автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.03
диссертация на тему: Историческая правда в художественном произведении (на основе романа-эссе „Тернистый путь" С. Сейфуллина)

Полный текст автореферата диссертации по теме "Историческая правда в художественном произведении (на основе романа-эссе „Тернистый путь" С. Сейфуллина)"

ЭЛ-ФАРАБИ АТЫНДАРЫ К.АЗЛК. МЕМЛЕКЕТТ1К УЛТТЫК - УНИВЕРСИТЕТ!

Кояжазба кукы панда АХМЕТОВА КУЛЭШ САДЫКК.ЫЗЫ

КвРКЕМ ШЫРАРМАДАРЫ ТАРИХИ ШЫНДЫК.

/ Сэкен Сейфуллиншн .Дар жол, тайгак кешу1" непзшде/

10. 01. Казфп казак эдебиеп

Филология рылымоарынын кандидаты гылыми дэрежссш алу там дайындалган диссертациями« АВТОРЕФЕРАТЫ

Алматы - 1995

Жумыс Эл-Фараби атькщагы Казак. мемлекетпк улпык унинерситетЫн казак вдебиепн1ц тарихы мен сыны кафедрасында орындаллы

Рылыми жетеюш - Казахстан Республикасынын гылымына . енбек сщ1рген кайраткер, филология рылымдарынын. докторы. профессор Т. К. КЭК1ШЕВ

Ресми оппоненттер - Казакстан Ресиубликасы Улттык. одтым . акалемиясынын толык, мушеа, филология рылымдарынын докторы, профессор

Серж Смайылулы КИРАБАЕВ - филология гылымдарынын. кандидаты, доцент Кансешт Эбдезулы ТУЛЬКОВ

Жетркш уйым- - Абай атындага Алматы мемлекетпк

университе-п нщ казак адебиетт кафедрасы

Диссертация 1995 жыягы 29 маусымда сагат 14-00-де Эл-Фараби атындага Казак, мемлекетпк улттык. университет! /480121, Алматы каласы, Эл-Фараби дангылы, 71/ жакьщцагы филатогия Рылымдарынын докторы дэрежесш беру жешкдеп Д. 14. А, 01. 22 Мамандандырылран Кенестщ мэжшсшае коргалады.

Диссертациями! Эл-Фараби атыниигы Казак мемлекетпк ултгык университепшн гылыми итапханасында танысуга бола та.

Автореферат 1995 жылы „ ___ таратыдды.

Мамандандырылран Кенестщ рылыыи латшысы -филология гылымдэринын . ^гГи докторы, .-у

профессор Н. О. ОМАШЕВ

ЖУМЫСТЫЦ ЖЛЛПЫ СИПЛТТАМАСЫ

Тацырыптыч »py.ini. Тарихи дамудыи бармсыцда Казахстан Тг)уелспд1к. алып, егемсмд1кке к.олы жстш отыр. К.ысастык.пек бурмаланып к ел ген тарихымыздыц кордалаиа баста кап ка1сл1ктер1 мен кайшылыкларыиыч акинатын антудыц мумкмшп скш туды. Каэакстан Коммунист!* иартиясынмц Оргалык Комитет! тарихн сахнадан втер алдында Шаквр1м К.удаййсрдневтш, Ахмет Байтурсынонтыц, Магхан Жумабасвтыч, Жгстбск. Айтауытовтык, М1ржак.ып Дулатовтын эдеби мураларш) зерггсу туралы шеши< ■шбылдап, адсбиет пен еиер мэеелесше байланысты 30-40 жылдар мен 50-жылдары кабъшшан каулыларда „врес^ел к.ател1ктер мен бурмалаулар"!/болрзндышн -мойындал ^лгергенещ.

Осындай жардайда Сэкен Сейфулиншн „Тар жол, тан га к кешу" атты рома»;->ссес»:11ц тарихи-саяен ерекшелтн, едеукеттж-эстетикалык. таным-б1шкке жасаган, ал) де жасайтын ы¡слал-«серш жанаша пайымдаудыи анрыкда кдлсеггаг туды.

„Тар жол, тайгак кешу" Сэкеннщ елеул1 б£р гуындысы га!5й емес, 6ук1л казак, вдебкет.кщ твр\,;сн орын алатын е&иртек шыгарма.

Казак эдебисп тгрихьизда „Тар та, тайгак. кешу" романы казак адебиетшщ калыптасу дэу1ршде шешуип роль аткдрды. Фактаердщ, документтсращ моддыгымен да, жгзушынын шкп; к«г«ксм сурстгеу«мсн_ де жетзш сурсттсйтж к\-рдсл» роман эф ггк'^рмп ясаналыгмнсн, ар1 гарикшыльп; иеи ьурс7кс-?д1§сгвд )гарзсгык, табуымсп кпш болса да илгикт^грады'*?/ деген палым*: тггырынды С.Мукднов, И.Эуезов, ЭЛах^Сл^ Р.Ипзрспоа аднды улы гк.чи-жазущыл:грдыч- комакш зй-мырлегммен, есдеес? Сэкен шыгаршигшшшн ариайы згрггеген ¡«рсфсссорлар

1/ Социал.«спк Каззкстая, 1989,12 кялгснуяи.

2/ Казак адебкепнщ тарихы. Ушшкп таг.;, б«р{;ит ютап, 1967. 32Э-бет.

4 í

Е-Ысмайылов I/, С.Кирабасв г/, Т.Кэмшсв з/, Р.Нургалнеитардыц-:/ эрк.илы эпитст-тецеулсрмен тодтыра айтып-жазьандарымен эдебиетгану гылымыида орнынканы шындык.

Егср буны ертерсктс калыптасиш тужырым денпн Оолсак., онда Сэкеншк казак тарихындагы орны жайлы Республика Президент! Н.Э.Назарбаевтьщ „К.азак.тып GipTyap ncpicini, аса KepueKri акыны жаме мемлекст кайраткер1 Сэкен Сейфуллннд! халык. жадында мэцп сакгалар асылдардын асылы, аяулылардыи аяулысы дел еске ала мыз. Сэкен Giaain маитаиышымыз. ел ушш е Hipe ген ер, кайтпас кайсар курескер. ...Егемен ел атанын, тэуелс13д1к туыи тшкен казак. елше Сэкенжн узд i к y.irici, epc.ii enereci ere керек"5/ деген niк¡pin аркашан жадымыздан uibiFapwayfa Tuicim. . \ '

„Тар жал, TaitFaK кешуд1а талдау, баиндау барысында Сэкен eMip орген кезеннщ тгамк-талгамынын сыры мен кырын, себеп-салдарын mymkíh кдтршше ашып|кврсет>те таллындык. Алаш козгалысы акталып. оныа арианы - казак ел ¡не егеменд1к пен тауелс1ЗД1к келш жаткан епкхш замашшн талай -шектерж ескере отырып, XX гасырдын бас хезадеп когамдык-элеуметтж жэне адами-пенделк кубылыстарды мумкиинпнше ашык керсетуда максат тггтык. Мше сондыктан тарнх пен эдебнетп шамамыз жеткенше тастыра баяидауды кездедж жэне жасыратыны жок, „Тар жол, raüFaK хешу" тендрепндеп TvciH6ecTÍKT¡ де, каику сездд де ceüiiny кажет деп ссеитедзк.. Соган байланысты ewipam усак-гуйепле, здамдар арасындагы LiÍK-шатыска емес, aayip сауалына, KOFawHUH ipi мэселелерше кеб1рек токтауга гура келда..

Зерттетат непзп максаты - керхем шырармааа тарихи ыгындыкгардын суретгелу жайын кужатгар мен архивтж деректер

1/ Е.Ысмайлов. Акын жэне революция. Алматы. 1965., 1983. 2/ С.Клрабэев. Сакен Сейфуллин. 1962,1967,1973,1975. З/Т.Кэишев. Сэкен Сейфуллин. Алматы, 1972, 197G, 1989. 4/ Р.Нургалиев. Казак револхшиялык поэзиясы. Алматы, 1987. 5/ Егемен Казахстан 1$. 12.1994 ж..

аркьыы кнрсегумем к:иар „Тар ^оя, тайьак. ксшудщ" 1923-1924 жане 1926 жмлларм .,К..ы'Мл Кдикеган" курналы/»да жариялакган у)1п;п,1ер1н 1927; ж.млгы жске клтап болып шыккан б!ржил оасьмыммсн. салыегмрил, 1936 жыш-'ы екпиш басылымдары толыкдыру мен нлер1сгер;и, ксчсц/ик мдсологиилык. кыслактын актор к.аламыиа жлсаган к.ысасгыкгарыи аныхтауга катар аудардык. ^ Эрине, салысшра зертлеу барысында ромзн-эссеи'ш 1960, 1977 жане 1988 жылдагы басылымдарыида к.урасгырушылар мен релакторлар ж^нс лито х,1лметхерлер1 тарапынаи жасалран „тузстулер мен еркишктер" вдеби муралн иг еру мэселелерш ертаз анпмеле;ксн ечт! дс жок. смес. Дар жот, тзнрач. кешуд1ч* тарихи-эстстикалык. проблсмаларымен к.зтэр осындэй „техникалык жлналыктарды" аинындау ка:«епш взшеч гп! тудн.

