автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.09
диссертация на тему: Календарно-обрядовое творчество белорусов. Система жанров. Эстетический аспект

Полный текст автореферата диссертации по теме "Календарно-обрядовое творчество белорусов. Система жанров. Эстетический аспект"

}гв ол

АКАДЭМ1Я НАВУК БЕЛАРУС1

í! i ííi 'SPG

1НСТЫТУТ МАСТАЦТВАЗНАУСТВА, ЭТНАГРАФП I ФАЛЬКЛОРУ [мя К. КРАП1ВЫ

УДК 398.332 (=8.26)4-882.6-09

Л1С

Арсень Сяргеев1ч

КАЛЯНДАРНА-АБРАДАВАЯ ТВОРЧАСЦЬ БЕЛАРУСАУ (С1СТЭМА ЖАНРАУ. ЭСТЭТЫЧНЫ АСПЕКТ)

10.01.09 — фалькларыстыка

Аутарэферат дысертацьп на атрыманне вучонай cTyneHi доктара фшалапчных навук

MiHCK - 1996

Работа выканана У аддзвла фалькларыстык! 1нстытута масгацтвазнауства, этнаграфи I фальклору 1мя К. Крат вы АН Беларуси

Аф1цыйныя апаненты: доктар ф1лалаг1чных навук,

член-карэспандэнт АН Беларуси ГН1ЛАМЁДАУ У.В.

доктар фглалаг1чных навук КАБАШНШУ К.П.

доктар ф1ласофск1х навук МАЙХР0В1Ч А.С.

Апашруючая Останова ~ Беларуси дзяржауяы

педагапчны ушвврсптэт

Абарона адбудзеода чэрвеня 1996 года

на пасяджэнш спецыял1заванага савета Д 01.42.01 па прысу-дкэнял вучонай ступен1 доктара навук у 1нстытуце мастацтва-знауства, этнаграф1I I фальклору ¡мя К.КрапIвы АН Беларус1 (220072. М1НСК, вул. Сурганава, I, корпус 2).

3 дысертацыяй можна азнаёШода У Цэнтральнай навуковай б1бл1ятэцы 1МЯ Я.Коласа АН Беларус! (М1нск, вул.Сурганава, 15).

АУтарэферат разасланы мая 1996 года.

Вучоны сакратар цыял1заванага са! кандыдат пстарычных навук с------ Тъ^Л^^—^ В.М.Бяляв1на

спецыял! заванага савета

АГУДЬНАЯ ХАРАКТАРЫСТЫКА РАБОТЫ

Актузльнасць тэмы дысертапт. Традыцыйная культура кожнага арода цгкавая парш-наперш тым, што У ей у найболып уласшвых зрмах для яе творш ! носьб!та увасоблена духоунае абл!чча яго: ацыякультурны вопыт, ментальнасць, творчыя патэнщп. Акраыя таз, народная культура — фундамент I першае звяно у гмаху нацыя-зльнай культуры. У ёй задвачна нябачна пазначаны лрадвызначаныя гнасвядомасцю л!н!I на перспектыунае развщцё менав1та тых або =ипых прыярытэтау I духоуна-творчых магчымасцай народа.

Кожная традыцыйная мастацкая культура пры умове яе добрай азв1тасц1 1 яеблагой захаванасщ мае, бясспрэчна, I пазанацыя-эльнн пазнавальны аспект. Яна щкавая сваей адматнасцю { тыпала-гчным! збл1жэнняш з ¿ншкм! аналаНчным! культурам!. Акрамя та-о, уяуляе бясспрэчную каштоунасць як !нтэгральная частка агуль-алюдскай культуры менав!та у сэнса эстэтычным.

Наш навуновы клопаг — перадусш беларуская традыцыйная ультура, тоэ яе асноватворнае ядро, што разв1лося у рамках ду-оунасц! народнага календара, — каляндарна-абрадавая паэз!я.

Узыходзячы сза!м! асобным1 вытокаш да эпох! {ндаеурапей-кай супольнасш, каляндарна-абрадавая творчасць беларусау у ваёй ф1ласо$Н, гдэйных пастулатах, жанравай с!стэме мае нямала гульнага'з аналагч-.ным! культурам! этнасау балта-славянскага рэ-1ёна 1 шырэй — агульнаеурапейскай культурнай прасторы. Разам з ым, грунтуютыся на этнасвядомасш свайго непасрэднага творцы I осьб1та, якая складалася у канкрэтных геапрыродных умовах, на :анкрэтным;г1старычным досведзе яго, творчасць гэта мае накато-|ЫЯ ушкальння рысы.

Абрадавая 1 паэтычная сгстэма баларускага земляробчага ка-[ендара, як яе застала У пачагку XIX ст. навука, сва!м! асноуны-II элементам пачала складвацца на г!старычным узроун! культуры [ротабаларуск1х плямёнау. Глыбока арха!чныя абрады "ваджэння ¡тралы", "гукання вясны", "ваджэння Куста", "зав{вання барады" I щпавадныя груш каляндарна-абрадавых песень, што успрымаюцца :ягоння як рэг!янальныя праявы народней культуры, арэальна суад-юсяцца з тэрыторыям1, у У1--УШ стст. калан!заваныы! крыв!чам!, )адз1м1чам1 ! дрыгав1чам1. Як з'ява цалкам этШчна самастойная >еларуская абрадавая творчасць сфаркиразалася на той стады! раз-з!цця беларускага этнасу, калх канчаткова выкрышталгзавалася I

аформ!лася вызначальная субстанция яго духоУнасц1 — мова. Мена-Bira прасодыя мовы, генетычна закаранёяая у шпхалогН этнасу, дала агору ладава-гнтанацыйнай Ыстэме абрадавых песень — сама-ыу магутнаму пласту абрадавага фальклору.

Традыцыйнай культуры, абрадавай тзорчасц! у приватнасцi, на-канавана было адыграць неардынарную ролю у г1старычным лёсе беларускага народа.

3 сярэдз1ны ХУП ст., з нарастанием дэструкш1 У жыцц! бела-рускай народнасщ, традыцыйная культура стала адыгрываць этна-ахоуную ролю. А У першай чвэрц! XIX ст., кал! на парадак дня стала праблеыа сама1дэнтыф1кацы1 беларусау як нацых, побач з мо-вай, сведчанияы! г!старычнага характеру, якраз народная культура i парш-напврш абрадавы фальклор — самая рэпрэзентатыуная яе час! ка-з»яв!л!ся пераканаучым аргументам на карысць духоунай самаст насц!, этн!чнай саыабытнасц1 беларускага народа. Менав1та у тым духоуным самавыражэшп беларусау, як1м з'яуляецца народна-паэтыч-ная творчасць i перадус!м каляндарна-абрадавая паэз!я, паэт i эт-нолаг Ян Чачот на пачатку ИХ ст. убачыу арыг!нальную нацыяналь-ную 1ндыв1дуальнасць яе творцы, а у сам!м беларуск1м каляндарным фальклоры, у песнях Каляд, Шчадраца, Вял1кадня, Юр»я, Купалля, зажынак, дажынак — "сапраудную лгтаратуру краю"*.

Фенаменальная паводле ахопу быцця этнасу, разнасгайнасщ, багацця паэгычных форы, эсгэтычнай вартасш, беларуская каляндарна-абрадавая творчасць, i тэта таксама фенаменальна, i сягон-ня — традыцыя яывая. Страц1ушы ранейшае ун!версальнае значэнне У духоуным побыце народа, яна застаецца перахоун{цай яго ricra-рычнага i эстэтычнага вошту, культурней скарбн!цай.

Першыя агульнага характару сведчанн! аб беларускай калян-дарна-абрадавай творчасц! з»явШся у друку досыць рана, яшчэ у ХУ1 ст., у 3anicax хрангста гтальянскага паходаання А.ГвашЛ-н!2. Пачынаючы з канца ШП ст., за час 1нтэнс!унага зб1рання беларускага фальклору у XIX ст. i с1стэ.маткчных экспедыцый наву-коуцау 1МЭФ АН Беларус! У 50--80-Х гадах нашага часу сабраны вя-л1зны каштоуны матэрыял. У агульнай ыасе яго тэксты каляндарна-абрадавых жанрау займаюпь выдатнаа месца. Падагульнаныя у сям!

1 Чачот Ян. Твори. Мн., 1989. С. 170.

2 1Чсторыя Беларус! у дакументах i матэрыялах. Мн., IS36. . Раздз. 3, № 29. С. 136.

:амах акадэм!чнага выдания БНТ, яны прадстауляюць усо жанравыя )азнав1днасц1 каляндарнага фальклору I даюпь груктоунае уяулен-1е аб яго змястоунасш, зысокай эстэтычнай вартасш. У 10-х га-;ах яашага стагоддзя акадэм1к Карск1 у свакч фундаментальным да-зледаванш "Беларуси" намец1у асноуны напрамак зывучэння белару-зкай каляндарна-абрадавай творчасш. Выданне акадэм!чнага збору Зеларускага фальклору, пачатае яшчэ у 70-я гады, актьш завала яавуковыя пошук1 беларуск1Х Фалькларыстау-Зллолагау 1 этнамузы-холагау, у тым Л1ку I у галше каляндарна-абрадавай паэзп. Ва ?ступяых артикулах да тамоу каляндарна-абрадазых жанрау разгля-цалгся генез1с, змястоуны аспект, арэал бытавання песень. З'явг-Л1ся I асобныя работы, прысвечаныя некаторым иыклам каляндарнай паэзП, дзв грунтоуней разгледаана жанравая природа каляндарных песенных труп, IX ¡дэйна-мастацкая адметнасць. Калядна-нава- ■ годняя паэз1я дасладавана А.1.Гурск1М. Скрупулёзны навукопы пнп-Л13 атрымал! некаторыя разнавгднасц! песень веснавога цикла У ианаграф!I Г.А.Барташэв1Ч "Беларуская народная паэз!я веснавога цикла"! славянская фальклорная традыцыя" (1985). У артикуле "Жанравая специфика каляндарна-абрадавай паэзп усходнгх славян" Бар-гашэв!ч прадоужыла разгляд беларускага каляндарнага фальклору у кантэксце шяэтшчных I м1жжанравых сувязей. Паспяховым бачыциа зварот да паасобных складаных пытаншту беларускага народнага ка-лендара маладах навукоупау Т.В.Валодз1Най I З.М.Шарай.

Ваяк1 уклад у даследаванне музычнай природа беларускага каляндарнага фальклору, яго тыпалогн, арэалау бытавання песенных 31даУ унесены музыколагамг ВЛ.Ялатавым 1 З.Я.Мажэйка.

Падагульняючы ступень вывучанасш каляндарна-абрадавай творчасш беларусау як фундаментальней з»явы народнай культуры, мож-на канстатазааь. Па-першае,нягледзячы на акгуальнасць для белару-скай фалькларыстыкг яе праблематык1 ! руплгвасць даследчыкаУ над асобнымг циклам! паэзМ земляробчага календара, ва ус1м аб'ёме 31стэма жанрау яго не ахоплена. Па-за увагай фалькларыстау заста-ецпа восеньская паэз1я, якая складае адну з важнейших састауных нацыянальнай спецыфШ беларускай фальклорнай традьшьп. Вывучэн-ня патрабуюць тэксты веснавой талак1, пятроускхя 1 шлгпауск1Я песни Па-другое, пры даследаваня1 беларускага фальклору, у тым л1ку абрадавага, эстэтычны аспект яго у лэпшым зыпадку застаец-ца на другим плане або зус1М не закранаецца. А Шж тым, рэч в1~ давочная: без анал!зу мастацкай прыроды гэтай стараяытнай, але

не састарэлай, дзякуючы якраз зысокай эстэтычнай вартасш, паэзН, аб'ектыуна нельга ацанщь нацыянальнай I агульналюд-скай яе каштоунасш.

Мэта I задачи даследавання. Заснаванае на шматгадовыы эксперыментальна-пракгычным пазнашп каляндарна-абрадавай творчасщ перакананне у яе неардынарнай рол1 у кыыц!, п старинным лесе беларускага этнасу, высок!М месцы у иерархи духовных каштоунасцей наци? I адначасоза усведаыленяе неадэкват-насщ кавукова-тэарэтычнага асэнсавання гэтай агромнгстай спад-чыны, дае права нам звярнуцца да даследавання кардынальнай пра-блемы беларускай каляндарна-абрадавай паэзп — с1стэш яе жая-ра-У як цэласнай 1 самакаштоунай з»явы традыцыйнай культуры. Для дасягнення пастауленай мэты неабходна вырашыпь наступння асноу-ныя задачы:

- даследавацъ функцыянальную прыроду, структуру I семантику абрадау гадавых свят 1 рыгуал!заваных гаспадарчых работ;

- праанал1заваць типавая матывы, скикэты I ключавыя вобра-зи песень чатырох прырода-касмхчных шклаУ у часавай паслядоу-яасШ сытавання абрадавых творау;

- высветлшь ролю абрадавага субстрата у фармграванш зместу I кампанентау паэтык! каляндарна-абрадавай паэз1г;

- вызначыць тыпалог1к> ус1Х жанравых разнав1днасцей песень гадавога круга;

- даследавацъ характар паэтычна-зобразнага увасаблення народнага ¡дэалу У каляндарна-абрадавай песнятворчасщ;

- высветлщь нацыянальна адметнае у с1стэме паэзН беларускага земляробчага календара I тыпалаичныя збл1жэнн1 з ка-ляндарна-абрадавай творчасцю 1ншых народау.

