автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.02
диссертация на тему: Историко-лингвистический анализ ойконимии Западного Закамья Татарстана

Текст диссертации на тему "Историко-лингвистический анализ ойконимии Западного Закамья Татарстана"

КАЗАНСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ им. В.И. Ульянова-Ленина

на правах рукописи

Хисамов Олег Ришатович

Историко-лингвистический анализ ойконимии Западного Закамья Татарстана

10.02.02. — языки народов Российской Федерации (татарский язык)

Диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук

Научный руководитель -доктор филологических наук, профессор, академик Российской академии гуманитарных наук, Заслуженный деятель науки Республики Татарстан Г.Ф.Саттаров

Казань — 2001

В.И. Ульянов-Ленин исемендэге

КАЗАН даYлет УНИВЕРСИТЕТЫ

кулъязма хокукында

Хисамов Олег Ришат улы

Татарстанныц Кенбатыш Кама аръягы ойконимнарына тарихи-лингвистик анализ

10.02.02.— Россия Федерациясе халыклары теллэре (татар теле)

Диссертация филология фэннэре кандидаты

дигэн фэнни дэрэжэ алу очен

тэкъдим ителэ

Фэнни житэкче — филология фэннэре докторы, профессор, Россия гуманитар фэннэр академиясе академигы, Татарстан Республикасыньщ атказанган фэн эшлеклесе Саттаров Гомэр Фэиз улы.

Казан -2001

Эчтэлек

Кереш

I. Гомуми кереш ............................................................................ 3 б.

II. Татарстанныц Кенбатыш Кама аръягы ойконимнары барлыкка килунец тарихи-географик узенчэлеклэре ............................ II б.

§ 1. Татарстанныц Кенбатыш Кама аръягы территориясенэ

физик-географик характеристика................................................ 11 б.

§ 2. Татарстанныц Кенбатыш Кама аръягы халкы этник составынын формалашу тарихы.................................................. 14 б.

I булек. Татарстанныц Кенбатыш Кама аръягы ойконимнарыныц этнолингвистик катламнары........................................................ 33 б.

§ 1. Терки катлам................................................................ 34 б.

1. Борынгы терки катлам........................................... 34 б.

2. Болгар катламы....................................................... 85 б.

3. Татар катламы........................................................ 97 б.

4. Чуваш катламы...................................................... 101 б.

5. Башкорт катламы.................................................. 105 б.

§ 2. Фин-угыр катламы..................................................... 108 б.

§ 3. Монгол катламы......................................................... 109 б.

§ 4. Гарэп-фарсы катламы................................................ 111 б.

§ 5. Рус катламы................................................................ 120 б.

II булек. Татарстанныц Кенбатыш Кама аръягы ойконимнарыныц лексик-семантик узенчэлеклэре Ьэм структур-ясалыш калыплары..................................................................... 123 б.

§ 1. Лексик-семантик узенчэлеклэр................................ 123 б.

1. Апелятив ойконимнар.......................................... 124 б.

2. Онимик ойконимнар............................................ 141 б.

2.1. Антропонимнарга нисбэтле ойконимнар........ 141 б.

1) Кеше исемнэреннэн, фамилиялэреннэн, кушаматларыннан ясалган ойконимнар.............. 144 б.

2) Сословие титулларына нисбэтле ойконимнар.. 160 б.

3) Дини титулларга нисбэтле ойконимнар............. 162 б.

4) Профессия анлаткан сузгэ нисбэтле атама....... 162 б.

2.2. Этнонимнарга нисбэтле ойконимнар.............. 162 б.

2.3. Топонимнарга нисбэтле ойконимнар.............. 168 б.

1) Гидронимнар......................................................... 168 б.

2) Гидрографик номенклатура терминнарыннан ясалган атамалар.................................................................. 177 б.

3) Орографик терминнарга нисбэтле ойконимнар 182 б.

4) Фитонимнарга нисбэтле ойконимнар................ 186 б.