Жумыстын гылыми жзналыты осы салыстырма зерттеуяен туындап жатты. Себеб!, 6ул улы шыгармз казак адебистиилершщ. ас1рссе Сэксн творчествосык зертгеген галымдардыц еибспнде тубегейл1 де арнайы, жеке-дара зергтелмбегещпктен квбме-хеп квркем туындынын саяси иакше кашл белш, Сэкещн революционер жазушы етт клна кой май, оиык осы енбепнщ казак кенес эдебиетш твнкергашлдевдре, тапшылдандыра тусуге ыкдал жасаганына айрыкша нязар аулэрылыл келгенж пайымдауга мэхбур болдык.. Осы тургыдан келгенде бурыннан к.алмптаскан кайсыб^р тужырымдар мен бзкылаулярга >шгем езгерю жасау, эарссе аляш .едэгалысына. катыскаила рль'Н тарихп релш керсету мэселелерЫе к«б'|реч квнЬ 6йл1нд5.

Жал пи казак эдебисшпн кеп томдык тэрихмнда, оаресе кенеепк занзнда соцкаяпстЬс реализм этег лепзшде жасялгэн ж^.пп эдебиешшдщ здеяднх-корхемдж м&гс.тмерш зерттеу, барлзу, талдау прооестериис „Тар жал, тайяяк ке"?у" роман-эссесипн тешуии орлы бар. Казак протасы, о»ш». ¡.';!?;!лс рома» жаирыиыя еадп-жстнужея сзбактасып жаткдпы да гйкык масел е. Ариайм курехе аГшалдыругг Ооягсы.

Соныиен катар бугнш ок.ушы кзуимка „Тар ;*ол, тайрак кешуи гвшрепнлеп оркмлы ой-тпк!рлерд!ц тар'.ки-олсби шнкдыкка жанз-ымы бар-жогин' айкынлап, дау-дамайдл «р!стстпеу максаты

> кезделунни 011 жумысшн &»руд1п мен ттмдЬчтн атаргеа керск.

Еибсхтщ нстпп зсргтсу когкр'! - ориме, Саксн Сеифуллинищ бар тиорчестлосы,'! камтитми бзсылымдар, усмрссе 1960-1964 жылдлры шыгарылгаи алгы то.мдык. „Шырармалар", 1986-1988 »сылры „Бес то.млык шырармалар жшшры" жэне „Тар жол тайгак кешудщ" жогарыла аталпш бес басылымы болды. Сомымеи катар тарихи-реводюиимл ык такырынка 20 жылдарда жазылгаи шыппч.малар есксршп, казак .мсрз1мд1 басылымдарьшан „Алаш", „Уш жуз", „Сарыарка", эаресе „Камк." газепсржщ 1916-19)8 жылдардаш салдары тугелге жакьш каралдм, му.икш кадершше. дисссрггаииядык. ецбскте пайдаланылды. Казакстан Улттык. кпапхаиасм мен Казакстаи Реснубликасы Улттык. Рылым академиисыныц рылымн кггзпхчиаларынын корындагы материалдармен танысып, „Кызыл Казакстан" журналындагы узшдпердщ ксерокеилрмслер! жасадды.

Д и се е р та и и11 ы ц теория лык жэне мстодологиилык непз1 рст1»дс марксист\к епбектер, эпресе В.И.Лстшнщ ой-шмрлер! есте тутылыл, ^исычды жсрлер'шдс найлалаиылып отырды. Жу.м ысгы11. /¡> ерссш кетсру уи'Лн Бачыс пен Шыгыстын,

уЫрссе орисгыц эдебнетш! зсрттсуцплерпйц мтаптарын окып, С.Муадпси, М.Эуезо», Е.Исиа'йдо», Б.Кеижебаев, Х.Жумалиев, М. Карат и«, О.Тэ^оасв, З.Кабдолов, С.К.нрабаев, Т.Как^шев, 1\Нур1алнсв> М.Назарбаев, РЛ>ерд1баев, Ш.Елеукенов сынды жазушылар мен эдсбистинлердии М.Козыбаев, К.Нурисй|'сов,'Г.О.марбеко15, М.Койгеддиев сынды тарихшылардын см 1.5ск1ср1:!с суйешп, ш'кф тол гады к,.

Жууп,1 ст5.1 н с>.п! ни и игу 1. Днссертацияиын. нспзп мозмуны жэнг . С.СЧ-;,фу.иин шыгармашылыгы жайыида Эл-Фараби атындагы Казак ме.члсксгпк улттык . университет! жас ралымдарынын можшаидс /1992/, Кызылорда киекгпк-техиикалык учклищелер]' окытумхыдарыныц облыстык. олнмгшадась;ндз /1991/, Жезказран облысть»; аклмшшп, Казахстан Рескублнкасыиыц Улттык, рылым академнясы, Жазушылар Одары, Мэденнет миннстрлш, Миш.-стрлер Ка'иисп жанымдагы Тхл комитет!, Эл-Фараби атынд;иь; КлзМУУ, ЖезказРан ледагсгпк институты {нрлесш

еткпген „С.Сейфуллин - казак. адсииетпиц классип, мемлекет кайрагкер!" атты ресиубликалык. гылыми-тсоринлык конг]к:рениияда „С,Сейфу.длиншк „Тар жол, тай гак. кету" гарихн-дерект] романмна жанаша квзиарас" деген такырыпга /1994/ жасанан баиндамаларда жэне „Акикат", „Казак rini иен aacGncTi" журнал дары мен „Халык. кенес1* газет1нде жарниланган кокллаларда баяндхшы.

Диссертациялык жумыс Эл-Фараби атындагы Казак, мемлекегйк улттык уинь-ерсизeriui ц „Казак эдебнетпин тарахы ж-^не сыны" кафедрасынмц мчжиютде 1995 жылы 6 coyip;;e талкыланып, Kopfayra усыиылды.

Диссертациннын курылмм» - Kipicne^icH, eKi тараудан, корытындыдан, пашшамылгам эдеоиепер -пзКинен турзды.

ЖУМЫСТЫЦНЕПЗП МЛЗМУНЫ

Kipicneae „Тар жол, тай гак хешу" роман-эссес! туралы 19241994 жылдары айтылган эркилы ой-тк1рде>_. xe.Tripuiri, улы шырарманын казак эдебиеп тарияындагы орнын айкындау Проблемасы втк!р койылып. зерттеу жумысыныц барыт-багдары баяндалааы.

BipiHiiii тарау- „Тар жол, тайгак кочу" жвне плащ к,озгалысынын взекп мэселелер}". ,

Тарнхтын кай кезенш болса да пнлыми туррыдам б.'яндаудыц Heri3i - eMip шындыгынан туган деректерл1 мумкшдншше жан-жахты кахтап, ахикатка айналу npoueciu кврсету болмак.

Ал хёкес eximeti тусынлзгы шындыкты беннслейпн шырармага 6\Tiiiri замак талабы^ен караган туста окыц ак,-карасын amy унии оньщ iuixi козгалысына зер салып, Cvpuc тартканы мен дурыс желисгешк нхпктей би\у абзал. Кч'дстыкисн айтылганды акикат тезше салган жон.

Казак зиялыларынын хогамдык. пронеси Tvciiiyiiwe ле, rvciimipyiitie де б1рыцгайлык пен ауызб!р;ик бола бермсгеш ::.»нс алаш хозралысынмц epic алуыныц 03i ащы ¡шекдей созылып кеткоп 6eJirini. Сондыктан да буд козралыстыц ост-жетпуш юрт кезецге б«лш харау жоншдс ой-тк!рлср айтылып жур.

Алаш ксшалысы болып эбден ¡калынтаса ко it мжамиен, империями ен Cipiiiuti слеп етмзген псы - 1905 жылы маусым айында Коннды жэрменкссшде 14500 icici кол койган Каркар;иы летициясы. Ол улттык мудаеш айткаи, саиси таным дещейш таныткан алгашкы КУжат. 1905 жылдыц кысында Орал «uipiiue кадет партиисынык 6ip гйымын ашуга ннстгснген зиялылардын эрскетш Умытиаган жен.

Еюним кезен - 1913 жылы „Казак." газет! дупиегс келш. удтгык ндеологиннын. epic алуына банланысты уйымдык npouccTin бастау алу шагы, газстги^наснхатшылык рнлнпн айкын ссзииен псы.

YuiiHuii кезсц - казак халкынын жалпы кнцп ауанын биу vuiin съезд шакыру идеясы 1912 жылы oiira оралгапмен, пакты жузеге асук - 1917 жыл, ярни жалпыказактык eKi съездт вткен т\сы. 1917 жылры Акпан, Казан революциялары алаш козгалысын тез шкратып, жуйш багыт алуына себсгшл болды. Шеипгш кезен тулы.

Тертшип кезен - Алашорда j мушелсршщ кецес еимспмен, сонымен катар Ресейдщ эр жсршде орнап жаткан уакытша ух1меттермен байланыс жасауга умтылып. езш монындатуга талпынган тусы. Азамат cofucuhuH ыланынан жол таба ал май дагдарган, басты тауга да, таска да vpfan кез1. ,?

