автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.02
диссертация на тему: Казирги казак тилиндеги кыскареан

Полный текст автореферата диссертации по теме "Казирги казак тилиндеги кыскареан"

О?-------------------

КЛЗЛКСТЛН РЕСПУБЛИКАСЫ Б1Л1М МИНИСТРЛ1Г1

«\рдп АТЫНДАЕЫ ЛЛМАТЫ МЕМЛЕКЕТТ1К УНИВЕРСИТЕТ!

К,олжазба к¥Кында А Л Д А Ш Е В НУРДЭУЛЕТ МЫРЗАЛЫУЛЫ

КД31РГ1 КЛЗЛК, Т1Л1НДЕГ1 КЫСКЛРРАН

10.02.02.— казак т!л1

Филология рылым'ыныц кандидаты пллыми дэрежесш алу уш'н жазылган диссертацияныц

АВТОРЕФЕРАТЫ

ЛЛМАТЫ - 1990

/Кумь,с Лбай атындагы Алматы мемлкегпк университсп-шц казак, тип кафедрсында орындадды.

Рылыми жетекип 1\азакстан Республикасыныц рылымга ецбек сщ1рген кайраткерк филология рылымыиын, докторы,

профессор Н. ОРАЛБАЕВА.

Реем» оппоненттер

филология гылымыныц докторы Е. ЖАНПЕШСОВ.

филология рылымьшын. кандидаты,

доцент Ж- БАЛТАБАЕВА.

Жетекил мекеме — Казахстан Республикасы ¥ЕА Шагыс-тану институты.

Диссертация 1996 жылгы-/^^^» Абай

атындагьг Алматы мемлекеттпе университетами филология ры-льшыныц докторы гылымн дэрежесш беру жешндеп Д14.05.04 мамгндандырылРан кекесм мэжшешде корралады.

Мекенжайы — 480100, Алматы каласы, Достык дацры-лы, 13.

• Диссертацпямен Абай атындагы Алматы мемлекегпк уни-верситегшщ ютапханасында танысура болады.

Автореферат 1996 жылры с*—"таратылды.

Мамандаидырылган кецест'щ галым-хатшысы, филология гылымыныц докторы

Л. ЖАНАЛИНА

ЗерттеуЫц о?е!зп!.1!г>. 1С,азак,стап Рсспублнкасшгьщ егсмсиджке ие болуы ножниц саяси, экономикалык, медсни снпатына елеул! озгер1стер окелд!. 1чадак,стан халщ,г тарнхи дамудыц курдсл! сатысына кетериии. Нак; осы т,'ста у-яттык ду-ги^тгтт гмлл, налшсдык, табига сашда соны мурат-ндся козгс тует отар. Ол - халш<пъщ тлбппьгагетшсаяык, вз ерекшелисгерш, улттыь; модениетш, тишг дамыту, -плдац когамтгя яту'.аратил кы;;м>гпн г^дясйху. Осы м«к,сяггя г^зак, -пяте мсылйкетпк,. мортебе бсрида. Крзак,стан Республикасыньщ култ азаматгары мойъшдлуга жта басшылъизсд алуга тшсп осы Зад Атазпцьшызда оз кушше толык; снпзшп, зандасгырылды.

Тугае бар халыкгыч ана ш - кдзак; тш мемлекетпк мертебе алганнан кейш, оньщ крлданылу децгейш котсру ма^сатындагы б1ркдтар жумыстар жолга крйыла. б а стад ы. Оо'ресс казак; одебп тий-лц термико.тоттсядык, ;гсуйесш жадапга кзлшггастыру тглфехтндс сан злуан пхгарлер а&тылып, >:сйб)р шаралар хрегс псырклдьг, аддагы упк>ггга аткухрылуга ппеп бзркдтар тсорияпгж.-прахтикапыц ?суш*ггор да тгвзге туст! Рша-.ши тршрьшдауды цаг:ст отели осындай яробдемалардт-тц 61р1 - кдзак, тшидеп тулекдрган создер.

Зертпиуд!ц объекмШ. Жумнскд соигы бес-олты хшл колешнде кдркккцы дамип, коммуюткатгготЬс а!сп у1®11 кджгета тищк элем*ктгердщ б1рше айняльгп оттнрпш, достурл1 акыкммзеы бойкнша аббревиатуралпр -5р1ггпк, буындтлк жопе аралае (сдекдртулар - непз болды.

