автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.02
диссертация на тему:
Изустная литература в системе башкирской словесности

  • Год: 2001
  • Автор научной работы: Идельбаев, Мирас Хамзович
  • Ученая cтепень: доктора филологических наук
  • Место защиты диссертации: Уфа
  • Код cпециальности ВАК: 10.01.02
Диссертация по филологии на тему 'Изустная литература в системе башкирской словесности'

Текст диссертации на тему "Изустная литература в системе башкирской словесности"

: и 6 ~ 7^/ 7 СУ О -/[

БАШКИРСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ

Идельбаев Мирас Хамзович

Изустная литература в системе башкирской словесности

Специальность: 10.01.02 — Литература народов РФ

(башкирская литература)

Диссертация на соискание ученой степени доктора филологических наук

Научный консультант: Заведующий кафедрой башкирской

литературы и фольклора

Башкирского государственного

университета, доктор филологических наук, профессор, член-корреспондент Академии наук Республики Башкортостан Р.Н.Баимов

Президиум ВАК Рсгс~-"-

'/Диссертация написана на башкирском языке е от " ЩЩЬШ^ г., №

¡решение о

рксудкл ученую степень А ОЗгС . _

/ ' \ гП Л _ ОПП1

БАНГКОРТ ДЭУЛЭТ УНИВЕРСИТЕТЫ

И^елбаев Мирас Хэмзэ улы

Бангкорт Ьу? сэнгэте системаЬында ауы^-тел э^эбиэте

Специальность: 10.01.02 — РФ хальгктары э^эбиэте

(бангкорт э^эбиэте)

Филология фэндэре докторы билми дэрэжэЬенэ я^ылган диссертация

Рилми консультанты: Бангкорт дэулэт университетынын,

бангкорт э^эбиэте Ьэм фольклоры кафедраЬы медире, филология фэндэре докторы, профессор, Башкортостан республикаЬы Фэндэр академияИыныц агза-корреспонденты Р.Н.Байымов

9Ф0 — 2001

ИНЕШ

Баштсорт э^эбиэте гилемендэ "ауы?-тел э^эбиэте" тигэн Иу? — термин буларатс — XX быуаттыц 70-се йылдарында 'кулланыла башланы. Иц тэу?э ул Г.Б.Хесэйеновтьщ революцияга тиклем э^эбиэткэ арналган хе^мэттэрендэ телгэ алынды (92, 16—18; 93, 26— 42; 97, 43—61; 95, 67—80)1, а^агыратс бутэн галимдар тарафынан галми эйлэнешкэ индерелде (40; 153; 173; 51; 202; 204; 64; 65; 85; 101; 102). Шулай §а был термин уценен; теп асылындагы гкулланылышын ти$ генэ таба алмай а^апланды. Йыш гкына галимдар уны "халы'к ижады" тешенсэЬе менэн бутабырачк йеретте (3; 49; 89). Асылда иЬэ Иу? сэнгэтендэ ауы^-тел э^эбиэте куренешенец барлыгы Иэм махсус термин рэуешендэ ткулланылыуы бе^ец телэк-ихтыяр^ар^ан гына тормай. Э^эбиэт гилеме донъяИында хэ^ер ул ярайИы ук киц таралган. Еалимдарфьщ уга тсасандан мерэжэгэт итэ башлауы теге йэки был халытс э^эбиэте тарихыныц ейрэнелеу кимэленэ бэйлэнгэн. Терки телле Иу? сэнгэте даирэЬен генэ алганда ла, Урта Азия, ТСа^агстан, Кавказ халытстары эдэбиэте гилемендэ ауыф-тел э^эбиэте тураЬында Урал—Волга буйы тебэгенэн, атап эйткэндэ, башчкорттарзан байтатска алдаратс, XX быуаттыц 20—30-сы йылдарында фэнни ниге^фэ Ьу? йеретелэ башланы. Хэйер, ул ватсытта бе^э лэ Е.Вилдановтыц, С.Мирасовтыц, Е.Амантайфыщ айырым мэтсэлэлэрендэ Иу^ сэнгэтенец, халытс ижады менэн я$ма э^эбиэттэн башка, есенсе тере барлыгы хатсында эйтелде, тик ул куренеш бутэнсэрэк исемлэнде (2; 3; 37; 38; 39; 44; 45; 68; 70).

