автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.03
диссертация на тему: Источники и проблемы изучения творчества персидско-таджикских поэтесс X в.

Текст диссертации на тему "Источники и проблемы изучения творчества персидско-таджикских поэтесс X в."

Министерство образования Республики Таджикистан Худжандский государственный университет имени академика Б.Гафурова

На правах рукописи

№.20 0,9 02865 а

ВАХХОБЗАДЕ ДИЛОРОМ АБДУРАЗЗОКИ

ИСТОЧНИКИ И ИДЕИНО-ХУДОЖЕСТВЕННЫЕ ОСОБЕННОСТИ ТВОРЧЕСТВА ТАДЖИКСКИХ ПОЭТЕСС XIX ВЕКА

Специальность: 10.01.03.- Литература народов стран зарубежья

(таджикская литература)

ДИССЕРТАЦИЯ

НА СОИСКАНИЕ УЧЕНОЙ СТЕПЕНИ КАНДИДАТА ФИЛОЛОГИЧЕСКИХ НАУК

НАУЧНЫЙ

РУКОВОДИТЕЛЬ: доктор филологических наук,

профессор ХОДЖАЕВА М.Ю.

ХУДЖАНД - 2008

ВАЗОРАТИ МАОРИФИ ЧУМХ.УРИИ ТО^ЩКИСТОН ДОНИШГОХ^И ДАВЛАТИИ ХУ^АНД БА НОМИ АКАДЕМИК

Б.РАФУРОВ

ВАХ^ОБЗОДА ДИЛОРОМ АБДУРАЗЗОК^И

Сарчашма^о ва вижагихри гоявию бадеии осори занони суханвари то^ик дар асри XIX

Рисола барои дарёфти унвони илмии номзади илмх,ои филология аз

руи ихтисоси 10.01.03

Ро^бари илмй: доктори илмдои филология,

профессор Хо^аева М.

Хучанд - 2008

МУНДЛРИЧД

Му^аддима ......................................................................... 3

Боби I. Манобеъ ва мушкидоти омузиши осори шоира^ои 12

форсизабон..........................................................

Фасли1. Умдатарин манобеъ ро^еъ ба осори занон..................................12

Фасли II. Масъала^ои асосии тахдици ашъори занон......................................27

а) Дарунмоя ва му^тавои ашъори занон................................................27

б) Анвои осори тиной дар ашъори занони суханвар................38

в) Баъзе хусусиятх.ои сабки ашъори занони суханвар дар 50 садаи XIX............................................................

Боби II. Ашъори занони суханвари ^авзаи Мовароунназф дар 62

асри XIX...............................................................

Фасли I. Нодира - бузургтарин шоираи садаи XIX....................................66

а) Мухтасари ^аёт ва фаъолияти адабии 66 Нодира...........................................................

б) Хусусият^ои хоси ашъори Нодира..........................................................76

Фасли II. Занони суханвари дигари ин азд ва мероси адабии 102

oHjqo.....................................................................

Фасли III. Х,унари шоирии бонувони суханвари Мовароунна^р... 130

Хулоса ......................................................................................................................................................162

Замима ......................................................................................................................................................166

Фезфасти адабиёт ..................................................................................................................................185

