «эгилди бошим» параллелизм сифатида куллаиган.
3. Истиоравий маънода, яъни офтоб -ёр, офтобиинг ботиши -ёрнинг куздан нихон булишй, шу сабабли хам ошикнинг боши эги-лади.
Дастлабки карашда туртликнинг бошлангач икки мисраси Хазрат Алишер Навоийнинг «Оразнн ёпкоч кузимдан ...» деб бош-ланувчи байтини эсга солади. Абдулла Орипов анъанавий таш-бихдангина фойдаланиб, факат бадиий санъатшшг шаклини узгартирганда (А. Навоийда - ташбих, А.Ориповда - истиора ва ташбих) эди, туртликнинг илгари яратилган ва хозир яратилаётган юзлаб шеърлардан фаркл колмаган булурди. Аммо А. Орипов ке-йинги икки мисрада охорли образлардан фойдаланиб, ошикнинг хо-латини янада буртгириб тасвирлашга эришган. Учинчи мисрада тав-зиъ санъати бор (мисрадаги туртта сузда беш марта «р» товуши такрорланган). Туртинчи мисрада ташбих санъати кулланган.
Шеърда холат сатрдан сатрга ривожланиб боради: ёрнинг куздан нихон булиши билан ошикнинг кузидан юлдузлар кадар ёш тукилади. Аммо кайгулари озмайди, шунда у багрини ерга бериб, холсихланиб йикллади, ошик узини ёрсиз бежон колгандек, улик деб хисоблайди ва шунинг учун тун унта лахад булиб, ой эса кабр тош булиб туйилади. Бу тадриж санъатидир.
Шеърда таносиб санъатидан хам мах,орат ила фойдаланилган. Офтоб-юлдуз-ер-туи-ой - табиат унсурлари, бош -куз-багир-инсон узвларини кетма-кет келтириш орк,али бу санъат юзага чикарилган. Лахад ва кабртош - таносибнинг учинчи йуналишидир.
Шоир биргина туртликда беш хил бадиий санъатдан фо1'адала-ниб, мукаммал бир холат яратган. ИжодкорНинг бевосита кашфиёти хисобланган кейинги иккилик анъанавий ташбих кулланган дастлабки иккиликдан хечам колишмайди. Гуё шоир аввал анъанавий ташбихдан фойдаланиб, кейин узини синаш учун сунгга икки мис-рани тизгандек.
Аммо бадиий санъатларни куюк, кулламай хам баркамол шеърлар яратиш мумкин. Бу мулохаза диссертацияда шоирнинг «Номаълум одам» шеъри тахдили асосида далилланган. Абдулла Орипов 8 бандди шеърда турт марта тазод (шошиб - секин, улим -тугилиш, гариб кимсалар - номаълум одам, тарикдай замин - буюк юрак), икки марта ташбих (улим - нишонга бориб теккан ук, тугилиш - шиддатла тортилга)/ камон), муболага (тарикдай замин) ва сифатлаш (тарикдай буюк) сингари тасвирий воситалардан фой-даланган. Куринадики, шеърда бадиий санъатлар мул-кул эмас, аммо шеър укувчини бефарк. колдирмайди.
Ушбу бобга ку/шдагича хулоса ясалган: шеърда бадиий санъат-лар хамнша хам бирламчи уринни ишгол килавермас экан. Баьзан сои-сапокснз бадиий тасвир воситаларисиз хам санъат асари учуй булган хакхонийлик, самимийлик, табиийлик сингари хусу-сиятлар била» сугоричгаи асар адабиёт тарихида ходне а бута оли-ши мумкин экаи. Ва ёки, аксинча, гузал бадиий санъатлар, чиройли образлар билан безатилган шеър укувчишшг ёдида долмасдит, чи-ьак"' санъат асари булолмаслиги мумкин экан.