Осыны 61з Сэкетиц „"Тар жол, тайгак хешу" атты роман-эссесшен налай керопз, ондагы баяндалган, суреттелген шындыклар жадны алаш козгалысын калан керсетед] деген nGefeiLii мэселлермен сабактаетырар болсак, онда казак даласында болган Когамдык-элеуметт]к кдбылыстарды шар айнадан кергендей боларымыз анык-

Сэкен TetiKepic жолына бГрден тускен жан емес. Онын хогамдык кезкарасы, ©cipece 1916 жылгы улт-азаггык кетерша тусында анык. байкдлды. вз) жол таба алмай аландаган шакта алаш басшыларыныц ic-эрекелне эейш коя карап, ымырашылдыкка ниеггенгендерш колдап кетуге дэтт бармады.

Еюншден, казак комитетшдеплердщ сайлау кезаде жер-жерде болып жаткан эдшетс1зд1кп кермеу, бглмсу, мэн бсрмеуге ниетгенгеш Сэкентон кудшн удете тусп.

Сол теста „Жас казак" уйымынын жумысын пэрмендендфе!

Tvcipy кажсттш сечди уаинтша ух1мстке vmît артпай, Россияпыц к.урама /фсдератииная/ республика болуын нала», к.аулы шыгартгы. Бул ici ашык. болмагам.меп Оэкеишц казак, окькаиларимсн, acipcce алаш козгалысы жстскшикдомси ¡штсй тэжкслссе бастагаи ксз| едк Ccuivtt - куд1ккс, kyaîri - керсгарлыкла айнала бастаганымем атк'л'фыгын эл1 кесс KoiiFaii хок-ты.

Лкпан мен Казан твпкер'ютер/ архяыгында ерекше мэн беретш 6ip ияееде - Cipiiiuii жадны казак съез! K.apaFan он торт мэселсшн 6ipiiniii бабы, яти „Жаллы Россияпыц мсмлекетт1к к,урылысы".

Ллаш козгалысын зерттеп жургем ралымдардын барлыры дерлж „Ресейле дсмократиялык федератнвтй парламент-ri республика болура thîc" ч деген съезд uicmiMÏit айтады да, оиын калай кабыдданранына назар аудармайды.

Ал мемлекег бил)п туралы шешуил мэселеш съезд калай шешер екен деп СакендердЗц калай кадагалап отырранын „Тар жал, тайрак кешуден" окып каре ш к.

„Уезд!к комитеттщ жалпы жиылысын аипык. Комитеттщ ортасына Орынборда болып жаткаи съезд in карайгын масел слер! туралы каулы шырардык. Каулымыз „Жас казан" уЛымыиык жобасьшен болды. Б'шщше ец зор > ta селе Россияпыц болашак ук1мет!Н1Ц КУрылысы. Бул туралы бпдщ комитетпн шыгарран цаулысы бойылша Орынбордагы съсзге телеграм ссктык. Телеграмды жазран Б!ряукам5ет Лйбасулы ш.

Тслеграмиыц мазмуны мынадай сд»: „Б1з федеративная республикага гаиа дауыс берешз. Баска турге карсы боламыз". Б1здщ телеграм съезд in зшылуьша дал барыпты. Осы телеграмнын /<ешмен Акмола облысынык атынан барран СеШтуды федеративный республиками куагтап сейлептк Съезд шакырушылардын агасы Бакейхатглы кадет партинсынын жобасын съезге алгызбак болыпты, едэу^р далбастапты. „Россия YiciMeTi Англия -уюмспндей латшасы бар парламент болуы жоп" - деп

1/ „Казак." газет!, 31.07.1917 нечссе „Алаш-Орда" /кгжаттар жинзры/ курастыргац Н.Мартыиенко. А: Айкал, 1992; 22-бсг

ю

таласьтты. Б1рак кашншктсн жеииигт. Съезд федеративный реенубликаиы дурыс тауынты" \/.

Осы vjik.ch проблема казак зшшыдарыныи жолайрыгы болпш сииклы. Бул моседс коиаделнга дейш Сакс и мен алаш басшылары арасындагы хайшылык. белец алмаган болатын.

Съсзд1 унымдастырунш, шак.м.рушы, баскарушы азаматгар „Казак" газетшщ бслд1 мушелерг гана емес, алаш козгалысьшыц жетекшшер! екенш ссксрсск, съезд етм жаткдн кез;й дс, одан сои съезд]» оту барысымеп окырмапдпрлы хабардар етнеушщ га де осы »[эселеш теревдеи зерттсу кажептгш ацгартады.

Лл енд'| „Алаш" партиясы зли жузшдс куры.тган ба? Жок. па? „Алашорда" деп аталган - Халык. кецес! ук1мстппц атмрган кызмет), не болмаса буки алаш козгалысынын 1с-эрекет1 осы партия атына танылын кегкен жок. на? деген мэселеге назар аударсак, онда тарихшылардын басым кепшшп. еаресе орые тшндс ошп-жазатындар „Алаш" партиясынын болгапдыгына, ¡с-эрекет жасагандыгына еш шубэ келтфмендь Кысыр да кияе ¡стерд1ц, ултшылдык. ииет-пикылдын бэр1 ,Л|аш" партиясынан тарады деп 70 жыл бойына айтып, жазым каггнк.

1992 жылы „Акикат" журнал ьшыц децгелек ус тел ¡¡не Талас Омарбеков, Мэмбет Койгелдиев, Кенес Нурпсшсов уше>ч „Алаш" партнясы туралы етюзген эмпыесшде М.Койгелдиев „Эрине, европалык, туспнк, олшем тургыеынан алганда Алаш саяси партия децгешне квтерше алмаган сиякты болып кершу! эбдеи мумкш. Ал казак корамынын еол тустагы ксгамдык. даму ерекшелшн ескерсек,' Алаш саяси партия есебнце вз мнщетш аткара алды"2/ десе, КРУРА хптлс-коррссгюпдент!, профессор К.Жрлешсов накты деректер непзшде „1990 жылы мен осы журналда /ол кезде „Казахстан коммунис1"/ жариялгшан макаламда „Алаш - шын мэшндеп саяси партия болып калылтасшган уйым... К,озгалыс дэрежесшен адетгеп партняга ауысу „кезенш" бастал кенлрген втпел! саяси уйы.м деп царастырган жен сияк.ты" деген тктр айтып ед1М./1990, № 5, 73- бег/

1/Сэкен Сейфуллнн „Тар жол, та ига к. кешу", 1977 . 61-бет. 2/ „Акнкат", № 11, 1992. 42-бет

Il

Liai осы пшрдеп „сннктыиы" алым racran, Ллаш козгалыстан партия л<»режссшс жстаен саясн уйым боллы деи нык cciiîmmcii aiïra аламын" I/ дсгсш, ал 1988 жылдан 6cpi „Т.Кмкниев iicii осы жолдардыц анторы /яти K.Hvpiieiiicon.- К.Л/ алаш курьшан 1917 жылгы шьтдсде оммц нагыз саяси партия! а тан кабылдаган жаргысы мен багдарламасы болмагандыгын, рссми баскару органдарыныц сайланбагандыгьш акта кслн*, они шыи мэпшдсп саясн партия болып кальипасым улгсрмсген уйми леи багалады" 2/дсгсщ есте болар 6ip жай.

бйткеш Алашорда YKÎMerinin жасагандарын алаш партинсына гаца беру тарих Yiniii дурыс бодмайды.

Алаш нартиисыньщ уйымдасумл, клрылуьш, программасы жобасьшыц жасалуын Сакен Сейфуллишйц „Тар жол, та ¡ira к. ксшу" роман-эесесшдеп мэл1'мсгтсрмен жонс баска деректермен садыстыра келш корытканда, Алаш партнясынын дуниеге кслунпц мьшадай хронологиялык. таблинасы шыгады:

1917 21-28.YlI.Bipinuji жалпикззак.сьез«ще казаклыц саяси нартиясын жасау иде.чсы айтылып, каулы алыпды. Э.Бекейхановка суйенсек „Аташ партинеын ашуга тырыстым. Мунм мен июльдеп жалныказак сгеч'ше айткан ед!м"з/ дсгецл1 еекеру. керек.

1917. 15. IX. ЖДосмухамедов „Алаш" деген атау 6cpuicin деп усыныс жасайды.

1917. 21 .XI. „Казак." газетшде партия программасыныц жобасы жарияланады.

Сонымен. Алаш партиясы тешрегшдеп тужирьшдар мен артык-кем антылран ойлар тэуелЫзд1пм13д! алып жаткдн кезЫзде эбдсн зерпелш, окушы каунмра жап-жаклы жазылган снбек бериер деген yj.iince бастайды.

1/Будасонда.

2/ H рпешсов К. 60 жыл айтьиГыи акик.ат. „Алаш" лартиясыныц зертгелу! тур злы. „Азия" аиталыга, №52, 02.12.1993.

3/ Бяхейханов Э. Мен кадет партиясынан неге кетпм? Шырармалар. 1S94.269-бет.