Му^аддима

Агар ба таърихи беш аз ^азорсолаи адабиёти форсу то^ик назар андозем, мусаллам мегардад, ки аз ofo3h ташаккули он то имруз давра ба давра теъдоди занони суханвар нуфуз пайдо карда, нацши онон дар такомули адабиёт боризтар гардидааст. Чунончи, аз к;арни X ном ва пора^ои ашъори Робиаи Балхй, аз к;арни XI Парвинхотуни Туей то рузгори мо расида бошад, аз аср^ои баъд шумори зиёди бонувони шоир дар сарчашмахр зикр шудааст. Аз чумла, дар асри XII панч, нафар -Ма^астй, Мутрибаи Кршгарй, Духтари Хатиби Ган^авй, Фирдавси Мутриба, Муаттар; дар асри XIII дувоздах, нафар - Аргавонхотун, Духтари Х,акими Гов, Духтари Солор, Духтари Ситтй, Разийя Султонбегим, Разийя Ган^ай, Фозилаи Самарк;андй, Зинат, Оишаи Мук;рийя, Ч,ах,онхотун; дар асри XV нуздах, нафар - Мех,рии Х,иротй, Ором^онбегим, Бенишон, Руциябегим, Зебой, Иффатй, Нщонии Самарцандй ва дигарон; дар асри XVI сию се нафар- Отунй, Огобегим, Орзуи Самарк;андй, Партавии Табрезй, Х,аёти Х,иравй, Х,и^обй, Нисой, Них,онй, Бадрия ва дигарон; дар асри XVII бисту ну^ нафар - Нур^ах.он, Зебуннисо, Уммулхайри Кошонй, Ч,амилаи Исфа^онй, Зинатуннисобегим, Бибии Яманй, Фотимаи Кошонй, К,урайшихонуми Табрезй, Зубайда, Амонй ва дигарон ва дар аср^ои XVIII - XIX наздик ба 120 нафар, ба монанди Оишаи Афгон, Мастураи Курдистонй, Х,и^обй, Ша^рибону, Мох,лик;о, Малулй, То^ираи К,урратулъайн, Мастураи Fypñ, Шох.ча^онбегим, Махфии Бадахшй, То^уддавла, Нодира, Дилшоди Барно, Зебои Ху^андй, Бебок, Тайиба, Иффат, Ма^зуна ва дигарон дар майдони сухан х,унар озмудаанд. Садаи бистум бошад бо микдори зиёди бонувони сох,ибк,алам аз тамоми даврони пешин фаротар меистад, чунки дар ин давра зиёда аз 110 нисвони цаламкаш кору э^од кардаанд ва осорашон низ аз х,айси ^унари шоирй мацоми шоистатарро ишгол

менамояд. Чунончи, Парвини Эътисомй, ФуруБИ Фаррухзод, Жолаи Оламточ, Фотимаи Ахтар, Симин Бех.бах.онй, Лайло Х,айдарй, Фарзона Ризой, Фотима Са^одй, Гулрухсор, Фарзона ва дигарон аз чумлаи он^оянд. Бояд зикр кард, ки х,ини мутолиаи тазкирах^ои марбут ба занони суханвар наздик сад тан бонувонро дучор омадан мумкин аст, ки замону макони мелодашон тайин нест, аз забили Пан^а, Зевар, Нуш, Гулбун, Мастура, Шу^ра, Улвия, Х,умайро Атрофй, Бибй Назифа ва дигарон. Дар тазкира^о ном ва намунах,ои ашъори зиёда аз 450 нафар занони со^ибзавк;, ки дарозои дах, аср дар пешрафти адабиёт хидмат кардаанд, зикр ёфтааст.

Бо вучуди он ки, дар таърихи адабиёти форсу точ,ик занони суханвар кам набудаанд, то х,ол рузгору осори на ^амаи онх,о мавриди омузиши ЧВДДй к;арор гирифтааст.

Му^имтарин сарчашма^ои омузиши осори занон тазкира^ои нисвон мебошанд, ки то имруз шумори ощо аз 10 адад та^овуз кардааст. Аввалин тазкираи занони суханвар «^аво^ирула^оиб» буд, ки он дар соли 1556 аз ч,ониби Фахрии Х,иравй дар Х,индустон таълиф гардид ва муаллиф дар он ном ва намуна^ои ашъори 31 нафар бонувонро гирд оварда буд. Баъди он тазкирах,ои дигаре чун «Тазкиратулхавотин», «Тазкиратуннисо», «Парданишинони ^арамсаро», «Занони суханвар», «Занони сухансаро дар пуяи адаби дарй», «Машо^ири занони эронй ва порсигуй» ба цалам омад.

Ахиран ду тазкираи дигар дар Эрон навишта шуд, ки яке навиштаи Пурони Фаррухзод «Занон ^амеша» ва дигар та^ияи Мехрии Шох^усайнй «Х,афт шах;ри ишк,» мебошанд.

