автореферат диссертации по истории, специальность ВАК РФ 07.00.02
диссертация на тему: История города Актюбинска"/1946-1991 гг./

Полный текст автореферата диссертации по теме "История города Актюбинска"/1946-1991 гг./"

ЭЛ-ФАРАБИ АТЫНДАЕЫ КАЗАК, МЕМЛЕКЕТТ1К ¥ЛТТЬЩ УНИВЕРСИТЕТ!

РГ6 ОД

^ 3 ......

Колжазба кукында

Кулжан Сальщцызы Н¥РГАЛЫМОВА

АКТеБЕ КАЛАСЫНЫН ТАРИХЫ (1 9 4 6-1 991 жж.) 07.00.02 — Отандык, тарих

Тарих гылымдарыныц кандидаты гылымн дэрежесш алу унпн дайындалган диссертацпяныц АВТОРЕФЕРАТЫ

АЛМАТЫ, 1994

К*кмс Вд-Фараби, ачиндагн Казак Меилэкотт1к Тлтхыц университет!-н!п Кааацстаншц архнвтоку жэна деректацу кафедрасыеда оркндалдш.

Гыдыкн жетекш! - • Тарих гшшэдаршшц докторы,профессор " в«С«Тэкоков.

Реем одооюнгтер^ ' Тарих г^ядадарыньщ докторы. - Х,М,Збюгиов.

. Тарих гальпудрнныц докторы - С#В.Нуриухаыб0тов. '

Хегекш! ,уйнм:- Капактын Меилекетт1к Кыэдар педагогикалыд лнстезушдан Казакотан кэш иетслдер тарихы кафедрасы.

. Диссерда 1994 шш .„¿¿Ц

Зл-5:арабк ативдагЬ Казак Мешекетт/к. Улттак ушверсигет/нж АвОШ 9л-5араСи дш1гйш-71/тарих,археология жэш ;

в тесло пил факультет 11:!ц жанывдагы С7.00.02. - 0та::дак таркх ¿оЯцят 1!ш.'А'.у'акднршт.ган Кекест1н нбжШсИще вдргалада.

Дкссбрюцгжязн бд-йарай! аткцпага Казак Мемлекетт1к Улгшк у»шерскте^1н1п к1тапхашсизда танысуга

боладц.

Автореферат 19!й ши " ..'Хл.^.^

аратыцды.

Ш&жфщщшгт Кекестгн гнлшл хашкед, тарих гнлдадарышя

кадцндааи - А.Б.Калшюв.

тыстш кии сишн

Капак,стак республикасынын тэуелспп мемлекетке айналуы оныц тарихына да улкен тонкер1С гасади.Гасирга жуык, уацыт шшдегг,т11т оган дейхнгг,казак тарихы кайта сча-ральт1,"ак;тацдак" беттерх толтырылуда.Содардангшхнде к,алалар та-' рихи - когам тарихыниц белшбес бвлшегх<?болып табылады.;Керг1лхк-тх уерд!Ц тэяарибесхн зерттеп.уйрснудхн-мацьюы казхрН когамымыэ-дкт-| басьшан кештрт «Мырган элеуметт'^-«Эйономикалыц жэие села и ахуалдыч себептерх мён сипатйн аныктай^уегнуге квмектесед:Л'.сгам дертх кала органилмгй тугелге дерЛ?й кайлал алгакдыктаи.цазг^4' кейбхр калалардын боЛ^ипаги булыцгыр.Осы уацытка дейхн калалардш даму процесхнш /урбгйшзацияныи/ бхртакти зерттелу^саясаттьщ шецберцген шыкпай коп жагдайларда шындыктын буркемеленух бул населен! кан-?гакты зер^теуд1 талап етхп отыр.

Иалалардыч дгму.Яроцеахнтц ец мшшды-.-ерйКЕелггг - ол т?р-гындардьщ хр1 ортальп^арда шогырлануы.-1917.зЧЗДая' 1985 галга дей-1И бурынгы Одак боймйШа кала тургындарнНВД' ев®--азии есе, ал пы халыктыц осшп б1р жарым:есе гана ёяхм1зде

бар болганы ек1 миллионер кала - Москва,-Сай№-Йё?ербург болса, кей1Н олагдыл саны - 22-ге жеттг. 1р1 кал«ла?р'.<кййй /елхмхздогх кабылданган норматив бойынша оларга тургыедардш^ ешс-100 мыкнан аскандары гана гатады/ 31-ден 293-ке дейт,' й^й*? 9Г5 есенеес-кен.1

• Актебе каласынын халкы 1559 жылы 97 шн болса, 1989 яглз

254 мьщга жетгп отыр.ягни бгркатар енеркэсгп орындарыныч ¡¡скй

?

косылган уакытынан бастап халык саны 2,5 есеге ескен. Каланыц

1.Наука и жизнь.-№8.-1985.-С.2-3.

2.Народное хозяйство Казахстана за 70 лет.Статистический сборник.Алма-Ата: 1990- С.Ю.

аз уацыт Шнде катти ес!п,!р!лену* бтршама циындыктар тугызган. Халыкк,а ете жаксы жагдай жасау, азых-тул 1к молшылыгы.дурыс дема -лыс у^ьлщастыру.экологияны сауыктыру.т.б. меселелер шешхлмеген.

Жалпы калахардан дамуыка, 1р!ленуше катты эсер етхен фак-ггорлар - хапык шаруашлагынын индустриялануы, ауылдык жерден згу-мыс колынын ауысуа,оге*1 коса каяк мен онын мадандагы елд! ыекен-дер аргскэдаги ягсл байЛанысндан наааглыгы, облыс орталыктарында Сук!л баспклык аппаратный орналаеуы болды.Мэселен,Ацтебе облысы-ныч цалалары боЙынша алгаеда товарли внЬт1н 80 процент!,нег1зтч енд{р!ст1к кордам 70 процент! «ане барлык енд!р1сте ёцбек ететзл адамдардыц санынац 85 процент! Актобе каласыньщ улес!не тидьАл кгп!-г!ргм калалардыч /Алга сиякты/ улес! 20 процент,Э0 процент мне 15 процзнтпен ШектеЛ1П о-гир. Кала кугылысыкьи жылдам даму процес I когам дауында наназды роль ат:',аради деп есептелтнт кел дЬйгни, !рх напанин шогырланган экономикал№< жэне мэдени куш-куатын баскару жен1л, ер! онда макандык тавдау, бШм алу'мен кэдеки тт1ст!ктегд: паЯдаладуга мумк*цд!к мол.Бхрак,кеЙ1Нг1 уакыттарда осц каркындц даыудын да кэмшШктер: кезге тусе бас-тади,Мин«стрл1Ктер мен ведомствопык мекемелер ешк!мн!н руксатын-сыз-аК осьпщаП :р1 кэдояарда жаца кзс1псркндар салып немесе эа-водтарды улкэйтт1.Свйт1п,кос1й1аа шыгин шгармаП-ак жаца кэс1п-о^квдарды *умыс !степ тургая инженерлхк жуйелерге, транспорт коммуникацияларана косып, кэселен! тез печип отырган.Сонын сал дарынан коммуиалды шаруашылык зардап шег!п, инженерл!к жуАелер ешлдсы затлей !ствн шыгып,бул!н!п,кала эколопшеы одан арман ас-кинган.йинш! кагынан, улкёйт1лген, жанадан салынган кэсхпорын-дарга Кала жастарь? жуыысш болып баруга асикпайдо, олар алдымен 0ИУ-б!л1м алуга тырысбда.Ал кара жумыска орналасатындар ауылдан