Навуковая навтзна атрыманых вынткаУ

1. Упершыню, дзякуючы поунаму ул1ку УС1Х функцыянальна-жанравых труп каляндарна-абрадавага фальклору, даследавана сгстэма паэзи беларускага земляробчага календара ва усёй яе паунаце 1 цэласнасщ.

2. Вывучана тыпалопя, паэтычная спецыф^а дваццащ пящ разназ!днасцей каляндарна-абрадавых песень.

3. Акал13 калядак, шчадровак I валачобных песень дазво-У доказна абазкачшь у с1стэме народнай беларускай кз'льтуры

паэтычную эшчную градыцыю.

4. Упершыню у беларускай фалькларыстыцы узнята прабле-иа спецыфШ адлюсгравання вобраза земляроба, чалазека наогул у каляндарна-абрадавай паэзй.

5. Даследавана слецыфгка паэтызацш працы I прырода у паэзй земляробчага календара.

6. Паслядоуна прасочаны гумашстычны кантзкст творау народнага календара, увасабленне у IX маральнага ¡мпера-тыву.

7. Поуны ул1к I Ыстэмны анал!з песенных жанрау паэ-311 оеларускага народнага календара дазвол1л1 аутару максг-мальна акрэслгць нацыянальнукз адметнасць аднаго з самых рэ-прэзентатыуных раздзелау беларускай народнай культуры 1 па-значыць яе месца у ¡ерархП духоуных каштоунасцей нацый

Асноуныя палажэнн! дысертацыг. вынесения на абарону:

- структура I семантика старажытных гадазых свят як знакава зашфраваная светалоглядная аснова с1стэмы паэзй бе-ларускага земляробчага календара;

- функшянальная трансфармацыя святочных абрадау I IX песеннага суправаджэння;

- с1стэыа вобразау песенных цыклау каляндарна-абрада-вага фальклору;

- асабл1васц! паэтык1 функцыянальных груп песень гада-всга круга;

- тыпалог1Я песень 31Ковага, вескавога, летняга I асен-няга цыклау народнага календара;

- спецыф1ка адлюстравання вобраза чалавека у калян-даршм фальклоры: мгфалапчны г рэал1стычны характар яго выяви;

- маральны ¡мператку I мадэл1раванне народнага :дэалу У каляндарна-абрадавай паэзп.

Практичная значнасць атрыманых вынлкаУ. Атрыманыя вынШ могуць быць скарыстаны пры даследаванш гншых сгстэм традышй-най культуры I перш-наперш сямейна-абрадавай творчасщ, з якой

каляндарна-абрадавая паэз!я тыпалапчна зблгжана на розных стэмных узроунях. Пэунае скарыстанне яны могуць ыець пры выву-чэнш м1жэтшчных фальклорных сувязей славяна-балцкага рэгхё-на. Асобныя вывады дысертащп могуць быць карысным1 у сумежных з фалькларыстыкай гумаШтарных навуках: Г1сгоры1, Л1таратуразнау-стве, культуралог1I, а таксама пры выкладанн! курсау 1 спецкур-сау па фалькларыстыцы 1 зтналогИ, нашсашп падручн1кау { ву-чзбных дапаможн!кау па гэтых дысцышйнах. АУтар не выключав ка-рысщ асобных палажэнняу дысертацы! для практыкау мастацтва I культуры.

Асаб^сты Уклад са^кальнгка. У рабоца выкарыстаны экспе-рыментальны матэрыял, сабраны на працягу 1963—1985 гг. у фальклорных экспедыдыях па раёнах рзспублШ 1 у навуковых камандз!-роуках у Санкт-Пецярбург, Маскву, Шеу, Варшаву, В1льнюс. Асаб-л1вуи каштоупасць уяуляюць сабой гэксты раяшх заЫсау, знойдзе-ныя у арх1вах. Асноуная маса ¡х была уключана аутарам дысертацы! у чатыры тамы беларускага абрадавага фальклору з акадэм!чна-га яго выдання у серы1 БНТ, а таксама у складзеную нам1 антало-Г1ю "Паэз1Я беларускага земляробчага календара". АУтару дадзэ-най дысертацы! належаць тры асобныя манаграфП, прысвечаныя ана-Л1зу генезхсу, вобразнай с1стэмы I паэтьш купальскхх, валачоб-ных I жн1уных песень. Многагадовае даследаванне беларускай ка-ляндарна-абрадавай пазтычнай творчасщ знайшло пэунае завяршэн-не у прапанаванай у якасщ дысертацы! рабоце, дзе упершыню выву-чаны усе жанры каляндарнага фальклору у сукупнасщ, тэарэгычна выяулены яго эстэтычны аспект.

Апрабацыя вын!каУ дысертацы!. Дысертацыя абмеркавана на пасяджэнш адцзела фалькларыстык! у 1нстытуце мастацтвазнау-ства, этналогП 1 фалькларыстык! 1ыя К.Крапивы АН Беларусг. Асноуныя палакзщй дысертацы1 выкладзены аутарам на навуковых канферэнцыях "Славянск1я культуры I сусветны культурны працэс" (1982), "СлавянокIя культуры пасля Другой сусветнай вайны" (1995).

Публ1кацыя вынткау. ВынШ дысертацы! надрукаваны У трох манаграф1ях I трыццащ трох артыкулах.

Структура ! аб'ём дысертацы!. Дысертацыя складаецца з уво-дз!н, чатырох раздзелау, дваццац! аднаго параграфа, вывадау, сшса скарыстанай л!тарагуры. Агульны аб'ём дысертацы! —

старонак, сп1с скарыстанай Л1таратуры змяшчае назву.

I АГУЛЬНЫ а!ЕСТ РАБОЙ

У першым раздзеле дысертацш даследуюцца кудзельыыя песн{ По-зрадак, структура, семантика калядних абрадау, генетычная, ¡дэйна-ластацкая природа калядак, шчадровак, а таксама функцыянальная спецыф1ка, эстэтычны аспект абрадавых ¡гришчау, прадстауленняу I гумару "кривых" вечароу — з1Мовы цыкл каляндарнай паэзп.

I. Шл1па.уск1я песн1 з'явШся своеасабЛ1вым пралогам да_ з1-мовага цикла каляндарна-абрадавай пecнягвopчacцí. Гэта адносна не-вял1кая група песень, што узнгкла ! развыася у перадкалядную пару, у ПШпауск! пост, на попрадках, або начлежках, дзе калектиу-нае прадзхва суыяшчалася у перапынках праци з гульнёй, спевами Хоць праца на попрадках, як I гншыя в1ды гаспадарчых работ, у дыя-хранН рытуал!завалася, нельга сказаць, што гэта неяк адб1лася на паэтычнай прыродзе пШпаусшх песень. У IX адсутн!чаюць м}фала-пчния матывы, прынамс!, на макраузроун! тэксту. У рэпергуары п1-л1пауск1х вечароу, попрадак пераважаюць мативы унутрысямейных да-чиненняу, на матэрыяле прадз{ва, ткацтва став{цца праблема адно-с!н да праци як критерия апэнк! чалавечай годнасц!. Народная тэр-М1налог1Я шл1пауск1х песень "прадз1лъныя", "кудзельныя" выражав не толыи функцыянальную ск!раванасць ¡х, а У пэункм сэнсе I характер зместава-вобразнай напоуненасц! гзтых творау.

данравая спецыф1ка мастацкага адлюстравання сямвйннх аднос1н шл1пауск1М1 песням1 заключаецца у тым, што яно 1дзе у кантэкспе рэал1й прадз!льна-ткацкай працы, * паэтнка пíлiпaвaк арган!чна увабрала у сябе вобразныя кампаненты, узятия з гэтай вытворчай сферы ("Праду я, праду", "Позна, позна звечара сядзела", "Асвя-Ц1у месяц I зямлю, й ваду").

Пры паэтычна-мастаикай непауторнасш типовых шл1пауск1х песень сямейна-бытавой тэматык! адаетнасиь цикла прадвызначыл1 гу-марысгычныя тэксты, I гэта абумоулена функпыянальна. Менав1та песенная гумарыстыка пШпаусюх попрадак приносна душэуную раз-радку у манатонную, пад пошум верацён прапу, была сюравана на пераадоленне аднастайнасш 1 стомы. СтваральнШ яе к1равал!ся задачам! маральна-этичнага характару I дасягнулг прикметных по-спехау у разв^цщ гумару у маштабе усёй каляндарна-абрадавай па-эз11. У жартоуних п!л1пауках паслядоуна асуджаецца, высмейваеша, у тым Л1ку з выкарыстаннем гратэску, сарказму, як сацияльны парок гультайства, нават створаны вобраз-тып гультайш пад харак-

тарыстычным найменнем Рында ("Як пайшоу жа кужаль па кутах, па лауках", "Пойдзем, дзевачкг, у начлежачкГ', "Сядзела Рында на пячышчы"). У вобразнай структуры пШпаускгх песень дам1нантна вылучаеща вобраз папрадух!, тонкай пралл1 1 звонкай гкалл1 як увасабленне народнага 1дэалу.

2. Каляды — глыбокастаражытная абрадавая традышя, асабл1-ва важная вяха у духоуныы побыце народа, народным календари. 31-мовы сонцаварот, трактаваны у народзе, як паварот сонпа на лета» вызначыу змвст 1 характер калядных урачыстасцей, як1я прапягва-л!ся два тыдн!, з 24 снежня па 7 студзеня ст.ст., I у тэмпараль-ным плане бьш Ун1кальным1 сярод 1ншых каляндарных свят. Функция-нальнасць 1 семантыка калядных святкаванняу, а яны уключалг тры куцщ, тры асобныя абрадава насычаныя вечары, кожны з якгх праз шэсць, на сёмы дзень, зб1рау сям'ю на Урачыстую вячэру, вызнача-л1ся акрэслена аграрнай с^раванасцю 1 насШ прэвентыуны харак-тар. Згодна м!фапаэтычнага светасуз1рання, комплекс абрадавых практык, здзейсненых у ходзе Каляд, пав1нен быу загадзя, на увесз год забяспечыць урадл1васць швы, заруку дабрабыту сямМ, а так-сама добрае здароуе, шчаслгвую долю ус!х яе членау.

Старажытныя калядк! I шчадроук!, як правда, грашчна лака-н1чныя сваёй паэтычнай структурай 1 у ¡х перал1чваюцца, маг1чна-вобразна асвячаюцца асноуныя даброты, як1х чакау чалавек ад кос-масу праз пасрэдапцтва выканаупау песн!-абраду, а мэнав1та Урад-лхвасш швы, плоднасц! статка, павел1чзння раёу пчол — асновы дабрабыту I шчасця сям'1.

Ус1М сва1м 1дэйна-вобразным зместам, функцыянальна калядк1 1 шчадроук1 паварнуты пэрадус!м да земляробчай дзейнасШ чалаве-ка як фундаментальней. 3 яе бяруцца сюжэты, вобразнасць, элементы паэтык!. Тыпалаг1чна беларуск1я калядна-шчадроусшя песн1 збл1жаны з укра!нск1М1. У адрозненне ад руск1х калядак, "овсеней' I "виноградий" яны уяуляюць сабой тып тэкстау дыферэнцыраваных функцыянальна. У асновв клас1ф1кацы1 беларуок!х калядак I шчадро-вак ляжнць пола-узроставы крытэрый. Адпаведна з ¡м вылучаюцца ча-тыры тыпы, або груш тэкстау, 'песн!, адрасаваныя, у народнай тар-м1налогII, ахвяраваны гаспадару, гаспадын1, дачцы 1 сыну. Акра-мя асноуных чатырох тыпау калядна-шчадроуск!х песень вылучаецца група агульных, функшянальна недыферэнцыраваных тэкстау. Боль-шасцю яны уваходзШ У рэпертуар так званых святых, або крывых вечароу Каляд, на як:х адбывалхся 1грышчы моладзь Характэрна,

7 агульных калядках творча-актыуна, маляун!ча выяуляецца стан социуму напярэдадн! свята, чаканне I падрыхтоука да яго. I якраз у агульнага типу калядках створанн антрапаморфни вобраз Кадяды, ге-нетична звязани з касмаган!чним! уяулвнням1 старажытнага чалавека ("Приехала Каляда узэчары", "Приехала Каляда на белым каш").