„Тар жол. таирак кешу" роман-эссесшде алаш клзгалысы, алащ нартиисы, Ллашорда вммсп дсген атаулардын бэр! араласодрыла колданылады, ажыратылмайды, Кейдс оларды басшыларымек, эс1рссе Элихан Бекейхановпсн бауырластырып Ж1бсретш сэттср де жок смес.

Алаш козралысына бас ты болтан Элихан Бвкейханов, М1ржакып Дулатов, Ахмст Байтурсынов, М.Тынышбаев, Х-Досмухамбетов, М.Шокасв сыиды улы азамагтардыц аткарган ¡стер! улан-райыр. <,Та|> жол, тайгак кешуде" аталып кана коймайды, талай киинатта сурстгслсд!.

Бук1л алаш козгалысына болмаранмен, бсдгЫ дэрежеде „Алашорда" уюметнин ¡с-кылырына Сэкен жинаган деректер ттррысынан карасак, роман-эссетц непзшде тарихи шындык, жаткднын керехиз. Эрине жазып отырран кезде цаламгерд1И ыкылас-пейш мен квци-куШ катысып отырады. Сондыктан объсктнвт1к жардайларра субъективпк тусшдфмелер косылмай турманды. Шамааан асып кеткен тустарында Сэшш жактай кою ккыи, ал эарслеп жеттуге, суреттсп керсстуге жазушы репнде хукы барлырын тагы да жокка шыгара алмаимыз.

Сэкеннщ алаш азамаггарьтен карым-катынасын „Тар жол, тайгак кешуден" суыртпактап шырарган уакытта алаштын кесем! Элихан Бекейхановты ауызра ал гаи абзал. Кднсыбф дацгаза энпме кеб1не-квп Сэкеншн Элиханра кезкарасынын. роман-эсседе суреттелуше байланысты дабыраланып жургеш епр1к емес. Сондыктан Сэхен-Элихан ара катыиасы тек пендел1к гуррыдан рана емес, ею идеология екш репнде каралса езшщ дурыс шешшш табады.

„Бар ем1рш ез халкынык болашары ушш кгреске арнаган улкен кайраткер"1/, букй алаш козгалысынын кесемь улы азамат Элихан Бвкейханов екеш каз1р казак, тарихында мыктап орныкты. Халкы>1 улы максатка жетюзудщ онтайлы жолыи ¡здеген !

кайраткердщ ен.беп эркашанда айрык.ша курметтелуге тшс. >

|

1/ М.Койгелдиев. Алаштын Элиханы. Алрысвз. Э.Бвкейханов. : Шырармалар. 1994.38-бет.

Казак, халкы азаттык, те шик алу гили орыс ецбскши1ср1мсн одактаса ¡с-ерекет жасауга тшс дсгсн туспмк Сукснде басым болганы рас. Ад Элихан Гхжсйханош нн орыссыз атгаи баспаганы былай турсын, тмт асырып «¡бсргсн саттср1, эаресе батысшыллыкка кул а и бсршеш ссксрусп калмауга тш'с. Улттык муддс1п ксиндс кадстгср наргиясы дсцгейшсн ¡здеп-табура умтылрэны да белгин. Ала ¡¡да Элихан цазактыц бурынгы хандык замаиыи кайгадан ориашакка куш-жнер жумса» жур дсгсид! осы романосссдсн кеп кездссмрсмп. Хандыкты «ткеи ксзен дел б ¡л у Сэкснге талай ашы сезлср айжызып гастатады.

Эри не, Элихан Боксйханоитнн казак. халкыныц сана-сез1мш о я ту га коскан улса мол бол г а иды к/гаи аташ козгалысыныц косом! болуы эбден заиды. Стратсглялык. улттык муддеге жсту жолында тактикалык талай х.аламлар жасалатыпдьпын диалектика зандылыры теркке шыгар.чайды. Оны Сэкси де туешген, уккан. Кад1'р-курметш жай5.ш салуга даяр скенш роман-эссснщ алгашкы тарауында-ак. ангартады. Алайда каза)| тецкср1сшсн кей1и ж а сак уйымдастырраны, канды майданга шыкканьг, большевизмге кас болуы тецкер1сш!л Сэкенге уиамагаиы былай турсын, Т1т1 таптык ешпендшкке уластырып лабергеидей кершетш тустар ла жок. емес. Барикаданыц ем жагында болгандардыц аянып калмасы тагы белгш. Егер „Тар жол, тай гак. ксшудс" вн.аз беггер, ащы тецеулер, орыисыз салмстырмалар кездссср болса, онда см идеолопшныц жугыиы дсп бшу керек. Ал пепде рстпще б'ф-б!рше дггш шет'ш кылыктарм онша корню бер.мейд!.

Осы арада уакыт пси идеологи« кысымып дэлелдеу ушш б!р дерсктч келтфе кеткен орыидк „Тар жол, тайга к. кешуд^н" 1927 жылры басылц.иып/ш ы Элихалра деген цурмст пен кощ'л-куй 1936 жылры тузсту кезшде алынып калыпты. Оны редактор жасады ма, алде Сэкеншц оз! алып тастады ма, эйтеузр Элихан-Сэкен карым-катыипсын ашатын маня! тарихи дерек сонры басылымдарда ксздеспсй Сэкешнц п1кф1 каткыл естьчепш рас.

Осы жоншде академик М.Козыбаевтыц мыиа п£к)р]>1С косылмаска болмайды: „Алаш козгалыем - казак кауымьшлары отарлшлдыкха карсы барыгталган, прогреске умтылрал

жалпыхалыцтцк. демократиялмк koîkuuc. Ал „Алаш" иартиясынын / непзш калага!i уркердей тоитыц, „Алапюрданыц" басыкан анрына дейш журпзгеи саясаты дурые cai, СэкслдердЫ кате caí дел aírryFa бола ма?! Алаш жетекш'шерипн 1916 жылры квтершс кезждеп позициясын Гграр, Сакен т.б. туешбсш дел кшалау киын. Tvpap, Сэкен, Жустбек, Бсшмбет дурк1рсп кетерйген калын халыклен бодды, оныц тратедиясын кезшсн кердь Олар отаршылдыкка карсы шыхкак калыц елмен бадды. Ол болыпевикпк YrirriH нэтиже« емес eai. Ол атадан балака мура бодрая жат ед! Ал казан тенкеркшен xcíííh Ресей когаии exire белшш, харама-карсы турып, етдай атыскан, шабысын жаткдн уакытта эдшпк тех актар жарында бодды дел айту киын. Егег Анаенхов келш, орыс-казарын кырып, эйелш корлап, кшын зорлап, малый талап, канжыгалап жатса, ад Алаш Каледшшен, Колчакпен öip.iecin жатса, сонда Колчактын ажал вшонын:и отырган Сакен „Алашты" калай аялауы керек?*1/.

Алаш козгалысьшын Kefiöip кайраткерлер1мен Сакеншн карым-катынасы жанынлд. клнала энпмелеуте тура келсе, ал Ахмет Байтурсьшов туралы коныдене nixip толгауга болады. „Тар жол, Tíiiifax. кешудс" Ахмет аты жи! аталраниеи, Сэхеншн ашына да таусыла айткдк ойы, орынсыз каралау iihctí жоктын касы. Ахац женждеп iuixi йтшаты эр туста кылан 6epin калып отыратьгндышн бакхаймыз.

1923 жылы 28 кацтарда Орыибордын ортадык клубында А.Байпрсыноатын еду жылдышна арналгаи салтанаггы жиналысты Казак. АССР Хглыч Комиссарлары Советшщ терагасы Сакен Сенфуллин ашып: мэдениетп елдерае мушсл той жасау дэстур! бар, содан 6Ï3 де уйренсШк, „Ахмет БаГг-урсынулы карапайым xici емес, окыган >::ci. окырандардыц арасынан ез заманында патшанын арам кчлыкты атлрман-шабармандарынын корлыгана, мазапана тускен хадыктыц намысын жыртып, даусын шыгарган kící. Казак халкын (jarifa, кедейге болысй, намысып б1рдей х-ыртты, арьт ßipre

1/ М.К.озьбаев. Рас up naciperiH аряалаган арыстар. „Егемен Казахстан" тазеп. 12.08.1994.

жоктады. Ахмет Байтурсынулы ултын шын суйетш шын улттыл"1/ деп 6acîaFaiibin Смапр; Садуакасов „Ахацнык алдында" деген баяндамасымен жалрастырды. Сэкеншн. осы Kipicne сез! 1923 жылы 30 кантарда „Епбекип казак" газелнде „Ахмет Байтурсынулы елуге

татды" деген макала болып жарияланды, толымды ойы калыц елге жетп. Осыны кеийрмес кшадай санаган TBHKepiciuuepre мейлшше соракы кылык болып xepinai. Сэкенге жауап ретшде Э.Эйтиевтщ „Фактические поправки", С. Муканоятын „Кара такта га гказылып журмендер, шешекдер" деген макалалары басылды.

Ахана такаппар Сэкенш куштар еткен куд^ретп куш Tin 6ipi улгтык "плге деген курметт болса, екшш, Ахандай улы арартушыны кенестщ пайдалы iciHe тгрту талабы да катарласа жургеш белгш. бмшшке орай, осы саясат сол кезде колдаушыларды квп таба алмай, талшылдыктыц тар капасына камалды. Осындай туста Ахана Свкеишн кол ушын беру!, ерен еибепн танып, арлы азаматтырын сыйлауы нагыз зерделшщ ici екеш айт!таса да TYciHÎKTi.

