автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.03
диссертация на тему: Ибн Рашик ал-Кайравани и его "ал-`Умда фи махасин аш-ши`р ва адабих ва накдих"

Текст диссертации на тему "Ибн Рашик ал-Кайравани и его "ал-`Умда фи махасин аш-ши`р ва адабих ва накдих""

Юсуфов Умриддин Абдукофиевич

04201100936

ИБНИ РАШИК АЛ-КАЙРАВАНИ И ЕГО «АЛ- УМДА ФИ МАХАСИН АШ-ШИ'РИ ВА АДАБИХ ВА НАКДИХ»

Специальность: 10. 01. 03 Литература народов стран зарубежья (арабская литература)

Кандидат филологических наук«'-

ВАЗОРАТИ МАОРИФИ ЧУШКУРИИ ТОНИКИ СТОН

ДОНИШГО^И миллим то^икистон

Ба х,укми дастнавис

Юсуфов Умриддин Абдукофиевич

ИБНИРАШИКАЛ-КАЙРАВОНИВААСАРИ У «АЛ-УМДАФИ МАХ,ОСИНИ-Ш-ШЕЪРИ ВА ОДОБИ^И ВА НАВДИХ,»

барои дарёфти дарачаи илмии номзади и.шхои филологи аз руи ихтисоси Адабиёти халвой кишвархои хорицй - 10. 01. 03

(адабиёти араб)

Рохбарони илми: доктори илмхои филологи,

профессор М.Ш.Хусейнзода

ва доктори илмхои филологи, профессор А. Сатторов

Душанбе - 2010

МУНДАРИЧД

Мукддцима............................................................................................3

Боби I

Ах,вол ва осори Абулаббос Абуалй Х,асан ибни Рашик;

ал - 1^айравонй ал - Аздй......................................................................................11

& I. 1. Робита ва таъсиру истгщболи мутак;обилаи афкори адабиву назарии араб ва форсии точикй.........................................................................12

& I. 2. Зиндагиномаи Ибни Рашик ал-К|айравонй .........................................20

& I. 3. Мероси илмиву адабй....................................................................35

Боби II

«Ал-Умда фй мах,осини-ш-шеъри ва одобих, ва накдих,» х,амчун сарчашмаи

му^ими назарияи шеъри араб...............................................................................55

& II. 1. Баррасии китоби «ал-Умда» аз дидгох,и сохтор ва мух,таво............ 55

& II. 2. Назариёти адабии Ибни Рашик; ва мак,оми «ал-Умда» дар рушди

балогати арабй....................................................................................................87

Хулоса...............................................................................................155

Китобнома..............................................................................................159

Мукаддима

Ахамияти тахвдщи мавзуъ. Тахдики таърихи тахдввули улуми балогй ва татаввури адабиёти классикии араб нишон медихдд, ки датъи ыазар аз фаровонии мавод ва тавачлухд адабиётшиносон, ки па^лудои гуногуни онро мавриди тахдику баррасй кдрор додаанд, хднуз х,ам баъзе масъаладоы хдлношуда ва камомухта вучуд доранд, ки тахдикд махсусро талаб менамоянд. Яке аз чунин мушкилоти умда ва мухдм масъалахри таъсири мутацобилаи улуми балогии араб ( илми маонй, баён ва бадеъ) ва афкори адабй ва эстетикии форсии точикй мебошад.

Мавзуи мазкур аз чониби олимони арабу ачам то имруз ба таври густарда омухта нашудааст, бинобар он зарурати тахддщи масъалаи таъсири мутак,обилаи афкори адабии адабиёти араб ва форсии точикиро б а миён меорад.

Назариёти адабй аз чумлаи донишх,ое мебошад, ки онро дар асрх,ои миёна дар ч,ахони ислом «фунун дар бораи забои» меномиданд [108, 246]. Ва доираи «фунун дар бораи забон» маъмулан илмх,ои маъонй, баён ва бадеъ, яъне «улуми балогй»-ро дар бар мегирифт.