Манав!та калядк! 1 шчадроук!, творы эп1чныя паводле сваей жанравай прыроды, найпауней виявШ аграрная светапоглядныя асно-вы зтмовага цыкла каляндарнай творчасц!, паэтычны свет земляроба, пазначаны клопатам! пачатку гаспадарчага года. Найболыпай грун-тоунасц! у паэтычнай трансфармацы! працоунага побыту селян!на, адлюстраванн! сямейнага укладу, стварэнн! вобраза чалавека-пра-цаун!ка, гаспадара на зямлг дасягаюць калядк! 1 шчадроук!, адра-саваныя гаспадару I гаспадын!, названыя у фалькларыстыцы гаспа-дарск!м1.

Паэгычна-вобразная сгстэма гаспадарск!х песень, грунтуючы-ся на мгфапаэтычным субстраие, заключав у сабе многа вобразных элементау маг!чнай арыентацы}. Так, шчадроуск! матыу прыпадаб-нення гаспадара 1 членау яго сямм нябесным свяц}лам, узыходзя-чы да кас!лаган1чных уяуленняу старажытнага чалавека, у абрада-вым, прикладным плане выражау !мкненне выканауцау песн! спраецы-раваць сакральную адзначанасць касмгчных аб'ектау на земляроб-скую сям'ю з мэтаю усямернага спрыяння ёй, а у вин!ку стварала-ся пластична ёмкая каршна спалучанасш, зн!таванасц! зямнога быцця I космасу ("За сеньм1, сеньм! да за новым!"). На гармаш-зацию зямнога бытавання чалавека, яго суладнасц! з касм!чным светам скхраваны матыу аб трох касм!чных гасПях гаспадара ("Засш-лайце сталы, кладз!це п!раг1").

М1фапаэтычнав светауспрыманне, м!фалаг!заваная свядомасць — крын!ца I стимул паэтызацы! працы у калядных песнях. У калядках ! шчадроуках паэтызуецца л1таральна усё, што звязана з праиай аратага, — ворыуныя прылады, валы, вупраж, насенне. Прадматнасць вобразау старажытнай песн1, высокая мера эстэтызацы1 прадметау, звязаных з будучым! ворывам, сяубой, стварал! асобую, прыузнятую атмасферу, рабШ зрокава-адчувальнай перспективу праш на весна-вым пол!, спрыял! эмацыянальнай настройщ сошума на канкрэтнае перажыванне, што ! было адной з пабудак калядавання ! шчадраван-ня як этнасашяльнай з'явы.

Калядк! ! щчадроук!, адрасаваныя моладз!, функшянальна СК1-равани на арыентацыю яе у маральна-этичных падставах яицця, яго

крытэрыях. Вал1чальна-в1ншавальная семантика маладзёжных калядных песень заслан!ла сабою IX першапачатковае абрадавае прызначэнне -спрыяць моладз1 у выбары пары адпаведна народнаму !дэалу, садзей-нгчаць выхаду замуж, шчасл1вай жаншьбе.

Калядкл I шчадроук! — пзриае звяно у гадавым абрадавым кру-зе песень, пачатым з1мовым сонцаваротам. Яны адметныя свагм ра-дасным светауспрыманнем, генегычна-мапчнай вобразнай с!мвол!кай, узбуйненнем вобраза чалавека, у 1х адлюстраванага. Гэта канан1ч-ныя абрадавыя тэксты у IX класгчнай эсгэтычнай форме.

3. Багатая м:фалаг1чная глеба калядных святкаванняу у знач-най меры прычын!лася да канравай разнастайнасш з!мовай паэз! 1. Яе аб'ектыуна патрабавала I працягласпь свята у часе. Хаджэнне калядоушчыкау 1 шчадравальшкау дапаунялася абрадавымI сцэнкам!, прадстауленням1 з пераапрананнем, маскам!, а таксама 1грышчам! шлюбнага характеру, у генетычнай аснозе як1х ляжыць 1дэя роду, працягу яго У пакаленнях. Адным з так!х арха1чных форм абрадавай гульнг было ггрышча "Жанщьба Цярэпшякое актыуна разыгрывала-ся моладдзю вечарам, пад поунач, на друг! дзень Каляд. Той факт, што ггрышча адбывалася пад шраушцтвам старэйшых, "маш" I "бацьк!" да асобныя маг1чныя элементы гульн1, напрыклад, "зв!-ванне пар", сведчаць аб упш тарным прызначэнн! "Нангцьбы Цярэшк!" у мшуласщ, прадыктаваным абшчынным клопатам аб заснаванн! новых сем»яу. Жанрава. адметную трупу тэкстау калядных вечароу складае песеннае суправаджэнне старажытнага 1грышча, невялШя памерам, найчаспей аб чагырох, шасщ, дзесящ радках песеныи — цярэшк!. Семантыка цярэшак вылучаецца ласкавым тонам узаемазваротау дзей-ных асоб 1грышча. Тэматыку характарызуюць матывы заляцання, эро-тыш. Паэтыка цярэшак адаетна шлюбнай вобразнай с!мвол1кай.

У кантэксце ун!версальнай 1дэ! каляндарнага фальклору заха-вання роду, працягу яго у пакаленнях, з высвятленнеы эстэтычнага аспекту тэкстау абрадавай гульн1 "Яшчур" I абраду-прадстаулення "Ваджэнне казы" разглядаюцца у дасертацы1 гэтыя арха1чныя фрагменты беларускай этнакультуры.

4. Тэксты "кривых вечароу". 1грышчы святых (крывых) вечароу, з IX карагодам1, гульням!, пераапрананнем — шырокгм разливам радасц1, весялосц!, характэрным1 старакытнаму святу у го-нар перамогшага сонца, I з'явШся найбольш адэкватнай формай выяулення раскаваных пачуццяу, жартоунасщ, гарэзл!васщ. Мена-В1та тэксты калядных 1грыщчау з усёй непасрэднасцю выражаюць

змб1валентную природу фальклору Каляд, карнавальны характар право-цз1н ¡х. Якраз у з^мовым перыядзе народнага календаре, у крывыя вечары, была запачаткавана градация песеннага спаборн!цтва, асмя-яння, досщпу, што пазней праяв1лася I на гншых святкаваннях, асабл!ва у пару летняга сонцавароту, на Купалле. Традыцыя маска-вання, пераапранання, уласщвая калядным святкаванням, выразна в1-даць у з1мовых карагодах. Некаторыя з 1х, напрыклад, "Каза 1 воук", вылучаюцца артыстызмам, дасщпнасцю выказвання алегарычных перса-нажау, паэтычным асэнсаваннем сфер, пра як!я 1дзе гаворка у тэкс-це. Прыём травесц!, гумарыстычнага зынзння семантыю абрадавых песень, спяваных на калядных 1грышчах, не мае аналагау у 1ншых цыклах каляндарнай паэзп. Як у абрадавым, прикладным, так I у паэтычным, мастацкгм плане калядныя святы был1 перыядам ¡нтэнс1у-най, плённай фальклорнай творчасц!.

5. Маслешчныя песни На мяжы з!мовага I веснавога перыядау у с1стэме беларускага земляробчага календара разв!лася абрадава-песенная традыцыя праводзш з1мы —Масленка, або Сырны тыдзень. У песнях Маслешцы мацней, чым у 1ншых каляндарных тэкстах, адчу-ваецца язычшши характар урачыстасш: стых1я неутаймаванасш па-чуццяу, карнавальнай радасш, напасрэдна выказанай чалавекам, як1 упершыню на прыродзе у новым гадавым цыкле праз абрад, гульню, ма-г1ю слова далучауся да спрадвечнай, перыядычна паутаранай ¿снасц! быцця. У некаторых масленичных песнях пры афармленн! паэтычнай дуы-к! рытуальна-маг1чны план выступав адназначна як вызначальны. Абра-давы субстрат можа адыгрываць сюжэтаутваральную ролю ("Ой, топчым мы снег, топчым"), кампаненты рытуалау свята дэшыфруюцца у фабуле песн1, яе паэтычна-вобразных складн1ках ("Ш на горушцы пабывалГ'). Свята Маслен1цы набыло у тэкстах рысы персан1ф{каванага антрапа-морфнага вобраза, з як1м удзельнШ святкавання уступаюць у абра-давы кантакт. Масленща у песнях — увасабленне дабрабыту, сытас-ц1, здаволенасщ, абумоуленым1 маг1чна-абрадавым1 ыэтами

Звычаёва-бытавая рэальнасць, а менав1та тая акал1чнасць, што Масленка завяршала Мясаад, значны каляндарны адрэзак часу ад Каляд да Вял1кага посту, перыяд шлюбавання I зяселляу, абумов1ла па-шыранасць у маслен1чных песнях матывау шлюбнай, вясельнай I сямей-най тэматык!. Паэтычная с1стэма гэтай групы масленак, разв1ушся у рамках традыцьп Сырнага тыдня, мае свае адметныя рысы, дэгэрм!-наваныя уключанасцю тэкстау масленичных песень у спецыф1чную функ-цыяяальна-свягочную сферу менавгга часу прадвесня. У вобразныя кампаненты тэксту уваходаяць элементы часавай канкрэтызацы1 дзе!

("Ёсць у пол! талшка").

У ходзе абрадавых 1грыпгчау Маслешцы развхлася невял1кая трупа песень з фрывольным1 матывам1. Гумаристика беларуск1х маолен1ч-ных песень адметна таксама наяунасцю У ёй твораУ, мастащи эфект у як1х дасягаецца змяшчэннем паняццяУ, викарыстаннем приёму абсурду. Гэтак звания песш-перавёртипш, як I фрывольныя, узн!кл1 у ат-масферы карнавальнай раскаванасщ, асвечанай традыцыяй. Мяркуючы па асобннх элементах паэтык1 песень-перавёртышау, 1х лексШ, раз-в1Л1ся яны у пазнейшы час, кал1 звычай "тиварат-навиварат" страшу сваю абрадавую установачнасць, асэнсоувауся як чистая гульня, ар-тистычнае выяулэнна натуры чалавека. У канаычных песнях Маслен!-цы з»яуляецца, хоць яшчэ I не набыуши шырэйшага 1Дэйна-вобразнага функция^равання, вобраз ластаук1 — Ыывал1чнай вяшчунн! вясны. З'яуленне гэтага вобраза у рытуальных песнях Праводзгн з1мы, як I сам абрадавы комплекс свята, дэтэрм1навана асноунай ыэтай абрада-вых урачыстасцей Маслен1чнага тыдня — прыспешыць, набл1з1ць пры-ход цяпла, вясны,

Друг1 раздзел дысертащ1 прысвечаны вывучэннго типалогП 1 паэтык1 песень веснавога перыяду земляробчага календаре.

I. Гуканне вясны. Бясняши. У веснавым перыядзе народнага ка-лендара, як пары асабл^ва важнай у жыцщ природы, вытворчай дзей-насш земляроба, пс1халаг1чна-эмапыянальным стане чалавека, вилу-чалася некальк1 этапау. Адпаведна 1М на падставе старазитнага све-тасуз1рання_, м!фапаэтычных уяуленняу разв1лася шматсастауная, пол:-семантычная структура абраднасги, адэкватная поступу вясны 1 звя-заным з 1м клопатам селянша. Шшфашчнасцю, функцыянальна-жанра-вай разнастайнасцю характерызувдца I веснавыя песн1, вярбальны су-правад абрадавых дзей 1 земляробск!х работ. Увесь фальклор-на-этнаграф1чны комплекс вясны паслядоуна адлюстроувау у сабе динамику адраджэння природы, працэс яе бурлхвага развщця, у там л1-ку 1мкл1ви рост збожжавих, аз1мых 1 яравых. Динам1чная 1мкл1васць веснавога париву жыцця яскрава увасабляецца ужо у самаперших спе-вах дзявочих гуртоу, што пачинал1 гучаць з узгоркау, берагоу рэ-чак, гуыенних стрэх, як толькг паказвал1ся пратал!ны.

1дэйны сэнс лакан1чных па форме песень-закл1чак, вяснянак, што з'яулял^я фактична галоуным кампанентам абраду "гукання Вясны", заключауся у маячным акце "адмыкання лета I замыкания з1мын, ва узрушаным звароце-закл1ку да природы, яе персан1ф1каванага ува-саблення Вясни, прыйсц! хутчэй 1 принесц! чаканыя ус!м{ даброты

жыцця. 1дэйна-мастащп свет вяснянак уключае яскравы метафарычны вобраз залатых ключоу. Ён генетычна грунтуецца на пастулаце бела-рускай м1фалогП аб замыканш увосень на зшу зямлг i 3a6ipaHHi прадстаун!каы! apHiгалаг1чнага свету ключоу ад яе з сабою у вы-рай. Аналапчна м1фалагеме разв1лося М1фапаэгычнае уяуленна аб маг1чным замыканн1 31мы i адмыкашп вясны.