келгенжастар.Олар кала касйорыццари ymiH арзан щшст куша, екг коль-нын куш'яен езгн асырап,уацытша бер!лет!н жатакхаиалар. да немесё, патер жалдап.сеньясмз журн!,бук1л жаогыц емхрлерхн отк1оуде.!Лне,б1эдег1 демографиялык кайшылыктын басти кезгнш 6ipi осинд^.Эр} бул элеуметмк жзне экономикалык дамуда диспропорция бар.екенди'гнгц Де айгагы.Отаршшдык»имгтриялык еаяеат ултымызды катты а л с i рет i п, о й с ыра«гып кеттт. Сондактан, экономика-нын.мэдениеттщ гылык-Схлвйгпч орталыгы: укЫет саясатынин ал-гащы орынд4ушысы,эко:тогиялык апаттын, а тникалкк катер кен демог рафиялык nsyinTir; негглгт ошагы болган.кыска уацыт imiяде ipi енеркесхп брталитына айналган Ацтебе ^аласынш тарихын зерттеу, ете озект1,гылыми жэне пгактикалык. мацызы зор меселе,

Такы£ыптщ_таЕихнамасы. Калалар тарихын зерттеу Кепес Ода-

гында 30-шы жылдардан М.ГорьякДдщ усыниош.'ен басталган едг.ЬО-

50-шы кьшдары Москва, Ленинградтин.ода^тэс республикаларды^ аста-

наларыныц, кептеген облыс орталычтарынщ тарнхы зерттелш.коп

томдик ,ецбектер жарывда швданы белгхлт.Сонымен катар Казакстан-

ныч кейбхр цалаларыныц реэолюцияга дейшг1^ нэне совет дэухртн-р ■ ■ i дегг тарнхы зерттелш, бгрсшыра кандидату диссертадиялар к,ор.

галды.Сондай-ак; , калалар тарихына байланысты.онш! зконогикаси,

1.Горячева А.А.Основание и-развитие города Верного /Алма-Ата/ ,1854-1900 гг.-М.:1952:Ттааншин К'.История развития Петропавловска и его уезда I85J-I9I7 гг.-Алма-Атаs Т9о0;%асшбаев Ж.Исто-гия возникновения и развития дореволюционного Семипалатинска, I7I8-I9I7 гг.-Алма-Ата:1970;Ипв1урзин У.Дореволюционная история г.Джамбула.I854-ISI7 гг.-Алма-Ата:1959;Герасимова Э.История города Уральска в дореволюционной период I5T3-I9I7 гг.-Алма-Ата:

2.Рехсон H.A.История развития столкла ItanCCP- г.Алма-Аты в годы довоенных пятилеток.-Алма-Ата?1955:Е^ыгенов А.Е.Алма-Ата е годи Великой Отечественной войны.-Алма-Ата:19о4;0разбаев X.История г.Темиртау.-Алма-Ата:1956;Табылдиев X.История социалистического Гурьева.1917-1937 гг.-Алма-Ата: 1973;Иваненко А.История города Караганды в годи довоенных: пятилеток.-Алма-Ата; 1974: Абдг&силсв А История города Джамбула в I9T7--I940 гг.-Алма-Ата: 190!:1$тиумбАн-ва 11П Р. История города Караганда в послевоенные годы, 1У4о-оО гг. -Алма-Ата;196I.

ыэдениетх туралы жазылган гылыми мацалалар, к гтапшалар, хабарлар у не Mi жарияланып келдЬ *Оларда республика калаларынын тарихына, хашк иаруашылыгына байланысты деректер, багалы усыныстар бар. Эсхресе ссщгы бтр-екх жылда шыгып.жарияланып жаткан макалалар Калалардын энологиясьша, миграцияга, демография сына аз да болса кенхл болгзн,

Дегенмен аталган енбектер Kasipri кун талабына толык сай емес.Мысалы.калалардын калыптасу тарихы, халык шаруашлыгын ир-кевдвтуге ксскан улeci, кала кэсхпорындарынын курылып.дамуи,бу-рынгы авангард-деп танылган жумысшы табыкьщ жетекшх ролх.жцис турлер1,роспарлардиц орындалуи,партияныц басшылыгы асыра баянда-лады.Нер^хнпа, кала курылысын дамытуда, оны жоспарлауда жерг1-Л1КТ1 ерекшелхктердгц ескерхлмеу1,калашц Вас жоспарын жас.ау-дагы кемштлхктер шала-шарпы гана жазылган. Ал.'калаларды каркын-да даыыту процеохшц зияны, миграция,демографиялык меселелер, Кала экологиясы, отаршылдык пен орталыктандыру зияны.тхл мэсе-лесх, улттык ерекшелхктер мулде зерттелмеген.

Актобе каласынын тарихы гылыми турде зерттелген жок.Оган байланысты жекелеген маселелер эдеби публищстшщц макалалар мен кгтаптарда «арык кордi.Ken жылдар бойы Актебе облыеында басшы-лик, кызметте болген Н.И.Я^риннхц К1тал ескелхктер1'"Актобе кэсхп-орыидарыныч Даму тарихынан,жумысшы табынын калыптасуы мен кадада

1.Дуб1шкий А. Акмола- город славный.-Акмолинск: 1959;Алексеенко Н.В.Усть-Каменогорск.Алма-Ата.1950;Иванов И.Балхаш.-М.:1952; Дуйсеков Е.Алма-Ата сегодня и завтра.-Алма-Ата:1953;Шейн А., Нигей Ф.Каратау.-Алма-Ата; 19-55; Ахметов К..Кирсов М.,Кенжебаев У»,Город на Сыр-Дарье.-Алма-Ата;19о8:Досанов Б.Целиноград. -Алма-Ата.1971;Макеев. И.Наш Павлодар.А:1971:Жаныбаев Ж.Новь древнего Чимкента.-А:1971;Пинегина А. .Федюкин С.Джезказган- город меди.А:19 71.

2.^'рин H.H.Сверяя шаг по Ильичу.-И->дательство"Казахстан".Алма-. Ата;Так зелел сье.зд.Издательство"Капахстан",-Алма-Ата; 19о7;

Трудные и счагтлиЕые годы.Политиздат,-М.:1982,-Этапы большого цути.Кааалстан.-Алиаты:1975-

иогырлануи, мэдени-агарту жумыстарыныц коптеге!! мэселелер1нен бгршама маглумат бередЬ Цаланы дамыти^керкейтуге, трт ин^тустрш' орталыгына айналуына ол улестерЫ коск,ан ецбек опаттарын.гарис турлерхн бглуге болади.

М. Грей яд кхталшасинда Актобе ферросплав сэводыиын тарихн-на байланысты двректер бах.Завод коллективен налыптасуи,партия, комсомол уйымдарыныц путей, ондгргс технологиясьгн жет1лд1руд5 колданган иаралар,енд1р1сттк корсеткщтердгц орындалу барисн соя болады.

