автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.03
диссертация на тему: Искандарнаме-и кабир" и его композиционно-художественные особенности

Текст диссертации на тему "Искандарнаме-и кабир" и его композиционно-художественные особенности"

РЕСПУБЛИКА ТАДЖИКИСТАН ТАДЖИКСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ НАЦИОНАЛЬНЫЙ УНИВЕРСИТЕТ

На правах рукописи

¡04.20 0.7 401 71 "

Восиева Рухшона Курбановна

«ИСКАНДАРНАМЕ>-И КАБИР» И ЕГО КОМПОЗИЦИОННО - ХУДОЖЕСТВЕННЫЕ

ОСОБЕННОСТИ

Спец: 10.01.03 - Литература народов стран зарубежья

(таджикская литература)

Диссертация на соискание учёной степени кандидата филологических наук

Научный руководитель: доктор филологических наук, профессор Худой Шарипов

Душанбе 2006

ЧУМ^УРИИ ТОНИКИСТОН ДОНИШГО^И ДАВЛАТИИ МИЛЛИМ ТОЧИКИСТОН

Восиева Рухшона К^урбоновна

«ИСКАНДАРНОМАИ КАБИР» ВА ХУСУСИЯТХ,ОИ ШАКЛИЮ Б АД ЕИ И ОН

Ихтисос: 10.01.03 -адабиёти халкдои мамолики хоричи

(адабиёти точик)

Рисола барои дарёфти дарачаи илмии номзади илмх,ои филология

Рохбари илмй: доктори илмхои

филология, профессор Худой Шарифов

Душанбе 2006

МУНДАРИЧА

МУЦАДДИМА........................................................................ 3-19

БОБИ ЯКУМ ЬдИССАИ ИСКАНДАР ДАР АДАБИЁТИ ФОРСИ

ВА "ИСКАНДАРНОМАИ КАБИР"............................................. 20

Х.Замина^ои пайдоиш ва интишори кцссаи Искандар дар адабиёти порсии дарй...........................................................................21-38

2.Достони Искандар дар шеъри форсии тоцикй............................. 39-54

3. Роман^о дар бораи Искандар ва "Искандарномаи кабир "............. 54-62

БОБИ ДУЮМ

СОХТ, МАЗМУН ВА ОБРАЗНОЙ "ИСКАНДАРНОМАИ КАБИР".. 63

1. Сохт ва бандубасти "Искандарномаи кабир "..............................63-70

2. Мазмун ва мундарицаи асар .................................................. 70-87

3. Образной мусбати асар....................................................... 87-107

3.1 Образы Искандар........................................................87-92

3.2 Образи Арасту............................................................92-96

3.3 Образи Ме^тар Насим.............................................. 96-104

3.4 Образи Хуршедбону ............................................... 104-107

4. Образной манфии "Искандарномаи кабир "............................108-118

4.1 Образи Афлотун......................................................108-110

4.2 Образи Цолинус.......................................................110-115

4.3 Образи Шабранги айёр...........................................116-118

БОБИ СЕЮМ

ХУСУСИЯТ^ОИ БАДЕЙ И "ИСКАНДАРНОМАИ КАБИР"........ 119

1. Забон вауслуби асар............................................................120-131