Э нэмэ Ьуц ул ауы^-тел э^эбиэте? Ьу? сэнгэте донъяЬында ниндэй урынды алып тора? Башгкорт э^эбиэте гилемендэ нишлэп быгаса ньшлап ейрэнелмэгэн?

Тэу?э яп-ябай гына хэткитсэтте и<?кэ тешерэйек.

1 Э^эбиэт исемлеге хе^мэттен, а^агында килтерелэ. Текста йэйэ эсендэ китаптьщ йэ мэ'кэлэнец рэт Ьаны, етер аша биттэр Ьаны, нектэле втер аша артабангы Ьылтанмалар курЬэтелгэн.

Билдэле булыуынса, Иу? сэнгэтенец иц боронго куренеше — халытс ижады, тип эйтергэ кунеккэнбе^. Халытстыц уй-тсараштарын, эстетик идеалын сагылдырган, телдэн-телгэ таралган э<?эр?эр$е "халытс ижады" тибе?. Э^эбиэт иЬэ — айырым шэхестен, ижад емеше, уныц донъяга шэхси тсараштарыныц, эстетик баЬаИынын,

сарылышы. Ауы^-тел э^эбиэте тип эйтэбеф икэн — тимэк, бер кеше тарафынан телдэн сыгарылып, шул шэхестец уй-тсараштарыныц туплаган ижад емешенец телдэн-телгэ таралыуын ку? уцында тотабыф. Ижад ителеуенец Ьэм халытска еткерелеуенец телдэн баштсарылыуы ар'каЬында ул, бер ятстан, я§ма э^эбиэттэн боронгоратс (я^ма барлытска килгэнгэ тиклем ул йэшэй алган). Икенсе я'ктан, ошо ук сэбэп арткаЬында, ул, элбиттэ, халытс ижады менэн тыгы^ бэйле. Уйлап 'караЬа'к, фольклорный; да купселек поэтик жанр^арын тэу баш лап бер кеше — ниндэй булЬа Ьу^ ортаЬы ижад иткэн. Тимэк, конкрет авторы булган. А^атс баштсалар элэктереп алып, тотош халытстыц, замандын, эстетик талаптарына яратслаштырып, у^гэрештэр индергэн. Ватсыттар утеп, беренсе авторы онотолгас, уныц ижад емеше фольклор тексына эуерелеп киткэн. Йэгни, халытс ижадынын, поэтик жанр^агы ткайИы бер эдэр^эре иц тэу этапта купмелер вачкыт ауы?-тел э^эбиэте рэуешендэ йерегэн. Ошо ватсыттыц Иуфымы, ижад итеусенец одталыгына, эдэр^ец йекмэткеЬенэ, жанр у^енсэлегенэ, художество кимэленэ, гкабул итеусенец (халытстыц) йэшэу шарттарына, ихтыяждарына Ь.б сэбэптэргэ ткарап, терло о^айлылытста булган. Билдэле шарттар^а чкайЬы бер автор^ар Ьэм улар^ыц эдэр^эре, фольклорга Ь.эм я$ма э^эбиэткэ ун идэбенэ йогонто яЬаган хэлдэ лэ, улар эсендэ ткапыл гына йотолоп -калмаган, э икеЬе менэн дэ йэнэш йэшэй биргэн. Я$ма эфэбиэт (тэу^э гкулъя^ма хэлендэ, а^атс бармала) барлытгчка килгэс, ауы^-тел э^эбиэте уныц менэн дэ тыгы^ менэсэбэткэ инэ. Улар^ы ара ягкынайтгкан теп уртатслытс — конкрет автор тарафынан ижад ителеу^э. Телдэн ижад итеусе Ьу? одтаИы укыу-я?ыу Ьенэренэ эйэ

була тсалЬа, уныц э<?эр?эренец я^мала ла таралып китеу ихтималлыгы Ьа-кланган. Купселек осратста иЬэ ауы^-тел э;?эбиэте я?ма э^эбиэт менэн "тыныс Ьыйышып" йэшэгэн.