Дарачаи омузиши масъала. Х,адаф аз улуми балогй дар огоз фах,му -дарки румузи эъчози К,уръони мачдц, ах,одиси набавй ва асрори фасохдту балогат будааст. Вале сарфи назар аз ин, баъддо ин хддаф бо таадик, ва омузиши мох,ияти шииохту маърифати калом омезиш ёфт ва дар ч;илавгирй аз фасоди завк; ва инхирофи табър1 шоирону нависандагон ба кор гирифта шуд.

Яке аз аввалин китобхои илми балогати араб «Маъонию-л-К^уръон»-и ал-Фарроъ (ваф. 826 м.) мебошад, ки муаллиф, пеш аз хама, маънй ва мушкилоти эъроби калимоти куръониро дар китоби худ тафсир карда, дар баробари ин баъзе аз санъатх,ои бадей, аз чумла ташбех,, киноя, ма^оз, истиора ва илтифотро низ тавзех, додааст.

Баъдан бо зух,ури дини ислом аввалин китобх,ое, ки дар бораи асосх,ои фаннп адабиёт ва накди адабй бах,с мекунанд, рисолах,ои

3

«Мацозу-л-1<;уръон»-и Абуубайда ибни Мусанно (ваф. 208 х,.к), «Китобу-л-ачнос»-и Асмаъии Басрй (747-832) ва «Маъонию-л-К;уръон»-и Фарроъ мебошанд, ки имруз ба чуз номашон дигар чизе бок;й намондааст.

Дар ин давра, инчунин рисолах,ои «аш-Шеър ва-ш-шуаро», «Адабу-л-котнб» ва « Му ш к и лу-л-К,у ръ о и», «ал-Маъориф» ва «Уюну-л-ахбор»-и Ибни Кугайба ад-Динаварй (828-889 м.) ва китоби «ал-Баён ва-т-табйин»-и Абуусмон Амр ибни Бахр ал-Ч(ох,из (775-868 м.) низ машхур буда, аз чониби ахди адаб эътироф гардиданд.

Дар асри XI мелодй Ибни Рашик ал-Кдйрувонй рисолах,ои «К^розату-з-захдб» ва «ал-Умда фй мах,осини-ш-шеъри ва одобих, ва накдих,и»-ро таълиф кард, ки аввалй дар бораи шоирони муосири худ ва дувумй андар боби накди шеър ва ч,ойгох,и он дар назди араб до, х,унару мах,орати шоирй, санъатхри лафзиву маънавй ва умуман илми балогати арабй бах,с мекунад.

Дар ду асри охир пахдухои гуногуни назариёти адабии араб аз ч,ониби шаркдшносон ва мух,акк,ик,они зиёди шарк;иву гарбй мавриди • тавдик; к;арор гирифт.

Дар хусуси осор ва ахволи Ибни Рашик; дар навиштадои донишмандони рус, аз чумла А.Е. Кримский [70], И. М. Филштинский [86; 87; 88], Б. Я. Шидфар [93; 94; 95] баъзе ишорах,о рафтааст. Аз ин миён, тадк;ик;оти А. Б. Куделин «Средневековая арабская поэтика» ва «Арабская литература: поэтика, стилистика, типологии, взаимосвязи», ки баъзе аз пахдухои афкори Ибни Рашик;ро вобаста ба илми балогат, равандх,ои илмиву адабии араб, таърихи пайдоиш, мархдлах,ои тахдввулу татаввури шеъри арабй, конунмандих,ои сохторй ва арзиши вок,еии шеър, накд ва забон, истифодаи воситахри тасвир, бавижа санъатх,ои лафзиву маънавй мавриди тадащ карор додааст, сазовори таъкиди махсус аст. Зеро муаллиф ба чуз ин, боз «Фасл андар боби сарак;оти- шеъри»-и асари номбурдаро ба забони русй тарчума карда, ба он пешгуфтор ва шарх, низ навиштааст [6, 218-258].