Дар То^икистон соли 1957 адабиётшинос То^й Усмон китоберо мусаммо ба «Бисту се адиба» аз чоп баровард, ки он аз хусуси рузгор ва осори бисту се тан занони суханвар, мисоли Робиаи Балхй (асри X), Исмати Самарк;андй, Ойишаи Самарцандй (асри XI), Ма^астии Ху^андй,

Мутрибаи K,oniFapñ (асри XII), Ч,ах,онхотун (асри XIV), Мех,рии Х,иротй (асри XY), Комилабегим, Нщонй (асри XVI), Зебуннисо, Зинатуннисо, Зу^ро, Лолахотун (асри XVII), Точудцавла, Нодира, То^ира (асри XIX) ва дигарон ахбори муцадцимавй медщад. Х,арчанд асноди ин муаллиф на ^амеша бунёди к;авии илмй доранд, лекин асари у дар То^икистон аз Чумлаи кушишх,ои нахустин дар рох>и омузишу таздици нак;ши занон дар рушди ^аёти адабй аст.

Пажу^иищш мух>ак1к;ик,они дигар, аз чумла А.Мухторов дар бораи Дилшоди Барно (101), А.Раффоров дар бораи занони суханвари Х,индустон (74), С.Асадуллоев дар бораи Ма^астй, Ф.Алиева дар хусуси «Тазкиратулхавотин» (61), Э.Шодиев ро^еъ ба ашъори шоира^ои Ху^аыд (158) аз 0F03H як самти тозаи тадк;ик;от дар адабиётшиносии точ,ик дарак доданд.

Дар хусуси ча^ор че^раи намоёни занони суханвар - Робия, Ма^астй, Фуруги Фаррухзод ва Гулрухсор рисола^ои адабиётшиноси маъруфи то^ик Матлубаи Мирзоюнус маълумот^ои дак;ик;у мукаммал додаанд, ки та^ти унвони силсилаи «Хубони порсигу» ба нашр расидаанд.

Мавсуф дар китоби нахустини ин силсила, ки мусаммо ба «Сиришке дар лола...» аст, перомуни шар^и х,олу рузгор, мероси адабй ва х,унари шоирии Робиаи Балхй ибрози андеша кардааст. Муаллиф бо истифода аз сарчашма^ои муътамад, тавассути далелу санад^ои анш<;у мушаххас ^араёни зиндагй ва осори ин адибаро барои хонандагони то^ик пешкаш сохтааст.

Китоби дигари ин силсила «Шамъи тироз» унвон дорад ва аз хусуси ^аёт ва фаъолияти адабии Ма^астй маълумот меди^ад. Муаллиф дар ин асар на тан^о шинохти че^раи адабии ин шоираро пеши худ мак,сад гузоштааст, балки дар таздик;и асолати рубои^ое, ки ба номи у сабт шудаанд, кушиш ба харч додаст. М.Мирзоюнус ва^и эътироф ва арч,гузории Ма^астиро бозгу карда аз ч,умла чунин нигоштааст: «Мах^астй

аз аввалин занони сухансарое буд, ки бунёди тасвир^ои занонаро поя гузошт. Дар замони зиндагии у адами намунах,ои шеъри занон ва тарви^и тасвир^ову ниго^и мардона ба зиндагй кори ин бонуи суханварро хеле сангин карда буд ва у мебоист бо ро^е равад, ки дигарон ^ануз по нагузошта буданд. Бо вучуди он ки дар бархе рубоиёташ шеваи маъмуливу мутадовили замон роз<; ёфт. Ма^астй муваффак; шуд, ки дар чанде аз тасвир^ояш ниго^и занона ва тарзи баёни хоси бонувонро ч,о ди^ад». (96, 9-10)

Баррасй ва та^ик;и сарчашма^ои адабиву таърихй, бахусус тазкира^ои ба занони суханвар, собит месозад, ки дар к;арни XIX теъдоди зиёди бонувони цаламкаш зиндагй ва эч;од намуда, бо фаъолияти адабии хеш му^ити адабии даврро рангинтар намудаанд.