Тимэк, ауыф-тел э^эбиэте — фольклор менэн я^ма э^эбиэт араЬында барлытска килеп, улар^ы тоташтырыусы сара гына тугел, э икеЬенэ лэ йогонто яЬап, репертуар^арын тулыландырып торган Иэм быуаттар буйы йэшэу Ьэлэтлегенэ эйэ булган у? аллы куренеш — Ьу? сэнгэтенец оло бер тармагы ул. Шул уте ватсытта Иэр халытс э^эбиэтендэ уныц йэшэу сиктэре лэ бар. Фольклор менэн яра э^эбиэт у? сиратында у га л а кесле йогонто яЬай. Эгэр фольклор уныц и<?эбенэ у? репертуарын байытИа, я?ма э^эбиэт айырым бер осор^а ауыд-тел э^эбиэтен бетенлэй "йоторга" мемкин. Был осор^оц тсасан икэнлеге лэ билдэле: беренсе сиратта я?маныц, йэки грамоталылытстыц, массалар араИында тсасан тотош утеп инеуе менэн бэйлэнгэн. Куренеуенсэ, Ьу? сэнгэте тарихында ауы^-тел э^эбиэте — ватсытлы куренеш. Лэкин шул ватсытлылытс, теге йэки был халыгктыц тарихи удеш у^енсэлектэренэ ъ:арап, бер нисэ быуат'ка, хатта мецэр йылдарга Иу^ылырга мемкин. Ауыф-тел э^эбиэте, асылда, купселек э^эбиэттэр урешендэ я?ма барлытстса килгэнгэ тиклемге бер этапты тэшкил итэ, айырым шарттар^а иЬэ я^маныц бетэ социаль чкатламдарга утеп инеп бетеуенэ тиклем йэшэй бирэ. Шулай булгас, теге йэки был халыпктыц Ьу? сэнгэте тарихында ауы^-тел э^эбиэтенец купме ватсыт йэшэуе, я^ма э^эбиэткэ тсасан тсушылыуы я^маныц тсасан барлытктса килеуенэ Иэм халытк чкатламдарын ниндэй кимэлдэ солгап алыуы менэн ацлатылырга тейеш Ьыматс. Лэкин был шарт Иэр сатс мотлатс тугел (сэбэптэре хагкында алдагы булектэрдэ Иу? тсу^гатылыр). Тепкел боронгонан бегенгегэ ку? ЬалЬатк, ер шарыныц терле тебэктэрендэ, яфманыц ячкынса бер ук кимэлдэ удешкэнлегенэ тсарамадтан, ауы?-тел э?эбиэтенец гумер офонлого терлесэ икэнлеге асытсланыр. "Европалы булмаган э^эбиэттэр^э бе$ тап Европаса методтар Ьэм жанр^ар э^лэргэ тырышабы:?, э уг^эрендэге куптэнге Иэм нычклы тамырлы, лэкин та?а

Европаса моделгэ тура килмэгэн методтар^ы Иэм жанр^ар^ы "елгермэгэндэр", "а^атскаса эшлэп еткерелмэгэндэр" рэтенэ индерэбе^", — ти тсазатс галимы М.Т.Дусейнов, Азия Ьэм Африканын, кусмэ халы'ктарында бик борондан йэшэп килгэн ауы^-тел э^эбиэте методтарын Ьэм жанр^арын ку$ уцында тотоп (246, 46).

Кенсыгыш традицияларына ниге^лэнгэн терки халы'ктарынын, я^маИы Ьвм я?ма э^эбиэте лэ бик боронго. Терки?эр, билдэле булыуы-нса, мец ярым йыл элек ук руник я?ма менэн, Иуцгы мен; йыллычк буйына гэрэп графикаЬы менэн фай^аланган. Хэ^ергэсэ Иатсланган я^ма э^эби чкоморттсыларыныц тсайЬылары шул дэуер^ец теге яте сик-тэре тирэЬендэ тыуган. Шулай булгас, терки^эр^ец я^мага тиклем эл-лэ купме ватсыт йэшэп яттсан Ьэм купселектэ XX быуаттса тиклем дауам итеп килгэн ауы^-тел э^эбиэтенец ни дэрэжэлэ боронгологон са-малауы ауыр тугел. Баш'корт ауы^-тел э^эбиэтенец шишмэ башын да баш'корт фольклорыныц Ьэм терки я?ма чкомарттсыларыньщ тэу сы-гана'ктары тирэЬенэн э^лэргэ кэрэк. Баш'корт фольклоры, М.Буран-голов эйтмешлэй, "халытс менэн бергэ тыуган Ьэм гумер буйы уны о^атып килгэн" (33, 15). Уныц барлытска килеу датаИын быуаттар улеэме менэн дэ билдэлэу мемкин тугел. Нуцгы йылдар^а "Урал батыр" эпосыныц ижад ителеуенэ дурт мец, хатта ун мец йыл самаЬы ти-гэн фараз итеу^эр йерей башланы (46; 72). Бындай фараздар^ы интсар итергэ лэ, ятсларга ла, автор^ары менэн бэхэскэ инергэ лэ идэп ютк. Кен кеуек асы'к, ецеусе ти§ генэ табылмаясатк. ШуныЬы бэхэсЬед — был эпостыц, тимэк, баш'корт халытс ижадыныц Ьэм ауы^-тел э^эбиэ-тенец (уныц иц тэу формаларыныц) йэше мецэр йыллап ирэплэнэ. Ьэр хэлдэ, беглец эраныц тэуге бер мец йыллыгы башында ауы^-тел э?э-биэте куренеше ньжлы урын алган, тип 'карарга кэрэк. Баш'корттарга бэйле терки я^ма тсомарттсыларыньщ да гумере йэш тугел. Руник я?-малардан алып ирэплэгэндэ генэ лэ — алда эйткэнебе^сэ, мец ярым йыл самаЬы. Йэгни, шул ва'кыттан алып баш'корт ауы^-тел э^эбиэте я$ма 'комарт'кылар менэн йэнэш йэшэгэн, тигэн Ьу$. Баш'корт Ьу$ сэн-