ЗерттсудЬх мякраты - 1<дз1рп кдзак, тшнясп кулекзрган создсрдщ табигатын, функционаздшч схалвдердег! талмейн, лексикалкц-грамматпкалык, зкуйедеп орнын эдебл норм зга, п'л мадонн кдгидаларына хэтиегд) гылыми тургыла зерделе". ' Осы муддесцще твмендепдей лгагдаяггарды шешуго умтылыс аасадды. Олар - цыекяргон создсрдщ:

- тищщ ултшк; табигатъена кзрьш-кзтысын аныкзгау;

- жасалу жолдарьга сипатгау;

- нспзп турлерш корсету;

- норма талалтары тургысьшан саралау;

- функционалдык, тармакуардагы кызметш айкьшдау;

- пайда болуьша ыкрал ететш сырпол шдк жонс шла тиуцк факторларды сипатгау.

Зерттеу жумысыида пайдаланылган т1яд\к материал сощы мер-з1мдеп баспасоз, ресми 1С кдгаздары тшиен, гылыми едсбиет жене оку кдоалдарынан, керкем одебиет улплершеп жинакуалды. Акдаратгык;-аныкуамалык; энциклопедиялык, куралдар, ер алуан создштер дс кдмтылды. Корсетигген зсазба тш улплершеп алыиган шамамсн 2000-дай карточка зертгеуда гсурпзуге непз болды. Зертгеуде достурш лш ггш I сти калм I; термшщермсн катар кыекдрьш, оритпк куекзрым, буындык, зтонс аралас кыекдрьгм, контракция, суспенсля, абброморфема, жжтеме торпга тьщ атальшдар пайдаланылды.

Ршылш лш(ызы. Жумыстьщ кррьттындыларын, туйшделген кисшодарды, келлршген тиздш фактшерд! кдзак; одеби тшипц лексика жонс грамматика салаларын одан ор! дамыта, тереидете зертгеуде, сондай-ак; терминология, стилистика тармакгары бойынша тужырымды пиар кррытуда лпйдалануга болады.

Пртапмгалык, мацызм. Жумыста айтылган усыныстар кунделнгп баспасоз ш мен рссми к вдгаздары тшнщ стальдж ерегаиеяштерш жетвдцруге нп ыкрал стс алады. Жогары оку орындарьгныц филология факультетгерище аталган салаларга кдтысты арнаулы курстар журпзуге практикалык; тургыдан септйш типзедь

Гылыми жацалыгы. Зертгеу жумысы . - кдз1рп казак; тшшщ создак Курамьшдаш вдыск^рган сездер турасьшда гылыми непзде жазылган сцбск. Едбекте кускарган сездердщ тшде кдлыгггасу тарихы, кдзак, одеби тшнщ табигатына орайласуы, тшдщ лексикалык* грамматакалык; курылысынан алатын орны, стильдак тармакуарга таралуы, одеби -шг нормасы мен терминология жуйесше ьгкралы юпетгсс гылыми мэселелерге назар аударылды. Кдзак, тих бЬшп ушш бул проблеманьщ зертгслу1, тужырымды туйш табуы мацызды. вйткеш бугшп таида жадаша сипат алып отыргаи кыекдрган создер кубылысы кдзак, линпвистикасыньщ фонетика, грамматика, лексикология, стилистика, аударматану салаларына, сондай-ак; едеби тш

ыормалары мен тш медеш1етше жене емле, орфоэпия проблемаларына тжеяей кдтысты.

Жулшстыц жлртиы.шпл. Диссертацняньщ колжазбасы Абай атындат Алматы мемлекетпк университета кдзак филологаясы факультета казак тсн кафедр асыныц межшешде талкыландьс. "К,. Жубанов тагылымы" атты гылымп-теориялын конференцияда 3 хабарлама, Мугал1мдер бцщ^ жеталдару институты чъп >( галыми-практггкалык, меслихатшща баяндама жасалды, ж^мыстьщ непзп туйшдер1 бойынша 4 макала жарияланды. К,Жубанов атындагы Акгобе педагогикалык, институты кдзак филологаясы факультетшде арнайы курстар журпзицц.

Зерттеуд1ц ехНагалииых негЫне категорпяныц мешеш ашу, шындык болмстыц дамуыньщ б1ркыдыру жашы принциптер! 'мен зандылыкгарын (шартгылык принципа, ахдаратта сакуау пршщит) айкьшдау сиякш философиялык капщаттар альшды.