„"шбу бобдаги тахлмллар яна шуни курсатадики, А.Оринов шеьрларида бегона образлар, сунъий, зурма-зураки ёпиштирилган бадиий санъатлар йук. Шоир хох бадиий санъатларни куюк. кулласин, хох улардан ахёнда фойдалансин, табиийлик, мазмуи ва шакл блрлиги, хакконинлик сингари тамойиллардан чекинмайди. Бу шеърларнинг асосий таъсири ва яшовчанлик кучи х,ам шунда.
Тадк.нк,отнинг хотимасида ишнинг катижалари умумлаштирил-
ган:
ЬМумтоз адабнётда ва фольклорда шаклланган хамда кулланган бадиий санъатларшшг аксарияти бугунгц шеъриятнинг хам асосий ифода-тасвир воснтасиднр. Айрим бадиий санъатлар эса утмиш адабиёт багрида колиб кетган.
2.Куппша бадиий санъатлар арузда шаклланган, шунинг учуй уларнинг хаммасини хам бармокда куллаш мушкил, к5'ллаганда эса вазн такозоси бнлан узгаришларга учрайдн. Шунингдек, мумтоз бадиий саиъатларнинг вазн бадан бошик. булмаганлари хам катьип ко ,<шшар доирасида колиб кетган эмас.
3.Абдулла Орипов шеърдарида такрорга асосланган бадиий санъатлар куп учрайди: товуш такрори (тавзиъ), суз такрори (илтизом, тасдир, такрнр, радд, анафора), миера такрорлари (рефрен, радд ул-матлаъ). Бу факт мазкур усул шоир услубига хос ходиса эканлигидан ва шоир асарнинг асосий гоясини шеърнииг айрим узвларига юклаганлигидан далолат беради.
4.Абдулла Орипов ижоди бадиий санъатларни муайяп хусуснят-' tapnra кура, адабиётшуносликда аникдангаи таснифларидан
ташкари яна узгачарок, таснифлаш учун хам материал бердн.
5.Бадиий санъатлар асарда хар канча мухим роль уйнамасин, улар асар муваффакиятининг ягона омили эмаслиги аёнлашди. Икки шеър тахлили шуни курсатдики, асарда бадиий санъатларни куллашда табиийлик ва меъёрга амал килннсагина, у хаки кип санъат асари кисобланиши мумкин экан. Бу жихатдан Абдулла Орииов куллаган бадиий санъатлар шоир шеърларининг ажралмас булагига анланиб кетганлиги билан характерланади.
б.Бугунгн адабиётшунослик тадкик. этаётган бадиий санъатлар хатк, опаки ижоди ва ёзма адабиетда шаклланган, бирок бу факт кейииги давр адабиётида бадиий санъатларнинг янги хиллари вужуд-га келмади, дейишга асос булолмайди. Бинобарин, замондош шоир-ларимизиинг янгича изланишлари лиги тасвирий воситаларни хам юзага келтираётганлиги аник. Хатто утмиш адабий меросимиз багрида хам бундай номланмаган, таъриф ва таснпф этнлмаган бадиий санъатлар талайгина эканлиги табиий. Ана шу янги бадш,Г( воситаларни топиш, бахолаш ва характерлаш бугунги адабиёт наза-риясининг долзарб вазифаларидан бнридир.
Диссертацнянинг асосий мазмуни куйидаги ишларда уз аксини топган:
Алохида нашрлар:
КАбдулла Орипов . лирикасида бадиий санъатлар. Бухоро, «Бухоро» нашриёти, 1994, 6,7 босма табок.
2.Шеър.Хадис,Хикмат.Тошкент. «Ёзувчи» нашриёти. 1994. 1,9 босма табок,-
Макола ва тезислар:
1.Абдулла Орипов шеъриятида бадиий санъатлар,- Жумхурият ёш адабиётшуносларининг анъанавий илмий конференцияси матери-аллари.-Т.,1992,24-2.6
2.Санъатлар силсиласи.-Муосир Бухоро филологиясн.-Бухоро, 1995.
3.Калом сехри.-«Кддб кузи» рузномаси, 1996 Й1Ш, ноябрь.
4. ^Бадиий санъатларнинг хозирги узбек шеъриятида кулла-ниши//Узбек тили ва адабиётп, 1997, 1-сон, 60-63-бетлар.