3 раду вобразау-увасабленняу, створаных каляндарна-абрадавай паэз1яй, антрапаморфны вобраз Вясны песень-вяснянак выяуленча са-мы дасканалы. Як i у рзчагснасщ, з песеннай выявы Вясна паустае у дынам!цы, дзеянн!, клапатаркай i памочшцай земляроба. У весна-вых песнях намаляваны вельм1 прывабны партрэт, воблгк Вясны, генетычна заснаваны на маг1чных уяуленнях i пабудках. Яна з'яуляец-ца з далёкага свету "на залатым кан:, у зялёным саян1, на cace седзячы, сыру зямлю аручы, а сшком скародзячы" (Веснавыя necHi, с. 150). Большасць вяснянак, як гэга натуральна уласц!ва канан!ч-ныы абрадавым тэкстам, маюць форму калектыунага маналогп. Аднпк асобныя з ix ужо сведчаць аб пэунай дынам!цы жанру, адходзо ад ры-туальна-маг1чнага у перадачы свайго дачынення да свету. Incnípupa-ванае вясновым абнауленнем зямл1 ¡ндыв^уальнае, л1рычнае выказ-ванне, пазбауленае cyrecrai, хоць жпхалапчна i выяуляе досвць выразна сувязь суб'екта выказвання з абшчынай, ужо пазначана аса-б1стым дачыненнем да свету, Maiii-прыроды. Абумоуленае мапчнай функцыянальнасцю вяснянак "загуканне" (гучны выгук-усюпк у кан-цы кожнай страфы выкл1чн1ка "ry!", hkí стварыу спепыфгчны акус-тычны эфект) з'яуляепца тыпалаггчным кампанентам паэтык1 песень "гукання вясны", ix апазнавальным знакам.

2. Валачобныя necHi. Самы жыццяёмк! i мастапка прадуктыуны жанр абрадавага фальклору веснавога перыяду валачобныя necHi генетычна звязаны з рэальным пачаткам гаспадарчага года се-лянгна. Прадушравальны характар вел1кодных рытуалау (наяунасць сярод абрадавых страу на стала гаршка з насеннем i змешчаным у ím чырвоным яйкам), аграрная мантыка (угадванне па ясным або хмур-ным небе, "irpu сонпа", будзе ураджай qi недарод), а таксама се-мантыка тэкстау, канцовак валачобных песень пераканауча сведчаць аб маг!чных светапоглядных вытоках творчасш залачобн!кау, нада-ванн! ей старажытным земляробам асабл1вай рол1 у лесе гаспадарк1, сям'i.

У параунальна сшплай абраднасш Вял1кадня вельм! вял1кае месиа належала валачобныы песням: менав!та выкананнем ix у кож-

шм двары гурт валачобн!кау рытуал!завау святочны вечар першага дня свята, надавау яму сакральна урачысты характар. У функцыяналь-ным плане, адпаведна Шфалаизаванай свядомасш, валачобная песня была закл!кана стымуляваць урадл{васць Н1вы, плоднаспь статка, спрыяць "зм1рнасц1п у сямм, духоуна 1 эмаиыянальна-пс1халаг!чна рыхтаваць земляроба да пачатку палявых работ, вобраз як1Х, згодна з маг1чна арыентаваным мысленнем, прадсгауляуся у вышэйшай меры маляун1ча, паэтычна абагульнена. Валачобныя песш— эшчныя па сва1 жанравай прыродзе. У адрозненне ад тыпалаг!чна бл1зкгх 1м калядак яны шырэй ахашл£ розныя праявы жыцця чалавека, вобразная с1стэма, структура IX больш разв!тая. Асобныя тэксгы валачобн)!кау разгорну-ты У шырокгя мастацк!я палотны, нал1чваюпь звыш двухсот вершава-ных радкоу, уяуляюпь сабой высок1 узор беларускай фальклорнай эш-к!. Эшчны характар бачання i адлюстравання жыиця у валачобных песнях праяуляепца паслядоуна, пачынаючы з эп!чнай 1нтанаиы1, на якой будуецца уся паэтычная структура твора. Экспазгцыя, асабл1ва гаспадарск1х песень, звычайна широка распрацаваная: уключае выяву збору валачобнай дружыны на абход двароу, самахарактарыстыку вала-чобн1кау, уважл1вая да тапаграф1} размяшчэння сядз^бы адрасата песн!.

Вел1чанне гаспадара (у старажытнасп! яно мала майчна праду-цыравальныя ! апатрапегчныя мэты у дачыненш да лёсу гаспадарк!, сям»! земляроба) выражалася у 1дэал1зацы1 яго сядз1бы, паэтычная выява якой вызначаецца тыпова эШчнай дэтал1зацыяй I ноешь рысы М1фалаг1чнай паэтыкь

Вобраз самога гаспадара-земляроба у валачобных песнях ства-раедца часцей за усё паводле кампазхцыйнага прынцыпу вылучэння асобнага. Двор гаспадара 1мярэк, вел1чанага валачобН1кам1, раз-мешчаны, як прав1ла, абавязкова на выгодзе ("на пагурачку", "крутым беражку"), найбагатшы выгляд гасподы, узорнн парадак у ей, згодна з задумай творцау валачобнай паэз11, С1мвал1зушь розум, прапавйасць, дбайнасць уладалыпка такога надзейнага прыстан!-шча дастатку, спакою, чалавечай шчаснасцй Уласна, сродкам1 эш-к1, дзякуючы "шырокага дыхання" ¡нтанацы!, адпаведнай эстэтычнай аргангзацы! матэрыялу 1 стылёваму яго афармленню, высноуваепца народны щэал чалавека самав1тага, паважнага у думках I дзеях, селяшна, гаспадара на зямл1. Побач з вобразам галоунай посташ у земляробстве селян¿на-гаспадара, вобраз гаспадыш У валачобных тэкстах — перадус!м увасабленне маиярынства.

Вобразы хрысц1янства — Бог, апосталы, успрынятыя м!фалаг!-заванай народяай свядомасцю у стых1йна-матэрыял1стычным аспакпе як апекуны, заступнШ земляроба, посташ, па свайму воблгку эшч-нага складу надаюць вобразнай с1стэмв валачобнай паэзй прыкмет-ную эсгэтычную адметнасць. На 1дэ1 дзейнага, на узроун! сакральна адзначаных аратых I сейб1тау, умяшання святых, патронау земля-робства у лёс сялянскай гаспадарк!, заснаваны каронны, найбольш мастацка прадуктыуны валачобны сюжэт "працоуны каляндар селянша", або "цуда у двары гаспадара". Вобразы нвбажыхароу з вял!кай эстэ-тычнай аддачай скарыстаны традыцыяй валачобнштва для рэалгзашп пэнтральнай тэмы валачобнай паэзП — паэтызацы1 земляробскай працы. Валачобныя песн!, як Н1 адз!н з каляндарна-абрадавых жан-рау, прасякнуты духам дабрын!, зычл1васш, чалавекалюбства. Гэтыя высок1я маральна-духоуныя вартасш увасоблены стваральшкам! валачобнай паэзП з нейкай касм!чнай усеахватнасшо ! паунатой.

3. Юраускгя песн! генетычна грунтуюцца на глыбока арха!чных уяуленнях, Ымвал1чна зашыфраваных у абрадах сгаражытнага аграр-на-жывёлаводчага свята Юр'я (23 красавгка ст. ст.), прысвачанага першаму выгану жывёлы у поле, абрадаваму абходу на раншняй зары жытняй рун1 I 1грышчам моладз1 на улонш швы з усходам зары вя-чэрняй. 3 прычыны асабл1вай рол! свойскай жывёлы як цяглавай Ы-лы 1 пастаушчыка асноуных прадуктау харчавання перш выган яе у поле на выпас быу у вачах старажытнага земляроба актам у вышэй-шай меры адказным ! адпаведна рытуал1завауся. Жанрава-тэматычную адметнасць юраУск1х песзнь, 1х вобразны каларыт у мнопм вызначае матыу "адмыкання" зямл!. Ён мастапка прадуктыуна распраиаваны у некальк1х сюжэтных верс1ях. Змястоуную паэтычна-вобразную 1нтэр-прэтацыю, свой дамгнантны характер у юрауск!х песнях матыу "адмыкання" зямл1 набыу менавгта у кантэксие вобраза Юр'я, М1ф1чна-га апекуна I застугшка земляроба. МГфалагхчная у сва1х светапо-глядных вытоках постаць Юр'я (Юрая), функцыянальна пераасэнсава-ная хрысшянствам, у народнай свядомасш, як аб гэтым красамоуна засведчыл1 юраускгя тэксты, захавала архетнп яго ("Юр'я, устань рана", "Юр'я, вечар добры!"). Сакральна адзначаны, вылучаны I у эстэтычнай масавай свядомасщ продкау беларусау вобраз Юр'я набыу адпазедную сэнсавую значнасць — стау вядучым вобразам юрау-ск1х песень.

У вобразнай с1стэме горауск1Х песень рытуальна-мапчнага пры-значэння прыкметнае месца займае вобраз Юр'евай расы. Юрауская .

раса, як усё першае, у адпаведнаси1 з маг!яй першага дня, анала-пчна ежы у першыя дн1 Новага года, надвор'я у першых днях секанс ка, сакрал!завалася3. Юраускай расе народная свядомаспь придавала чарадзейную ыоц, мапчную уласщвасць дабратворнага уплыву на Ураднай, жывёлу I здароуе саыога чалавека. У м1фалаг1заванай свядомасш з яе сакральнай с1лай устойл1ва была звязана надзея, I гэга вельм1 выразна адлюстравалася у змесце юрауск^х песень, на будучи ураджай збажыны, малочную прадуктыунасць каров1нага статка, засцярогу маладняка ад сурокау. У кантэксце вераванняу 1 рытуальных дзеянняу на Юр'я добра бачна утал1тарная устаноука вербальных тэкстау, станов1цца зразумелай немудрагел1стая IX семантика 1 структура.

Некальк! большай стылёва-лекс1чнай разнастайнасщ I паэтыч-на-выяуленчай выразнасц1 дасягавдь юрауск1я песн1 аграрнай тэма-тыш. Асабл1ва гэта наз1раецца у тэкстах абходнай, накшталт ва-лачобнай юраускай традыцьй.

У дыяхрашI юрауск1я 1грышчы, з 1х спецыф1чнай любоунай тэ-матыкай, мел! маг1чна-прадуцыразальную функцыянальнасць. Ускос-ным сведчаннем такога меркавання могуць быцъ словы з юраускай пес-Н1: "Дзе наша Юр'е хадз1ла, там жыта урадз1ла. // Дзе наша Юр'е ю р а в а л а, там етта красавала" (Веснавыя песн1, с. 171). Тэксты юрауск!х ¡грышчау значна далей, чым рытуальныя пест аграрнай I жывёлагадоучай тэматыш Юр»я, адходзяць ад абрадава-ма-Г1чнай зададзенасц!. У ¡х больш свабодная ¿гра пачуцця I думк1, больш актыунае праяуленне эстэгазацы! песеннай структуры на ус!х яе узроунях. Нанр !грышчау аб'ектыуна патрабавау пэунай драматурги. Аргашзацыя матэрыялу у тэкстах юрауск1х ггрышчау дасягаец-ца дзякуючы выкарыстанню некалыих кампаз1цыйных прыёмау. Найчас-цей — тыповага для каляндарна-песеннай гумарыстык! спосабу анты-тэзы, палярызаш!.

Юрауск1я песш вядомы толыи у беларусау { балгарау, у сгс-тэме паэзП земляробчага календара як1х ¡ы прыдаецца вял!кае зна-чэнне4.

4. Карагодныя песн! у генетычным 1 тэмпаральным плане — ар-гашчная частка каляндарна-абрадавай творчасщ. Карагоды (танк!) вадзШся моладдзю у розную пару года, аднак самай адпаведнай па-

^ Байбурин А.К. Ритуал в традиционной культуре. СПб., 1993. С. 146-1'

^ Дине>'.ков П. Български фольклор. София, 1959. Ч. I. С. 306.

рой года IX бытавання была вясна, пачынаючы з Вял1кадня. У дысер-тащп анал1зуюцца найбольш старажытныя карагодныя формы "Валадар", "А мы ляда праталГ', "Сграла", высвятлявдца :х генетычныя выток1, семантыка, паэтычная структура.