Зерттеуд1ц од!стер1 Жумысты ягазу барысында дестури лингвистикалык; ед1стер - тарнхи - салыстырмалы одгё, нормативтак вд1с, сон-дай-ак, компонента жене функционалды-коотекстж едастер басшыяыккд альшды.

Уснньиатин теорияш* тужырьиЗар.

1. 1920-30 жылдардан бер1 к^райгы кезенде кдзак, тшндс кыекдрган создер пайда болды. Алгашкы онжылдыкгарда озге талге тон тулга, термин ыдгайында кдлыптаекдн бул кдбат кдзак, едеби тшнщ сонры мерзшдеп даму барысында жадаша сипат алды.

2. Кдорп казак талшдеп кэыекзрпш создер - аталуы баггатс.гди атрабупот соз таркестершщ комепмен тусидарм&щ турде то тле, берйа-ся, ек: немесе одан да коп компонентгерден туратьш курдел! атаулардащ ык,-шамдалган тулгалары, еганш номинация. Ыкшамдау, кыекдрту процес!«е? сондай-ак, жеке создер де ушырайды.

3. Соз кьгскэрту тест - кдзак едеби тип жуйесшде 1920 жылдаи 5<гр1 кдрай кдлып альш, сощы бес-алты жыл келемшде ултгык сипатга бекемдак таныта бастаган сезхасам одастершщ б1р1. Сез юыекдртудьщ врцгпк, буыщеыц,

аралас к^лскдрту жене кошракциядык, суспенслялык,, сондай-ак, шаргсм кыскдрту сиякгы Typjiepi бар.

4. К^скдрган сездердщ жасалуына тьтден тыс жопе iura тшдж факторлар есер етед1. Олар: а) казак; тшне к,огамдык;-саяси, елеуметгис козкдрастьщ тубегеГш esrepyi; к,огам жене гылыми -техникалык; революция жацалыкргары; улгган; дуниетаньгмдагы жацгарулар; о) тшдщ унемдеу зандылыгьшыц талаптары; сейлешс машык^арыньщ синошшдак кдтарларга мук,таж болуы. К^скдрымдардьщ жасалуына сондай-ак, орыс тшнщ ыкпалы бар.

5. Кдскдрган сездер сыржы белплерще, жасалу жолдарына, едеби плдеп орнына кдрай жштегенде ©те курдет кубылыс. Эрхотж кцскдрту-лардьщ cid ерштсн туратын, уш немесе одан да кеп орштен туратын, ундеспк зацына кдйшы келетш турлер^ дыбысталуы оуезда турлер! (акрошшдер), сондай-ак тацба-белплердщ кемеп аркгллы жасалатын турлерх де бар. Еуындык к^скдрымдардыц да соны сипатгага ерекшелштер! кеэдеседа.

6. K¿3ipri зфгскэрымдардьщ табигаты мен кызме-ri ултгых, дуниетанымга, этномедениетке сейкес кдльгптаск£н ыкдшмдау улгшершщ табигаты мен к^змстшен езгеше.

7. К^скзрымдар - хззак едеби -rim функционаддык, тармак^арыныц кдй-кдйсысында да хрлданыла алатын икемд1 ту лгал ар. Олар тоже: а) сейлетс машыкуарын, сойлсу куатьш унемдеу мак,сатына сейкес, в) синонимдак к^зметге, б) метшге ресмшпк мен беру уипн асумсалады. Образды-экспрессияяы penden колданыстар да ушырасады.

8. К^ск^рган создердщ едеби норма тургысынан багалануы - ез алдына дербес меселе. Qcipece олардьщ дыбысталу, окрылу, крсымшалармен турлену завдыльичгары кдзак, алфавитшщ улттьгк; сипатга жацаша озгеруше тжелей байланысты.