Жалпы вм1рде болсын, езшщ осы „Тар жол, тай рак кешу" роман-эссесшде болсын, Сэкеи Сейфуллин тарих адлында да, алаш азаматтары алдынла да адамгершМк, азаматтык касиегтен атгап' кетпегенш Мухтар Эуезовтш „пгыны кайда, 63i кайда екешн бшпрмейтж, жаза баспайтын, iusiHe тырылрэн кед]р-6удырсыз тактак жолдын акыны Сакен ем ее. Оиын шындыгы козып, жанып отыратын, буы бшнш турган барынша шын сез1м, шын журек шыншылдыгы. Сондыктан муцын жолы - эр адымын санап баскан KiciHÏH жолы емес, ылдиы бар, epi бар шын ем1р жолы, ыстык канды нагыз акын жолы"2/ - деген nixipi дэлелдей туссе керек.

Сонымен, „Тар жол, тайгак кешуде" баяндалран окигалар аркылы алаш козралысынын езекп мэселелер1, acipece казак елшщ автономия алы л, тенджке колы xeryi жолындары

1/ М.Шамиль. Ахмет Байтурсынулы елуге толды. „Енбекпп казак" газета, 30.01.1923 иемесе „Бес арыс" жинага, А; Жалын, 1992. 180-бет.

2/ М.Эуезов. Шырармалар. 17-том. 1985.48-49-беттер.

>здсн1стер1, 6ук1л алаш козгалысына уйымдык сипат дарытатын партииныц курылу жай-куш, Кйзактыц жаца дэутрдеп улы кесем1 Элихан Бвкейханов пен ланышпал ксмсцгер! Ахмет Байтурсынов жайындары Сэксн Ссйфуллишпц кезкарасы мен карым-катынасьш шынайы шындык. дсцгсйшдс эцпмеледж, ейтхеш бул проблемаларлы тусшу, тусишру айрыкща кажет скендшн уакыт керсетш отыр.

Екшип тарау - .Тарихи тынлыктын кепкем шыплыкка айналуы".

„Тар жол, тайгдк ксшу" роман-эссеснпц алгашкы идсясы Сэкеннщ „Рабдолла т1р1 ексн" /1920/, эс»рссе „Октябрь тсцхсрилшн кУрбандары" /1922/ дегсн макалаларынан бастау атды. К\ншыгыс гартизандары катары ила болган Абдолла Асылбеков, твнксрк ксзнше курбан болган Шэймерден Элжанулы, Бакен Сер1кбай\лы, Ыскак Кебекулы, Эдибек Майквгулы, Нурганын Бекмухамбетуды, Хак1м Маназарулы, Нургали Кулжануды, Амалкелд1 Иманулы тары баскаларды атай келт, Бакен Сер1кбайуды Колчак гурмеанде хал устпщс жатып Сэкенге „613 влсек те сен тф1 калсац жаксы болар едь Сен газетке, кпапка жазып, б1зд1Ц не ушш, мм пшн влгенш1зд1 айтар едщ" i/ дегеш есше тускеш жэне „ТСр! журген жолдастардыц м!ндет! - осы айтылран шакитгердщ еамдср'ш умытылмайтын кылу. Ол ушш Казакстанда кейб1р школага, мектеп, медреселерге, окуханаларга, квшелерге еЫмдерт кою керек. Буран кулл1 Казакстандагы жолдастар мрку керек. Свйтсек б1здщ мойнымыздары борыш, жолдастык акы акталды"2/ деп жазып, оны орындауга белсене к1р1ст1. 1923-24 жылдары „Кызыл Казахстан" журналында алгашкы тарауларды жариялай бастады.

Сонымен катар, 1918 жылы мамырда Акмола жастарынын сахнасына койылрзн „Бакыт жолына" льесасы мен 1920 жылы жазылып, 1922 жылы киап болып басылтан „Кызыл сункарлар" драмасынын непзп сюжет1 роман-эссенщ езепнде жатканын|

1/ С.Сейфуллик, Шырармалар, 1962.4-том. 204-бет

2/ Бу да сонда. 1963. 5-том. 298-бет

есксрсек, Сэкеннщ ллкен ¡ске дайындалып жургешн керелпз.

„Каждый большой писатель, находит свою тему. Бальзак ишетее в обществе, Диккенс - в семье, Достаевский - в индивидуальных переживаниях личности"1/ десе Сэкен Сейфуллиннщ жазушылык тагдырына дуниешн астан-кестеш шыгып жатк.ал тецхергс дэу1р! буйырылты. Поэзиисьпша да бул батыт басым жатканы е-пр1к емес. Демек жаца заманнын ыкпалы Сэкендей алып суретш'пн езшц шр1мше тарта бшд1.

Расында да, Омбылагы окытушылар семинариясын бтр1п келт, Бугылыдагы мектепке мугат! болып тагайшщалган Сэкеи кун керютщ камымен БукпрссеГинк мал санагын журпзуге кел!с1м берд). Шабыра жайлауына барыл цргатып-жыргалып отырган еддщ рухани байлыгымен танысып, казак, кыздарыиын мувды гимн» болтан „Эупьтдек" эти естш, оны орындаушы Кабибаны суреттеут, Канжыгалы ел'ше келгенае патша жарлыгынан дурл!ккен елла керу1, Акпан тенкеркшеи кешн саясат иайдаиына араласуы, „Жас казак" уиымын ашып, „"Пршшк" газели шыгаруы, алаш басшыларынын ыкпалында болган Лкмола облыстык казак комитепмсн т!л табыса алмауы, когамдык даму жайындагы тумшк-талрамдарынын езгеийлт, Казан тенкеркниц белсенд1 кайраткерше, жаршы ураншысына айиалуы, Колчак турмесше тусш, 500 шакырымдагы Кызылжарга жаиу-жалпы айдалу, одаи кантар-акпан айларыида (лб!рдщ сакылдагал сары аязында атаман ; Анненковтын ажал вагоныида 47 кун „серуендсу", о ду) шелеп тамукты 6у дуниеде хез1меи керш, ташмен сезу!, Омбыньщ сузск жайлаган лагерище 6-7 жолдастарыиан влщей айырылып, кашып шыгуы, Омбы-Татарка - Славгород - Керску - Баянауыл - Сарыадырга кектемнщ квк салпагында 800 шакырымды жыртык жулыкты епкпен жаяулатып етш, елше келу1, онан кейш ею ай бойы удере квшкен тама-таракты ел1мен Бетпакдаланы кест, Эулие-Атага жету1 б]раз адамныц басынаи еткеишен, Сэкендей суреттеп бергеш некен-саяк, казак ¡лпнде тш-п жок десе де болгандай.

1/ А.Г.Цейтлин. Труд писателя. М. 1968.342-бет.

Осы камрет соклактарыныц пак. ортасынан Сэкеншн сом тглгасыи кору бф шыгарма ушш аздык стетш керксмд1к табыс емес.

Жалгыз Сэкен гана смсс, Абдолла Асылбсков, Бакен Ссртбаев, Захар Кагченко, Жумабай Нуркин сынды канды кейлек жолаастарыиыи да керкем бсйнслср1 эр густан келецдсйтшш умытлаган абзал. Сонымен катар алаш козгалысына катыскандардьщ ар кайсы эр килы кияпатга керкем шыгарма эдк»мсн 6ейнеленгенд1пн херемп.

Керкем шыгармадары вм1р керпйстершщ тарихтары шынлыктан каншалыкты ялыс-жакын екендтн аныктау, кужаггар непз1ндсп шындыктыц 631 сюжетпк ж.ед1ге айналып кете Оарагын сэттерш калагалау аркылы ем1р мен енердщ тогысар сэттерш бардарлай алсак, ел елерл>к, куныгэ окырлык шырарманыи калан дуниеге келу жайын ангару киын бола коймас. Эуел1, жанр снпатына назар аударган дурыс сиякхы. Квпшипк адебиетшиер „Тар жал, тай гак. кешуд»* тарихи-мемуарлык роман 1/, аз Т.Кэкшев

3

„роман-хроника", Б.Кенжсбаев пен Щ.Елеукенов „очерктер цикт" дегешне „роман-эссе" деген атауды косса кайтер еш деген ой келдз.

Эссе - „прозаические сочинение небольшого объема и свободной композиции, трактующее частную тему и представляющее попытку передать индивидуальные впечетления и соображения. Внося индивидуализирующие тенденции в различные жанры /не обязательно только литературные/, сочитая аргументы и термины разных дисциплин, эссе могут иметь философский, историко-биографический, публицистический, литературно-критический и беллестристичесхий характер1^/ деген аныктама Удкен совет энциклопедиксында толыгынан сакталганмен, оссенщ табигаты еркш болатындырыла „выражающее индивидуальные впечетления и соображения по конкретному или вопросу и заведомо не претендующее на определяющую лига исчерпывающую трактовку!