5. Пест веснавой талак!. У жанравых I зместавых аднос1нах прыкметна разнастаяць, узбагачаюць паэзш беларускага земляробча-га календара талочныя песн!. Пры гэтым, кал1 летшя талочныя, або дажынкавыя, сустракаюцца у народным календары балгар, укра!кцау, славакау, л1тоуцау, то песш веснавой талак1 адносяцца адно да прыярытэтау беларускай традыцыйнай песеннай культуры. Талочныя песн! узн1кл1, развШся падчас талок, старадауняй формы працоу-най узаемадапамог1, вядомай, прынамсг.ва уЫм славяна-балщим рэ-пёне,

Веснавая талака на Беларус1 была звязана з цяжкай, непас1ль-най для адной сям'1 працай, якая патрабавала калектыуных ф1з1ч-ных намаганняу,— вывазкай гною, удабрэннем палёу. Мяркуючы па прадуцыравальнай семантыцы абрадавых страу, ужываных на талацэ, у стараэштнасщ яна мела майчную светапоглядную аснову. Пра ма-г^чныя выток1 талочнай песнятворчасщ сведчаць ! паасобныя м!фа-лаг1чныя матывы талочных песень, }х {мператыуная форма, заклинание Ураджаю (Восеньск1я I талочныя песн1, с. 354, 355). Паводле жанрава-тэматычнага крытэрыя, вылучаюпца тры асноуныя трупы песень веснавой галак1: I) песн1, звернутыя да гаспадара з прось-бай аб узнаггродзе за зробленую работу; 2) уласна банкетовыя, шрушачныя, згодна народнай тэрм!налог11; 3) песн1 аб доль Тэк-сты ус1х груп давол1 ём!стыя па зместу, матывах. Так, песН1, звернутыя талачанам1 да гаспадара, уключаюць вел1чанне, паэтычна-воб-разную выяву талочнай працы, высмейванне прадстаушкоу асобных груп удзельшкау талак1, перадус1М капачоу-мужчын, што нагружал! вазы ("Таргуйся, таргуйся, суседка, з нам!", "А мы свайму пану учынШ славу", "Талака, талака талачылася"). У тэкстах уласна шрушачных песеннае выказванне пераходз!ць ад хору да 1ндыв1дуу-му. Яны л!таральна узрываюцца весялосцю, разумнай гарэзнасцю, поуныя жыццярадаснага сцверджання быцця. Менав1та у ¡х 1мпуль-луным рытме, адэкватнай семантыцы дзе1 вобразнасц1 паэтычна уз-науляецца эмацыянальная атмасфера талочнага гуляння, дзе дам1ну-юць дасщпная алюз1я, гулл1вы тон, выкл!к, але застаецца месца I одуму ("Талака, талака, талак1 не уняць", "Талачу, талачу, га-рэлк! хачу", "Коц1цца, валшца зорачка з неба", "На мяне казал! —

пасялушачка"). Шырок1 тэматычны даяпазон у груш талочных шру-шачных песень, прысвечаных сям'1, доли Пры агульнафальклорным падыходзе да гэтых анталаггчных паняццяу у IX непауторна гонка не тольк1 за кошт набору новых сюжэтау, а па сутнасш, асаблгва паэтычна, светла выяуляецца народны 1дэал. Па-свойму узвышана перадаюцца аднос1ны да жонк1, дзяцей, асэнсаваны погляд на ся-мейную гармонш ("Людз1 — суседз1 мае", "Пазвал1 мяне у бясе-ду", "Ды жаль жа я маю Н1 памалу").

Лексема "талака" — ключавое слова I вобраз веснавых талочных песень. Разам з вытворным1 ад яе "талачыць", "талачыцца", "талачыстая" яны — апазнавальны знак жанру, яго марюроука.

6. Траецкгя. або сёмушныя песнг генетычна звязаны з абрада-М1 старакытнай урачыстасш у гонар продкау I культу раслшнасш, зашыфраваным1 у ¡х тэкстах м1фалаг1чным1 уяуленням!. У асобных выпадках семантыка рытуальна-мапчных дзеянняу знайшла непасрэд-нае увасабленне у песенных тэкстах, як1я практична з'яулякица выразнгкам скразной ¿дэ1 каляндарна-абрадавай творчасШ — заклё-нам урадлхвасщ у шырок1М, уШверсальным значэнш гэтага слова. Траецкая абрадавая акцыя зав1вання вянкоу трактуецца у песнях як заклшанне "на годы добрыя, на жыга густое, на ячмень кала^сты, на авёс рас1сты, на грэчку чорную, на капусту белую".

Сярод ¿ншых тэкстау каляндарна-абрадавага фальклору траец-к1я песн1 вылучаюць спецыф1чна, акцэнтна выражакыя у ¡х аднос1-ны да дрэУ як сакральных аб'ектау. Элементам! рытуалу у песн1 пазначаны зварот да бярозы, дрэва асаблгва шанаванага у Шфала-ггзаванай свядомасш Усходшх славян. Паказальна, у вераваннях Сёмух1-Тройцы яна став1цца вышэй дуба, сгмвалгчнага эталона тры-валасш, моцы, мудрасщ. Менавгта у вобразе бярозы, як дрэва сакральна адзначанага, ушаноувалася на Сёмуху раатпннасць: зеляШ-на — носьб!ты жыватворнай с1лы зямл1 ! космасу. Пры гэтым матыу ушанавання расл1КнасШ, у прыватнасц1 бярозы, набыу у траещах песнях значны эсгэтычны узровень асэнсавання ("Не радуйся, клён да ясення", "Ты не радуйся, зялён дуб").

Давол1 шрока у траещйх песнях адлюстраваны арха^чныя аб-рады кумавання (кумлення), рытуалы зав1вання I разв1вання бяро-зак, варажбы на ачнках аб будучым лёсе. Трансфармацыя асобных траецклх рытуалау у паэтычнае песеннае слова адбываецца у арх^а-шчнай форме, паводле законау красы ("Вы кумачк1-галубачк1, ся-стрыцы мае", "За рэчкаю, за быстраю слабодка стагць", "А кумач-

к1-галубачк1..."). Завяршал1ся траегшя рытуалы "разв!ваннем вян-коу", звязашх вершалш бярозак. Адначасна паутарал!ся песенныя. тэксты, спяваныя пры завI ванн! бярозак, тольк! пры гэтым канста-тавалася здзяйсненне, заканчэнне абрадау, мапчны сэнс яшх быу ск1раваны.на актуал1зацыю прадуцыравальных Ыл зямл!, яе урадл!-васш г разгадку асаб!стага лесу удзельн!кау траеших рытуалау. Пасля радаснай канстагаш! у песнях "Дух-Тройца — го субор дзеу-кам" ! на шжэйшым стылёвым рэг1стры "Дух да Тройца — дзеукам зборышча" у заключэнне гучау элегхчны матыу хутка прам!нулага свяга, прынесенай !м уцех! ("Ц! бывала Тройца, ц! не бывала?"), аналаг!чна гаму, як гэга было пры заканчэнн! некаторых ¡ншых ка-ляндарных урачысгасцей. У адрозненне ад вядучай, галоунай Iдэ! земляробчага фальклору, арыентаванай на Урадл!васць швы як гаранта жыцця сялянскай сямМ, заключны матыу траеших песень вы-казвау, разв^вау не саиыяльную, а штымную л!н!ю духоунага свату чалавека.

Беларуская траецкая традыцыя народнага календара тыпалаг1ч-на збл!лсана з аналаг!чным абрадавым цыклам рускай фальклорнай традыцы!, у пэунай меры Ьзаморфна ёй. У цэнтральна-Усходшм рэг1-ёне Беларус! лакал!завана найболып прадуктыунае бытаванна траец-К1х песень.

7. Самабытнай лакальнай разнав!днасию, спецыф!чным паджанрам траецкай паэзП з'яуляюцца куставыя песн!. арэал бытавання як!х абмежаваны рэпёнам П!ншчыны ! прылеглых да яе тэрыторый на заха-дза ! поудн!. Выкананне куставых песень як суправаджэння абраду "Куста" звычайна на друг! дзень Сёмух!-Тройцы У дыяхран!! мала маг1чна-прадушравальныя мэгы ! прадугледжвала спрыянна урадлгва-сц! н!вы, здароую сям'!, асаб!стаму ичаспю моладз!. У функшяналь-ным плане яно было тыпалаггчна зблгжана з !ншым! каляндарным! аб-ходам! двароу з песням! в!тальна-в!ншавальнага характару. Куставыя песш дыферынцыруюпца; згодна адрасата, на тэксты, звернугыя да гаспадара, гаспадыш, незамужняй дачк! ! нежанатага сына. Роз-н!ца была у сам!м абрадзе, хоць семантыка яго утрымл!зала канстант-наа для мног1х каляндарных абрадау паняцце плёнадайнаси!. Манав1-га паршасны, генетычна абумоулены, маг!чны сэнс абраду "Куста" па-цвярджаюць вербальныя тэксты, песенныя словы накшталт "Кустов! ста-ты да у шырокаму полю", г.зн. арыентацыя уздзеяння выконваемых рытуалау якраз на аб'ект самага большага клопату земляроба. У асоб-ных куставых песнях выяуляе ¡х абрадавае прызначэнна непасрэдна,

лашдарна, як у замовах, выказаны заклён на ураджай праз зварот да Бога, Багародз1цы ("Тройца, Тройца, святая Багародз1ца" i 1нш.). Аграрна-ма^чная функцыявальнасць абраду "Куста" наглядна, пера-канауча дэшыфруецца у песенным двухрадкоу! "Дзе Куста вадзШ, там пшан1чанька радз1ла" (Земляробчы каляндар, 216).

Побач з песням! заклшальныы^ у адпаведнаси! з адрасныы зва-ротам выканауиау абраду "Куста" да гаспадара i членау яго сям'i, у куставых песнях развШся вел1чальныя матывы. Аднак у параунан-Hi з вел1чанням! калядоушчыкау i валачобшкау яны выглядаюць рэ-дуцыраваным!. Структура куставых песень нескладаная: як прав1ла, яны нал1чваюць ад чатырох да дзесяц! вершаваных радкоу з парнай рыфмоукай. У вобразнай сгстэме тэкстау куставых песень вылу-чаецца вобраз-увасабленне абраду "Куст", яго суправаджэнне — "дзявоцкае войска", "дзевачк1 красны", "дзеук!-чарнабрыук1". Воб-раз хлопца-казачэньк1, прэтэндэнта на руку вел1чанай "Кустом" дзяучыны, дапауняе нешырок! круг вобразау куставых песень.

8. Не менш архагчныя за куставыя, мяркуючы па вераваннях i абрадах Русальнага, або Гранога, тыдня, русальныя necHi не ста-новяць сабой такой замкнёнай унутрыжанравай с1стэмы. Заключныя пеон! веснавога каляндарнага перыяду сваёй генетычнай асновай вельм! щкавыя як фрагмент с1стэмы старажытнага сузграння. Пэу-ную каштоунасць уяуляюць русальныя necHi i у аспекце эстэтычным.

У дысертацы1 разглядаеша пол!семантычны абрад "Праводз1н русалкг", дуал1стычны характер М1фалаг1заванага мыслення, адлю-страванага у Ш. Анал1зуецца характер сувяз1 вербальнага тэксту з абрадавым субстратам, акиэнтуеща увага на гуман1стычным аспекце русальных песень. Аутарам дысертацы1 звернута увага на структуру верша русальных песень, асабЛ1васиь ix паэтык!, акрэслен pari ён бытавання.

У трэц{м раздзэле дысертапы1 анал1зуепца абрадава-песенны комплекс летняга перыяду народнага каландара, reHe3ic, жанравая природа, cicTSMa вобразау купальск1х, сенакосных, жшуных песень.

I. Купалле — другая пасля Каляд самая значная вяха У круга-бегу часу, як ён адб1уся у гел1яцэнтрычным у аснове сваёй света-разуменш старажытнага чалавека. Апагей сонца, дасягнуты свяш-лам падчас летняга сонцавароту, i паступовы рух яго у зыходным KipyHKy у арха1чнай свядомасщ прадвызначыл1 иэлы комплекс ¡дэй, с1мвал1чна закадз*раваных у купальск!х рытуалах, вераваннях, паданиях. Менав!та м!фалагемы, адлюстраваныя у вераваннях, падан-

нях, а такеама у сцягу песень купалля,на пралягу тысячагоддзяу замацоувал! у народным успрыманн! уяуленне пра купальскую ноч (з 23 на 24 чэрвеня ст. ст.) як своеасабл!вы этап года, час не-звычайнага у жыцц1 космасу 1 прыроды.

Асобныя арха1чныя уяуленн!, звязаныя з Купаллем, знакава за-шыфраваныя у яго абраднасШ I вераваннях, трансфармавалгся у м{-фалаг1чныя матывы 1 сюжэты купальсшх песень. 1дэя засиярош ура-джаю ад падкопау звышнатуральных с1л, атрапея, актуальная на пару даспявання жытоу для даунейшага селян: на, ляжыць у аснове сю-жэтау многих песень Купалля.

Шфалапчнай семантыкай I адпаведным ёй паэтычна-вобразным афармленнем вылучаеица галоуны вобраз купальск!х песень антрапа-морфны, персан!ф1каваны Купала, больш вядомы у беларускай эгна-культурнай традыцы! як Купалка, Купаленька — у жаночай I пасте-си Частая прысутнасиь Купалк1 у песенных тэкстах абумоулена той роллю, якую адыгрываз яна у "сцэнарыГ' купальскай урачыстаси!. Цяг абрадавых акцый, ггрышчау Купалля — своеасабл1вая М1стэрыя, I Купалка пастаянна з'яуляеппа у ёй аб'актам звароту абрадазага хору удзельшкау сэяткавання, а такеама выступав як суб'ект не-каторых рытуальных дзеянняу. Семантычнае поле вобраза яе даволг шырокае.