9. Kíuipri кдзак, тгшндеп кзыекдрымдар - сезжасам тесшдер! орньгккан, едеби тшдщ сгалъдж тармакгарьшда белгт 6ip кзызмет аткдратын, жазылу нормасы, емле« кдлыптаекдн, келем1 мол, езше тон семант!1калык;-стильдЬс мазмуны бар атаулар, сездердщ жаца типтерЬ

G

Диссертациямыц куршысы. Диссертация гаркпеден, уш тараудан жене к,орытьгндыдан тирады. Жумыстьщ ссщрында тиге асздадан тфсылган кысклрган свздсрдщ таблнцясы, пайдаланылган эдебиеттсрдщ -пз1м1 берьтдь

Б]р1ш1п тарауда кыскррган создердщ, ясалпы сипатгамасы, олардын орыс •лл бьттшнде, турю ттл бшъмище жэне кдзак, Т1Л бм!м1нде зерттелуг егжей-тегзкейл! баяндалады. .

Кдыскдрган создер тсатсгориясы дербсс теор;млык, енбетггсрмеп кдтар сездтк т^п?^. грамматикалык, жуйе моселелсрше, ттл мэденисп, одеби норма, терминология проблсмаларына кзтысты ер таралта соз боладьс.

Орыс тшнщ халыкдралык, карым-кдтынас кур алы ретшдеп рол1 олемдцс колемде де, бурынгы КСРО шецберщде де олшеуаз есуше орай, орыс тшнщ крлданбалы проблемаларын шешу езекп меселелсрге айнзлды. Сол себегш терминология, одеби -пл норма сьг, -пл модениет! салаларына кдтысты кет? аукымдагы, мацызды теориялык кене практикалык, коптеген жумыстар жузеге асырылды. Аталган проблсмаларьпшщ кдтарында кыскаргал создерге де назар аударылдп. К^скарган создсрдщ табигаты, жасзлу жолдары коптеген гылымн-зерттеу ецбектерде дербес кдрастырылды. Б)рнеп:е лексикографпялмк, ецбектер карняланды. Осы кезенде, япш 1960-1970 жылдарда орыс т!д бшмивде ега мессле козгс тусед!, оныц бар! - кыскдргян свздердщ одеби тшдщ с езда к курамындагы орнтт жоне егансп« - кнскарган создердщ грамматика саласнна, свз тудыру асуйсснге кпрым-кдтшшсьш, шгыгырак, айткддца, кыекарган создердщ дербес, жеке сез екендтн ажырату жагдаяты.

Зертгеуиллер аббревиация - сезжасамньщ жаца тосшдершщ о1р1, аббревиатура жаца тектеп соз, яп-ги оныц озищж: грамматикалык курылысы жоне семантикалык; ерсгаиелнз бар деп тужырымда^ды. Орыс тих бипмш зертгеунплердщ бфкдтары орыс одеби тшндеп создерд! кыскарту - тшдщ даму тендешетясына тш сипат, еаресе бас ерштш кыскзртулар отмдт тосидщ б^р!, бул - -плде уздшаз куре беретш ку былые деп есептейд1, бутан ко гам

езгеркше орай мемлекетгердщ, партиялардын, мекемелер мен уйпмдардьщ

?

курдел] атауларын унемдх тоалмсн беруге умтьшу себепкер болгандыгын айтады.1

Эдсби 'плдщ лексккасы мен грамматикасына катысы бар бул к^былыс тур (а тш бшмище де б1р!ф(дыру зерггелген. Галымдар кыскдрган сездерд1 турга тшдершдеп курдел! сездер категориясына орайластыра к^растырады. Курдеж свз угамы Б.Ф.Катановтъщ, Н.И.Ашмарнннщ ецбсктсршде, сопдай-ак, А.Н.Кононовтьщ, Н.К.Дмитрневтщ, Н.А.Баскаковтьщ зертгеулерцзде терец тужырымдалган. Бслгш турколог-галым Н.А.Баскаков созжасамнъщ нспзп уш турл1 тосш бар сксвдиЧп свз ету усгшде XX гасырдыц басташда тустарынап бастал турка тшдерщде к^екзрган создердщ алгашкы кышагщары бой корсете бастаганына назар аудартады да, тол тшдщ вз мушандштер1 аркылы ж ада соз жасаудьщ жолдарын санамалап, олзрдыд кдтарыпа соз к^екдрту амалын да зсапдызады.

Турю т1л бшмяще- дербес теорняяык, зерттеу асумы стары бар, олардьщ шшщс озбек тшндеп кзыекдрган создерд1 зертгеген З.А.Аликуловтыц сцбсгш, башкурт тш бойынша С.Н.Муратовтыц, оз1рбайжан тш бойынша М.Адиловтыд жумыстарын айрьгкдт атауга болады2, сокымеи кдтар к^екдрган создер озгрбайжаи тш бшмшде - С.Д.Алневаньщ, татар тш бшшнде - Э.Ахунзяновтыд зерттеулерцще егжей-тегже&ц баявдалады.