5. Шеърият - хаки кат даракчиси (И. Ганиев билан хам-муапифликда}. Узбекистан адабиёти ва санъати, 1997, 5 сент.
6. Осмон жинслари сехри//Сирли олам. 1997, 12-сон.
РЕЗЮМЕ
диссертации Афоковой Н.М. «Художественное мастерство в лирике Абдуллы Арипова», представленной на соискание учёной степени кандидата филологических наук. .
Диссертация состоит из введения, трёх глав, заключения и списка использованной литературы.
Во введении обосновывается актуалность темы, характеризуется степень изученности, формулируются научно-методологи-ческие основы, цель и задачи исследования, определяются его научная новизна, теоретическая и практическая значимость.
Первая глава «Художественные приёмы как выразительные средства поэзии» посвящена сравнительному анализу употребительности и распространённости ряда художественных приёмов: синтаксических (стилистических) фигур, восходящих к канонам классической литературы, в классической и современной поэзии. Здесь исследуются вопросы традиции, творческого мастерства и новаторства. Это позволило автору определить причины, послужившие застою и торможению развития некоторых художественных приёмов и средств. •
Вторая глава «Поэтическое мастерство Абдуллы Арипова в использовании художественных приёмов» сконцентрирована на исследовании отличительных особенностей и своеобразии творческого метода поэта при его обращении к ташбиху, тазоду, ирсолу масал и тазмину. Не отвергая общепризнанных классификаций, диссертант подразделяет ташбихи в зависимости от общей идеи произведения ещё на два вида, а тазод в зависомости от сохранения значения противоречия вне текста классифицируется однозначно.
В данной главе обосновывается тезис р том, что афористические изречения являются . признаком художественного мастерства поэта и находятся на стыке художественного искусства и самостоятельного жанра.
Третья глава «Философская концепция поэта и приёмы художественного мастерства» дала возможнсть определить закономерности, согласно которым художественно-изобразительные средства не всегда занимают доминрующее положение в ткани поэтического произведения. Порой проникновенная доверитель-ность, правдивость, непринуждённость передают чувственно-предметные, почти зримые и слышимые картины мира. ;
В заключении изложены основные выводы и положения, полученные в ходе исследования.
SUMMARY
AN ARTISTIC SKILL ABDULLA ARIPOVS LYRICS NODIRA N. AFOKOVA
The thesis consists of an introduction, 3 chapters, conclusion and a reference-list.
In the introduction the actuality of the theme is grounded, the scientific and methodical bases, tthe aims and tasks are formulated, its scientific novelty, the theoretical and practical value are defined.
The first chapter named «Artistic means as the expressive methods of poetry is devoted to the comparative analysis of the use and prevalence of a number of artistic means: to syntactical (stylistical) figures ascending to the canons of classical literature in classic and modern poetry. Yere the trsdition questions of creative skill and innivation are researched, It enabled the author to determine the reasons serving to stagnation and obstacle in the development of some artistic methods and means.
The second chapter named «The poetic skill of Abdulla Aripov in. the use of artistic means» is concentrated on the research of disting-guished peculiarities and originality of the poefs creaticcemethods when adressing to tabikh, tazod, irsol masol and tazmin. Without rejecting universally recognized classifications the author subdivides tash-bikhs into two sorts depending on the general ideas of the work and tazod is classified with one meading dependding on keeping the meaning of contradiction out of the text.
In the chapter given tHe thesis is grounded that the aphoristic sayings are the indicators of the poefs artistic skill and they are on the joint of the artistic skill and independent genre.
The third chapter named «The poet's philosophical conception and the methods of artistic skill» gave an opportunity to define the appro-priathess according towhich the artistic and graphic means do not always take the dominant state in the context of the poetic works. Sometimes the penetrating confidentality, truthfulnes, nes an ease give the perceptible and audible pictures of the word.
At the end the main conclusions and statements obtaines in the research are given.
Подписано а печать 4.12.97r.
Зак. N 449. тираж 100.
Отпечат. в типогр. ГФНТИ.