1/ С.Кирабаев. Сакен Сейфуллин. 1962. 294-бег. ,

2/ Краткая литературная энциклопедия. 9-том,962-бет. |

предмета. Как правила, эсса предполагает новое, субъективно окрашеное слово"|/ деген косы мша хосуы эссенщ эстетикалык табнгатын татгыра tycíit, аныктаманыц гылымн не ruin коюлатары

c03cí3.

„Тар жол, TaftfaK кещудщ" эсссл!к сипаты жайындарьг ойларды CHiii романга буратын болсак, онда шыгарма сюжетшн xejici айиалып-уйфЬпп автор, яти Сэкен TOnipcriiien шыкпайтынын к«рс«13. Эряие, кврксм образ жасау yluíh кеЙ1пкерд|'н барлык. болмысын камтитын узак-сонар суретгеулер кездеспегенмеи ойдым-ойды.ч мичнатюрларга xeairin, Сакен каламгерл1пшн ушкырльнын гана гмес, шеберлптн де танып отырамыз. Автордьщ ез1 nerÍ3rt кейшкерге айналгандыктан шырарманыц композиииялык тутастырин, сюжстпк желкш нык сантал отыруы оран романдык касиет дарытады, сондыктан „роман-эссе" дегешй рылымil пргыдан защастырсак артык болмас еда.

20-жылдардын eKiiimi жартысынан былай карай жас кадрлардыц канаты хдтайып, катары молыгуы, ¡р1ктелу1, Уйымдасуы нэтижеанле =<дебиетт1Ц эр жанрында ¡здешетер кушейе tyctí. Онын ¡шише прозаныц да зор кадам жлсагандыгы айкын ангарылды. Сэкеннщ „Тар зеол, TañFax хешу" романы казак прозасынын дамуы жолындага этапгы белестерд^н 6spi болгандыгы да осыдан.

Рсман-эссенщ керкемдк шартгсрына толык жауап 6eperÍRairÍHe тартымды да сусты фабуласы rana емес, жекеленген окигалардын жанды суреттелу1, деректердж кызыхты клюласуы рана емес, адам образын жасауга талаптанган жэне кепшипк жардайда од максатына жеткен тарауларынан анык керем1з, КУмарлапа окимыз.

Алдын ала ескертетш 6ip жай, жазуша Сэкен взшщ роман-эссесш жазып отырганда таркхи шындыкты далелдейпн ктжат пен деректердц acípece газеттерде жарняланган макадаларды келп'ргенде тусалран атша сезЫетш тустары ere кол. Сондай жайлардан босап кеткен шакта каламды еркш curren, талай тартымды хикаяларды шертш-шертш xi6epeai. TinTi хиял кыскан хездерде тарихи окигалардын езше сыздыктал отырып эп-эдем1 бояулар жагып,

I/ Большая, советская энциклопедия. 11~том. 128-бег.

/ . 20

роман-эссенщ кэрхемдк куатын кушсйт'ш отыратин caircpi дс аз емес.

Сэкен „Эупыдек" эинзодын суреттсген уакытта эннщ тарнх; ^н repi эщи орындаушыньщ сырына кеп мэн берген. „Эупшдек" aniii накышына ксллре орындаран aniui Кабибанык ■rirrri образ денгейше кетерипп бара жаткднын aiv аргакдаймыз. Егер Сэкен Э1ШП кыздын сбразын жасау максатын кеадеее, Кдбнба 6i3ain cvfiiKii кстлкср1м1зге айналып кетерше шуба келтзру киын.

Шыгарманын, Gipinuii басылымында ойын-сауыктын басталуы, Кабнбанын топздре эн салуынан копн ойын-сауык аякталган сон Сехетпн вдсыьдары cepiri татар ж!гт Гатымжапныц казак, бодмаранына, ец болмаса казак iuiiaae ecticrciiiiic екшумен „Эушлдск" жошндеп эцпме аякталады.

Ал осы тарлхи туындысын автор 1936 жылы толыктырран туста онын-сауыктан кейщп эн eccpiit окушысына ceaaipin коймай, осы эннщ аты бол гаи „Эугплдек" келпин де, оны ориндаушы Кабнбаныц да бар сирин окушыныц кез аддына елестстт, eciime узак сакталатындай эсерл1 етш суреттеген.

Шырарманыц 6ipinufi 1927 жылры басылымында Кабпбаныц eiifli орындау шебердшп „Боз торрайдыц жырын тындайсын. Жалгыз ссн емес, бозторрайдыц жырын жер мен квк те тындайды .. Mini, тал сол боз TopFau К,абиба"1/ дегсн KopinicTi Сэкен 1936 жылы элдекаГ;да дамытып, лнрнкалык акку бгйнесше айналдырган.

Коркемд!к тургы. и :к<лиу,толысужагына келетш болсак, 1936 жылгы редакция „Тар жол, тай fan кешудщ" окушыра жетер арпаллрш! KCH.ixin, мол гынысты мыгарманы ишвдай тускеш ce3ci3. Эрксндсп хеле жаткан казак, прозасыньщ ксетел[ коржьншна ттсер олжаныц ажарлы болуын, соз жок, Сэкен калады жане аянбай енбек erri.

„Тар жол, TaiifaK хешу" роман-Dcccci мен „Бакыт жолына" пьесаоын ом1рл»к материалы па, тарихи шындырына карай бауырластыргип уак.итта „Кызыл суцклрлар" атты TOUKepicuiLi

|/С.Сейфуллин. Тар жол, тайагк кешу. 1927. 9-бет.

драманын буки сюжетпк желю1 ксйш жазылган роман-эсседе тарамдатыла, теренл стиле суреттелгенш керем13. Эр1-бср1ден сон 1920 жылы жазылган „Кызыл суцкарлар" роман-эссеш жазудыц алгашкы себспкер1 болган жок па екен дсген ой л а келелк Калай болгаила да дауылды дэу!рдщ адамдарын, таряхи шындык непзшде калыптасыл келе жатк.ан Т9цкер1сш1 бейнесш керсетуге кадам жасаран Сэкенге 1922 жылы „Шолпан" журналында жарияланган сында „Жазушынын алам танымайтындырьшан бар К1С1 б1р-ак к1с! болып кеткен, сейлетш койран граммафон секьтдЦ бэр! Сейфуллиншн. б'.р-ак калыбына сорылган жансыз адамдпр" 1/ л сгон пш!рд1 „Тар жол, тай га»; кешу" романымен кайтаррысы кслд1 ме екен деген ой келедк Сондыкдан роман-эсседеп Сакен бсйнес!, енбекин жкртшылык ушж жанын беруГе лалр тецксрюинлер образы, драмадагы Еркебуланнын жан-жакты сурсттелш, толыкканды образра айналуы тарнхи ернехтермен, ем!р шындыгымен жарасымдык табуы казак олебнсп ушш улкен олжа болтаны даусыз.

Роман-эсседе жасалран автор бейнеЫмен катар, оныц идеялык башт-бардары рала е.иес, айбынды позш/иясы да аикын квр¡шп отырады. Образ бен гик!рд1 квркем шнгарма аркылы керсету \iuin едэу1р шеберлж керек екенд1г1 езшен вз! туснйктк Меэсслсн, тецкер1С1ш бейнеа кым-к.уыт уакыт шыидырынан орбш-ест жатса, оцтайлы бейнелеуд1 каласа, жайшылыкла, бейб1т ««¡рле Секен оларды жумысшы каллында керселп жататын, ксйде жумысшы-революционерге айналдырыи ж1бсретш тустары да жок емес.

Роман-эссен!н когамдык-элеумегпк мэн-шгынасын окигага араласкан адамдардын хааби калпы, мшсз-кулк.ы, 1с>арекст1 аркылы тарамдатылып жататын сэттср коп. Сондыктан тарихи деректер мен кужаттарды нспзге алыП жазылган шыгармада саналы тУрде б1ршен бфН1 ес1рш, образ жасаура талпыну тэсшн, корксншк шартын байкаймыз. Ойдым-ойдым окигалардын езшен жасалган образдардмн толымды не толымсыз жайларыиа кепи аударганда

1/ Коныр „Кызыл сункарларга" сын. „Шолпан" журналы, 1922. №2-3.

/ 22

/роман-эссенщ керксмдк табиратын алык керемп, сопла rana оиыц / жанрлык. срскшел1ктер1 сскерШп, окушыиыц журсгжс жетер соклактарынын. эр килы екендт K.epiuin жатады.