Цэла тэматычны блок купальекгх тэкстау прысвечаны 1дэ! за-сцярогг моладз1 ад арха1чнага, вытокам! з родавага грамадства, звычаю свабоды палавых адносгн на Купалле. для маральнай праф1-лактык! моладз1 у кантэксце названай праблемы у песеннай твор-часш народам знойдзены дасканалая паэтычныя формы м1фалаг1чнай 1 рэал1стычнай вобразнай напоуненасш. Пэрш-наперш эфактыуна вы-карыстаны баладны жанр, як! набрау у рэпертуары Купалля асабл1-вую прыкметную удзельную вагу, якраз даякуючы сваей мастаакай пры-родзе — спвцыф1чнаму вырашэнню канфлгктау, маральнаму ¡мператы-ву, яму уласШваму. Сентэнцы! купальск!х балад, як правгла, звер-нуты перш за усё да дзяучат, але не у меншай меры I да бацькоу. Яны мадэлвюць жыицёвыя с!туааы1, вобразы, строга адпаведныя на-роднай этыцы, звычаёваму праву. Заганны звычай, перажытак языч-н!итва адназначна паслядоуна асуджаецца.'У дысертащп гэта наглядна раскрываецца у ходзе анал1зу тыпова купальскай балады на Ш»народны сюжэт аб ¡нцэсце I шшых тэкстах. Больш непаерэдна, бескампрам1сна парушальнШ нормау звычаёвага права асуджаюпца у купальск1х баладных сюжэтах "кароль абяцае страшць (казншь)

дачку", "сястра прос1ць брага не трац!ць яе у суботу", "паны-ба-яры радзяць раду, як пастушць з войтаунай, што на бацьку нясла-ву пусщла". Паказальна, усе repot купальсюх балад маюць высок! сацыяльны статус, што, на думку творцау фальклору, пав!нна было узмацняць ¡дэю маральнага ¡мператыву, мастацка выражаную У тво-рах, яго большую рэцэпцыю.

Купальская песнятворчасць у жанравым аспекце узбагачана элементам! г!старызму. Менав1та у баладах Купалля сродкам! м!фала-г!чнай i рэал!стычнай паэаша створаны вобраз баявгтай ваярк! Войтауны ("Ой, загадал! на вайну").

Наогул купальск1я necHi як старалыгная паэтычна-абрадавая форма выказу дачыненняу да свету, асабл!ва багатая на маральна-этычныя устаноук1, заусёды глыбока усвядомлэныя i дасканала эс-тэтычна асэнсаваныя. Па сутнасц!, датычацца яны фундаментальных жыццёвых icuiH. Адрасаваныя моладз}, паэтычна выказаныя сентэн-цы1 гэтыя арыентавал! У TaKix быщйных праблемах, як выбар буду-чага мужа або жоши, асновы паважл!вых аднос!н у сям»1 i м1жлюд-ckix дачыненнях наогул. Пры гэтым эталон паводз!н, ¿дэал мог сцвярджацца у альтэрнатыунай форме.

У адрозненне ад баладных тэкстау, у як1х маральны гмператыу гучау падкрэслена моцна, а вобраз дзяучыны трактавауся жорстка, набыу рысы драматычныя, у любоуных купальск!х песнях дзявочыя вобразы мадэлююцца мякка, з акцэнтам на так!х рысах характару, як сардэчнасць, працав!тасць, сщпласць.

Паэтычны каларыт, жанравая своеасабл1васць купальскай песня-творчасШ у значнай меры вызначаюцца наяунасцю у ёй мноства жар-тоуных матывау, абумоуленай семантыкай свята летняга сониавароту. Паказальна, кожная пятая песня Купалля — жартоуная па зместу. Гуыар жартоуных купальск!х песень найчасцей заснаваны на кам1зме С1туацый. Асмяянне дасягаецца шляхам супрацьпастаулення носьб1тау !дэалу ix апанантам, ui гэта бываюць хлопцы Ц1 наогул моладзь iH-шага сяла. Песенныя эскапады дзяучат супраць хлопцау хутчэй адыг-рывал! ролю заляцання, паддражшвання: mhkki гумар ix рэдка набы-вау саркастычныя hotki, выкл1каУ на спаборнШтва у досщпе, бу-Д31У персанальную щкавасць да паасобных удзелыикау купальскага свята.

2. Тыпалаг1чна збл!жаныя з купальск1М1 песням1 пятр0.?ск1я necHi. або пятроУк!. згодна народнай тэрм1налог1i. 1заморфнасць ix праяуляецца як у змесце, так i у паэтыцы. У большасщ фальк-

лорных публ1кацый яны не дыферэнцыруюцца. Тым не менш пятроук1 становяць сабой самастойную каляндарна-песенную групу не голый функцыянальна, у с1лу сваей асобнай прымеркаванааи да наступ-нага за Купаллем старажытнага свяга Пятра (адзначалася 29.У1 па ст. ст.), але I паводле адмет-насш !х паэтычна-вобразнага напау-нення.' У пятроуск1х песнях,хоць 1 значна радзей, чым у купаль-ск1х, распрацоуваюцца М1фалаг1чныя матывы апатрапегчнай семанты-К1 ("То-то! Да Пятровае ночы"). У паадз1нкавых выпадках, прауда, ужо як выключэнне, нават суб'ектызаванае Л1рычнае выказванне мае зарыенгаванасць на вобразную с1мвол1ку маггчнага паходжання ("А я дзеука добрая").

Прыкметнай вобразнай змястоунасш, пс1халапзацш дасягаюць тзксты самай большей тэматычнай групы пятроуск1х песень — пят-роук1 еямейна-бытавыя. Менавгта яны вызначаюць у асноуным семан-тычна-жанравы профгль песнятворчасш, сканцэнтраванай вакол свята Пятра. У сюжэтыцы пятровак паэтычна трансфармуецца клопат зем-ляроба пягроускай пары пра лён, сенакос. Пятроускхя песн! сямей-на-бытавой тэматык1 не кранаюць шырэй праблематыку сямейна-быта-вых адн001н, "праклятых пытанняу" унутрысямейных дачыненняу, як тэта можна бачыць у пазаабрадавай сямейна-бытавой паэзП. Для кампаз|цыйнай схемы пятроуск1х песень характерны с1нтакс1чны па-ралелгзм. Яны звычайна карыстаюцца уласшвым купальск1м песням рэфрэнам "Ой, то-то!" I 1ншым1.

3. Касещия. або касарскгя. пакосныя пест. адносна невя-Л1кая трупа песень летняга цыкла каляндарна-абрадавай творчасцг, прымеркаваных да касав1цы. Мяркуючы па тым, шго поспех касьоы, згодна арха1чных народных уяуленняу, залежыць ад яе пачатку, зробленага на дасвецщ купальскай ночы, тэта важная у гаспадар-чым годзе селянпза праца мела у дыяхрани мапчнае забеспячзнне I, як мног1Я працоуныя працэсы, рытуал1завалася (Ро.чанов, 1912, с. 210). На карысць уяунай залежнасц1 поспеху касьбы ад некато-'рых рытуалькых дзеянняу сведчыць I абрад так званых дакосак, ка-л1 маладога гаспадара ззязвал1 скручаным з сена перавяслам, звяр-талгся да яго з песняй I патрабаваннем выкупу (Крачковский, 1874, с. 140). Аднак акрамя адзначаных двух элементау абраднасц! каса-В1цы болей у этнаграф1чнай лгтаратуры IX не зафгксавана 1 рзкан-струяваць усю структуру яе, на жаль, няма магчымасщ. Тым не менш нават фрагменты абрадавай структуры касьбы дазваляюць устанавшь функцыянальны кантэкст асобных песень, перш-наперш тых, семанты-

ка як1х уключае вел1чанне. Пспхалагчзм вобразау касеших песень заснаваны на клопаце, перажываннях сялянскай сямЧ у пару сена-збору, як1 моцна залежау ад надвор'я 1 патрабаваУ напружання 1 Увшнасщ. Агульная танальнасць касецк!х песень мажорная: праца касцоу I грабельшчыкау у цесным кантакце з радаснай летняй пры-родай, хоць I не была пазбаулена цяжару, уключала у сябе I натуральную паэз1ю, хараство як субстанцию жыцця. У асобных текстах наз1раецца паэтызацыя касецкай працы, канстатуецца яе эшч-ны размах ("Касары косяць, ветрык павявае").

У цэлым жанравую спецыф1ку касещйх песень вызначыла 1х пра-цоуная функцыянальнасць, звязаная з ёю самастойная тэматычная на-поуненасць I с1стэма вобразау. Выкарыстанне у паэтыцы песень мас-тацка трансфармаваных вобразау природы: дубровы, лугу-сенажац!, сонца, скошанай травы, ветрыку узмацняе пачупцё радаснага адчу-вання прыроднага свету, космасу 1 праз ¡х узмацняе перажыванне л1рычных герояу, галоуных вобразау песнятворчасщ пары касав1цы. Бытаванне касеик1х песень заф!ксавана больш у паудневых рэг1ё-нах Беларус1, хоць арэал IX уключае { пауночную Беларусь, Па-дзв!нне.

4. £ш?ныя песн!. песн! зажынак. уласна жн}ва I дажынак — адзш з самых значных раздзелау народна-паэтычнай культуры бела-русау. Выкл1каныя да жыцця галоунай падзеяй гаспадарчага года земляроба — зборам збажыны (хлеба), яны акумулявал1 у сабе вя-л!зны, рознабаковы народны вопыт. У жн1уных песнях атрымал! змяс-тоунае паэтычна-мастацкае увасабленне характэрныя рысы духоунага абл^чча народа, некаторыя аспекты яго г1сторьп.

Зажынкавыя песн! пры выразным адб!тку на 1х " змесце 1 паэтыцы маг1чнай функцыянальнасц1 маюць распетыя тэксти, вызнача-юцца прнкметннм! паэтичным1 вартасиям!. Пры дам1нацы1 у зажынка-вых песнях М1фапаэтычннх падходау да рэча1снасщ, М1фалаг1чных матывау у IX ужо наб!рае развгццё стых1йна-матэрыял!стичнае ус-прыманне свету, рэал!стычнае адлюстраванне перажыванняу чалаве- ' ка, звязаных са жн!вом як асобай парой, падзеяй у яго жыцщ.

Пс1халаг1чная I эстэтычная распрацоука вобраза асноунай ра-. ботшцы на жнIве —сялянскай жанчыны-рабачайк1, як 1 наогул шы-рэйшае адлюстраванне сашяльнай рэча:снасш яго, аказалася прэ-рагатывай працаушкоу галоунага этапа гарачай пары, начыста вы-зваленай ад абрадавых практик. Вобраз жня1, адз!н са здабыткау жн1унай паэзП, склауся непасрэдна у працэсе жшунай працы, у

рамках песень уласна жтуных, збо працоуных. Галоуны вобраз пес-нятворчасщ зшва атрымау паэтычна-мастацкае афармленне у гнды-в1дуальных песенных выказваннях жня!, шго носяць го форму спове-дз1, го маюць аб'ектыв!заваную апавядальную структуру. Асабл1вай пран1кнёнасцю i мастацкай змястоунасцю вылучаюцца л1рычныя песен-ныя выказванн{ жня1, у як!х вызначальную агульна1дэйную i форма-творчую ролю адыгрывае зварог да сониа, ветру або уласшка жытня-га поля — пана-прыгонн}ка ixi яго прадстаун1ка.

У маналогах жня1 i тэкстах калектнунага хору жней асэнсоу-ваюцца, паэтычна асвойваюцца два тэматычныя абсяг! рэча1снасш, спецыф1чна "высвечаныя" жшвом, — сямейныя аднос!ны i сацыяль-ныя, грамадск1я дачыненн!, востра выяуленыя на панскай шве пры-гоннай пары. Папраудзе, беларуская жн!уная песня, i у гэтым яе Г1старызм, жанравая адметнасць, прадстауляе цэлую панараму па-ма-сгапку рэал!стычна узноуленай працы на пригоне. Створаная прыгон-ным! жнеям! у песнях каршна жшва часоу паншчыны уключае кала-рытныя паэтачна-мастащия вобразы яго удзельн1кау, дзейных асоб у ix перадус1м працоуных дачыненнях, сутыкненш гнтарэсау з-за рознага праунага станов1шча. Фактычна мастанкае абагульненне воб-разау жня!-пастацянк1, пана-прыгонн1ка, яго чэлядзг, асабл!ва прыганягага, дасягнута на узр.оун! вобразау-тыпау. На фоне пры-гонн1кау галоуны вобраз жн1уных песень зстэтычна асэнсоуваепца праз шырок1 спектар пера.таванняу, вылучаеица tohkim пс1халаг!ч-ным малюнкам. У гэтым плана найбольшай cryneHi псгхалаг!запы! вобразау дасягнул1 тэксты сямейна-бытавой тэматык! жшва. Яны вызначаюцца багаццем арыпнальных сюжэтау, заснаваных на ncixa-лаг1чных кал1з!ях, звязаных са жн1вом, дасканала раскрываюць iдэю твора, набываюць змястоуны пс!халаг1чны кантэкст ("Ой, жы-та жну, пажынаю", "Добра жаць — шырокая н!?ка", "Ой, звонка, звонка на бару" i 1нш.).