2. Bocumaxtou тасвири бадей дар "Искандарномаи кабир" ............131-140

ХУЛОСА......................................................................... 141-146

КИТОБНОМА.................................................................. 147-157

мук;адцима

Адабиёти точик яке аз кдцимтарин ва ганитарин адабиётдои ч,ах,он ба ^исоб меравад. Он бо фарогирии осори пурарзиш ва шохдсарх,ои беназири худ дар ган^инаи тамаддуни башарй макоми боифтихореро ишгол менамояд. Ин адабиёт баробари назми пуртаровату дилангези оламгир доштан, кдсмати дигари бисёр мухдмму умдаи гановатманд дорад, ки онро осори мансури форсии точикй муаррифй кардаанд. Ин ^исмат дар баробари назми човидона фарогири анъанах,ои бисёр ^адимиву андарзовар мебошад. Насри адабиёти форсии точикй аз чихдти арзиши адабию бадей тачассумгари масъалахои ичтимоию фалсафй, тарбиявию ахлоцй, диниву мазхдбй, инъикоси андешаву омол ва рухдяву тафаккури ч;омеа мебошад. Аз ин нигох,, адабиёти классикии форсии точикй дорой а^амияти багоят бузург буда, шоистаи омузишу таодик;и пайваста мебошад. Бузургтарини онх,оро метавон зимни силсилаи таърихнома, сафарнома, насихдтнома, саёхдтнома, сиёсатнома, зафарнома ва фатдномах,о ном бурд, ки "Таърихи табарй"- и Балъамй, "Сафарнома"-и Носир Хусрав, "Сиёсатнома"-и Низомулмулк, "К^обуснома" -и Унсурулмаолии Кайковус ва дигарон аз зумраи чунин шохкорих,о мебошанд. Ин к,абил асарх,о аз чониби нависандагони мушаххаси асрх,ои миёна ба хотири зиндаву човидона сохтани силсилаи х,укуматдории авлодиву хонадонй ва гурухдву табак;авй офарида шудаанд. Мароми муаллифони осори номбурдаро Акбари Турсун дар пешгуфтори "Таърихи Табарй" чунин таъкид менамояд: "Еараз аз нигоштани таърихномах,о х,ам гуногун будааст: яке ба фармони х,окиме навишта, ки хостааст корномаи хуношомашро бак;ои абад бахшад; дигаре ба расми ёдгор аз зиндагиномаи ачдод ё авлодаш, аз куниш ва вокуниши наслаш ё асраш таълиф карда; саввумй зимни накду накди руйдодх,о хеле саъю куш ба харч; до да, то бифа^мад, ки оё миёни

гузаштаву х,озира ягон робитаи ногусастание бошад ва агар бошад, он иборат аз чисту идомааш то кучост..." (9, 5).1

Х,амзамон, як силсила осори дигари мансури адабии асрхои миёна, аз к;абили китобх,ои "Самаки айёр"-у "Доробнома"-^о "Абумуслимнома"-ву "Искандарнома"-х,о, "Рамузи Х,амза", "Замчинома", "Футувватнома"-х,ову "Калила ва Димна", "Синдбоднома", "Гулистон", "Ба^ористон", "Чах,ор дарвеш", "Саргузашти Х,отам", "Нух, манзар", "Бахтиёрнома", "Бах,ори дониш", "Тутинома", "Хдбашнома", "Кдорамони к;отил" ва к,иссах,ои сершумори "Сайфулмулук", "Бахрому Гуландом", "Солеёй хиштрез" ва дигар номах,оро метавон баршуморид. М. Горкий дар пешгуфтори «Х^азору як шаб» хусусияти асардои зикргардидаро чунин иброз медорад: "Фантазия, хаёл, аз худ бофтан, интуитсия дар адабиёти бадей низ роли хдлкунанда мебозад" (52, 8).

Вобаста ба парной самти мавзуъ ва сохти осори мансури адабиёти классикиямон мусташрикд олмонй Х,ерман Эте дар фасли дуюми китоби "Таърихи адабиёти форсй" зиёда аз сад асари насриро баршуморида аст (149, 174). Дар рисолаи библиографию илмии Х,усайнкулии Котибй зиёда аз 350 асари насрй ёдрас гардидааст (126, 11).

Храмин тавр, дар адабиётшиносии ватанй ва хорич;ии мо дар самти шинохти насри бадей корх,ои устод Айнй С. (56), Хрдизода Р. (17), Салимов Ю. (120), Шарифов X. (143), Азизкулов Ч,. (21), Мусулмонкулов Р. (107), Чиллаев К, (139), Восиев К;. (73), Салимов Н. (119), Чдлолов А. (87) ва дар кишварх,ои собик; шуравй Бертелс Е. Э. (65;66), Брагинский И. С. (68), Виноградов В. В. (72), Жирмунский В. М. (88), Болдирев А. Н. (20), Алиев Р. (48), Мелетинский Е.М. (103), Османов М. Н. (23), Гвахария А. А. (77), Дорри Дж. (85), Кондирева Н. (95) ва мамлакати

1 Разами авеал ишора бар разами тартибии асари дар китобиома омада мебошад. Пас аз аломати вергул (,) сах,ифаи кшпой ва агар китоби дигаре от) бо (;) ишора мегардад.