Мухдкдкщи дыгари назми асримиёыагии араб Б. Я. Шидфар хдрчанд баъзе аз пахдухои шеъри арабиро аз руи сохтор ва санъатх,ои бадей дар рисолаи «Образная система арабской классической литературы (6-12 вв.) [95] тахдик кардааст, асари Ибни РашитфО аз мадди назар дуртар доштааст.

Мадолаи муфассали Н.Чалисова ва А.Смирнов «Подражания восточным стихотворцам: встреча русской поэзии и арабо-персидской поэтики» [90, 245-344] низ яке аз таддидоти арзишманди илмии солкой охир буда, дар он поэтикаи шеъри арабу ач;ам ва таъсиру истицболи он ба адабиёти рус мавриди баррасй дарор гирифтааст, аммо дар он х,ам назариёти адабии Ибни Рашик; баррасй нагардидааст.

Храмин тавр чунон ки бармеояд, тамоми пахдухои таърихи тахдввул ва татаввури балогати арабй ба таври муназзам ва осори намояндагони чудогонаи он, ба хусус Абулаббос Абуалй Хдсан ибни Рашик; ал- • К,айрувони ба дарачаи матлуб тахлилу тахкдк, нашудаанд.

Аз он ч,умла, «ал-Умда фй махосини-ш-шеъри ва одобих ва накдих,» *. («Пояхои дарки орояхои адабй»)-и Ибни Рашик; ал-Кдйрувонй, ки дар таърихи балогати арабй мак,оми вижае дорад, дар адабшиносии арабу , точику рус то ба хол мавриди тахдику омузиши амик; к;арор нагирифтааст.

Х,ол он ки, тавре ки доктор Умар Фаррух дар фасли «Накди адабй ва< гуфтори Ибни Рашхщ ро^еъ ба вучух,и маданият ва хусусиёти фаннй дар Магриби Ифрик,й»-и китоби «Таърихи адабиёти араб» дар хусуси мархдлахри инкишофи накди адабии Андалус мегуяд: «Дар ин аср накдодони маъруф бархостаанд, ки яке аз онхо Ибни Рашик, ал-1\айрувонй мебошад. У дар таълифоти навдии худ бештар ба асари Абдулкарим ан-Нашхалй ал- К^айрувонй (ваф. 405 х,. к;.) пайравй кардааст. Хдмзамон бо ин, Ибни Рашик; дар таснифи рисолаи «ал-Умда фй махосин-ш-шеъри ва одобих ва накдих» аз якчанд равняй накд, ки ба Магриб ворид шуда буданд, бахра бурдааст» [126, 409].

Аз ин ру, пажухдши дозир дар самти тахдиди сарчашмах,ои улуми адабии арабй ва робитаи мутакобилаи онх,о бо афкори адабиву эстетикии форсии точ,икй дадами аввал мебошад.

Х,адаф ва вазифах,ои таадщ. Хддафи асосй аз тахдиди мавзуи мазкур ба хдйси рисолаи номзадй омузиш ва тахдику тахдили илмии рузгори Ибны Рашик; ал-К,айрувонй ва асарх,ои мухимми у «ал-Умда фй мах,осини шеъри ва одобих, ва накдих» мебошад, ки яке аз сарчашмах,ои муътабар дойр ба фанни шеър ва накди адабй ба шумор меравад. Бо мадсади далли пурраи мавзуъ дар рисола баррасии масъалах,ои зерин дар назар аст:

- дар асоси маълумоти сарчашма^ои таърихиву адабй ва тахдицоти бунёдии муосир пажух,иш ва бардарор кардани манзараи сиёсиву ичтимой ва фардангии Андалуси даврони зисти адиб;

- дар асоси тазушлу тачзои маъхазх,ои мухталифи таърихиву адабй .* ва баррасиву омузишн дастовардх^ои шарк,шиносии муосир бардарор намудани зиндагынома ва мероси илмй ва адабии Ибни Рашик;;

- тахдили илмии асари «ал-Умда»-» Ибни Рашид ва таъйини мавдеи он дар назариёти адабии араб ва форси точикй;