Зегттеу жумысына Ацтобе онеркэсхп торабынин калыптасуи мен

2

дамуи туралы жаг>ылган К.Кудайбергеновтын диссертзцияльп; -умиеы кы комегш тиИпдЬАвтор кала кэстпорындарын»! республика жэне Одак экономикасына косатын мол улееЬ! нанымды фактхлермен дэлэляейдь Каг>акстан тарихыиан жалылган »алпылама эдебметтерде Ан.тобеге лаиысты.маглуматтар ете ап.

Диссег тациягм/

максатм - соцги уацытка дейхн зерттелмеген, тарих гилшшшн айт-лымина туспеген архив кужаттарц негхягнде согистан кеМнгг уакь"г-тагы Актобе даласыныч тарихын /1945-1991 *у»./'комплеяст1 тур-де яерттеу.Осы максат ролында автор оягн1Ц алдкна мынандай игндеттер коиды: '

- Актобенги кала болып калыптасу тарихына толу касап,19Г7 »нлга дейшгг патшалик империянин.одан кейшН уакыттагы советтпс Ор'Талыктын саясатыныц калага тигхэген ыи;п альта талдау жаслу.

ЬГ^ейг' М.Актюбинские сплавы.Издательство "Казахстан",Алма-Ата:

■З.Кудайбергенов Н.5огмирование и раявитие Актебинекого пгоютлен-

- нпго узла /1925-1970 гг./ Дис.канд. окон.наук. -Киев: 196С.

б

- r.'.ortnr&H KefliHri уа:;ыттагы чала анеркэсхбШц дамуынын неггзгг багыттарын.огш: on эсерхк тиг1яген вкхмшгл-бюрократиялык гуйенгк "WHbin анактоу.

- кал&лаги онерк,с in кумысшларын дайындаудыц турлерг мен тэсгл-дег^не.слардан курамын тольвдырудын. маиандыгын арттырудын неггя-ri ке'-дерÎHe токталу. ^

~ урбани?ацкгныч кала ^кологиясына "вигпген яияннн зшкерелеу^. -кола KyibyrHr.iif2.ir scyinui халыктык олеуметтхк-турмыстык дэрете-схне тяг:чген eoeptirè нак,ты бага беру.

- медени куршшстын сьгнаряактн дамуынин негг^гх себептерш лерт-i теу.

- p.anipri уакыттаги когам дешуьшдагы тубгрлг чтгерхстердгн Акто-бе каласинич oMipiHe енггягек жедалыктагынь.'н usai мен мачиянна токталу.

- гшхттелхп отыгган такдсалтын Hér.tari нас еле л ер i бойынша усыныс-лтк1рлср айту.

*J з"ьидан 1991 тип г а дейхнгх уакытты камтида.Бул Акте бе каласчниц Кеиес Одагьтин кура-иында.ссциалистхк сисемада 9nip сурген, буклл саяси-когамдик, окономикошк-мадеки <адр1нде терец in кялдырган карама-кайшыликка толы кезеи Сояды.Согистич катал сынин басыпак еткхяген кала хял-кы ел экономикасын котеруге барлык, куш- Firepin аямай ксгамымыя-дац матеуиалдык- техникалык бапасык хасауда бтршака табыстарга ïierri .Кддяда <энд1р1стхк свдалары дамил ,хвль!У,тын эл-аукати мен турмио жагдаЙлары жаксара тустх-'30- кылдарднч eKiinni жарты-синан бастап онеркэсш оршдаркнын шахуашилик дехбест1Г1н кецеЙт-кен зконошкалык рефс^малаг »уяеге ааькшда.Сонин нгтотеггнде Ка-

эацетан бойынша,ендтрг:ш куштерд!н дамуы мен ецбекшхлердхн элеу-меттгк с*елсендглгг1нщ жог»рыла.<уыил кол жеттг.Каланьс( окономи -калык кут-куаты артш, 1рг ендтргс орталыгана айналды".,

Екхнш жагынан, осы 60-70 жылдардан бастап когамыад;зда тец-гермешШк пентегеурхн етек алып, теш1мхн таппаган маселелер ке бейт, табыстар аокра багаланып,кайшылыктар мен нейхр отктр масел ел ер бу^кемеленгч, оте кугдел1 елеуметтхк-пкономнкалык ахуол Калыптаса Састади.Тел арада " коммунистгк когам" курамыз деген мгндет,70-П1 жылдарга карай зкхшплгк-бюрократиялык баскару жуйе-с:н куиейт^п, когамды токырауга.дагдарыска ушыратты.Оеи кате доктринами басшылыкка алган партия мен уктметтги катан нускаулари цала тарихында. да эз хзхн калдырды.

Зерттеу жумысмныц гылыми тадалыгы бурын пайдалашлмаган копте ген жаца деректердщ негхзщде алгаш рет Адтвбе кадаскныц 19-16-199Г жылдардагы^ экономикалык жэне мэдени емхрппи тарихы гьхлыми жуйеленш, талданып, корытындштнып, каз:рг1 зяман талабы мен тарн-хи шындыкка сай комплекстх турде жазылды. Нактылай айтканда зерттеу жумысьшда темендегхдей жаналыктар айтылды:

- алгаш гет урбаниз'ация продевши ек! жакты сипаты ашып корсетхл дЬ

- галамдык маселеге айналган экологиякы тудырган себептёр.оньщ салдары мен одак корганудьщ шараларн айтылды.

- болашакта орташа кэне ктшт-гхргм калаларды дашту бает» мэселе-ге айналатындыгы далелдендг.

- туцгыш рет орталиктандырудыц, жалпихаликтын м е нт х к т 1 , ак! ып 1 л • -зм1ртхл баскару жу/есшхц кала, емхрхне тигхягвн зияни ашкер&лен-Д1.

и

- "сопоттгк омIX1 салти" деген идеология синалып,улттыи; сипат пен Т1Л моселестне ерекше кшцл болЬщг.

~ кала тарихына байла-нысга .черттелген кептеген мэселелер тарих гылимыниц ацтандац бет-тер:н толтируга кг<мектеседх,кала тарихына байланысты шыгатын •энциклопедиялык ецбектзр курамин толыцтырады. Халык агарту.ден-еаулик сацтау, кздениет саласинын ццпметкерлерт мен перттеуип -лертне, »алпы клипа. басшилыгына материал бола алады.еляетану-шылар.табигат ксргаутш- экологтар да ппстг деректер ала алады. Диссертациянын неггпгх туямрывдары мен корытьтдыларын жогарга оку оршщау ында уурггйлетп! К'апакстан тарихинин куретарында, ар-науля сабактагда пайдалануга болада.