Дар хусуси ривочу равнак;и адабиёти ин давра мо метавонем аз тазкира^ои «Ма^муатушшуарои»-и Фазлии Намангонй, «Ту^фатула^бо б -фй тазкиратулас^об»-и Возе^и Бухорой, «Тазкори ашъор»-и Садри Зиё, тазкира^ои Х,ашмат, Афзал, Абдй, Му^тарам, Фа^мй ва дигарон маълумот ба даст орем. Устод С Айнй низ дар «Намунаи адабиёти точ,ик» обзори умумии адабиёти ин давраро бозгу намудааст. Му^ак;к;ик;они давраи мазкур Н.Маъсумй, Р.Х,одизода (143), С.Амирцулов (64), У.Каримов (86), то к,адри имкон ба омузиши вазъи адабии давраи мазкур пардохта бошанд номукаммал будани маълумотх,ои хешро иброз доштаанд ва идома додани пажу^ишотро таъкид намудаанд. Аксари тадк;ик;оти ан^омёфта оид ба адабиёти ин давра ба бозгуи вазъи сиёсиву и^тимой ва маданияти давр марбут буда, бештар аз хусуси фаъолияти суханварони к;арни мазкур - Мунис, Х,асрат, Х,усайни Дониш, Гулханй, Мирзо Содик;, Ч,унайдуллои Х,озик;, Возе^и Бухорой, Махмур, Маъдан, Х,айрат ва дигарон сухан ба миён овардаанд.

Адабиёти форсизабони асри Х1Х-ро ба якчанд ^авза чудо кардан мумкин аст: ^авзаи Мовароунна^р, Эрон, Х,инду Покистон, Афгонистон,

К,афк;оз. Аз ин миён барои мо, то^икон, пеш аз ^ама адабиёти ^авзаи Мовароуннахр а^амияти бештар дорад.

Вок;еан, аз баррасии вазъи адабии Мовароунна^р дар к;арни XIX мусаллам мегардад, ки адабиёт дар ин давра асосан дар се доираи адабй -Бухоро, К,ук;анд ва Хева риво^у равная дошт, ки ^ар яке дорой вежагщ,ои хеш буданд. Агар дар доираи адабии Бухоро бештар анъана^ои адабиёти пешин идома ёфта бошад, дар доираи адабии К,ук,анд бо ро^барии амир Умархон ^аёти адабй равнак; пайдо карда, бештар ашъори мадх,ия ва Чавобиягуй (асосан ба газал^ои амир Умархон - Д.В.) риво^ дошт. Доираи адабии Хева бошад бештар ба тарчумаи осори пешинагон машгул буд. Дар ин чр «Шо^нома»-и Х,аким Фирдавсй, «Х,афт пайкар»-и Низомии Ган^авп, «Гулистон» -и Шайх Саъдй, «Тутинома» -и Зиёуддин Нахшабй, «Юсуф ва Зулайхо» -и Чрмй ва Fañpa ба забони узбекй тарчума шуда буданд.

Та^лили сарчашма^ои адабиву таърихй, хоса тазкира^о аз он дарак меди^ад, ки дар пешрафти адабиёти садаи XIX хизмати нисвони порсигу, аз к;абили Нодира, Дилшоди Барно, Анбаротун, Бифазилати Хуч,андй, К,амбархони Ху^андй, Муаззамхону Муаттархон ва дигарон назаррас аст. Лекин рузгору осори онон то х,ол дар илми адабиётшиносии то^ик ба таври бояду шояд ба таздик, нарасидааст.

Яке аз че^ра^ои рушантарини адабиёти к;арни XIX Нодира ба ^исоб меравад. Азбаски ин шоира ба ду забон: то^икй ва узбекй шеър гуфтааст, ба ашъори у дар ин кишвар тава^ЧУ*. зо^ир шудааст. Масалан, дар китоби «Адабиёти то^ик дар нимаи дуввуми асри XVIII ва аввали асри XIX» мак;олаи О.Со^ибова ч,ой дода шудааст, ки мухтасари зиндагинома ва мавзуъву му^тавои ашъори шоираро муаррифй кардааст. Адабиётшиноси узбек М.К,одирова соли 1957 китоберо бо номи «Нодира» ба забони узбекй ва соли 1963 девони шоираро ба ду забон ба табъ расонидааст.