хдмзабони мо - Эрон Сайд Нафисй (30), Абдулвах,оби Кдзвинй (33), Забехуллохд Сафо (123; 124), Парвиз Нотили Хонралй (46), Му^аммад Чдъфари Махдуб (35), Мучтабои Минавй (104) ва дигаронро метавон ёдрас кард, ки дар та^лилу тахдикд насри бадей ба натич;ах,ои шоёне расидаанд.

Мавзуи рисолаи илмии мо таздащи "Искандарномаи кабир ва хусусиятдои шаклию бадеии он" мебошад. Шахсияти Искандар ва малому шухрати у мавзуи нави адабиётамон нест, балки дар атрофи симои таърихй ва бадеии у коркой зиёде шудаанд, ки зимни унвони "Искандарнома"-х,о маш^уранд. Дар адабиётшиносй тадкики мавзуи мазкур аз охири асри XIX огоз ёфтааст. Яке аз нахустин касоне, ки аз "Искандарнома" ёдоварй менамояд, Харман Эте мебошад. У дар "Таърихи адабиёти форсй" менависад: "Таълифи дигари мачхулулмуаллиф ба номи "Искандарнома" дар чах,ор чилд мавчуд аст" (149,215). Ин асарро донишманди эронй Ризозода Шафак, тарчумаву соли 1337 ба чоп расонид, вале дар ин хусус дар асари худаш "Таърихи адабиёти Эрон" чизе намегуяд.

Шахсияти дигаре, ки мавчудияти "Искандарнома"-ро зикр мекунад, мусташрик;и англис Теодор Нёлдеке мебошад. У дар китоби "Х,амосаи миллии Эрон" таъкид менамояд, ки «Искандарнома»-еро Волес Боч дар Кембрич соли 1889 аз матни суриёнй ба англисй тарчумаву тасхех, намуда будааст (112, 5). Гузашта аз ин, худи Теодор Нёльдеке тарчумаи англисии "Искандарнома"-ро низ ба нашр расонида будааст. Вале аз ин ду китоб дар кишвари мо тащо номбар гардидани онх,о тавассути пайнавишвдои Бузург Алавй ва Эрачи Афшор чизи дигаре дида намешавад.

Дар адабиётшиносии Эрон дар хусуси достони "Искандарнома" як катор олимон таваччух, намудаанд, ки яке аз онх,о Сайд Нафисй аст. У

бо номи "Забони достон" дар шумораи шашуми мачдллаи "Рахдамои китоб " соли 1342 мак;олаеро ба чоп расонида буд. Дар ма^олаи мазкур сабки "Искандарнома"-и нокдси дар даст доштаашро ба к;арнх,ои панчуми х,ич,рй мансуб медонад (111, 612).

Забех,уллох,и Сафо дар асари боарзиши худ "Х,амосасарой дар Эрон" аз мавчудияти насри "Искандарнома" ва ё "Ахбори Искандар" маълумоти мушаххас дода, ёдовар мегардад, ки: "Назди ок;ои Сайд Нафисй - устоди Донишго^, китобе дар "Ахбори Искандар" мутааллик; ба к;арни V дидам, ки иншои зебо ва фасе^ дорад. Аммо чун чанд сахдфа аз огози он афтодааст, наметавон ному нишони нависанда ва соли таълифи китобро ба дурустй маълум кард. Мунтах,о чун дар он аз Султон Махмуд ^ама ч;о ба номи "Амири мозй" ёд мешавад ва низ бинобар кдроини дигар, гуё пас аз марги у ва наздик ба подшох,ии вай нигошта шуда бошад. Ин китоб алаззо^ир аз руи "Ахбори Искандар" ва матлаби он махлутест, ки аз хагфици таърихй ва бархе ривоёти суриёнй ва афсонах,ои Эронй, ки баъзе аз аносири таърихии давраи исломй дар он нуфуз кардааст, мураттаб гардидааст"(123,89-90). Ч|ои дигар, Забех,уллох,и Сафо дар боби сеюми фасли панчуми "Таърихи адабиёт дар Эрон" мегуяд: "Дар бораи достони Искандар пеш аз ин дар китоби "Х,амосасарой дар Эрон" сухан гуфта донистем, ки баъд аз тарчума аз па^лавй ба арабй ва суриёнй, тарч;умах,о ё тах,рирх,ое аз он ба забони форси назман ва насран сурат гирифт", ки побили зикр мебошад (125, 929).