Зерттеу жумыстарыныд барлыпынан да байкдлатын ортак, туйш:

а) курдел! п'ркестерда к>1скдрту тесщдершщ Кдзан твцкер1сшен кейш кдлыптаса бастагандыгы; о) орыс тшндеп 1чыскдрган создердщ турга тщцерищеп курдел1 атауларды кыекдртуга улп - непз болгандыпы; С) курдел! создердщ кыадзртылган баламаларыи згасаудыц уздксЬ :куре берегцццп жоне т.б. мэселелерге саяды.

' Алексеев Д.И. Сокращенные слова в русском языке, Саратов. Изд. Саратовского ун-та, 1979.

1 Алнкулов ЗА Аббревиатуры в современном узбехсхом языке, канд. дне. автореф. Ташкент, 1976. Муратов С.Н. Устойчивые словосочетания II тюрксюгх языках. Москва, 1961. Адшюв М. Аббревиация в современном азербайджанском языке, канд. дне. автореф. Баху, 1986.

'а

Дсгенмен тд>ю тшдергвдеп кдскзрган "создер бойышяа зерттеулерде айырым-белплер де байкдлады. Айталык» З.Лликулои орыс пшден кдбыл-дангап ГАИ, ФИДЕ Topwjii аббрсвпатураларды, буындык кнскдртуларды KipMe создер кдтарына жаткызады, оларды ;када термипологиялык, единица ретшде кдрайды, Осы кдтарга ол алгашкы буыны ama-, aenio-, агро~, этпо-, immep-, меле-, ал ею'шш буьпты тел евз болып келетщ кыекзртуларды да енпзед!. Ал С.Н.Муратов, взге де башкурт тЬшп-галымдары "кдекдоган соз" угымын кен магьгтгсда кдрастыръш, сттыц аукдмына орыс типнен енген кьсскдртулардьщ барша турлерш, адцыщы буыны интернационалдык; сез, екгаш буыны тол соз болып келетш кзыскартуларды, сондай-ак, kící аттарыньщ ьгкзшамдалып жазылу турлерш жаткьгзады. Свйтш, номенклатуралык; курдел1 атауларды кыекдртумен кдтар галымдар бул кубылыекд kící еамдер! мен тектерипц op к?иш улгшершод кзыекдртылып, ыкдгамдалган нысандарда берьтуш де косады. Мосслсн, кшпрейту, еркелету семантикасын тудыратшг крсымша жалганган kící самдерйпд кыекдрган улттлер! (Немайл- ИслЗжон); сондай-ак, ckí Työip созден бгрискен курделз жялкы есшдердщ курамындагьг дыбыстардьщ 6ip-6ipíHc осср ету! салдарынан фонемалардыц GipHeuieyiirin "жугылуы" процесшщ шгшжесшдс гумндайтын кыекдрымдар (озбек тшнде - Хо.ш^хамед-Хо.гмат; Угшбиби-Улба; башкурт тшнде -Мехотдии Тажиддинов-М.Тажи\) осы категорияга е1Д*галеда.

Соньсмен, турга тшдерцзде кыекдрган создердщ зертге/ryi, галыыи тургыдап тужырымдалуы мынадай аспекхшерде кдрастырылады:

1.Typid тътдерщщ барлыгьпща да еришк, буындык кыекдртулар 1920 жылдардан 6epí кдрай жазба тш улплертде корше оастады, соцгы он-::сылд;.патфда курдел! создерд! кыекдрту кубыльгсы oiri:,rai тоЫлдерддц 6ipÍH«i айпалды.

2. Typid тЬщершдеп кыекдрган создер - непзшен орыс тгшнен туп-нуекд кдлйыдца кабылдантан аббревиатуралар.

3. TypKi тщцершщ кдй-кдйсысында да кзыекдрган создердщ жасалу жолдары oipbfli, олар: ерштЬс, буындык, жопе аралас кыекдртулар.