Мет0£0л0гиялик_неггяге цогам дамуынщ диалектикалык; завды-тарихи процесстердт обьектиптх тургыдан карастыру багитын алдип.Зехттеу хушсинда кала тарихына катыстц моселелерде Орталык-иг>; сктендггг, тоталитарлын хуйешн жугенстпдтг: копкараспен мслеке-тк саясатты эшкерелсуде, я г ни улттык, сана сеп{мд1 ст^рпшдык, пигилдш* тумшалап устаганын корсвтудс салыстирмалилыу, принцип I , *оке мдселелерпен жалпылама ко^ытиндилар иыгару тасх- ■ /л у.слп.икилдн.Кала екщлндег! бугшг1 тандпгц экологиялык каутп пек термл:«?; улт екищерше тенге» зтникалцк катер,экономика-даги турахсичдит; философияльщ тургыдан кдралил,ксп жилдар бойи шчр.уапылнктагы тоспар кууутшад, жумыспы таРыныц рол1н асира баг'игауяпАлис., тег¡ллтктт л-ердтц еректсупИн ескегмеу.кала бас-нимигнипч, кос ггс[ м> гутквляринда ог'.'с ултитд-; окллдергнгн отыруы, к'»** гиглигцнич кайта^их'.ц уок орталиктич каяанына ку^ылып.шши---Ч7 чИналуи диэйектикатен еабак^асликта пегттелгп.та; ихи

шындыцтын бетш ашуга эрекет жас.алды.

Такырыпты теречнен талдап, тотылама корытиндылар жасауда автор гылыми, гылыми-публицистикалык эдебиеттер мен макалалардп-гы галым- социолог, галым- демограф,экономкстердп; туторымдарц мен усыныстарына арка суйедЬ Сонымен катар, кергтлхктх жердш тэж1рибестн зерттеп уйренудгч-мачыздылыгын когарьг багалаган ткгр-лер.Ц1 босиильпда алды.

Деректер. Диссертациянын деректш негхглн республика архивтер-1Н1Н корларнман алынган материалдар курайды.Казахстан республпка-сынвд Орталыц мемлекетт^к архивандегх Кдзакстан Денсаулын, сактау министрлтгштц, оку агарту министрл1Г1Н1Н,т.б. корларынан кепте-ген кукды деректер алынды.Оларда каладагы денсаулык сактау салд-сынын жумысы туралы ертурлх акларлар.фактглер бар.Оку-агарту ми-нистрЛ1Г1Н1Н корында Ацтебе цаласындагы халык агарту хсппц дему торихына байланысты аныктамалар, жылдык есептер, жишшс кагаз-дары.катынас кагаздары.т.б. материалдар коп.Бхрак, кепсилп« доку-менттерде сандык есептер, асыра мактаулар басым.Оку агарту сала-синда, денсаулык сактау саласында да сыни кезкарас, кемшхлхктер-д1 керсету мулде жокка тэн.Каланыц енеркэсхп орындары мен мэдени агарту. саласшшн мекемелершщ дамуы туралы эртурл1 деректер 1<а— лак ССР Министрлер Совет пии,Мемлекетт1К Иоспарлау Комитетппн Орталык статистика баскармасыкын.кэсшодактын корларынан алмнды.

Диссертацияны жазу барысцнда ен нег1зг1 дерек козт Актрбе мемлекеттш облистык архив ¡гш^ корлары болды.Ондага сблистын ат-кару комитет тили,облистык к; стподзд уйымьикц корларчнын деректерт-н:н манызы ете зор болды. & арда Актобе каласыньщ алгаш курылган уакытынан бастап каланы калыптастырудаш.сндхрхстг уйымдастыруда-гы, буктл иаруашылык жэне мздени курылистягы жеткен табмстары мен

осу-оркендеу жолы ту10лы материаляар кетктлтктт.Каланыц даму та-х'ихын бейкелейтхн калалик, кечестгн дохуненттер1 мен материалда-рлн да пай даландым. Корда кал алан советтхн каулы-карарлары.атка-ру иомитетппч ». ¡налнстарынмн, сессиялары мен пленумдарынын протоколдоры, сессия жумысгары,депутат топтары.туракты комиссия ляр, *алпы букаралы$ уйымдык топтардыц материалдарц.когаргы сртандардыч директива нускаулары т»б. материалдар бар.Олар букгл ьалд эмгг^нен хвсшсрындардин сальпщп, даму озолчпиясынан оку-агарту, денсаульн; с&ктау, мэдени емтрхнен толик маглумат бере-дт.Б1рак,оси маглуматтардьи езьунемх асыра тгоспар орындау, сапа емес сан куу, тарыстын тур- тур1Н шыгарып, карапайым ецбек адалин мэдени гурде цанаудын сыр-еипатин ксгсетет1Н сынаржакты гана хаб&хлар больгп стар. Сила зкслогиялщ Катер.экономнканин Солашагы.т.б. коптеген елеуметт1к-саяси кайгшликтаг ескер1лме-геч.

Кала тарихына байланисти кейбхр мэеелелердх аголктауда гекел-еген косхпорындаг мен мекекелердхн архив когларцньл! да комегг Солд'.к

Диссертациякы ту барислшдя, адресе архиз корларц мен "умистыч барчсында астор бхрпама кииндыктарга тап болди.Кейбхр корлардагы докуменгтер ете салак .чччцлг&н, к&Яск бхреулерппч мзлхизттерхнгч чифглары бхрнеше гет уылылип, ^тертхлген.КеЯбхх пиЛрларды статистика мэлхметтерхмен уйлеспейдх.Кс;гшпл1К доку-мькттерде талдау.коги'тындылау, усыныс-пхкхр деген мулдем ?-ок.

Неп1лгт архив натериалдарынан баска каланиц оку орыкцар! !к»т( документтерх мен материалдагы да айтарликтай кемектер'Ш тихчгчдт

It

Нала тарихыныц саяси,елеуметт:к-мадени бейнесш ■голиг.тару-да копте ген документтер мен статистккалык жинактар, аныктема, буклеттер,* сонымен катар орталик жэке жерг1л5кт! мерaiмл;к баси л им дар кецш&н колданылды.

Зерттоу жумхсын журГгэу барисында автор кала басгвыдиги кырметкерлсрхмон,халик- агарту саласыныц октлдергмен, мапод бзс шыларымен.цала тургиндарымен кездес т.енггмелесу i де кеп масе-лелерд: тусгнуге пайдасын тигтзцх.

Дисеертациянын негтягт мзселелер i жарьвда шыадан макалаларда, республикалык жене халыкаралыг, гы-лыми-практикалык кок^ерещияларда баяндалды.Зертгеу жумысы 5л-£ араб и атнндагы Казак мемлекетт« улттык, университет ii< in Каэак-станнын деректану жане агхивтану кафедрасында талг;ыланды.

Диссертациянщ^урылымы.Зерттву жумысы кхргаюден.уш тарау-дан, корытынды жэне пайдаланьшган деректер мен одебиеттер тi-зтмшен турады.Кгргспеде зерттеу жумысыныц актуалдцлигы neniл-делш, максаты мен М'ндеттер!, талыми кацызы мен ярактикалик ма-Hi аныкталып,хронологиялык шегт кврсетхлт.пяйдаланылган дере«-тер мен-эдебиеттерге толу жзоалган. "Адтобе_^аласжщ_

I.Народное хозяйство Казахстана за 70 лет.-Статистический сборник. Алма-Ата: I92Q;Народное хозяйство СССР/1922-1972/¿-Юбилейный статистический сборник.-М.:1972:Народное хозяйстве Казахской ССР.-Юбилейный стат.ежегодник.Алма-Ата: 1987; Наг-одное образование в СССР.-Сборник документов.I9T7-IS73 гг.Й.:ГЭУ1; Дело вечно живые.Страницы истории Актабинсксй областной конео мольской организации.-Актюбинск: 1988:Они носят имя Октябре Буклет ГАГГО.-Актюбинск:1987;АЗХС.Т957-IS87 гг.Буклет. -Акт» -бинок: 1907;Актвоинск 120 лет 1859-1989 г.Дутслет.-Акт'об:«!ск: 1989;Актюбинск в цифрах к Т?0 лети« основание города.Буклет. Актабинек: 1909 и др.