5) Зоонимнарга нисбэтле ойконимнар................... 187 б.

§ 2. Татарстанньщ Кенбатыш Кама аръягы ойконимиясенен

структур-ясалыш калыплары..................................................... 190 б.

I. Гади тезелешле ойконимнар........................................ 191 б.

1. Тамыр ойконимнар.............................................. 191 б.

2. Ясалма тезелешле ойконимнар.......................... 192 б.

II. Катлаулы тезелеш тэшкил итуче ойконимнар......... 195 б.

1. Кушма тезелешле ойконимнар........................... 195 б.

2. Парлы суз тэшкил иткэн ойконимнар.............. 197 б.

3. Тезмэ суздэн гыйбарэт ойконимнар.................. 197 б.

Йомгак......................................................................................... 201 б.

Кулланылган эдэбият исемлеге................................................ 206 б.

Кушымта...................................................................................... 219 б.

3

Кереш

I. Гомуми кереш

Ьэрбер атама уз эчендэ ниндидер мэгънэ саклый. Куп кенэ атамаларньщ мэгънэлэрен без бер караштан ацлыйбыз. Икенче берлэренен мэгънэлэренэ тешену ечен куп тикшерену, эзлэнулэр уткэрергэ кирэк. Бу эш белэн тел белеменец аерым бер тармагын тэшкил итуче ономастика фэне шегыльлэнэ. Ул барлык тер ялгызлык исемнэрен лингвистик аспектта тикшеруне максат итэ.

Топонимика — ономастиканьщ бер булеге. Топонимнарга шэИэр, авыл, елга, кул, тау h.6. исемнэре керэ.

Ойконим термины, ономастикада, барлык тер торак пункт атамаларын белдеру ечен кулланыла. Топонимикада ойконим-нарныц усеш Ьэм узгэреш, кулланылыш закончалыкларын ейрэнэ торган булек ойконимика дип, э ойконимнарньщ тулаем жыелмасы ойконимия дип йертелэ.

Ойконимик терминнарга торак пункт атамаларыньщ терлэре (шэИэр, авыл, поселок, утар, хутор h.6.), аларньщ состав елешлэре Ьэм каралты-кураларны белдеруче гомумтел Ьэм жирле географик терминнар керэ (Саттаров Г.Ф. 1984).

Ойконимия фэненец мэгълуматлары тел тарихы, халык тарихы, диалектология, география, археология, этнография кебек фэннэр ечен дэ кыйммэтле чыганак булып тора.

Ойконимнар теге яки бу халыкныц хужалык Иэм культура тарихы, кенкуреш узенчэлеклэре, тормыш тэртибе белэн бик тыгыз бэйлэнгэн. Менэ шуна курэ, халыкныц тезелеш-архитектура тарихында этник, культура Ьэм хужалык тарихы да шактый тулы чагылыш таба. Терки халыкларньщ байтагыныц, шул исэптэн болгар бабаларыбызньщ, моннан мен еллар элек ук кучмэ тормыштан утрак тормышка кучулэре терле тип торак

4

пунктлар тезудэ бай тэжрибэ туплауга Ьэм камил тезелеш осталыгына китергэн.

Ономастика фэне шактый яшь булуга карамастан, бу елкэдэ тикшеренулэр куптэннэн башланган. Беренче ономастик мэгълу-матларны без 921—922 елларда Идел Болгарстанына килгэн, гарэп илчелеге каршында сэркатип вазифасын утэуче, Эхмэт ибн-Фазлан тарафыннан язылган чыганак-сэяхэтнамэдэ ук курэбез. Анда Джарамсон (Олы Чирмешэн), Байнах (Майна), Кондырма, Отог (Утка) — бтэк Сух кебек гидронимнар Ьэм болгар дэулэтенец куршелэре турында кызыклы мэгълуматлар бар.