4. Typfd илдерщщ езидак табигатына тон idci есшдсршщ кускдртылу ymiiiepi, курдеда создердщ гариу-к^скдртылу процес-repi аркзылы пайда болтан создер де кыскдрган создер кдтарьша жаткузылады.

b'ípíHHii тараудьщ ушшип параграфында кыскзрган сездердщ кдзак, túi билмище зертгел>а хайына токуау жасалынады. Кдзак; túiíhíh; лексикалык,-грамматикалык; жуйесшдеп кзыскарган сездер - 1920 жылдардан 6epi карай кдлыл алган кубылыс; сондыкдаи да бул турасывдагы алгашкы пЬарлер А.Байтурсьшовтьщ, К,Басымовтыц, К,Жубановтыд ецбекгершде айтылган.

К, Жубанов кускдрган сездерге "к?полы сездер" деген атау береда. Ол б\л кубылыспыц "соз жасаудьщ баскд турлершдей тепе жасалып болмаган ¿vaда гюрсе екендтн, бхрак; бул ез! вте ьщгайлы болгандыкуан куннен-кунге кобейш, кдзак тшнде езшщ лайык^ы ориын тауып келе жаткандыгын" айтады.1 Жазу дагдысьшда жш крлданылатын суретгеме атауларды к^екдртып айту жене кзэсскзртып жазу дэстурге айналгандыш, осыньщ нетижесшде кыекдрган сездер жаца сез болып кдлыптаекдндыгы тур алы пиарлерда взге де ецбекгерден кездеспремЬ.2 с'

Зертгеулерде кдзак; тшидеп кыекдртулардьщ жасалу жолдары да орыс типндепмен б1рдей, дел соган уксас екендт айтылады. Айталык; галым А.Ыскдк.ов "курдел1 атау сездердщ 6ip алуандарыныц epi кыскартылып, epi óipiicrípútm жумсалу жолы орыс тпнщ есершен тугандыгын, кыекдрган сездер едебц тщщч жазбаша нысанында курде.® сездердщ белгш 6ip Typi больш кэльштаекзндыгын" баяндап, осы термин угымына тек кдна орыс тмищеп улп бойынша жасалган терт турл1 жолмен кыекдрган аббревиатураларды жапдызады Л

С. Исаев достурл! к^екдрымдардыд кдтарына шартгы жене ТУ-154, Газ-51 терЬда ремЬда кыскэрымдарды креады.4

1 Жубанов К,. Кдзах. тШ жв1йндеп эерттеулер; Алматы, 1966.

5 Сауранбаев Н. К,азак, тШ. Педучелшцелерге арналган окулых. Алматы, 1953. K,a-j¡pri кат. Tira (. М. Балахаев, А. Ыскаков, F. Мусабаев, I. Кедесбаев, Н. Оур.шОаев). Алматы, 1954.

5 Ыскаков А. Кд-нрг! казак, Ti ni. Морфология,- Алматы, 1974, 130-бет. 4 Исаев С. К^зак túíí. Оку лык.- Алматы, 1993, 38-бет.

/о ' " ' ••■■■■'■■••

Ллайда тага бф зертгсуиплер кускэрган создер кдтарын кен аукымда кдрап, оларды казак тш табигатында багзьгдан бер1 кялылтаскдн кубылмс деп ссептеши. Мрсслсн, М.Хасенованыц айтуынша, кдзак, типнде кьгскдрган создер бурында ауызеы сойлеу тшнде кояданылган. Апар, окел, бугт, биии, сексен. то крон тор1зд1 тулгалар, бартм, келгем, баргасын, калеест, барыц, кел!ц торЬда ауызега сойлеу тшне тен грамматикаяык нысандар - кыскарту тоста ^р'^лды ^асал^ндар.' Кдз1рп казак едеби ттнщ свзжасам жуйесше кдтысгы мацызды ецбекте сезжасамньщ аналитикалык тэсиинщ кдтарында создерд! кыскдрту амалы да косылатындыгы айтылады, орыс тшне тан кыскдрган создердщ дайын кдлпында тште ену процеа кунтрек болгандыш, сонымен кдтар бул тэсшдщ бурыннан да бар екендя! тузсырымдалады,1 япни гас! есшдерше сый-курмет еркелету семантикасьш устейтш морфемалзрдын донекерлесу! аркылы хасалган Жаке, Соке, Сызац, Себе, Айиаии Крнтай торпдес ¡ас1 сс1мдер1 - соз кыскарту амальшъгц тарихи улттык улплер1.