Деп аталатын 6ipiHmi тарауында автор цаланьщ согыска дейхнгх тарихы да жазшшагандыктан зерттеудг Аг.тебенхч алгашкы ipre тасы цаланган /1859 к./ уацыттан бастап, 1945 жлга дейхнгх кезенге н,ыск;аша тарихи толу жасайды.Росеня-да капиталист iK онеркасхптхн дамуы Кдпацстаннын он хм етк1зетш аса бай рынок жане шик i яат коз} ретщцвгх рол in кушейткен1, соган байланысты патша ук1мет!нщ Каяакстандц тек кана Россия империя-сыныц куралшка г\осуыен иектелмей,онда бгНнхн устемдхгхн барынша тез орнатуга тырисканы, эскери бекхнхстер сала бастаганы МЗЛ1М. Алгашында жергхлхктх халыкты удайы бакылап, олардьщ карсылыгин Сасып-яаньштап отыруга thicti эскери 6eKiHic ретшде салынган Ацтебеихн алгашкы конас аударушылар - орыс шаруалари келген кезд.ек бастап /1878/ калалы^ конысца айначгакы, тургындар саны, алеуметтхя курамы диссертацилда баяндал'ады. Актобенщ Туркхстан олкесхне аттанган бук in Россия acKepi отетш,б1рнеше айлацга дей-хи аялдап жататын мацызды пункт болуы.пайда ксзхн iядеген копес-тер: мен саудагорлерге ч-агдай жасап, Казакстанда сауданыц жаца тур! - жэрмецкелн: саудани даиытып,усак; кэсшшхлшсе жол ашп, хагьш oiispitacin ориндари /май щайг.айтин, ¡тун жуатьш, Tepi илей-тхн/ салинадц,Зерттеу жумисьшда тонаушылик сипаттагц сауда Typi V ь.или кергхлтктх халыкты отарлаудц максат еткен Россия буржуа-яиясы Лктобен1 басил отетхн Оринбор-Тшкент теи.хр жолын сал-рыргапл, соган байлашсты щеСерханалаг.пароиоа депосы курылып, гуггин халцк,т.'л{ сами 1905 «ш В,5 цинга /1870 ж,- 488 адам/ ¡гьткень (Ирак шопинистхк, старше дан; саясат Kyprinin отирган згсгм.'тер саудаион айнзлиспаган башку! т, каяактардцц к,ала да турак-TJ Tv:y.JHa гуу.сат бермйгецпхктен.&лардиц саки /^аяактар- 19,

бадгк.ургтар - 15/ 1 ота аз болгацдь.ты айтылада.

19С5-Т912 .йллдар аралагында Акте бе оку орьшдарына ка >ач

ултинын Салалары кабилданбай /ерлер семинарирсы)ыц г.О окуш^си-

ныц екоуг ган<?-( казак болган/ мектептер ащу муяде азайтылып,

орыс емес 7лттардин т?Л1 алынып тастальпихалык, агарту салчсанда

патшакын орыетандиру саясаты хуиейед1.

Наладь алаг.ат осгысыныц зардаптары 1923 nj.trи аиарплшыкп?»»

катар кел1П коп ауирталак тусхрсе, индустрия ландору еаясатытд<

да ерекшел1ктер1 болып, ея 1зш калдцрды. Жалпы республика

бойынша туугындар курашнда ма^няды алеуметтхк-декографиялык, оз-

гер1стер болды. Сол уакыттагы миграция агики кала тургыцдарыныц

сакын есхргентмен жерг1лхкт1 улттац улес селмагын чаттн темеяде-

Т1П Ж1берд1.1939 кылц Актебе тургындарыныц саны 1905 талгм 8,5

мыцнан 6 есеге дейхн естп,49 мыцга жетсе, казак ултынын улес

салмагы республика, калаларындагыдай 21,9 процент шамасында боло

ган. "Сейтш.патшалык Россияньщ !*ерг1Л1Ктг халыкты тонау.отарлау, казак ултын калада тургызбау 'саясаты кейхн совет уакатында да осилайша ез жалгасин тапкан.Ал Ула Отан согыги тшлдарында майдан-га кеткен кала тургыидарыныц орнкн тагы да эвакуацияланып ке.ч-ген касхпорындардын хушсшлары /казак, емес улт ок^лдерг/ толык-тыггакы.олардьщ бхрсыпирасы согыс аяцталган сон калада кал:-;п ,/"Актюбинсхсельмаы","Актлбгентген", Актебе ферросплав заводь; сиякти/ оаи1р1Стть; ,таца салаларыныц негхзш калагандыгы, буринпан барану ¡<урамын тольщтщтандигц жазылган.

1.ЛктюбшюниП городской вестник.-1914-?!«?.-С. 2.

2.Учебное пособие по истории Казахстана с лретшейших зренчн до наших дней.Алма-Ата,1592.СЛ14-115.

Сонымен катар,кала экономикасында мацызды роль аткаратьш 1941 хилы Днепропетровскхден келген "Большевик" артеллнхн нег1-зщде уйымдастьгрылган.ауил шаруашылыги машиналарын жэне кой жаруашылыгина г,акетт1 жун кыркатын техника жасап шыгаратын "Ак-тябинсксельмаш" туралы, 1942 жылы эвакуацияланып келген Москва рентген заводы Актобе рентген заводи деп аталыл, 0Н1Мдер1 шк1, сырткы рынокта суранымнан ещуакитта туспеген, буринги Одак бойын-ша да рентген енд1рхс пин тунгышы болган кэсхпорын жайында диссертация да кецхнен баяндалган.Сондай-ак Актобе облысынын капбаке и байлигыньщ негхпшде, согыс жагдайыныц феррохромга деген пуранысьш камтамаоиз ету ушхн, самолет, кеме.т.б. урис машинала-рыка керект1 жогары сапалы, тот баспайтын болах корытпалардц игеретш Актебе ферросплав заводыниц курыпьго .калыптасуы жене 1918 жылдан Новоресей ау даны ниц Доц пос'ел1ггне таяу жерден та-билган ец ¡рх хромит рудасцнщ нетх:ннде хром туздарын еселеп ендгрхп келе жаткан Актебе хром косиндиларц заводиньщ тарихы.ца; ла зкономикасиндагы алатин орни турали коптеген мэлхметтер кел-тхрхлдх.Хром косындилары халик шаруашылигынын кептеген салала-ринла:ток.ама,билгары енеркес1бшде терхнх илеу ушш,авиация, машина гене прибор жасауда буйимдардын бетгн алюминий, магний,мыслен калтау ушхн, газ жене мунай онд1ру 1с1нде катализатор мен ингибатерлар кизметш аткарса, лак-бояу,парфюмерия,формацев-тика, химия саласында тур беру /бояу/ кызметп) аткаради.