Ибн-Рустэнен «Асыл кыйммэтлэр китабы» дип аталган тарихи-географик хезмэтендэ Идел буе халыклары Ьэм аларньщ куршелэре турында езек-езек, лэкин бик эЬэмиятле мэгълуматлар китерелэ. Монда Идел, Хэзэр дингезе, Рум дингезе Ьэм болгар этнонимнары барсула, ©ске ил, болгар h.6. искэ алына (Хвольсон, 1869).

Куренекле галим, терки теллэр белгече М.Кашгари сузлегендэ (11 нче йез) болгарларньщ Иэм алар белэн курше булып яшэгэн халыкларньщ тел урнэклэре китерелгэн. Ул тезегэн картада Болгар Иэм Суар шэЬэрлэренец урыннары курсэтелгэн. Идел, Эртиш (Иртыш) кебек зур елгалар искэ алына.

XV—XVIII гасырларга караган язу кенэгэлэрендэге (писцовые книги) мэгълуматлар татар топонимнарыньщ тарихи-лингвистик катламнарын ачу ечен эИэмиятле чыганак булып торалар. Аларда шэхес исемнэре, авыл Ьэм су чыганаклары атамалары теркэлеп калган.

Россия дэулэтендэ беренчелэрдэн тезелгэн сузлек итеп Татищевньщ «Лексикон» дип исемлэнгэн хезмэтен искэ алырга кирэк. Анда терле мэгълуматларны сыйдырган 1500 сузлек

5

статьялары урнаштырылган, алардагы гидронимнар Ьэм топонимнарнын, кубесе Урта Идел тебэгеннэн алынган.

Урта Идел топонимнары турында С.М.Шпилевский, Ш.Мэржани, К.Насыйри, Н.И.Ашмарин, А.П.Ковалевский, И.А.Износков, Н.И.Золотницкий, В.К.Магницкий h.6. язалар.

1960 еллардан Татарстан топонимиясен Г.Ф.Саттаров ейрэнэ башлый. Анын, бу елкэдэ зур белгеч икэнлеген азсызыклап китэргэ кирэк. Аньщ топонимнарга, антропонимнарга 1юм, гомумэн, ономастикага багышланган «ТАССР антропотопоним-нары» (Казан, 1973), «Татар исемнэре сузлеге» (Казан, 1981), «Мэктэптэ туган як ономастикасы» (Казан, 1984), «Татар топонимиясе» (Казан, 1998) h. б. h.6. кебек зур хезмэтлэре Ьэм дистэлэрчэ мэкалэлэре чыкты.

Татарстан топонимнарын икетеллелек аспектында Р.Х.Субаева ейрэнде.

Хэзерге татар телендэ сакланып калган борынгы болгар h.6. кабилэ-кавемнэргэ менэсэбэтле аерым тел берэмлеклэре М.З.Зэкиев, Р.Г.Эхмэтжднов h.6. галимнэрнец хезмэтлэрендэ тикшерелэ. М.З.Зэкиев татар халкыныц килеп чыгышын ©йрэнгэндэ топоним, этнотопоним Ьэм гидронимнарны да кулланылышка кертеп жибэрэ.

Ф.С.Фэсиевнен, «XVIII гасырда иске татар телендэге эш кэгазьлэре» (Казан, 1981) дигэн жыентыгында куп кенэ кеше исемнэре, географик берэмлеклэр, авыл, елга атамалары искэ алына.

Ф.М.Хисамованын, «XVIII гасырдагы татарча эш кэгазьлэренец тел узенчэлеклэре» (КДУ, 1981) дигэн китабында Е.Пугачев житэкчелегендэге 1773-1775 елларда булган крестьяннар сугышына кагылышлы татарча материаллар жыелып бирелгэн.

6

Аларда бик куп кеше исемнэре, топонимнар, гидронимнар h.6. кулланыла.