„Тар жол, тай га к ксшу" басыиан аягына дейт opOin отыратын тутас сюжсгпк жсл1мсм дамымамды. Мсмуарлы сипатты эссе болгандыктаи да автордыц эцпмссшс, банидауына бешмделе жазылганы C63CÍ3. Адам баласында болатын KYiíiitiiu-CYinniui, ерлж-езд1к м1нсздщ коп жайы ро.ман-эсседс жазушыныц оз TYÍiciri, кабылдауы аркылы берьтсд!. Бул, Cip жагынан, тецкеркши большевик Сакеншн ез образын айкындан туссе, екннш жагынан, киыншылыкты басынан 6ipre кешкен ер до-:гары мен жумысшылар бсй;;ес1и толыэтырл тусудщ а малы еди

„Тар жол, та i i га к кешугй" кумартып окымайтын адам аз. Олар 6ул курдсл! сцбе:;'.j взшщ адп Оагасьш эр кез 6cpin отырган. Сыншы Е.Апдыоцгарои 1926 жылы „Екбокип казак" газетшде „Сэкеп ojiniu басынан кешкепш, оз омфОаянин алып жазады, уш-терг жилдаи Cvpi „Тар жол, тайгак ксшудГ' езшш тецкер1сш1л болып журген уакытшген, сондагы жолдастарымен 6ipre ¡стегеи таргыстаршюн бастап жазьш ясур. Булай жазу эдебиет зацьшда дурыс нэрсе. TouKepicuii романтизмге /социальная романтика/ 6ул тугел косылады"!/ - дсп жазгапи роман-эссешн kítüii болып шыкпай жатып Казакстанныц тухтр-гштрЬщеп cuGckiiíí, жумысшклардыц калай кабклдарыныц чарлыратындай caí.

Ро.чаи-эсссде пейзаждардыц да улкем-роль аткарганын корсм^з. Кектсмшн кек салисгында жу;к>1гы recbircn critciieji келе жатхан кашкшн Kviii, Баянауылдыи коз тартар адом i Kopinici, жарым квцЬтл! она» api сыздата тусетш сурещаз Бетшкдаланыи енкьз, MCHipoy дуниепй!. жер. бстащеп белые i снякты шошак молалардыц суеты cypeTrepi 6ipijicn Kcitiu 6ipi алмасып жатады. Сэкеншц шебер каламынан кастерлсшп iabtKK.au тамаша пейзаждар нспзп туляатардыц íuikí дуннсс'ш amyFa, псч:;ологиялык. вз:ср1стерд!ц уздкшз ep6yinc башндырыльш, шыгарманыц есерлшпн KYuiemin

1/ Алдаоцгарулш. Жазушылар мен корксм адебист. „Еибекии казак" газсп. 03.12Л 926.

отырады.

Роман-эсседе дстальдарды, штрихчарды ойнатуаркылы картина жасау тэеш жи1 колданмлады. Они Сэкси гротескиик тургыда сыкак-ажуага барарда нандаланатын кврн1ед1. Сондыктан да „Тар жол, тай гак. кешудщ" жанрдых табираты керкемд1к зандылымарьша бдръшбауымен коймай, окушысын ер1киз матайтын кдсиет) мен сапер! жш ксздесстшш кере.чпз.

Мэселен, Ллашорда ук1мстппц басшылары эуел1 Челяб1де> артынан Самарада кездсал, ^Алашорда кенестерш сол эдсм1 уйлердщ /ресторанных/ Велмслср!нде куратын болды. Столдарынын устшде атты эскердей болып, самсап бвтелкелер тура тын болды. „Хандардыц" кепеске салган создерпйц екпнн," алларьшдагы стол устные турран „апы эскер;пц санына" карай болатын болды. Бетелкенщ дум и еткен ауыз ¡тшмен сездер1 шешйетш болды. Бетелкенщ пСм.чен каулылары бекшетш болды" 1/ дел эарелегеш эрине а такты кайратксрлер тур алы есп'р куляккд кед1ет турмаса да, роман-эссе жазып огырган каламгср тек публкииспк баяндауЛармен шекгел.мей, коркемд1к шарты бойынша детальдарды „ойната" биген, ягаи шампаннын. атылуымен свз басгалып, тубшел бею"плу1 . эрике о кумы ес1нде калары свзаз.

Роман-эссеш окып отырранда канта саяси-алеумегпк шындык болса да окушынын наззрын оз'шс ерксЬ тартьш алатын окигалар бар. Солардыц бф1 Мустафа Шокасшыц К.оканда жургенде басынан еткендерь Сакен буд керпйстг в31 жазбаган. Мустафа Шокаевтыц „Сарылрка" газетшде 1918 жылы 24 /11/ акпанда „Хат" деген атпен жариялаган суреттемсс'т па(1даланга.\.. Шырарманыц квркемд!к аркауын шнрата тусу упин мсйлшше орынды жэне ти!мд1 киыстырран. Жане 6ул суреттеме Сэкеннщ айтайын, окушыга ажуалал жетюзсйш деген ойына дэп кслгсн, сонтыктан роман-эссешц „тал" эпизоды болып журе бергсндктен окушынын кеб! Сэкен каламыпан тугандай кабылдайды.

Сакен Мусгафааыц басынан еткен опнзодгы енд! Коныркожа Хожыков пен Мухамсджан Тынышпаевтын кергендерше

1/ С.Сейфуллин. „Тар жол, тай га к. кешу", 1960. 242-бст

.24

жат гаст ырып „Тундс тау шпиле" деген сатиралык. суреггеме жасап, шин коркемдкке кажетп соз Соиуларын таСа Güiren.

Сэксншн казак прозасын еркендетуге коскан улесш айткаида 1927 жылш басыльшда жок., 1930 жылгыда бар 6ipa3 окигаларга токтай кегсек, суреткерд1к каламныц калай шеберленс тускешлен дс хабардар бола.мыз. Dipas окигалар керкемд1к накышына ж crin, ni кангандыгын байкаймыз.

Сэкен роман-эссеш 1927 жылы Khan din шыгарарда „уакытшн тарлыгциан асыгыс жазылды. Çtmj шеберлеп тузеп, TÍ3Ín oTbipyFa уакыт жок, болды,.." 1/ ден ашык. айпы да, роман-эссенщ 421-ocTiiuic „Ацыры бар 1926 жыл. 17 апрель. Кыэылорда. Сакен" дел код коюмен аяктады.

Осы арада eKi жайга назар аударран жен снякты. Асырыс хазылдн, шеберлеп отыруга уакыт болмады дегеш окигаларды жуйелеу, кужаттарды сурыптау, артык-кемш сылып тастауга mymkíiuük болмагандырымен кдтар, евз саптауда, сейлем курауда KcïîGip cLrrLnep кездесерш сскерткеш, шыгарманы жазран уакытга коркеэд»* шарггарын тугсл сактап отыру кажетгтн eMeyipinen öLi/iiprctii деп y к как абзал. Сондыктан Сэкен сойлемдершдеп CTÍCTÍKiepAin молдыгы ic-эрексгп'н каркындылырын. устемелшгш рана смес, асыгыс каламныц дабындай кершетш тгетарына кез жумып карауга болмайды. Оиыц б!разык 1936 жылы тузетиен, сокла да артык-ауыс, ащы да тущы сездер кездест калып отырзди. Кейде твгсс)пги тяртыл, силонн.мдер шеуге бара' бермегендтн Сэкеннщ coibey мэнерадей коремп де, жазушы синтаксисипк п ерскшелМ, келтанбпсы périmé кабылдаймыз.

Апыи зкалында, туйет'н комында xvpin жазатын жагдай артга катран туста коркемд)кке op 6epcTÍn толыктырулар коскан. Олар ромаи-эссетн тартимдылыгин да, ажарлылыгын да арттыра tyckch.

Сэкен Бетиак. аркылы Туркестан асарда Бетпак даланын елД1 .Мскендерпше кездссксч жайттерд» аса щсбсрЛ1кнен суреттеген. Сонь'ц 6:pi - Шокай „болыс". Шокай „болысты" окын отырып ебш тауып еркете:. бисшщердщ ел еркеешс айналып, kcíííh аты ащызга

1,'С.Сейфуллин. Тар жол, гайрак кешу. 1927. 3-бет.

айналатынлыгын Сэкен Шокай образьш жасауга xipicKeH густа байкаталы. Сол бей и с аркылм Сакелшн алдагаига да, алдангаша да ортактык. dinar дарьпатын шеберлшн байкаймыз. Казак психологиясыи, кулыгыи жец1'1 ю.чормен суреггсп, окушыны жьгды сезьмге билейдк Анкауланган кудыц кандай болатьшын к»зрем!з. Автор Шок ли „бодысты" кезлеспргендеп кейлш ок.ушыга: „Торлсп ширатылган kícLtcii 6¡3 темешрек отырдык.. Ол б1збен асыкпай <ана ширатылып. жогарыдан темен каран амандасты. Сулу мел Акберген Gip-Gipiue жымындан карал соАлсседь Мен тврдегг Kiciie караймын. Орта бонды, солактау, ашандау 6erri, кырша мурынды, сары к>ба Kíei. Ye-rime коныр xvni, жагасы íy.ikíhíh пчтиагы. Басында еск\леу, к1рлеу тулк1 тымак. Ö3i шарта жупнш отыр. Мен бетше кадала карасам, tycíh суытып, ширатылып, кнрше мацызаакып, сэл козгалып, к «чз i и жумып кояды. Кейде, tíiití коз'ш едэут'р жумып отырады.

Мен ¡ллмнен: „Мынау не пале -гаг ы да.'... Бул Бетлакта мундай да „Teitip путы" болады екен-ау!.. дел коим.

- Бул kící kím? - де;пм.