- тах,лилу таъйини вижагиву иавоварих,ои назариёти Ибни Рашид ' дар боби улуми балогй;

Бояд арз кард, ки масъалае, ки мо мавриди тахдик, к;арор додем, бёшубх,а ба адабиёти араб, бавижа ба таърихи накду адабиётшиносии он иртибот дорад. Бинобар ин, хддафи мо, аввалан, равшан кардани рузгор, осор ва мак;оми Ибни Рашик;, хусусан асари-у «ал-Умда фй мах,осин-и-шеъри ва одобих, ва накдих.» дар ташаккули афкори адабй ва эстетикии араб ва сониян, дар фасли алохидае матрах, намудани масъалаи таъсири мутак,обилаи замииах;ои назариёти адабии араб ва форсии точикй мебошад. Бо х,амин мак;сад, дар мавридх,ои зарурй дар боби дувуми рисола низ хдмгуних,о ва иртиботи афкори адабиву эстетикии аъроб бо акддахои назариядонон ва донишмандони адабиёти форсии точ,икй мавриди баррасй к;арор гирифтааст.

Навгонии рисола. Ахволу мероси илмиву адабии Абулаббос Абуалй Х,асан ибни Рашик ал-К^айрувонй ва афкори адабиву эстетикии у дар асари «ал-Умда фй махосини-ш-шеъри ва одобих ва накдих,» бори нахуст ба таври яклухт ва муыаззам ба хайси рисолаи номзадй мавриди тахкикд чудогона кдрор мегирад. Хдмзамон бо ин, дар рисола, масъалахои чараёни тахаввули накди шеър ва чойгохи он дар назди арабхо,хосса дар балогати арабй дар асри XI назариёти адабй, истифодаи воситахои тасвири бадей дар шеър, ахамият ва макрми лафзу маънй, таносуби каломи бадеъ дар заминаи сарчашмаи мухиму муътамаде хдмчун «ал-Умда» тахкику тахлил шудааст. Инчунин, бори аввал ба таври мухтасар мухтавои асосии китоби «ал-Умда» мавриди баррасии илмй карор гирифтааст.

Заминаи илмй ва назарии тахциц. Барои баррасй ва тахлили мавзуъхое, ки халли онхоро дар рисола ба зимма гирифтаем, пеш аз хама, усулй тахкики мук,оисавй-таърихиро асоси кори худ к;арор дода, аз равишхои бо назари интпкодп муносибат кардан ба матнхои мавриди ниёз, сарчашмахои илмию адабй ва меъёрхои писандидаи илмй низ истифода кардаем. Чунин шеваи тахкик барои муайян кардани вижагихои назариёту афкори адабй ва эстетикии араб, муносибати айнии танкидй ба сарчашмахои адабй ва маводи тахкикд, истифодаи таркиботу таъбироты балоп! ва меъёру усулхои матншиносй мусоидат менамояд.

Ба ин манзур дар чараёни тахкик дастовардхои илмй ва тачрибаи адабиётшиносони маъруф истифода шудаанд. Асархои И. Ю. Крачковский [63-69], А. Б. Куделин [71-78], Б. Я. Шидфар [93-95], Н. Чалисова [90], Шавки Зайф [118-120], Шафеъии Кадканй [113-115], Сируси Шамисо [116-117], Бех;рузи Сарватиён [105], Т. Зехнй [60], X. Шарифов [91-92], А. Сатторзода [81-83], Р. Мусулмонкулов [80], А. Абдусаттор [53-55], Мухаммадхалил Рич,ой [108], Чдлолуддини Думой [133], Мухаммад Саллома [112], Абдуррауфи Махлуф [129], Т. Бустонй ва

Тох,о Х,оч,ирй [99] х,амчун заминаи умумии назарии тадкдаоти диссертатсионй хидмат карданд.