Хдмчунин Забе^уллох,и Сафо дар боби "Достонх,ои миллй ва к,ах,рамонй"-и ч,илди аввали китоби дигари худ "Ганч;инаи сухан" дар бораи мавчуд будани "К^иссаи Искандар", ки ба калами Абуто^ири Тартусй тааллук, дорад, тавакдуф намуда мегуяд:

"Яке аз ин достощои пахдавонй, ки аз достонх,ои пурх,одиса аст "Доробнома" мебошад, ки он хдм монанди дигар достойной пахдавонй дахон ба дах,он мегашт, то карни шашуми хичрй ба дасти нависандае бо номи Абутох,ири Тарсусй тах,рир шуд. Дар он достонх,ои пайвастаи к;ах,рамонй аз давраи Думой - духтари Бах,ман огоз мегардад ва аддрамонии Дороб аз кудакй то поёни хдёташ дар он зикр мешавад ва сипас шархд давраи подшо^ии Дорой Дороёнро мебинем, ки бо достони «Искандар» хатм мешавад" (124,47).

Дар адабиётшиносии Эрон шахси дигаре, ки ба ин масъала таваччух, намуда, асаре тах,ти унвони "Чех,раи Искандар дар "Шохдома" -и Фирдавсй ва "Искандарнома"- и Низомй» навишт, профессор Гулом Мух,сини Бекдилист. Ин асар аз ду кисмат иборат мебошад. Муаллиф бахши аввалро ба "Шо^нома'-и Фирдавсй бахшида, зимни бист гуфтор, аз кабили "Бархурди Фирдавсй бо Доро ва Искандар", "Фирдавсй ва дарси ибрат додан ба чах^онгирон", "Масъалаи мехднпарастй" ва дигархоро меорад.

Дар ь^исмати дуюм бошад, Бекдилй чех,раи Искандарро дар "Искандарнома"-и Низомй бар чил гуфтор мавриди баррасй кдрор медихдд. Дар ин к,исмат "Искандар ва Шарк;", "Низомй ва Искандари сох;ибк,ирон", "Сукути силсила^ои Хдхоманишй" ва дигарх,оро бармешуморад. Мух,имтарин хусусияти мутафаррикаи асари Бекдилй аз он иборат аст, ки у маъхазхои мавриди истифодаашро аз сарчашмах,ои боэътимод, мисли: "Таърихи эрон", "Худойномак", "Таърихи мулукулфурс", "Ойинномак", "Сикрон", "Таърихи давлати сомонй" ва дигарон медонад. Хусусияти дигари асари Бекдилиро харитаи сайри лашкаркашии Искандари макдунй, мук,оисаи Фирдавсиву Низомиро аз назари донишманди маъруф Вавдд Дастгардй, ки дар "Ганчднаи Ганчавй" зимни 9 сахдфа накд шудааст, ба ик,тибос меорад (63, 286-293).