Татарстан гидронимнарын тикшеругэ зур ©леш керткэн галим — Ф.Г.Гарипова. Аныд «Татарстан гидронимнары сузлеге» (2 т.), «Татарстан микротопонимнары сузлеге» (2 т.), «Борынгы болгар шэЬэрлэре», «Исемнэрдэ ил тарихы» h. б. хезмэтлэре безгэ Кб. Кама аръягы ойконимнарын тикшергэндэ бик эИэмиятле чыганак булып торды.

Гомумэн, терки ономастикага килсэк, бу елкэдэ эшлэгэн яки эшлэуче НА.Баскаков, Н.А.Ашмарин, Г.И.Донидзе, А.П.Дульзон, Д.Киекбаев, А.В.Суперанская, А.Ахунов, О.Т.Молчанова, Г.К.Конкашпаев, Э.Мурзаев, В.Мурзаев, Е.Койчубаев, С.Атаниязов, С.О.Шахмурзаев, А.А.Камалов, Н.Д.Гарипова, Т.М.Гарипов, h.6. кебек галимнэрнед исемнэрен атап киту кирэк.

Тикшеруебезнед объекты булган Татарстанныц Кенбатыш Кама аръягы ойконимиясенэ карасак, аныц гаять кызыклы, тарихи яктан да, лингвистик яктан да игътибарны жэлеп итэ торган елкэ икэнлеге куренэ.

Кама елгасыныц Казаннан аръяктагы, ягъни сулъяктагы территориясе «Кама аръягы» дип атала Иэм ул республикабызныц ид зур елешен били. Татарстан районнарыныц егермесе Кама аръягына урнашкан.

Тау ягы татарлары Кама аръягы территориясен, анда тигез далалы серу ждрлэре — кырлар куп булудан чыгып, «Кыр ягы» дип йертэлэр.

Шушы «Кыр ягы»ныд кенбатыш территориясенэ Аксубай, Алексеевский, Элки, Яда Чишмэ, Норлат, Спас-Болгар, Чирмешэн, Чистай районнары керэ.

7

Бу шактый зур территория.

Аксубай районы жирлегендэ 85 торак пункт бар. Аларда 33 мен; 200 кеше яши.

Алексеевский районында 59 торак пункт бар, 23 мец 400 кеше яши.

Элки районында 73 торак пункт бар, 23 мен 400 кеше яши.

Яна Чишмэ районы территориясендэ 33 торак пункт бар, 1 мец 315 кеше яши.

Норлат районындагы 92 торак пунктта 55 мец 100 кеше

яши.

Спас районы территориясендэ 48 торак пункт бар, 23 мец 200 кеше яши.

Чирмешэн районы территориясендэ 51 торак пункт бар, 1 мец 864 кеше яши.

Чистай районында 61 торак пункт бар. Аларда 17 мец кеше

яши.

Гомумэн алганда, бу регионда 504 торак пункт бар. Аларда 172 мец кеше яши.

Торак пунктлар саны ягыннан да, халык саны ягыннан да, территориясе (2332 кв км) ягыннан да иц зур район — Норлат районы.

Э иц кечкенэ район — Яца Чишмэ районы. Территориясе — 1315 кв км (Татарстан республикасыныц административ-территориаль буленеше. Казан, 1992).

Регионда татарлардан башка руслар, чувашлар, марилар Ьэм мордвалар яши.

«Татарстан АССР тарихы»нда (Казан, 1970) нугайлар Ьэм калмыклар Ьежуменнэн саклану очен, Кама аръягы ныгытма линиясенец 1652-1656 елларда тезелуе хэбэр ителэ. Кама аръягы

8

линиясен твзудэ татарлар, чувашлар, марилар, мордвалар катнашкан. Шушы линияне саклау ©чен, XVII гасырнын, икенче яртысында Иэм XVIII гасырда байтак кына йомышлы татар-мишэрлэр Сембер, Тубэн Новгород, Пенза губерналарыннан гаилэлэре белэн кучерелеп китерелэлэр. Идел-Кама Болгары жимерелгэннэн сон, еч-дурт гасыр дэвамында буш яткан дип эйтерлек Кама аръягынын, кеньяк-кенбатыш жирлэрендэ бик куплэгэн татар-мишэр авыллары энэ шул чорда (моннан 250-300 еллар элек) барлыкка килгэн. Бу территориядэ татар теленен кенбатыш диалектына карый торган Чистай сейлэше таралган.