Нягледзячы на в!давочныя мастащия здабыткг працоунай жшу-най necHi, эстэтычнай вяршыняй жн!унай песнятворчасп1 з'яуляюц-ца песн! дажынкавыя, функцыянальна звязаныя з рытуальна-мапчны-Mi акшям! i абрадавай урачыстасцю заканчэння хлебазору. Нагут-ны хваласпеу зжатай шве, сабранаму плену, чалавеку-працаун!ку на зямл1 аргашчна увабрау у сябе маштабнаспь, эп!зм праш-па-дзейнасщ жшва, непераходнай вартасц! яе для соцыуму 1 кожна-га чалавека У паасобку. Дажынкавыя necHi У адрозненне ад жн!у-ных праноуных — мажорная па гучаяню, характарызуюцца эшчным

пачаткам, сакральна адзначаным1 вобразам1, вобразам!-архетыпам1. Эп1чнай 1нтанацыяй, широким вобразным абагульненнем на фгласоф-СК1М узроун! пазначаны ужо апавяшчальныя дажынкавыя песн1, з як!м} галака жней вярталася з поля ("Сягоння у нас вайна была", "Засщлайце сталы, лавы"). Эшчны характар паэтычнай будовы, гу-чання большасщ дажынкавых песень абумоулены :х вел1чальнай функ-шянальнасцю.

Ппотэза аб тым, што абрадаваму песеннаму вел1чанню у сгара-жытнасц! надавалася магччная роля, у беларусшх спарышовых песнях атрымала ыо самае нагляднае папвярджэнне ("Хадз1у Спарыш па ву-лгцы", "Ой, хадз1у Спарыш з канца вул1Ш У канеп"). Спарыш 1 се-мантычна тоесны яму Рой (Раёк) у дажынкавых тэкстах ф1гуруюць як сакральна адзначаныя антрапаморфныя вобразы, з'яуляюцца м!фапаэ-тычным увасабленнем плёнадайных с!л.

Змястоуна-зстэтычная адметнаспь жшуных песень у с1стэме каляндарнага фальклору заключаецца у тым, што яны здолел1 не толь-к! пашырыць тэматычныя рамк! абрадавай творчасш, але I на рэал!с-гычнай аснове заглыб!цца у духоуны свет чалавека праш, яскрава сцвярджаючы адвачныя каштоунасц1 быцця.

Прадметам аналгтычнага разгляду у чацвёртым раздзеле дысер-тацы1 стала восеньская каляндарная л!рыка, яе разнав1днасц1, 1х эстэтычная дамшанта.

I. Восеньск! цыкл народнага календара адметна структурыруе беларуск1 каляндарны фальклор у цэлым { роб!ць яго семантычна ун1кальным у маштабе агульнаславянскай традыцыйнай культуры. Спе-цыф!ка фальклорна-этнаграф1чнага комплексу народнага календара асенняй пары вызначаецца так1м1 бышйным! прыярытэтам! жыцця со-цыуму на гэты час, як заканчэнне работ у пол1, агародзе 1 актуа-Л1зацыя унутрысямейных праблем, матрымашяльны клопат.

Лгом1нальны стан дзяучыны, прататыпа л1рычнай гера^ш восень-скай песш, сам па сабе захоувае сур'ёзны повад для перажыванняу, роздуму. Яе рэфлексН аб бл:зкай, невядомай будучын1, змапыяналь-на узмоцненыя м!норным настроем, разлгтым у прыродзе, ствараюць глыбоказмястоуны эстзтычны кантэкст восеньскай каляндарнай паэ-з! 1 .

Паводле функцыянальнасщ I мастацкай прыроды тэкстау восеньская каляндарная л1рыка падзяляецца на песн1 яравога жшва, ярын-ныя, 1льняныя, спяваныя пры уборцы лёну, канапляныя I зб1ральн1ц-к!я, як1я выконвал1ся пры зборы ягад, арэхау I грыбоу. У народ-

най нам!нацы1 увесь aceHHi песенны шкл меу назву "восень". У лакальных фальклорных градациях Шншчыны i Mariлёушчыны вядо-ма такая разнав1днасць "восенГ1, як necHí спасаускгя, у Падзв!н-hí — к1рмашовыя, або шуныя. Акрамя песень вытворчай црымерка-ванасц!, восеньскг каляндарны шкл аргангчна уключау у сябе ма-тывы аказ!яльныя, звязаныя з выправай хлошау у войска.

Храналагччны шкл восеньск!х песень пачынал1 ярынныя. тэк-сты самай большай, рэпрэзентагыунай груш усяго корпуса восень-скай л!рык1. Натуральна, у ix сканцэнтраваны давол1 mapoKi комплекс ¿дэй, матывау, як!я паэтычна выражаюць семантычную í эс-тэтычную своеасабЛ1васць паэзИ завяршальнага пыкла народнага календара. Як тэксты абрадавай, утыл1тарнай функшянальнасц! ярынныя necHi перадус1М перадаюць паэтычна асэнсаваны антрапала-ггчны досвед этнасу, яго маральна-зтычныя устаноук1, актуальный для моладзг у пераходны, лёсавызначальны перыяд яе экз!стэнцы1. Народны 1дэал нявесты, будучай жоши.у ярынных песнях вызначаец-ца праз увгшнасць на шве, агульную чалавечую рушпвасць i дбай-насць. Паслядоуна i пс1халаг1чна ненавязл1ва падрыхтоувае дзяу-чыну да таго этапа, як1 вядзе яе да самастойнага сямейнага жыц-ця, у анталашчным плане — да самарэал1заиы! як прадстаун!ка б1ялаг1чнага роду. Зядучы матыУ ярынных, а фактычна асноунай ма-сы BoeeHbCKix песень — роздум дзяучыны над будучым лёсам у пя-рэдадзень кардынальнай перамены у яе жыцц1, па-мастацку трансфар-муецца у вялгкай колькасщ высокапаэтычных тэкстау.

Асноватворны прынцып паэтык1 тыповых восеньск1х песень засноуваеода на асаблгва актыуным паэтычным пераасэнсаванн1 у ёй рэал!й асенняй природы, з yciM багацпем зададзеных космасам зямл1 у гэту пару пераходау, таноу, здценняу. Прырода у восень-ckíx песнях з прычыны яе сугестыунасц1 не голый рэзанатар, але i своеасабл1вы сатворца паэтычнага, прыгожага.

Паэтычная с1стэма каляндарнай л1рык1 восен1 л1таральна са-ткана з элег1чных, пазодле танальнасгп, вобразау асенняга ландшафту, знакау космасу, эстэтычна пераасэнсаваных у тэкстах. Асабл1за вял1кая роля асенняй прыроды у с!мвал1зацы1 вобразнас-щ восеньск!х песень, кампазпхыйнай аргашзащл тэксгу, яго структурыраванн1. 1нтэнЫунае выкарнстанне у кампаз1цыйиай бу-дове восеньск1х песень як кампанента паэтыкг пс1халаг1чнага па-ралел1зму эмацыянальна насычаных малюнкау-вобразау асенняга пейзажу, абразкоу з жьщця увосень аршталаг!чнага i зоатэршчнага

свету прыкметна пауплывала на мастацкую субстанцию асенняй Л1-рык1.

2. Свая семантычная 1 паэгыка-эстэгычная природа у групы восаньск1х песень, празваных у народзе, паводле функцыянальнай прыкметы, "1"льняныя". дыялектнае 'Чльнавыя", "лён беручы", "при лёне". Натывы IX, пераважна любоуныя, уключаючы супольны для усёй восеньскай паэзП роздум дзяучынн на выданш, аб'ядноува-юцца паэтична 1нтэрпрэтаваным1 вобразам1 лёну I агульным локу-сам дзеяння — !льняным полем.

Менав1та спецыф!ка працы (лёнабрання) спрыяла разв}ццю у рамках !льняных песень не толыи цран1кнёных I }ран1чна-адста-ронених лгричных выказванняу, але х матывау, пазначаных глнбо-кай рзфлекс1яй над доляй, перадус1М доляй с!рочай. Сутнасна для характеристик! Усёй дадзенай песеннай груш, што роздум па-мас-тацку выказаны у яе тэкстах, вызначаюцца бнц!йнай мудрасцю, глы-б1нным гуман1змам ("На гары лён, белы кужаль", "Ой, за гаем, гаем зеляненыим").

3. Канапляныя. канапельныя песн! — песенная разнав1днасць восеньскай л1рык1, непасрэдна звязаная з уборкай другой пасля 1льну тэхшчнай сельгаскультуры на Беларус1 — канопляу. У воб-разнай структуры тэкстау канапельных песень як ¡х пазнавальны знак, типалаг!чная прыкмета ф1гуруюць вобразы канапельк!, канап-Л1Ни зялёнай. Звычайна яны адигрываюць ролю ключавога слова або функцыян1руюць як прыроднн вобраз, клшэ пс1халаг1чнага парале-л1зму. Зг1наная, аб1ваная асеншм ветрам канашпна с!мвал!зуе душэуны стан дзяучыны-выданн1цы: змешанасць пачуццяу, разгубле-насць, няпэунасць ("Ой, гаварила канапелька").

Традицнйная ¡дэйна-мастацкая трактоука тэмы вял1кай пера-мены у жыцЩ л!рычнай гераШ атрымл!вае новыя сэнсавыя I паэ-тычна-вобразныя нюанси, напрыклад, кал1 сюжэт песш будуецца на драматичннм для вырашэння лесу дзяучыны канфл1кце пам!ж яе бацькам! у час внбару зяця ("Чом ви, канапелыи, не зялёння сга!це?").

Арэалам больш-менш актнунага бнтавання канапляных песень з'яуляецца пауднёва-усходн1 рэг1ён Беларуси, дзе з канца ХУП — пачатку ХУШ ст. траста 1 насенне канопляу атримал1 прамысло-вы ужытак I адпаведна шырэй культнвавал!ся.

4. Ш У сва1х стэтах, нг у вобразах зб!р'альн1цк1я пеон! абрадазай дэтэрм!наванасц1 не выяуляюць. Тэта пераважна тыповыя л1рычныя творы 1ндыв1дуальнага выказвання, у як!х паэтычна рас-працоуващца матывы любоунай I сямейна-бытавой тзматык!. Кампа-ненты паэтыкг зб1ральн!цк!х песень выяулящь непасрэдную сувязь з прадметам занятку ягадШкау I грыбшкоу. Сюжэтныя С1туацы1 тэк-стау, як прав1ла, звязаны з акал!чнасцям1, што узн1каюць або мо-гуць узшкнуць пры зб1ранн1 арэхау, ягад I грыбоу. Локус дзеяння I спявання зб1ральн1ЦК1х песень — бор, {мшарына, лясная паляна. Адвечныя пытанн1 быцця, тэма дол!, сямейных аднос!н у зб!ральн!ц-к!х песнях асэнсоуваюцца у кантэксце зб!ральн!цкай правд.

Шматварыятнуную шзку зб1ральящк!х песень прадстауляюць сабой тэксгы, ¿дэйна, а у пэунай меры ! зместава, аб'яднаныя ад-ной актуальнай для зб!ральшцтва сенгэнцыяй. Яна насгойл!ва вар'-1руацца у розных вобразных I жанравых формах, у тым Л1ку балад-най, паугараецца як сггнал, думка-засцярога аб небяспецы, што мо-жа чакаць асаблгва адзхнокую ягадшцу ц! грыбн!цу у лесе ("Дзяу-чынанька па грыбы хадз1ла", "За рэчкаю, за быстраю ягада радз!-ла", "А у лесе грыбы зарадзШ", "Пайшл! дзеук! у ягады"). Так!м чынэм, у сваёй лгрычнай жанравай прыродзе восеньская песня здоле-ла спалучыць чотка выражаную утыл1тарна-быцШную сшраванасць, пс!халаг!зм I эстэтычную змястоунасць. У гэгам заключаецца яе га-лоуны здабытак у каляндарна-абрадавай творчасщ як цэласнай паэ-тычнай сгстэмы. Натуральны стрыманы мгнор "восен1" — адна з ат-рыбутыуных рыс беларускага фальклору як этнакультуры.

В У 3 А Д а

1. Каляндарна-абрадавы комплекс беларускай традыпыйнай культуры на працягу мног1Х стагоддзяу парадкавау стых!ю народнага жыц-ця, прыдавау ей духоуныя каардынаты у адпаведнасц! з ун!версаль-най ¡дэяй захавання роду, этнасу, прадаужэння IX экзхстэнцьп у часе ! прасгоры. У беларуск!м народным календари, ва УС1Х яго скла-довых частках выразна бачна тэндэнцыя да цыкл1чнага абнаулення быщйнага аспекту кыцця соцыуму, ¡мкненне прыдаць яму на кожным этапе гадавога круга адпаведны энергетычны I эмапыянальны ¡мпульс.