Сарчашмахо ва маводи тахкик. Асоси тахкики мазкур нашри интщодии «ал-Умда фй мах,осини-ш-шеъри ва одобих, ва- накдих»-и Ибни Рашик; карор гирифт, ки аз ч;ониби Мухаммад Мухиддин Абдулхамыд дар асоси дастхатхои кадим омода шуда, соли 1981 мелодй дар Бейрут б а табъ расидааст.

Сохтори рисола. Рисола аз мукаддима, ду боб, хулоса ва китобнома иборат мебошад.

Боби аввали рисола ба баррасии рузгор ва осори Ибни Рашик ихтисос дорад ва аз се бахш иборат аст. Дар бахши аввал хдмчун даромади сухаы ва мурури кутох,е оид ба зарурати омузиши мавзуъ, тахдввулу инкишофи илми балогат дар адабиёти араб ва таъсири мутакобилаи он ба назариёти адабии форсии точдкй сухаи рафтааст.

Дар фасли дувуми боби нахуст дар асоси ахбори сарчашмах,ои адабиву таърихй ва гакикоти донишмандони араб зиндагиномаи нисбатан муфассал ва мустанади Ибни Рашик; ал-Кдйрувонй, аз к,абили таърихи таваллуд, вафот, шухрати шоириву илмй, тах,силот ва марл;алах,ои ташаккул ва камолоти шахсияти у дамчун шоир, адиб, мунак;к,ид ва лугавй муайян карда шуд.

Дар фасли севуми боби аввал кушиш карда шуд, ки мероси илмй ва адабии Ибни Рашик ба таври мустанад ба риштаи тадащ кашида шавад. Дар заминаи чусторхо дар сарчашмадои адабиву таърихй фехристи осори Ибни Рашик, муайян карда шуд, ки ба калами у беш аз ей таълифоти илмиву адабй ва таърихй тааллук; дошта, чехраи уро ба хдйси адиб, шоир, муаррих ва донишманди тавонои араб дар риштах,ои мухталифи илмх,ои замоиа муайян месозад.

Ибни Рашик, натанхр сухансанч; ва мунаккдди забардаст буд, балки худ низ дар эчоди шеър тавоно буд ва ба василаи х,унари шоирй дар дарборхри хуккоми давр мак,ом ва эътибори баланд касб карда буд. Аз ин ру, дар ин бахши рисола зарур дониста шуд, ки дар бораи «Девон»-и

мансуб ба у маълумот до да шавад ва ашъори бок;имодаи шоир мавриди тахкдку баррасы кдрор бигирад. Фузун ба ин, мо кушиш кардем, ки порахои зиёди шеърпро, аввалан аз забони арабй ба точикй тарчума ва баъдан аз чихдти адабй тафсиру тавзех, ва тазушл намоем. Бояд арз кард, тарчумаи аксари абёти арабй, ки дар рисола омадааст, ба к;алами муаллиф мансуб буда, дар навбати худ саъй карда шуд, ки назокату фасохати маънии абёт хангоми тарчума ба забони точикй нигох дошта шавад.

Боби дувуми рисола «ал-Умда фй махосини-ш-шеъри ва одобих ва накдих» хдмчун сарчашмаи мухимми шеъри араб» буда, низ аз ду фасл иборат мебошад. Фасли нахусти боби дувум «Баррасии китоби «ал-Умда» аз дидгох,и сохтор ва мухтаво» ном дошта, ба таври мухтасар мазмун ва мундаричаи ин сарчашмаи илми балогати арабй тавзех, ёфтааст. Илова бар ин, чойгохи он дар балогати арабй ва сарчашмахои: муътамади фунуни адабй, бахусус шинохту мохияти воцеии фанни шеър ба таври мудаллал ва мустанад нишон дода шудааст.

Бояд зикр кард, ки «ал-Умда» аз ду чилд ва саду шаш фасл иборат буда, Ибни Рашик, онро мувофиди салохдидаш тартиб додаст. Аз ин ру, дар раванди тахкд-щ муайян гардид, ки «ал-Умда» тибкд таснифи мавзуй ■ ба кдсмхои зерин чудо мешавад:

-таъриф, кисматхо, гаразхо, тазйин ва орои шеър ва накди он;

-таърифи улуми балогат;

-баррасй ва тахлили масъалахои мухталифи накди адабй;

-ахбор, ансоб ва айёми араб.