Шулай итеп, бу яктагы терле миллэт халкыныц шаетый тыгыз аралашып яшэгэнлеге куренэ. Бу куренеш авыл атамаларында да чагылыш таба.

Топонимнарньщ бер елеше булган ойконимнарны ейрэнунен зарурлыгы, актуальлеге шик тудырмый. Ченки дерес лингвистик нэтижэлэр ясау ©чен телнен сузлек составыньщ барлык элементларын, ©лешлэрен ейрэнергэ, тикшерергэ кирэк. Нэкъ менэ ойконимнарда куптэн онытылган сузлэр, формалар саклана. Алар безгэ халык, аньщ тарихы, мэдэнияте, теле турында искиткеч кыйммэтле мэгълуматлар хэбэр итэлэр. Шулай булгач, ойконимнарны тирэн итеп ©йрэну куп кенэ фэн тармаклары ечен дэ файдалы була.

Татарстаннын, Кенбатыш Кама аръягы ойконимнары монографик планда махсус рэвештэ тикшерелмэгэннэр. Купмедер кулэмдэ гена алар Г.Ф.Саттаров, Ф.Г.Гарипова, Р.И.Куряева хезмэтлэрендэ чагылыш табалар. Лэкин нэкъ менэ шушы регионны гына фэнни рэвештэ комплекслы итеп, тарихи -лингвистик планда тикшеру уткэрелмэде. Мондый тикшеру безгэ географик атамаларнын, усеш-узгэреш закончалыкларын ейрэну

9

мемкинлеген бирэ, ойконимнарньщ лексикага карый торган башка тармаклар белэн бэйлэнешен ачык курсэтэ. Татар теле тарихыньщ башка, билгесез якларын ейрэнугэ естэмэ материаллар да бирэ.

Ойконимнарны тарихи - лингвистик яссылыкта анализлау татар халкыныц килеп чыгышы мэсьэлэлэренэ ачыклык кертергэ дэ булыша.

Тикшеру объекты итеп нэкь менэ Татарстанньщ Кенбатыш Кама аръягы ойконимнары алыну бу елкэне ойконимик яктан тикшерунен, фэнни ихтыяжы барлык белэн ацлатыла. Мондый тикшеренулэр татарлар яшэгэн бетен регионнарда алып барылырга тиеш. Алар барысы да тикшерелеп беткэннэн сон, лексиканыц башка тармаклары мэгълуматларын бергэ кушып, без лингвистик Иэм тарихи гомуми нэтиждлэргэ килэ алабыз.

Безнец эшнен, теп максаты — Татарстанньщ Кенбатыш Кама аръягы ойконимнарына тарихи - лингвистик анализ ясау. Шушы максаттан чыгып, без тубэндэге бурычларны куйдык:

— Татарстанньщ Кенбатыш Кама аръягы ойконимнарыньщ формалашу процессын ейрэну;

— аларньщ этнолингвистик катламнарын курсэту;

— ойконимнарньщ лексик-семантик калыпларын аерып чыгару;

— ойконимнар барлыкка килунец теп узенчэлеклэрен курсэту;

— бу региондагы ойконимнарньщ теп ясалыш узенчэлеклэрен курсэту;

— Татарстанньщ Кенбатыш Кама аръягы ойконимнарыньщ кыскача сузлекчэсен тезу.

10

Курсэтелгэн максатка ирешу ечен без чагыштырма - тарихи тикшеру методын кулланып эш иттек.