гэтенец ошо у^енсэлекле теренец (ауы^-тел э^эбиэтенец) был яте сиге XX быуаттыц уртаИы менэн билдэлэнэ. Быгаса бары тик телдэн генэ ижад иткэн сэсэндэр^ец бетеуе, сэсэн исеменэ лайы'к шэхестэр э<?эр$э-ренец утсыусыга фэтсэт барма аша гына еткерелэ башлауы 50-се йыл-дарга тура килэ.

Инештэ ошога тиклем эйтелгэндэр^ец Ьэр Ьейлэме тиерлек утсыусыла шик уятыу, уны бэхескэ ынтылдырыу ихтималлыгы Ьи^елеп тора. Сенки уде ук бэхэсле куренеш Иымагк тойолган ауыд-тел эдэбиэте тирэЬендэ бе^ец тарафтан элегэ дейем генэ Ьуд йеретелде. Нигелле тикшеренеугэ ынтылыш теп булектэрдэ яИаласачк. Эммэ шул бэхэслелек ситуацияЬы бе^дэ ауы^-тел э^эбиэте куренешенец быгаса ейрэнелмэгэнлеген, мотлатс ейрэнелергэ тейешлеген дэлиллэмэйме? Ошо хэл диссертацияла кутэрелгэн проблеманыц ни дэрэжэлэ актуаллеге хачкында Ьейлэй. Баш'корт э^эбиэте гилеменец бегенге торошон куз алдынан уткэрэйек. Ьуд ютк, хэ^ерге кендэ ул югары кимэлдэ урешкэн. Россия халытстары, терки донъяЬы фонында Ьис тэ кэм-хурга ,калырлы,к хэлдэ тугел. Эдэбиэт тарихы, эдэбиэт теорияЬы ентекле ейрэнелде, боронго эдэби тсомарттсылар^ы у? эсенэ алган антологик, хрестоматик бармалар сыгарыла килэ (1; 9; 25; 26; 27; 60; 74; 105; 106; 290). Ьуцгы 20—25 йыл эсендэге э^эби бэйлэнештэр, терле э^эби-гилми саралар Ьыгымталарына таянып эйткэндэ, баш'корт э^эбиэте гилеменен, у<?еш тэжрибэЬенэ илебе^^эге бутэн хальгктар галимдары тсыйыу мерэжэгэт итэ ала. Бары тик бер генэ елкэлэ бе? терки телле коллегаларыбы^ан арттаратс тсалганбыд. Югарыла билдэлэгэнсэ, белгестэребед тарафынан ауыф-тел эдэбиэтенец баш'корт Ьу^ сэнгэтенэн айырылгыИыд икэнлеге танылЬа ла, уны ец Иы^ганып ейрэнергэ быгаса форсат теймэне. Был елкэ инде артабан да атс тап булып тсала алмай. Хэ^ерге ва'кытта — э^эбиэт гилеменец меЬим елкэлэре тамам асы'кланып бетэ барган сатста — халтсыбыззыц Иуд сэнгэте уреше законлытстарын терле ятслап аныгы-ратс куд алдына бартырыу есен, уныц теп тарматстары бэйлэнешен