Зимни баррасихо ва тахк,ик,и «ал-Умда» муайян гардид, ки аз руи масъалагузории адабй низ метавонад боз ба чахор к;исми дигар ч;удо шавад:

- арзиши каломи манзум ва таъсири он дар мухдти араб;

- масъалахри мансуб б а накди адабй;

- иртиботи масъалахои накдй ва назарй;

- масъалахои дигари накди адабй.

Аз иы дидгох,, баъзе аз донишмандон бархдк, Ибни Рашик; ал-К,айрувониро муассиси мактаби накди адабй дар Магриб донистаанд, ки бетардид бар ахдмияти бузурги илмии «ал-Умда» шах,одат медихдд.

Фасли дувуми боби мазкур «Назариёти адабии Ибни Рашик; ва мак,оми «ал-Умда» дар рушди балогати арабй» буда, дар он масъалах,ои зерин ба силки тахдик, кашида шудааст:

- муайян кардани чараёни тахаввули улуми балогй дар адабиёти араб, бахусус дар «ал-Умда»;

- ташхису тамйизи шеъри арабй, таъриф, мохдшт ва арзиши шеър, тафовути шеър аз назм, имтиёзи назм бар наср, накди шеър;

- муайян кардани баъзе аз унсурхои аввалини илмх,ои маъонй, баён ва бадеъ аз назари Ибни Рашик,;

- тасниф ва тахдиди таносуби лафз ва маънй;

- мухтассоти лафзу маънй дар балогати арабй ва накдш онх,о дар «ал-Умда»-и Ибни Рашик;

- муайян кардани вижагих,ои ичоз ва малому чойгохд он дар -балогати арабй;

- мушаххас намудани чигунагии таъриф, мох,ият, х,удуд ва анвои санъатх,ои ташбех,у истиора.

Арзиши илмП ва амалии тахкиц. Натичах,ои тахк;ик; ва маводи он дар омузиши назариёти адабй ва эстетикии арабиву форсии тоцикй, равшан намудани таъсири мутакобилаи улуми балогй ва фунуни адабии арабу ачам, равобити муштараки адабии арабх,о ва мардуми форсизабон барои мухдккикони таърихи адабиёти араб, инчунин дар мавриди тах,к,ики пахдудои чудогонаи «ал-Умда»-и Ибни Рашик;, тавдщи масъалаи таърихи тах,аввул ва татаввури улуми балогати арабй, накди адабй, шинохти адабиёти арабии Андалус ва Магриб дар асри XI, таълими адабиёти араб дар мактабх,ои олй, навиштанР1 китобхои дарсй ва рисолах,ои илмй оид ба адабиёти араб, омода кардани курси лексиях,о аз таърихи адабиёти араб, курс ва семинарх,ои махсус дар мактабх,ои олй

дойр ба таърих ва назариёти адабй ва маърифати шеъри арабй мусоидат карда метавонад.

Илова бар ин, рисолаи х,озир дар чодаи тахдикд назарияи шеъри араб дар Точикистон радами аввал буда, барои омузиши афкори адабиву эстетикии дахдо сухансанчон ва назариядонони араб дар шаркдшносии точик заминай муътамаде хохад буд.

Боби якум

А^вол ва осори Абулаббос Абуалй Х,асан ибни Рашик;

ал - К^айрувонй ал - Аздй

1.1. Робита ва таъсиру истицболи мутацобилаи афкори адабиву иазарии араб ва форсии тоники

Дар илми бадей форсии тоники рисолаи «ал-Умда фй мах,осини-ш-шеъри ва одобих, ва накдих,» - Ибии Рашик, ал-Кдйрувонй мустадиман зикр нашудааст. Аммо ин маънои онро надорад, ки бадеънигорони форсии точикй аз назариёти адабии Ибни Рашик, ва рисолаи у «ал-Умда» истифод