Си-рткы рыноктын, 7-10 процентш келенген завод енхмдерхнЬ хшиде бгосромат натрий с ил асы жагынан дуние жузхнде бхрхншх ог^нды иелекхп отыр.Ырак, осында", данки шыгып дамиган кала кдс'пориндаринин, (.ччселенхц екIнаI жагынан, табкги ортаны булдр-;у.г.ен не члцинги орын аяатиш, атаос^еряны ласлайтин зиякди зат-

тарднц 25 процентш хром цосындылары,47 процентш ферросплав заводы шыгаратыны,1989 жылы Актебе облысыныц aye бассейнше шгарылган Г35 мыч тонна зиянды калдыктардын 55 мыч тоннадан астамьитек кана кала кес гпорындарынид шыгаратыны корсет i л in, тер асти суларыныц, тургындар пайдаланатын сулардыч да жи{ булше-tîhî, онын адамдар омгргне ете улкен. Kayin тудырып отырганы зерттелдЬ Актобе медицина институты мэн облыстык санзпидстан-циянын жург1лген комплекс^ TeKcepyiHÎH мэлгметтергне Караганда Актобе каласынын ap6ip тургынына 210 кг-нан зиянды заттар келе-Л1, бул Алматы каласымен салыстырганда 2,5 еседей коп.Эрi енерка-cinKe- жацын орналаекан аГпактардагы адамдарда демгкпе ауруы 2,52,7 есе, кдрын жарасы мен тшек-карын аурулары 1,3-1,5 есе жиг ушрасады, сочил жылдары тургындардын катерлг гсткпен ауруыныц да nein кеткещцг! байкалып отыр.Мэселен,1975 жилы 100 мын адам-ныч ос!,! аурумен 138,1 ayuptn, бул корсеткш 1582 жылы 223,5 бол-ды. " Калада онкологиялык ауыр/ облыстын село тургындарнна караганда о есе, ал республикалык корсетк1шке Караганда 4 есе коп екендггт айтилып, Актобе окологиясыныц кун санап аскинуц,оган ",арсы колданылып ?гаткан шаралардыц ете мардыисыз екенх сипаттал-ды.Экология мэселе;м 1919 гылдан бастап кегертлгентмен табигат-ты булд1руи{лермен курес елеус{з калып отырган.Каншагла рет гор астм сулагшшн улацип жатканын afiTun.TÏnTi тазарту кондыргылары-ниц сырылган. жобасын салап thictî орындарга ж{бергш хаттаг.кз-тынас !',ага"дар жауапсьп калган. Буны меглекеттхк меншк монопо-лиясиныч жалпыхаликтик меншк корын «гасаудммп деген желеумен коп нэрсеге коз*умбайлык жасагани деп тусгну керек.бмгртл-экхм-ш:л жуйе Орталыктиц ектемдхгхн сактап.улттык рес.пубдикалардич

му,пдег}н ескермвдг. Стлмет басшкларыньга орын ауыстыруь! зкокоми-када асигыи. жартилай жузбгв асырылгаи оксперимент тургндегг парупдл¡лык рэфоркалардан баска ел жачалык а келмзд i.Жер г iл i к т i зкслог'/и маселес.тц ескерллмей, калага, республикага thicti пайда есепке алкчбай, арзап жунысш купли пайдаланып,индхрглген oniM T'/piepiHiH тз-тузяг^ кеткенш, кэешорын басшылыгында уне-MI орыс улчиныц ик1ЛД1?х! отыргацьгн деладагы алгы ipi одактык, кэс 1пориндарды /Ак.тебе ферросплав заводы, "Актюбрептген",мехаии-калик завод, ЛРБ-4С5, карма заводы, арак заводы/ зерттегекде коз жотк i зд! к. Вудан баска калада II республик алы»; касхпорындар . болса, овин :ш:ндегг оте иацы.зды роль аткараташ'"Актюбинсксель-маш" заводы Солгаидиктал, оган да толыгырак токтальш кетт!к.

Ал.пдкен эуьгр индустрия«!, дамитип, алдычгы орынга шгып, артта калган даууш елдерге аяибай- кемек беруге тырыскан, сейттп социалисттк сйстеманк?) артш:шлыгь1н керсетпекпп болг«н тотали-тарлык хуЯе карапайым хдлинты "жаркын (Золшпакпен" умхттендх-г:п келген. Халыктзд г.ажетш отейтхн ту тыну товарларьм /"Б" то-бин/ €нд!р:у, екеркест саласын дал«ту соцги нэселеге айнал-

ган.Актобеде алпысынан гылдарга дейхн тутыну заттарын болар-болмас мелиерде усак кзспшШк артель дер пыгагып келгенг.кейткгг каданын Батые Гдзакстан оконоу.икалик аудануныч -эк1мш1Лтк орталы-гына айг.алуы, усак ас тел ьдердш таран,жен гл океркесгп салалари-нин sein, дамуи.ча жагдай жасаганн, каладаги тара тыл ган кзсхпшхлдхк артельдэрдтн орнына 1961 жшш ттгш, мебель, аяк кихм, токнка буйшддары рабрикалара, лак-бояу заводы курылганы силатталып,70-ш:,80-пп гылдары бул кес!пор^эдар да зкстенсивтт /сапа емео, с&н дш-iy жотана туе in, технжалык, прогресс пен оксноми-

калык етнмулди жеткШкт1 дэрежеде цолданСагада.сокыч салдаринаь тутынуге. ¡уажетт г товарлардин 60 процентt Ну im кымбат болса да,

басца жактан екал inin отиргацц айтылди.*

Каляда женхл ензркэс innen катар тур гиндарп.ьщ »сколем талап--Т1Лег1Н кундел1кт! канагаттандирып огыратын тамак oi:epKaci6t да-мып.ет комбинаты кецейтШп.сут жэке нал паводтарч жш;а тзхника-мен жабдишлди.

Актебеце цурылыг. iciuin дамуы куршшс матерналдарын дайынлау мен en.niryre тгкелей байламыста болди.Ipi курилыс тресг "Актюбуил-строй" курьлып.уй курылысы комбинаты, кiрп 1Ш завода, а.^альт-бетон

заводы :ске косилып, кала зкономикасынын дамулк хана сат^га кетер-?

д{. Алайда,кас шориндардич улгайип,салоаралыи; мамандануиныч кушеЗе тусут сыцаржактилау журш,жерг1Л1ктт жердщ ерекшелiгi,улттьа', ми--мандар даярлау,жеттлдгру мэселесх ескерхлмегенгке кегил болтид!.

70-80-чп1 жылдары енеркасхп ориндари мол енгм бертп, жоепарла-ры асыра орындалганымек,халиктин,республиканы.'1 байлыгы артпады, шыгарылган онхмге жумсалган ецбек пен ол уппн тэленеттн ечСек акинац мелшегг еэйнес болмай, Казахстан коптеген елдер мен Одак-тыц тег 1 н ¡пиизат козшэ айналди.Вр! халыктыч катисуинсыз,к-зс1п-орындагдыч куш-куаты есептелмей, шшпзят цоры ескерхлмей дасалга'-1 жоспарлар phim ¡шгаруда сапа емес, сан кууга.тумлстылардц?; чнта-икыласл) тсмендетуге зкелхп соктыргаки, оси кагдайлардш; ltofaii дамуцндагы токцрау мен экологиядагы дагдпрыстын бас ты сеС?;птп,г нтц oipi болгандыгы айталдк.