Соли 1967 ин мух,ак;к;и1<; девони то^икии Нодираро дар нашриёти «Ирфон» аз чоп мебарорад ва хонандагони то^икро бо газал^ои дилаыгези шоира ошно мегардонад. Дар Анди^он ма^муи мацолот (115), дар Эрон мацолаи Шафща Ёрк;ин (77, 45-46) перомуни рузгор ва осори ин адиба ба чоп расидаанд ва ин х,ама аз шухрати ин шоираи мумтоз дарак меди^анд. Аммо лозим ба ёдоварист, ки аксари коркой ан^омёфта дар замоне ба субут расонида шуда буданд, ки назари адабиётшиносон бо идеологияи замона сахт марбут буд. Аз суруда^ои Нодира мазмунх,ои дархури замон бароварда шуда, ^атто аксари газалх,ояшро capono тараннумгари ипщи амир Умархон к,аламдод мекарданд. Имруз фа^миши нави адабиёт, назари тоза андохтан ба э^одиёти суханварон так;озо менамояд, ки рузгору осори Нодира барин шоираи пурма^сул ва ^аммаслакони у та^диди назар гардад. Дар иртибот бо ах>волу ашъори Нодира ^амзамон оид ба фаъолияти занони суханвари садаи XIX форсу то^ик низ метавон ибрози андеша кард, ки теъдодашон аз сад та^овуз мекунад ва хизмати эшон дар рушди адабиёти ин давр кам нест. Бобати ^аёту эч,одиёти занони суханвари садаи XIX низ маълумот^о дар илми адабиётшиносии мо хеле каманд. Аз хусуси фаъолияти сухангустарии бархе аз бонувони сухангуи асри XIX донишмандон Т04Й Усмон (24), Э.Шодиев (158), А.Мухторов (41, 101), М.К,одирова (84) маълумоти му^адцимавй додаанд. Дуруст аст, ки таърихнигор А.Мухторов дар бораи рузгору осори Дилшоди Барно рисолаи нисбатан мукаммале та^ия карда, дар он аз хусуси рузгору осори шоира маълумот додааст, лекин мак;сади мо омузишу таедици гоя, мазмуну му^таво, жанр ва сабку услуби нигориши ашъори занони со^ибк;алами асри XIX аст. Дар асари А.Мухторов мухтасари чараёни зиндагии Дилшоди Барно аз руи асари худи вай - «Таърихи му^о^ирон» зикр ёфта, баъдан намунаи насру назми шоира оварда шудааст. Дар китоби Т04Й Усмон «Бисту се адиба» низ, ки нахустин тазкираи занони суханвар дар То^икистон аст, обзори

мухтасари рузгори шоира^ои ин давра, намунаи ашъори онон зикр ёфтааст. Дар асари профессор Э.Шодиев «Шоирах.ои тоинцилобии Ху^анд» оид ба зиндагиномаи шоира^ои ин давра - К^амбархони Ху^андй, Муаззамхони Ху^андй, Муаттархон, Бифазилати Ху^андй маълумоти хеле мухтасар зикр гардида, сипас намуна^ои ашъори эшон оварда шудааст.

Дар ин рисола мо кушиш ба харч, додем, ки сарчашмах,о, масъала^ои асосии омузиши ашъор, вежаги^ои гоявию услубии ашъори бонувони сухангуи асри XIX ва аз миёни онон рузгору осори бузургтарин че^раи он замон Нодираро ба доираи тащи к; кашем.

Зарурати омузиши мавзуъ: Дар ташаккул ва инкишофи адабиёти асри XIX дар радифи сухансароёни бузурги форсу точ,ик як к;атор шоира^ое, мисоли К,урратулъайн, Точуддавла, Гав^арбегим, Ма^уба, О^изй, Нодира, Дилшоди Барно, Анбаротун, Муаззамхон, Муаттархон, К,амбархони Хучандй кору эчод кардаанд, ки то ^ол хизмати ощо дар рушди адабиёти ин давра ба таври бояду шояд муайян нашудааст. Х,ол он ки ма^сули к;алами ин занони суханвар ни^оят пурбор буда, аз ли^ози сабк вежагих,ои хоси худро со^иб аст. Омузиши ашъори занон, бешак, арзиши адабй, таърихй ва илмй дорад, зеро рузгору осори шоира^ои давраи мазкур бисёр нуктах,ои ч;олиби адабиёти царни Х1Х-ро муайян сохта, ривочу ^аёти адабиро байни занон намоиш меди^ад ва хизмати эшонро дар равнак,и адабиёт бозгу менамояд.