Сот болып отырган проблемага тът меденне-п, эдеби норма кдгадатгары тургысына да назар аударылды. 1920-30 жылдарда кдзакдю алгашкь: улг!лер1 калыптаса басгаган кыекдрган создергц 1950 жылдардын ортасына карай Мемтерминком тарапынан орыс тшне тэн калльгада кдбылдау шепплп бекгллд), кдзакша улплер1 эдеби тш нормасынан ауытку деп багаланды. Арнаулы кдулы кабыяданганнан кейш орыс тише тан кыекдртуларды туннуекд кдлпынца жазу жене айту, соцгы дыбыстъщ буыныньщ орыс тшддеп айтылуьгна кдрай косымша жалгау норма репице накдыланды.3 Алайда врштж, буындык кыекдрымдар казак 'шлшн иормативттк жэне тусщд1рме.т сездцдне енгЫлмеген.

Сонымен кдзак тш бшмшдеп осы меселегс кдтысты айтылган шгар-козкдрастардан туындайтын алгашкы туйш - кыекдрган создер жшхе сез

1 Хасенова М. Аббревиатура - один из ■ продуктивных способов словообразования.-Изв. АН КазССР. сер. филол. 1978, N1, 47-бет. ! К,аз1рп казак, тишщ созжясам жуйеа. Алматы, 1989, 13-бет.

'Сыздакова Р. К.дзак орфографкясы мен пунхтуациясы жлйындлгы апыхтагьси. Алматы, 1974. . '

Кыскдрту амалы 1920-шы жылдардан 6epi кдрай пайда болтан, орыс тишйц ыкралымен кдлыптаскдн, жасалу жолдары айкындалган кубылыс екелдш.

Ekíhuií туйщ - кыск^рган создердщ кдтарына ауызеи сойлеу тшне, жсршпкп тш ерекшелштерше тон кеййр ^рамматикалык, тулгадардыц, тхлдщ тарихи дамуында Kipiiy, "жугылу" процесш бастан откерш, 6ipTyrac лексикалык, единлцаларга айпалган тулгалардын, -акр, -ске, -тай, -ш крсымшадары устемсленш ыкдшмдалган láci. есимдершщ де жат-кызылатындьггы.

БЬдщ o6beKT¡MÍ3rc нспз болып отырган к^гскдрган создер - Gipneme создердщ TipKecyi аркылы жасалган курдел! номенклатуралык; атаулардьш, opimiK, буындык;, орштжтбуындык, тосшдсрмсн ыкздамдалган тулгалары, сондай-ак; озге де тацба-белплер аркдлы кысхдртылгап нысандар. Олар -тшдщ коммуникативтж к^дзметше тан, epi оган кджегп, фунхционалдык, стильдердщ стильдак ерекшелцсгершс жауап беретщ, зсасалу жолдары, емлеа кдлыптаскдн, айтылуы 6ípí3re ту се бастаган курдел! кубылыс, создердщ жаца •ninTepi.

Mine, осы тургыдан келгенде, K33ipri кьгск^рьшдардыц табигаты мен крлданылу сипаттары kící есзмдеркиц ьгкшам тулгаларынъщ, локальды тшддк единицалардьщ табигатынан ©згеше. Бул айьгрмашылык?'ар мынадай жагдайлардан коршед1: объекпге алынып отырган кыскярымдардъщ жасалуы мен kjj3Mctí: 1) кргамдык- саяси ©3repic; казак, тишЕЩ мемлекетпк мертебе алуы; гылыми-техшпашык революцняньщ дамуы саякуы KA3Ípri кыскдрымдардьщ жасалуына ыкрал етш отырган экстралннпшсшкалык, факгорларта; 2) сейяетс машыкуарьш унемдеу; сейлеу, жазу процесшде сино1шмД1К цызмет аткрру; сойлеу, жазу процессе ресмшпк мен беру тэр1зд1 iuná тшдгк факторларга тйселей байланысты. Ал жогарыда аталган ултгык,-этномедегазет всершсн кдлыптаскдн kící есц.адершщ кьгскдрым тулгаларыньщ, локальды кзыскзрымдардыц жасалуы, колданылуы бул факторларга твуедщ емес. Демек, тар, оке.1, бар пил, бартсыч, барсай, барыц, Жоке, Coóe. Жалтай типтес тулгалар мен ресми рсщгп, элеумеглк- когамн мазмундагы, сшльдЬ: жшъгнан бсйтарап, сырткы тулгасы жагынан снмвол-тадба icnerrec '12

кьгскдрымдар - оз аддына айырьш белплер1 бар дара, дербес тьтдж ерекшелисгер.