Т. АОМА, 1773 ч., I-?., 5-гс, Т-пЛктобе област^к, мемлек-?тт гк архив!,'.

;:.Л0!«,,ЧС-к.,5-т.,197-1с, Ю-п.

Кала экономикасын дамытуда бхлтктг кадрлар жэне еч алдымен яумасшы табы шешупп роль атцардц.

Кумисшылар патарын толыктырудщ негчэН коз1 мен форыалары эр турлI болды. Кдяакстандагы тын жэне тщайган жерлердг игеру-ге байланысты келгендердхн бхршаыа бол1гт,эскерден кайткан солдат-тар енд5?с ориндарьшда жумыска орналасты.Согыстан кейхнгт уакыт шхндегт уг>д1КС1Э жушсшы татарин толиктирип отырган негчгзг: коя-2'Л! б1рх жалпы бШм беретш мектептг бпИрушлер болганы, 1975 жили гана орта мектептг бтрген 700-дей жас жетк 1ншек Актобе кзс1:юривдаринда,курылыстар мен уйимдарда жумысшы катарин толик-тцргани байналди.^

Жумысшылардын, бШьпн жет1лд1рудщ, кэсштхк-техникалык оку-дарга дайиндаудьщ алгадщы баспалдагы кешк1 мектептердх ашу жумысы согые уакытынан бас тал-ак, жолга койилды. 1945-47-ш оку жылында ка-лада 3 жушешы у ас тар мектеб1 болип, онда 294 окушы окиса, арасын-

. п

да бцде-бтр капак болган жок.' 1954 жыли кала 5юджетшен жумысшы }?астар мектеб1не 15 мыц сок каржы бол гид:. 1959.жылы калада 4

4

кеогсг мекгеп белил,713 окушны окитса, 19-30-51 оку жилинда опуши

сани 004-ке жетт: /ониц 54-т каяак/^ Сегг-пнпп бесжылдыц жилдарин-

да кешк: мектептерд! 9 мыц 900-дей жумысшы'жастар бхттр-ш шикти.0

1972 жили Ацтобеде маман жумысшылар даярлаудц гуяеге асира-

7

ты:' о кес гпт1к-техникалык училище, болса, цачхр онш( саны -9-га жетт!.

I.АСМА.30-к.,7-т.,379-Iс 83-п.

•1. АОМА, к'-т., 979-1 с, оз-п. •3, Сснда,?;! -к. * \ - т., 57- * с, 3-п.

ксендз, ,7-7, Ь;-:-:с,о-4-п.

аоптеген жумысшылар, инженер-техник кыяметкерлер жумыс icTeti rypin ея бхлхмдерхн унемi кетпк: жэне сырттан окы.татын орта жэне жогаргы оку орындарында жеттлдгргп отырганы, "Актюбрентген"' яаводыныи жанында кыскартылган екг жылдык программамен окыта-тын кешк1 химиялык- механикалык техникум болуы.тек кана 1957 жылы осы яаводта 215 жумысш ондгргстгк мамавдыгын арттырып,40 адам eKiHffli мамандыкты иелентп,114 жаца маман жумысшы даярлач-ганы иг1л1кт! ic ретхнде аталды.

Маман жумысшылардыц саныныц всу1не,енертапкьпптык пен жанашылдыкка карай бет буруына.эр турл1 жарыстардыч да .'катарw-нан бгрнеше мамандык игеру, шикгзатты унемдеу, жоспардан тгс кор жинау.т.б./ ecepi болганы кептеген фактглермен далелдендх.

деген екгншх тарауда кала курылксыньщ дамуындагы жетхстхктермен катар кемшШктер соз болып, кэла халкынын элеуметтгк- турмыстык дэрежесхнхн денгэйт керсетхледь Кала курылысын жеттлдхруге болхнген каржы колемi жыл сайын артып кала аумагы кецхгенгмен, каланы дамытудын Бас жоспарында жгбер-хлген кателхктер.кала басшылыгыныц кала тагдырына жауап беретш эр турл1 комитеттер, комиссиялар мен санинспекциялардыт? кь/яме-тхн уйлестхре алмаганы, сонын эсегхнен бугхнг1 кук! зкологиянын аскынып, Kayin тудыруы, жерг1лп;т1 халыктыч улттык муддесхне нуксан кел^ртлух, тургындардьщ элеуметтхк- турмыстык дэрежесх-hih котерглмеуь коп мхндеттердхи шепплмей келенкеде калуы баян-далада- Елупшх подари укхметтхп калаларда тишдхлтгч жсгарц 4-5 кабатты уйлер салудын кажеттхл^х жeнiндeгi нускаулары елеу-ein калып, кала курылысы курылыс техникасыыен, матеркалдагмен

налар жаСдыктзлып, жан.здил курылыодылардин ондтр{ске енгхпгем бай тэттрибес: ескеНлмелг.Сонич салдарынан ккгобе капасынм! *алпы тургын уй корыныц 50 процентт бтр цабатты уйлер болды.Осын-даР эр туг л I себе .термен тургын уЙ курылысы кала орталигинда баяу турее.оныц есес5че жеке монпйк уй салушлар есеб!нен кала шетгнде завод поселкаоыида курщас шапшац журдр.Вхрак жоспарсыэ, енд1р1С

о:дадасына *&кь'Идатип салингандиктан тургындар кэсшорин тут!нгн

' »

а тс к сп, пай -кал дак суларнн кеспп жургенг екгнгттЬ

Кала карккцца да!.«л,онеркос1П ориндарьмын саны кебеЯген1мен, халыктыц накты турмыстик жагдаЙи жаксарып кеткен жок.Согыстан неЯхн'Н.куиГ бугтнге деЙгнг г уакпттагы кала туртьшдаринин елеу-метт пс-турм^сть';', жягдаЯи тек орташа дорекеде га.ча болгани белг}-лх.СондаЯ децгеЯде уетау.хялык, тутынатин товарлар /"Б" тобын/ пыгаруды белг1л! 61р молшерде пектеп,"жаркын болашакпен","ксмму-ки-да-ен" умтттендхрген идеологий укхмет саясатиныц да негШ болтаны, ал "олеум&ттхк-туриъктык жагдаРвыч жаксчруы" деген сол.са-лыстырналы турде злынгшм,халык сани ослп, кела улкеМп.жыддар жилжиган сайын, белгьтт бхр молше;де тургяндар турмисында да ал-га бесуавдык бол га та керсбТ1лед1.Шндыгындд 70-ш жилдарга де!Чн чЛсунотт1к о ал ада олгй жилжулылин. болды, 50-50-ш:л жилдары кала тургандара ада?! екбехтт, тэртхп лен хауаг.керштлтк, ар-угтть: баете м:ндет деп санэды. 70-00-шт ж.члдардаги зкоюмтаадагы дагдарыс алеунеттгк саланы да кдмтыды. 19В5 жилы семнич кули 1900 .жылгы кунин&н томеццеп 54 тиынга тон белди.%<штеген товарлар мен арык-тул!г багаси кейде аяык.кейде жасирин кымбаттадц,онин 0Э1 де тапки болди.Тургындардик дукекдерде бгрнеше сагат^ар бойи кезекке туруи а детке айналип.сэпасыл то нар л ар сатилда.Ссйт^п.саудада та-

I'.Учебное пособУэ по истории Казахстана с древнейших времен до наших днеР.С-148.