Дигар касе, ки мавчудияти "Искандарнома"-ро зикр мекунад, Маликушшуаро Бах,ор аст. У дар чилди дуюми асари сечилдаи худ "Сабкшиносй" дар хусуси "Искандарнома" менависад: "Ин китоб, ки цисмате аз аввалу охири он афтодааст, ба василаи мухдррире, ки намедонем кист, аз мачмуи ривоёт ва достонх,ои искандарномах,о, ки ба кдвли у "шутурворе" аз онх,о падид меояд, лабби достони "Искандар"-ро истихроч карда буд. Дар ин китоб чанд бор аз Султон Мах,муд ба номи Султони мозй ёд шуда ва дамин амр нишон меди^ад, ки нависанда карибулахд ба у будааст. Иншои китоб (китоб ер о, ки пештар дар китобхонаи Сайд Нафисй дидааст - Р.В.) дар нидояти равонй ва содагиву дилангезй аст. Ва бисёр аз калимоту таркиботи куднаи порей дар он дида мешавад " (62, 128 - 151).

Маликушшуаро Бах,ор дар бораи нусхаи мавриди тахдил карор додай мо чунин менигорад: "Аммо "Искандарнома"- е, ки имруз дар даст аст, хдрчанд ба аглаби эх,тимолот маъхазу аслаш аз ин китоб аст, аммо гуё дар ахди Сафавия китобе бо номи "Искандарнома" барои наадолй ва шабнишинй тартиб дода шудааст ва тафеилоте, ки дар ин китоб нест, бар он афзуданд ва мукаррар низ ба табъ расидааст ва дар муадддима гуяд: дар замони салотини Сафавия ва подшох.они Х,инд Манучехри Шасткалаи шоир "Искандарнома"-ро аз юнонй ба порей тарчума кардааст" (62, 131). Аз ин андешаронии Бах,ор ду нукта возед аст : яке он ки Мануче^рии маъруф ё Манучехрии Шасткала ё Манучедрии Комкор номи муаллиф ё мутарчими "Искандарнома" будааст. Дуюм он ки "Искандарнома"-и мавриди назар, дар ахди Сафавия дар Эрон ё худ дар Х,инд тахриру танзим гардидааст.

Мухдммад Ч^аъфари Мах,чуб дар силсилаи мак;оладои худ "Ойини айёрй" ба та^лили "Искандарномаи кабир" мепардозад ва мавчудияти чунин асарро зикр мекунад:

"Дар достойной мутаохир онх,оро ба унвони Мех,тар чун Мех,тар Насим, Мех,тар Наим, Мех,тар Барк, (дар Искандарнома) ва ё "Бобо" мехонанд. Масалан, дар "Искандарнома" (дакдктар гуем -"Искандарномаи кабир" В.Р.) Насимро аксаран "Бобо" ёд мекунанд " (101, 882).

Мухдммад Чдъфари Мах,чуб дар маколаи дигари худ "Васоил ва лавозимоти айёрй" мегуяд: "Нокилон, ки аз руи "Искандарнома" накд мекунанд, дар бораи ханчдри эшон сухан дар миён меоранд: cap буридан, чод кандан, накб задан. Дар худи матн низ чузъе аз тачдизоти айёрон гуфта мешавад: чах,ор ханчар шох ба шох овехта буд. Максад он ки айёрон корду ханчар ва дашна дар ихтиёр доштаанд. Инх,о барои нак,б задан, cap буридан ва банддоро буридан лозим будааст" (101,1182).

Маълум мегардад, ки Мухдммад Чдъфари Махчуб маводи тахлилии худро аз "Искандарномаи кабир" интихоб намуда будааст ва дар чои дигар мегуяд: «Хднгоми хароб намудани шадри Партикол, ки подшох,и он Балхишох, зери бори итоати Искан дар нарафтааст, Мех,тар Насим бо айёрони худ микдори зиёди борут мекубанд ва гирди шах,рро дар зери замин нак;б мезананду борут бо нак;бх,о мерезанд ва фатила ба хорич мекашанд. Он год Бобо ба айёрон, ки дар чор гушаи шадр дар даста дар чое кдрор гирифта, омодаи кор хастанд, мегуяд: "Вак,те садои сафедмудраи ман баланд шавад, хдма оташ ба фатилах,ои борут бизанед» (101, 1192).