дере<?ерэк куреу есен ауы?-тел э^эбиэтен фэнни ейрэнеу баш'ка елкэлэр кимэленэ кутэрелергэ тейеш. Диссертацияныц матссаты тап ошо мэсьэлэгэ йунэлтелгэн: башткорт ауы^-тел э^эбиэтен фольклор Ьэм яфма э^эбиэт менэн йэнэш, йэгни тотош Ьу? сэнгэте удеше системаИында тсарау. Хе^мэт тубэндэге бурыстар^ы ку? уцында тота:

— ауыф-тел э^эбиэте тешенсэИенец тэбигэтен асытслау;

— кешелек Иу^ сэнгэтендэ уныц терло тарихи дэуер^эр^эге, терле ерлектэге йэшэу формаларын, у<?еш у^енсэлектэрен ку^этеу;

— теп жанр^арын, улар^ыц асылын билдэлэу;

— ауы^-тел э^эбиэтенец Ьэм халытс ижадыныц уртатс Иэм айырмалы я'ктарын асыу, у^-ара йогонтоИон байткау;

— ауы^-тел э^эбиэтенец я$ма э^эбиэткэ менэсэбэтен ейрэнеу;

— баштсорт ауы^-тел эдэбиэтенец донъя Ьуф сэнгэте фонындагы у^енсэлектэрен тикшереу;

— терки телле йырау^ар^ын; Ьэм баппсорт сэсэндэренец ил тарихындагы, ижтимаги-сэйэси тормоштагы, Ьу? сэнгэте удешендэге ролен я'ктыртыу;

— баш-корт ауы^-тел э^эбиэтенец боронго, урта быуаттар^агы, Иуцгыра'к осор^агы торошон ку^этеу, поэтик уденсэлектэрен асытслау, баштсорт Ьуф сэнгэте системаЬындагы унын, урынын билдэлэу.

Диссертацияныц теоретик Ьэм методологик ниге^е булып Ьу? сэнгэте тарихы Иэм теорияИы елкэЬендэге тикшеренеу^эр тэжрибэЬе хе^мэт итте. Тарихи-сагыштырма, тарихи-типологик ку^этеу^эргэ Иэм системалы анализ методына е<?тенлек бирелде.

Сыганатс рэуешендэ автор^ары билдэле булган Ьэм билдэЬе? ауыф-тел э?эби тсомарттсыларына, халыга ижады эдэр^эренэ, тсулъя^ма Ьэм ба<?ма э^эбиэт текстарына мерэжэгэт ителде.

Эш барышында, Ьис Ьу^Ье^, хе^мэттэ тсу^гатылган тикшеренеу елкэЬенец ейрэнелеу тарихы и<?эпкэ алынды.

У^эренец эйтер фекер^эрен халытска нэфис Ьуз менэн я^ма аша тугел, э бары тик телдэн еткергэн тэгэйен автор^ар^ыц боронго

дэуердэр^эн ук билдэле булыуы хатсында гилми э^эбиэттэ телгэ алына килэ. Донъя э^эбиэте тарихын ейрэнеуселэр ваткытты Боронго (И<?ке Боронго) донъяга (Древний мир или Старый Древний мир), Яцы Боронго донъяга (Новый Древний мир), У рта быуаттарга Ьэм Яцы дэуергэ булэлэр. И<?ке Боронго донъя hy? сэнгэтенэ тсарата беглец эрага тиклемге XV быуаттан аръягын, э Яцы BopoHFoho — шул ватсыттыц биръягынан башлап бе^ец эраныц тэуге быуаттарына тиклемге Иудымды у? эсенэ ала (180, 53, 140). Шул ук галимдар тормошто художестволы сагылдырыу^ар^ыц иц тэу формаИы ауы^-тел рэуешендэ булыуын бэхесЬе^ билдэлэйфэр. "История литератур Древнего мира показывает, что словесное искусство, сначала только устное, а затем также и письменное, возникает как одна из форм общественного сознания и общественной деятельности", — тип я^а Н.И.Конрад (180, 21).