Тикшеренунец методологик нигезен фэлсэфэнец диалектик методы тэшкил итэ. Теп принциплар системалылык Ьэм тарихилык.

Теоретик яктан без Н.А.Баскаков, Г.И.Донидзе, М.З.Зэкиев, Г.Ф.Саттаров, А.А.Камалов, В.А.Никонов, О.Т.Молчанова, Э.М.Мурзаев, А.В.Суперанская, Ф.Г.Гарипова, Х.Ч.Алишина хезмэтлэренэ таяндык.

Тикшеренунец теп чыганаклары булып «Татарстанныц административ-территориаль буленеше» (Казан, 1992), И.А.Износ-ков хезмэтлэре, халык санын исэпкэ алу кенэгэлэре, якташлык жэмгыятьлэре чыгарган китаплар, 1999 елныц август, 2000 елныц июль айларында уткэрелгэн экспедиция мэгълуматлары, тарихчылар, археологлар, этнографларныц хезмэтлэрендэ чагылыш тапкан фактлар хезмэт итте.

Бу хезмэт Татарстанныц Кенбатыш Кама аръягы ойконимнарын фэнни итеп тарихи-лингвистик яктан комплекслы анализлауга багышланган беренче хезмэт: Безнец хезмэтнец мондый темага багышланган диссертациялэр арасында беренчелэрдэн булып уз ана телебездэ язылуын да искэртеп китэргэ кирэк.

Эшнец практик эИэмиятенэ килгэндэ, диссертациянец нэтижэлэре, фактик мэгълуматлары лингвистлар, географлар, тарихчылар этнографлар, краеведлар ечен файдалы булачак.

Диалектологик тикшеренулэр ечен эИэмиятле материаллар тупланган. Диссертация этимологик Ьэм топонимик сузлеклэр тезегэндэ ярдэм итэчэк. Мэктэптэ туган як тарихьш ейрэну ечен кулланылырга, вузларда махсус курс булып керергэ мемкин.

11

Тикшеренунец аерым елешлэре буенча Казан дэулэт университетыныц йомгаклау фэнни конференциялэрендэ 19972001 елларда докладлар ясалды, ©ч мэкалэ денья курде. Диссертация кереш ©лештэн, ике булектэн, йомгактан, эдэбият исемлегеннэн Ьэм сузлекчэдэн тора.

II. Татарстанныц Кенбатыш Кама аръягы ойконимнары барлыкка килунец тарихи - географик узенчэлеклэре

§1. Татарстанныц Кенбатыш Кама аръягы территориясенэ физик — географик характеристика.

Кама аръягы — Татарстанныц иц зур географик зонасы.

Кама аръягына — Камадан кеньякта Ьэм Иделдэн кенчыгышта яткан жцрлэр керэ. Табигатьнец терлелеге Ьэм табигый байлыклары ягыннан Кама аръягы республикабызда алдынгы урыннарда тора.

Рельефы Ьэм табигатьнец башка яклары буенча Кама аръягы ике терле: кенбатыш елеше — тубэнлек, кенчыгыш ©леше шактый биек калкулыклардан гыйбарэт.

Кенбатыш Кама аръягы тубэнлеге Иделнец сул ягындагы тубэнлеклэрнец дэвамы булып тора. Ул дицгез ©сте тигезлегеннэн 50—100 метрга естэрэк. Жцр ©сте шактый тигез, бик аз ергаланган. 4©нки бу регион геологик яктан Татарстанда яшь район булып санала. Бозлык дэвереннэн элегрэк булган неоген чорында Кама аръягы тубэнлеге киц жэелеп ташучы елгалар 1гэм тече сулы дицгез култыклары белэн капланган булган.

12

Тубэнлекнен кенбатыш елешен Иделнец сул террасалар алып тора. Бу террасалар бик киц, алар акрынлап кына субулэрг кучэ.

Кама аръягыьщ кенбатышы, бигрэк тэ аньщ кенья кенбатыш елеше, Татарстанда �