Нахустин нафари дигаре, ки дар адабиётшиносии Эрон бевосита ба тахдяву тахдшсд "Искандарнома" - ривояти форсии Калисфени дуругин эчод гардидаи миёни кдрнх,ои 6-8 дичрй пардохт, Эрачи Афшор аст. У дар пешгуфтори ин асар таъкид ба таъкид менависад: "Ин матн кадимтарин ривояти мансур аз хдкояти Искандар дар забони форсист ва

таърихи онро миёни кдрни шашум то хдфтуми х,ичри метавон тахмин кард" (24,9).

Яке аз хусусиятдои чолиби дикдати "Искандарнома"-и тахдяву тадвин намудаи Эрач,и Афшор ин аст, ки у хднгоми омода сохтани ин асар ба мавчудияти нусха^ои гуногуни он дар забонх,ои мухталиф ахдмият медихдд ва таъкид дорад, ки "Бисту се кдрн аст, ки хддиси Искандар ва ахбори ч;ах,онкушоих,ои у мавзуи китобх,ои таърихй ва ба шакли кисса мазмуни осори адабй аст ва хдтто дар китобх,ои осмонии мо, яъне К^уръони карим низ ба номи Зулкдрнайн аз у ном рафтааст, мурод уст" ( 24, 9).

Хусусияти дигари андешаронии Эрачи Афшор дар мукдддимаи ин асар он аст, ки муаллиф шудрати Искандарро дар бархурди госибонаи у медонад. Шикасту мутеъ гардидани давлатх,ову халкдои гуногун мах,з тавассути таблиггарони Искандар будааст, ки мух,ак;к,ик менависад: "Искандар бо сабаби чдх,онгирии сарех, ва шах,ркушоих,о х,авлу х,арос дар дили мардуми ча^он афканд ва аз ^амон асри худ шудрат гирифт ба х,амон х,ад, ки дар ^ак;каш ахбори ачоиб ва а^оиди гароиб ривоч ёфт ва ба он х,ад расид, ки хорик;улодот бад - у нисбат доданд ва номашро бо авлиёву анбиё оварданд" (24,10 ).

Дар вок;еъ, ин гуна ахбору афкор пас аз гузашти к;арнх,о дар асри миёна миёни миллатх,ои мухталиф рангу буйи махдллй гирифт ва Искандар дар хдр забон ва ^ар сарзамин вобаста ба полати рух,иву завк,ии ОНХ.О симои худро пайдо кард.

Хусусияти чолиби пешгуфтори Эрачи Афшор боз дар он аст, ки мавчудияти "Искандарномаи кабир"-ро зикр менамояд ва мегуяд: "Дар забони наср "Искандарнома"-е дорем, ки борх,о табъ шудааст. Аввалин табъи он зох,иран азони 1274 ^амарист ва зох,иран аз осори ахди Сафавй ба «Искандарнома» - и хдфт чилда машдур аст. Номи муаллифи онро

дар чощои охирини он Манучеэфи Хдким навиштаанд, ки дар матни достон аз у бо номи ровй ном рафтааст" (24, 12-13).

Дар китоби чах,орчилдаи "Х,азор соли насри порей" намунахои осори мансури форей фаро^ам омадаанд. Ин китоб ба кушиши Карими Кишоварз соли 1345 дар 1197 сах,ифа дар Тех,рон ба нашр расид. Асар аз "Мукддцимаи шо^номаи Абумансурй" то "Таърихи шох, Аббоси дуюм" -ро дарбар мегирад. Дар чилди дуюми ин китоб намунае аз "Искандарнома" - ривояти форсии Калисфени дуругинро дар сахдфаи 520 то 525 меорад. Муаллиф дар муаррифии ин китоб хатти сайри зиндагиномаи Искандарро таъкид менамояд (93, 520).

Мух,имтар аз х,ама ин аст, ки Карими Кишоварз аз миёни искандарномах,о ба гайр аз намунаи "Искандарнома"-и пардохтаи кдссаи Калисфени дуругин дар чилди чоруми китоби "Хдзор соли насри порей" намунае аз "Искандарномаи кабир" - ро зикр карда, менависад: «Искандарнома» - и ахди Сафавй аз лих,ози мазмун бо искандарномах,ое, ки дар китоби дуюми "Хдзор соли насри порей" к,арнх,ои шашум то ^аштум накд шуд, таф