2. Анал!з светапоглядных ! эстэтычных асноу беларускага зем-ляробчага календара дае падставу гаварыиь аб арган!чным адз1нстве этнафгласофскай I эстэтычнай с1стэмы яго.

3. На працягу задвечнага ¡нтэкс1унага бытазання У якасц!

своеасабл1вага рэгулятара жыцця этнасу, абсалюта яго духоунас-щ абрадавая творчасць беларусау дасягнула надзвычай высокага узроуню развгцця ус1х сва1Х родава-жанравых форм. Структура бе-ларускага народнага календара утрымл^вае дваццаць пяць функцыя-нальна I эстэтычна самастойннх песенных разнав1днаспей.

4. Самыя значныя у гнасеалагччным I эстэтычным планах куль-турныя здабытк1 земляробчага календара звязаш з асгранам1чным1 хранон1мам*, якчя прыпадаюць на пШ рытмау прыродна-касШчнай сферы, а таксама на час вялШх палявых работ — сяубы 1 уборк: хлеба. У каляндарна-жанравай наШнацы! тэта песн! калядна-шчад-роуск1Я, валачобныя, купальсюя, жшуныя I восеньск1я.

5. Менав1та у каляндарна-абрадавых песнях, прадстауленнях, 1грышчах, абрадах-карагодах, генетычна 1 семантычка узалежненых ад перыядычна паутараемых на прапягу года абрадавых абходау, ма-Г1чныхрытуалау, працы, акумул^раваны вялгзны сацыякультурны вопыт этнасу, яго быщйная ф}ласоф1я, знайшла выраз самабытная паэтыч-ная практика.

6. У песнях гадавога круга у аргашчнай паэтычна-вобразнай форме, па законах эстэтьш, увасоблены так1Я вызначальныя рысы народнага характару, як працав^тасць, сумленнасць, годнасаь, уе-прыняцце саиыяльнага прыгнёту I сямейнай дэспатШ, талерантнасць, зычл1васць — маральна-этычны комплекс, наяунасць якога зберага-ла зтнас ад разбурэння I забяспечвала яму бытаванне у прасторы

I часе.

7. Пры радзе тыпалаггчных сыходаанняу паэзП беларускага земляробчага календара з аналаг!чным1 в!дам! традыиыйных культур руск!х, укра1нцау, балгар, славакау, л1тоуцау, яна стано-вщь сабой цалкам самастойную, самадастатковую, самакаштоуную с1стэму. Этнакультурную адмзтнасць яе асабл1ва яскрава выяУля-юць некальк} арыггнальных, не паутораных у народных культурах славян разнав1днаспей каляндарнага фальклору, а менавгта пес-Н1 шл1пауск!я, веснавыя талочныя, валачобныя, кустазыя 1 во-сеньск1я.

8. Падобна мове, традыцыйная культура З'яуляепца перахоу-шцай генетычнага коду нацы!. Беларуская абрадавая творчасць

як жывая культурная традацыя аб'ектыуна захавала здольнасць уплы-ваць на духоуныя працэсы сучаснага грамадства: спрыяиь яго нацы-янальнай кансал1дацы1, супрацьстаяць дэструктыуным уплывам маса-вай культуры з яе нлвел1руючым1, ас!м1ляцыйным1 тэндэншям!.

Сшо апублгкаваных работ

1. Купальскгя песнг (манаграф1я). ~ Мгнск, 1974. — 205 с.

2. Валачобныя песнг (манаграфгя). — Мгнск, 1989. — 207 о.

3. Жн1уныя песш (манаграфгя). -- Мгнск, 1993. — 237 с.

4. Паэзгя беларускага земляробчага календара: Анталог1я. — Мгнск, 1992. ~ 553 с.

5„ ¿шгуныя песш // Праблемы сучаснага беларускага фальклору.

— Мгнск, 1969. — С. 31-38.

6. Веснавыя песш // БелСЭ. -- Мгнск, 1971. — Т. 3„ — С. 49. 7„ Каляндарна-абрадавая паэзгя // БелСЭ. — Мшск, 1972.--Т.5.— С. 284-285.

8. Жнгуныя песш / Аутар уступнага артыкула, камент. Складанне У сааутарстве // Том БНТ. — Мхнск, 1974. — 814 с.

9. Каляндарна-абрадавыя песнг // Беларуская народна-паэтычная творчасць (Раздзел у падручнгку). — Мгнск, 1979. —

С. 135-192.

10. Восеньскгя I талочныя песнг / Аутар двух уступных артыкулау, камент. Складанне у сааутарстве. ~ Мгнск, 1981. — 679 с.

11. Валачобныя песш // Беларуская ССР: Кароткая энцыклапедыя.

— Шнек, 1981. — Т. 4. — С. 271-272.

12. Каляндарна-абрадавая паэз1я // Беларуская ССР: Кароткая энцыклапедыя. — Шнек, 1981. — Т. 4. — С. 271-272.

13. Купалле. Купальск1я песш // Беларуская ССР: Кароткая энцыклапедыя. — М!нск, 1981. — Т. 4. — С. 303-304.

14. Русальныя песш // Беларуская ССР: Кароткая энцыклапедыя. — Мшск, 1981. — Т. 4. — С. 483.

15. Талочныя песш // Беларуская ССР: Кароткая энцыклапедыя. — ■ Мшск, 1981. — Т. 4. — С. 565.

16. Траецкгя песш // Беларуская савецкая энцыклапедыя. — Мгнск, 1981. — Т. 4. — С. 569.

17. Человек в календарной поэзии белорусов // Славянские культуры и мировой культурный процесс: Тез-, докл. и сообщ. конф. — Минск, 1982. — С. 35-36.

18. Каляндарна-абрадавая паэзгя // ЭЛгМБел. — Мгнск, 1985. — Т. 2. -- С. 640-641.

19. Дажыши. Дажынкавыя песнг // ЭЛлМБел. — Мгнск, 1985. — Т. 2. — С. 258.

20. Купальскгя песш // ЗЛгМБел. — Мгнск, 1986. — Т. 3. — С. 175-176.

21. Беларуси фальклор: Хрэстаматыя / Раздзел. — Шнек, 1985.

— С. 72-201.

22. Талочныя песш // ЭЛ1МБел. — М1нск, 1975. — Т. 5. — С. 231-232.

23. Юрауск1я песн1 // ЭЛ^МБел. — Мшск, 1987. -- Т. 5. -С. 671-672.

24. Купальск1Я 1 пятроусшя песш / АУтар уступнага артикула, каменг. Уклад, у сааутарстве. — Мшск, 1985. ~ 631 с.

25. Купалле // Этнаграф^я Беларуси Энцыклапедыя. — ЬПнск, 1989.

— С. 280-281.

26. Куст // Этнаграф1я Беларус*: Энцыклапедыя. -- М1нск, 1989. — С. 282.

27. Купалле // Этнаграфгя Беларуси Энцыклапедыя. — Мшск, 1989.

— С. 280-281.

28. Юр»я // Этнаграф1я Беларуси Энцыклапедыя. — Мшск, 1989. — С. 551-552.

29. йемляробчы каляндар. Абрады I звычаг / АУтар уступнага арты-кула. Уклад, у сааутарстве. — М1нск, 1990. — 405 с.

30. Песня дажыначная // Восточнославянский фольклор: Словарь научной и народной терминологии. ~ Минск, 1993. — С. 200-201.

31. Песня жатвенная // Восточнославянский фольклор: Словарь научной и народной терминологии. — Минск, 1993. — С. 201-203.

32. Песня заниночная // Восточнославянский фольклор: Словарь научной и народной терминологии. — Минск, 1993. — С. 203-204.

33. Песня косарская // Восточнославянский фольклор: Словарь научной и народной терминологии. — Шнек, 1993. — С. 213-214.

34. Песня споришовая, райковая // Восточнославянский фольклор: Словарь научной и народной терминологии. — Шнек, 1993. —

35. Фольклор календарно-обрядовый // Восточнославянский фольклор: Словарь научной и народной терминологии. — Шнек, 1993. — С. 388-389.

36. Каляндарна-абрадазая творчасць беларусау. Сгстэма жанрау: Эстэтычны аспект //Славянск1я культуры пасля Другой сусвет-най вайны: Дакл. канф. ~ Шнек, 1995.

С. 295

Р 3 3 ю м э

Лгс Арсень Сяргеев1ч "Каляндарна-абрадавая гворчаспь

беларусау. Шстэма жаырау. Эстэ-тычны аспект".

Фстэма жанрау, М1фалаг1чная свядомасць, абрадавы субстрат, кампаненты паэтыкг, мгфалагема, матыу, мастацкае ма-дэл1раванне 1дэалу, анал!тычиы вобраз традыцыйнай культуры.

На падставе фальклорных 1 этнаграфгчных крынгц, а такса-ма матэрыялау, сабраных аутарам у час палявых экспедиций, ар-х1уных росшукау, даследуецца с1сгэма жанрау беларускай калян-дарна-абрадавай творчасщ у поуным аб'ёме яе цыклау I функиыя-нальных груп.

У кантэксце абрадау гадавых свят I рытуалг заваных у м1-фалаггчнай свядомасш старажытнага земляроба гаспадарчых работ анал1зуецца генезгс, семантика I паэтыка песенных жанрау беларускага каляндарнага фальклору.

Грунтуючыся на сучасных дасягненнях этналогп, фалькла-рыстыш, этнал1нгв1стык1, дэшыфруюцца элементы абрадавага субстрату у тэматычным змесце I кампанентах паэтыкг песенных тэкстау, высвятляювда генетычныя вытош асобных м1фалагем, матывау ! вобразау.

У прапэсе разгляду духоунага свету паэтычных вобразау каляндарна-абрадавых песень раскрываеица IX ф1ласофск1 пац-тэкст, выражаны трыядай "чалавек—прырода—прапа", вызнача-юцца прынцыпы мастапкага мадэл1равання народнага ¡дэалу у абрадавым фальклоры.

Навукова-тэарэгачнае вывучэнне паэтычнай культуры беларускага народнага календара, карэляцыя асобных яе падс1стэм з абрадава-песенным} культурамг гншых народау узнауляе яскра-вы анал!тычны вобраз традыцыйнай культуры беларусау.

РЕЗЮМЕ

Лис Арсений Сергеевич "Календарно-обрядозое творчество

белорусов. Система жанров. Эстетический аспект".

Система жанров, мифологическое сознание, обрядовый субстрат, компоненты поэтики, мифологема, мотив, художественное моделирование идеала, аналитический образ традиционной культуры.

На основе фольклорных и этнографических источников, а также материалов, собранных автором во время полевых экспедиций, архивных разысканий, исследуется система жанров белорусского календарно-обрядового творчества в полном объеме ее циклов и функциональных групп.

В контексте обрядов годичных праздников и ритуализированных в мифологическом сознании древнего земледельца хозяйственных работ анализируется генезис, семантика и поэтика песенных жанров белорусского календарного фольклора.

Основываясь на современных достижениях этнологии, фольклористики, этнолингвистики, дешифруются элементы обрядового субстрата в тематическом содержании и компонентах поэтики песенных текстов, выясняются генетические истоки отдельных мифологем, мотивов и образов.

В процессе рассмотрения духовного мира поэтических образов календарно-обрядовых песен раскрывается их философский подтекст, выраженный триадой "человек—природа—труд", определяются принципы художественного моделирования народного идеала в фольклоре.

Научно-теоретическое изучение поэтической культуры белорусского народного календаря, корреляция отдельных ее подсистем, элементов с обрядово-песенными культурами других народов воссоздает яркий аналитический образ традиционной культуры белорусов.

Synopsis

Lis Arseniy Sergeevich "Calendar Ritual Art of Byelorussians.

System of genres. Aesthetic aspect."

System of genres, mythological consciousness, ritual substratum, mythologem, motif, artistic modeling of ideal, poetic components, analytic image of traditional culture.

The author investigates genre system of Byelorussian calendar ritual art with all its cycles and functional groups on the basis of folklore, ethnographic sources and materials, collected by him during field expeditions and archieves searches.

He analyses genesis, semantics and poetics of song genres of Byelorussian calendar folk-lore in context of rites of twelwe months' solemnities and agricultural works ritualized in mythological consciousness of ancient cultivator.

Being based on modern achievements of ethnology, folkloristics, ethnolinguistics the author deciphers the elements of ritual substratum in thematic content and components of poetics of song texts, he finds out genetic sources of some mythologems, motifs and images.

Considering spiritual world of poetic images of calendar ritual songs he elucidates their philosophical undercurrent expressed by triad: "man-nature-labour", he determines principles of artistic .modeling of popular ideal in folk-lore.

Scientific theoretical study of poetic culture of Byelorussian folk calendar, correlation of its some subsystems, elements with ritual song culture of other peoples recreate an analytic image of traditional culture of Byelorussians.