лан-тараждьгк,цогамда енкарлык.кылмис пен маехгунеид1К épic алды.

Тургин у Я масел ¡.¿i шеайлмей, оньщ ececitse 70-80-шт жылдарк партия

комитеттершш дандарадай кымбат уйлерг мен сарай- реэмденциялари

салынып, парт и у; мен идеология каралайым хальщты цоркытып устаудыл

4 - '

куралына а;;!налгани аиык айталды.

• Согкстан кей-

ÍHri 50-шi |ШЛдардагы колайлы саяси жэнз экономикёлин; жагдайлар

халыкда бЦхм беру ícíh одан api дамдуга кемектестЫЛактеп сан;,Р

есхп.балаларди мектепке тартудш^ ор турлх шаралары колданилды.

1950-51 оку жылында Актебеде барлыгы 20 мектеп Солса, соныц бх-

peyi гана /1!=б/ капан; мектеб: болды.Кала басшылыгкндагы орьтс улты-

ньщ окхлдерхкхн казак тхл1,тарихы, жергхлЬстх жердхн ерекиелгкте-

рх туралы ойлангысц да келмедх.Сейтхп.улттык бет алиска улкен

зиян келт1р1лгенх,1989 жылы калада 34 мектептэ 34 цыц окупи оккса,

соньщ Ю мыцдайи казак тШн окымагана, сойтхп 8872 казак баласи-

ныц уш мычы оз т1Л1кен дархеалмагани^,буган косшста кала мектепте-

ршде казак тхл{нен 82 мугалИл с абак, Серее,ониц 18—i гана казак

Т1Л1 маманы болганы баяндалды.Оку-агарту саласиндагн жоттстгктер

Д1Н барлыгы да Орталыктыц арэласуымен,солардьщ багыт-багдарымёи

жузеге асып.орта жене жогаргы оку орындарыньп} ашшып-жабилуы

уппн де Москванын руксаты керек болды.Сейтт.когамдык-саясн cmíj-де евроцентризм принцип! басым' болып, казак ултынын мемлекеттхк

суверенитет! мойындалмаган. •

Калада мэдени-агарту саласында. "БЪпм" ксгамы.когамцык негхз-

дег1 мэдениет универеитеттарi,халактык университетт&р иг!лхкт{ ic-

тер аткарды.Кпубтар уй1гмелхк жумкетан бхрте-бхрте мэдениет уПле-

рш,студиялар,халык театрларын,филармонияларды уйымдастаруга кош?}

Тек мэдени-агарту жумыстарынын барлыгы да орыс тШнда жургхзгле-

I.Коммунизм жолы.- 17 кацтар.-1990.

■пнх аныкталды. Кдлада орыстандыру саясаты 1949-50 жылдардан бастап кушейе тускенх,казак улттык мэдениет1 кемескменш, улттык сез!м! тапталганы айтыльт.мадени-агарту жумыстарыныц сыцаржакты-

лагы корсет1лед1.

Корытындзда зерттеу кумысытжалпы корытьгнды жасалып,мацызды мэселелер бойынша тужырымдар мен усыныотар айтылды.

Автор Актебе каласыныц тарихын улттык мудце тургысында зерт-тей келе.иенплмеген кеп масел ел ерд in туй1Н1Н табуга, болашак.та ца-гел!ктер >:iбегыеуг-е cen-irin TKrinyi мумктн мынадай усыныстар айта-д.ы: ■

- кала зк!мдер1не к;алалардыц дамуыньщ зандылыгын уйрет1П, арнаулы ку.элп; берет ïh семинар-курстарды уйымдастыратын кез жеткен сия^ты.

- казак, ултыныц коп жылдар бойгы улттык муддес1не келтьр1лген зиянныц етем1,телем1 ретшде каладагы уйС1з казактарга жен1ЛД1кпен пэтер беру ец Састы мэселенщ'бгрг ретгнде каралсын.

1.Bip гаводтыц таркхы//Б1Л1М жэне ечбек.1985.№12.42-43 беттер.

2. Из истории организации и деятельности Актюбинского педагогического учили.ца /1937-1970 гг.///Вопросы истории и историографии культуры Казахстана.Сборник научн.ст.Алма-Ата,1988.С.20-22

3.Актобе каласыныч экологиясы //Деп.в КазГОСИНТИ 180394.р.4725, к-94,13-бет. ■

1.Калалагди каркынпы дамытудын маниэлы проблемалары /Ак.тобе каласы Оойагак/ //Деп.вКазГОСИНТИ,180394,р.4724,к-94,15-бет.

5.Экология и проблемы урбанизации /на примере. Западного Казахстана

//Материалы . конкуренции "Проблемы Западного Казахстана".23-24 мая 1991. ГУрьев, 1991.C.I8-2I.

оЛугкл ilrA тубучз,казак тiлi канымиз./Актобе кдласыныч материад-дагы бойшгла/ //Материалы Алма-Атинской международной научно-практической коиЗетеиции "Тюркоязычные средства информации в изменяющемся ми;е" Казахстан.20-22.мая 1992 г. Алма-Ата, 1992.С.95-97.

НУРГАЛЫМОВА нулжан Салыковна

Диссертационная работа на соискание ученой степени кандидата исторических наук "История города Актюбинска"/194б-1991 гг./посвящена всестороннему изучению и анализу становления крупного промышленного центра в Казахстане.

В исследовании показываются основные положительные и отрицательные факторы, влияющие на роет численности населения, экологию,образование,культуру современного промывденно-эконо-мического центра в Западно-Казахстанском регионе республики"' города Актюбинска.

Для научной цели в этой работе использованы архивные документы, которые сегодня открывают новые страницы истории в становлении национальной экономики.Так же дается оценка пагубного влияния централизованно-бюрократического управления России на нашу промышленную экономику.

Диссертация состоит из введения,3-х глав,заключения и списка использованной литературы.-

XIITHG AXiOfjÇ VA GUDZHAN SALÏCKUZU,

The thssia is writtsn for n degree cf the Historical Science on the thece " The" History of Aqtobe" is devoted fco fcha detailed iavastigation and scientific analysis .. tit tha ccaatructicu and the development of the great iu^cr--taat industrial center1 of Kazakhst,»n - nqtcbe.

The auther sho.is tjif. induatrial economic development temper o- the specialized ncwiera smd townsmen, ita ecelegy, the useful and useless oi'the iatonsjve growing, the social* level of to-rcsBcn, the dxreel-io:! c.i' '»ducifcioa and sultora «hioh Includes the poriod fi-oa 19'^S till 1991 in. the dissertation .varie«

The' raoin siontific aim of th? invsotigationia to find bu'o the coloaial politics of Bussia, the unbridled administrative- bureaucratic eystsa of ierçtre on the basis of ncn-use tu'ehivs' fftotc; according to fie raquirment cf tirae on the national intarect. Tho result of tfw work ovens1 tha face of the' historical truth,

ïlia dissertation ccQolsto of an intcroducbir-n, 3 chapters, a conclusion and roferoncica.