И<?ке Боронго донъя сиктэрендэ ук ядма]1ы иц боронголар^ан Ьаналган египетлылар^ыц, шумер^ар^ыц h.6. халытстар^ыц э^эбиэткэ дэгуэ итеусе тсомарттсылары ла быгаса телдэн сыгарылган текстарды тсагы^га (папируска) теркэу^эн башлаган (180, 56). Шумер э^эби байлытктарыныц купселек елеше, ватсытында я^ып алынмау артсаЬында, мэцгегэ югалган. Улар^а э^эбиэттец телдэн я^мага

кусеу процесы о^айлы вагкыт дауам иткэн. В.К.Афанасьева билдэлэуенсэ: "Появление письменности, конечно, дало толчок к познанию нового вида искусства, но еще в течение ряда веков (в Двуречье понадобилось на это тысячелетие и даже больше — В.А.) письменная литература должна была завоевать самостоятельность и независимость от устных форм народного творчества. Шумерская литература важна для нас, в частности, тем, что она раскрывает этот процесс перехода устной литературы к письменной (в то время как устные жанры продолжают развиваться по своим законам — В.А.)" (180, 98). Египетлылар^ыц да, шумер^ар^ыц да я^мага тиклемге hy$ сэнгэтен йэ бары тик фольклор, йэ фэтсэт авторлы э^эбиэт тип ацларга

ярамай. Еалимдар улар^ыц икеЬен дэ ку? уцында тота. Шул ук ватсытта авторлытс мэсьэлэЬенэ махсус игтибар ителэ. Ьу§ сэнгэтенец килеп сыгыу тарихына арналган тэуге махсус хе^мэттэр^ец 6epehe "Тарихи поэтика"ныц авторы А.Н.Веселовский, поэтик ацдыц йола синкретизмынан шэхсилэшэ барыу эволюцияЬы хатсында hy? йервтеп, "терле тарихи-мэ^эни зоналар^а" терло типтагы hy? о<?таларына характеристика бирэ. Боронго Ииндтар^а, мэ<?элэн, йырсылар ее теркемгэ буленгэн: 1) индустар^ыц изге легендалары белгестэре; 2) бхараталар, йэгни хальгк легендалары, хэрби подвигтар темаЬына йырлаусылар, урындагы хакимдар^ыц сыгышын Ьэм гаилэ тарихтарын белеуселэр1; 3) иц тубэн тсатлам йырсылары (152, 252). Боронго Грецияныц аэдтары байрамдар^а, дини тантаналар^а ата-бабалар^ыц эштэре (деяния) хатсында йырлагандар, улар инаныулы ихтирам менэн файдаланган, юлба<?ар^ар уларга чкул кутэрергэ ба^нат итмэгэн, каруанда аэдтыц булыуы юлсылар^ы бэлэ-тсазанан чкоттсарып алып калган (152, 248). Бед^ец эрага тиклемге 1-се мец йыллытстыц икенсе яртыИында филъ (йэки филид) исемле hy^ о<?талары ла ятсынса шул уте Ьенэр^эргэ эйэ булгандар (152, 384— 385). Ирландияла бе^ен; эрага тиклемге IV—III быуаттар^а профессиональ йырсылар, боронго Индиялагы кеуек, теркемдэргэ буленгэн: 1) друидтар; 2) шул ук филдар; 3) бардтар. Улар^ыц эшмэкэрлеген Веселовский тубэндэгесэ ацлата: "Они (друиды — М.И.) — хранители религиозно-культового предания.., об ирландских друидах известно, что они не излагали письменно своего учения. В Ирландии они были прорицателями, знахарями, врачами, жрецами, наставниками; освобождены были от военной службы и окружены были почетом; друид шел рядом с королем, во главе общества" (152, 252). ГКайИы гына "тарихи-мэ^эни зонаны", тебэкте йэ ватсытты алып тсарамайытк, халытска йыр аша йэ телдэн мерэжэгэт итеп, йэ Ьис югында бутэн терле Ьенэрдэре менэн (берэ^эклек, шуклытс, эйтешеу,

1 "Бхарата" Ьу?енец боронго Ьинд мифологияНы Ьэм эпостары геройы мэрэнэИе лэ бар (тсарагы?: Мифологический словарь/ Гл. ред. Е.М.Мелетинский. М.: Сов. энцикл, 1991. — с.106.

кэмит курЬэтеу, курэ^элек итеу h.б.) уньщ куцеленэ утеп инеп, зауьгк уятырга ынтылыусы орталары табылган. Урта быуаттар^агы Суданда (Африка) хэрби батырльгктар^ы данлаусы гриот (152, 251), Бургундияла Иугышсылар^ы йырлап дэртлэндереусе seurra, cantor ("йырсы" мэгэнэЬендэ, 152, 250), Францияла (X—XIII быуаттар) — мосафир йырсы жо