Акберген беттн жукалау ку.тистш:

- Бул kící б13д{н экем!збсн 6íp туыскан kící, естмпн шыгарсыз, болыс... Шокай деген kící. Бул kící л i болыстыкка бсыткен övilpwi ып вкеупт мен Акмодадан алып келш елдм. Буд kícíiú болыстыкка 6eKÍTKeH кагазын жаца тана m колынз табыс кнлыл отыр е;п.м. Мына ойып отырганым 6ул болыстын MOpi c.tí!" 1/ дел eyperrcini.

Осы га н дейш „болысгыц" м-зн-жайын туоибсй тац-та.чаша болып отырган Сэкен, Эр кзнсысы уш-терт уйден туратын салаулы гана ауыл „болыеынын" жай-жапсарын eiui тусшгеидей болады. Жзг1Гтерл1Н кулык жаспп, „а ила у" болысты Tvcipri.icpi келт отырганын сезедь Эр кайеысынын iYCiniri ле, ece6i де вз iiHÍRfle.

Сэкен езшщ ромян-эссеслше кездсскен адамдардын бэрш обра зга айналдырамын леп эуре болмаган. Кайсы 6ípin атап, жаллы TÍ3ÍMHÍH iuiine ciiiipiri »¡бсреда, ал ендт озше акрыкша унагаллары

1/ Бу да сопла. 1977. 359-бет.

мен ic-epcKCTTcpi аршлы кериисндсрд.! шыгарманын кейткерше айналдырып, тарнхи шындыкты квркемлк шындыкка айналдырудыц амал-тэсишсрш ойласгырыи отирали.

Керкем шыгарма жасау yihui кайсы Gip саттс сптсп болса да эс1релеуге, ойдан шыгаруга умтылгаиымсн шындыктап шыгандап алые кстнсйдК Сонын ез'пще окушыга тартымды да accp.ii сатсерд!, KopiHicrepji, детальдарды KoGipe* суреттеугс умтылады.

Сакен eiiiiiu шыгармаларында кешнкер атынан сурегтеу, портрсттсудщ сн THixtai жолын таба бьлген жазуши. Они „Тар жол, тайгак кету" роман-ксесшде де квп колданган. Сонын 6ipi -Ашайдан еел/ен Ыкылас куйил жайы.

Ыкыласты Сакен Дшайдын айтуы бойынша суреттейдк „Ыкылас 031 капсаган узынша бонды, караторы. кыр мурынды, шуашл кара кязд1, узыныа кара сакалды, cinip денел! ашык Kici екен... Bcïi TinTi ашац, жак суйектерпнн., мандай с\йектерж1Н кырлары бишнп прады. К,олыныц саусактары узын, тарамыс снйрл1 екен"1/.

Сакен жасаган портрстпн шынайылыга болар, 1л и я Жаканов езипц „Ыкылас* романын жазганда Сакен жасаган noprpcrri непзге алганын айтады. 2/ »

Ашайдын аузынан еспген эцпмеш автор ез> рана кез алдына елестетш коймайды, окуншеьж да катти эсерлеширт, Ыкыластыц бейнесш кез алдыкызра келендетедк Бул жерде Ыкыласпен кездескснш жеюл-жепт шолып етпей Секенге эсер етерлтк децгейас эщгмеленген Ашайдын кобыз тортатынын, rimi домбырага да Ыкылас куйш салатыиыл шебер баяндап, образ дещейже кетеред. Автор ссттгсн анпмешц acepi аркылы Ашайдын хикаяшыл жан екенш сезд^рш, окушыра кажетп керкеьшк накыштарын онтанльйкетюзед!. Сонда Сакен - Ашай - Ыкылас болып жалгасып, удыктасып окушынын кархемдж танымына е-мр етед;.

Эр.же, „Тар жол, тайгак кешудщ" керкемдж куатын анпмелеген уакытга онда тартымсыз KepiHic пен монсп деректср

1/ С.Сейфуллни. Дар жол, тайгак кешу" 1977. 369-370-бетгер. 2/ I. Жаканов. „Ыкылас". 1993. 3-бет.

жсж, Г>ур' дс корсчет деч сшюм айта атмайлы. Ллаш козгадысыиыц уды максашма дсн комыи, ми таргкапымен, жехе-дара азаматтарлын, к.амсыб|р басшылардын ¡с-кямылын керсетстш арзам да домаэ дсрск-маглумапарды ксйдс шамплан асырып ж1бергенде, эаресе газстгерден келп'рспн, бфак сол туста ойнамайтын, автор нозкиинсына гана керск болганмен киркем шмгарманыц ташке снисе коймайтын макала, мо;пмстгср рочан-оссешн кейб1р тарауларын -мс'ретп! тастайтмиын да жохка шшаруга болмайды. Шыгар.чаныц кнрке.чдтнен гяр'|, тарихилыРыиа нуксан типзет'ж жаисы) маглуматтарлыц окушыга хер] зеер степи сэттер1 де бар. Длайда булар „Суке и Ссйфуллишпк нспзп шыгармасы аталып келген „Тар жол, тайгак кешу" романы таза тарих ушш керек болганмен, казак эдебиетнпи иплжтер) хатзрына косыла кояр ма екен?"|/ деген каской сауалларга непз бола алмайды, тарихи-керкемд]'к шындык.тар растамайлы, коштамайды.

„Тар жол, тайгак кешу" роман-эссеЫ - казактык тецкергсши, соииалкстк реализм барытымен дамыган эдебнет1шн. гана емес, буки езз ниер'шщ улы да кезенш /этапты/ шыгармасы болып тарих бет шеи жаркдлрай берер1 хак.

Эдсби мураны кастерле:?, онык кад!р1не жсту унии „Тар жол, тайгак хешудщ" эрхилы взгер!с-тузетулерш ескере отырып, Э31ргс академиялык болмаганмен салыстырма басылымыи тездетт шырзреак, тарих пен адебнетпн удыктаеканын, еейтт хогамдык-зстетикалык таным-б'инк-п дурыс арнага саларын анык байкар сшк.

1/ „Казак одеоие-н" гсзеп. 11.09. 1992.

Дисссгнпщщ такырыбьг бойышна жаринланга» макалаллр

1. С.Сейфуллииши „Тар жол, тайгак ксшу" тарихи-дерект! романыпа жацаша кезкарас. 1994 жылы 29 кырюйскте Жеэказкш паласы яза огкен Рссиубликалык. гылымн-теориилык конференииида жасалган баяндама.

2. Сзксн кезкарасыныц зволюциясы. „Казан п.м мен эдебистГ журналы. № 6. 1995.

3. Адаш партиясы туралы б1рер сиз. „Акикат" журналы. № 5. 1995. _ ,

4. Сэкек жане Ахац. „Халык, ксцеа" газеп. 01.07.1994.

5. Саке« лсэ;:с адаш азаглаттары. „Халык. кецес'" газеть 21.22. 09.1994.

РЕЗЮМЕ

Работа Ахматовой К. С. написанная на тему „Историческая правда в художественном произведении ( на основе романа-эссе „Тернистый путь" С. Сейфуллина") ставит задачу-анализ вопросов художественного отражен:;;: истерической действительности периода революционных бурь начала XX века. В работе освещаются не только проблемы эстетического нэрядка, ко и полкаг-'егкие с обит:* л

той эпохи.

В первой главе - ..Тсручстьтй путь" и основные воягоси алашекого движения" - ставятся :■: решаются т.ъсС^^хн национально-освободительного движении. Идея ссре-З'очдгпах. равенства и демократии революционней поры рееххофчш т хз;? общсказахских съездах 1917 года, где б^гл избран иуп лгза&ис:шссти казахскою народа на базе российской демократической Федеративной парламентской республики. Для руководства национальным движением и устройство государственного механизма, необходимо было создание партии „Адаш", 5 с этим

освещается, анализируется деятельноегь видающихся личностей А. Букейхшюва и А. Байгурсынова.

Во второй главе - ..Истопическад_нр-'ту.л ;< правда

художественная" освещаются пути художественного воплощения правды действительности и проблемы художественного образа (начиная от автора- Сакена Сейфуллина - и участников революционных событий, кончая отдельными эпизодическими персонажами).

Обрашая внимание на жанровые особенности „Тернистого пути", автор предлагает термин „роман-эссе".

Конкретное исследование политико-эстетической сущности произведения доказывает, что „Тернистый путь" является выдающимся явлением казахской профессиональной литературы.

SUMMARY

Historical truth in the artistic work (on the basis of novel „Thorny way" S. Seifullina) put task - analysis questions of artistic reflection of the historisal reality of the revolutionary period at the beginning of the nineteenth centure It doesn"t examine only aesthetic . problems but also shows the political events of that epochs

At the first chapter - „ Thorny way" and a main questions of . „Alashes" movement put and solve the problems of the nationalliberation movement

The Ideas of liberation, equality and democraty of revolutioanary . period considered on the two common Kasakh national congress of 1917 year, where selected the way of independence of Kasakhs people on the base of Russian democratic Federative parliamentary repulics

For a direction of national movement and a system of states mechanism it was necessary creastion of „Alash" party therefore it shows and analyses the stales of famous public personalities as Bukeikhanova and A Baitursunova

At the second chapter of the „historical truth" and artistic truth shows ways of the artistic embodiment of the truth, reality and problems of creation of artistic-

< - ■