Навовари^ои илмй. Дар ин рисола бори аввал осори шоира^ои к,арни XIX дар ма^муъ мавриди омузиши илмй к;арор гирифта, мавзуъ, жанр, хусусият^ои гоявй ва бадеию услубии ашъори ощо муайян мегардад. Х,ангоми баррасии ашъору осори занони суханвар, хоса рушантарин че^раи адабии ин давра Нодира арзишу мо^ияти аслии он аз дидго^и нав бозгу гардидааст_.

Сарчашма^о. Х,ини навиштани ин рисола мо бештар ба тазкира^ои занон ва осори бонувони сухангу такя кардем. Сарчашма^ои асосии мавриди истифодаи мо: «Ч,аво^ир-ул-ачоиб»-и Фахрии Х,иравй, «Тазкиратулхавотин»-и Котибй, «Аз Робиа то Парвин»-и Кишоварзи Садр, «Машох,ири занони эронй ва порсигуй»-и Му^аммад^асани Ра^абй, «Занони сухансаро дар пуяи адаби дарй»-и Ато, «Занони суханвар»-и Алиакбар Мушири Салимй, «Бисту се адиба»-и Т04Й Усмон, «Шоира^ои тоинк;илобй»-и Э.Шодиев, «Х,афт ша^ри ишк;»-и Мех,рии Шох^усайнй, «Таърихи тазкира^ои форсй»-и А^мад Гулчини Маонй, девони Макнуна, девони Анбаротун, осори Дилшоди Барно, Муаззамхон, Муаттархон, К,амбархони Ху^андй ва Fañpa буданд.

Методологиям таджик;: Рисола асосан дар асоси методологияи муцоисавй-таърихй ан^ом пазируфта, дар он маълумоти тазкира^ое, ки ба занони суханвар оиданд, баррасй ва муцоиса гардидаанд. Усули оморй низ барои чамъбасту хулоса^о кор омад. Равиши пажух.ишх.ои донишмандони номвари ватаниву хори^й дар тадцици мавзуи рисола мавриди истифодаи мо к;арор гирифт.

Мак;сад ва вазифа^о: 1.Муайян кардани масъала^ои му^имтарини омузиши осори занон. 2. Муайён кардани мак;оми занони суханвар дар такомули адабиёти к;арни XIX. 3. Бозгуи хусусият^ои мавзуй, гоявй ва услубию бадеии ашъори нисвон. 4. Нишон додани нак;ши дигаргунсози^ои ич,тимой ва идеологияи замон дар сурудахри занони суханвар. 5. Муайян кардани чойго^и рушантарин намояндаи занони асри мозй Нодира дар рушди назми асри XIX. 6. Тайин кардани хусусият^ои сабки Нодира. 7. Омузиши ашъори Нодира дар к;иёс бо занони х,амзамони

v>

У-

А^амияти илмй ва амалй: Нати^ах,ои ин тадк;ик;от барои таълифи таърихи адабиёти то^ик дар асри XIX, китоб^ои дарсй барои макотиби олй ва миёнаи умумй ва дастур^ои дигари таълимй судманд хо^ад буд.

Х,амчунин мазмуну му^тавои рисола барои таълифи рисола^ои дипломй, коркой курсй ва реферат^о арзиш хо^ад дошт.

Арзиши амалии рисола дар хондани курской махсус ва семинарх,ои махсус оид ба адабиёти асри XIX ва мак;оми занони суханвар дар рушди адабиёт зох,ир хохдц гардид.

Сохтори рисола: рисола аз мук;адцима, ду бобу панч фасл, хулоса, китобнома ва замима иборат аст.

БОБИ I

Манобеъ ва мушкилоти омузиши осори шоира^ои форсизабон ФАСЛИI. Умдатарин манобеъ ро^еъ ба осори занон К,