Екипш тарауда кдз1рп кыскарган создердщ лингвистикалыц табигаты б1рнеше межелер аркылы талданады.

1930-70-ип жылдар аралыгында орыс тшшен дайын куйшде кабыл-даиьш кслген к^лскяртулар, казак; тш мемлекегпк мертебе алганнан оер! кдрайгы густа "кдзакдгаланып", едсби ттл айналымында бар толыккднды муше ретшде "азаматтык," ала бастады. Ягки бурьщ озге тшден енген гарме создср, интернационалдык, термин болып саналатын аббревиатуранъщ орнына тел тшдщ взше тен кдскдрту улгшер1 жасалдн.

Кдз1рп, кдзак, едсби тшндеп кьгскдрымдарды мьшадай топтарга бвлш кзрастыруга болады:

Л. Сырткы тулгасы бойынша тоггтаскдн дыскарымдар.

9. Жасалу жолдары бойынша топтаскан кыскарымдар.

Б. Эдеби тшдеп орны бойынша топтаскан кыскарымдар. А. Тулгалануы жагынан кдз1ргт кыскдрымдардыд б1ркдтар ерекшелжтер1 бар. 1. Олардьщ б1р тобы - б1рнеше свздердщ -пркесшшен туратын курдела атаулардыц ыкдхамдалган клзакы тулгалары. Бул кдтарда ею орштщ "бас к,осуынан" жасалатындар (АБ, ЛК, К?, Ку, ОБ, ШК, РФ); утл немесе одан да коп эр\птердш, жиышыгынан туратындар (БУУ, ТМД, КУБ, МАИ, ИМ, Л1ТК, ЕЩ>Т¥, КХДП)', буындык« аралас кыскарту улгшер1 (меммулгк, мемкрдатлау, йакИслши, Сыртк^/йсмип. Еуразия, Кррлияп, КрзМУУ) бар. Осындай кдзаьды к^скдрымдардыц вз1 казак тишпц ундестж задына сойкес келетшдисген, айтылуы, окылуы жедш (АХАТ, БАК. Б*{Р)\ сингармонизм зандылыкртры бузылатын, соддыкган: а) адгшикы окылгалында; о) естшгеншде; б) дыбысталганында кдындык» кедергх тудыратын кыскдрымдарга (Е1ЖК, ПУАЖ, ОСЕК, АВКК, ЭКОРК) бвлшсда. Сонымен кдтар кдз1рп жазба т1д улплершде ооразды Кыскдртулар - акронимдер кездессд1. Акронимдар -курде.ш атаулар сыдарларыныд, варесе гаа ссшдерщщ алгашк,« буындарын курастыру аркылы сазды-образды, . экспрессшя! мазмунда жасалган кыскдрымдар. Бул - содгы мерзшге тен кубылыс. Бул цатарга Лтеба -

-В

Л-глмты телефон баГишшсы; Кабиско - Крзакрпап-американ бисквит компаниясы; Сумшк - Султан - Пак, Нурсал - Нурлан • Салтанат, Санур -Сара - Иурсу.гтал, Крйпур. Сейлшр тэрЬда. мекеме, фирма, кесшорын атаулары жатадтя. Бундай акронимдердщ алгашкы нуекдлары 50-60 жыддарда да ушырасады. Мысалы, Марлт, Рената, Досмукрсаи.

2. Тулгалаыуы жагынаи. айырмаланатын кыекдрымдардьщ кслеа кдтары - траискрипдияяаибайтын, халъгкдралык, стандарту ие, шггернационалдык кыекдрымдар. Олар - ЮНЕСКО, СВАПО, НАТО, ОПЕК тэрнд1 аталымдар. Олардьщ окылуы мен сстшушен жене жогары жишкте, когам дик;-саяси монде жумсалуына байланыеш семантикасы баршама угынылып турады. Сондай-ак; кдзак, едеби тишгщ 70 жылдык, дамуьшда норма больга танылып келген ГАЗ, КамАЗ, ЗИЛ, ГРЭС, МТС сняк^ы крлданыстардыц байырш кдлпында игер1п)о. басым.

3. Курдел1 атаулар тобына к^рамындагы компоненттердщ б!р! немесе скеу! буындык, тургыдан ыюиамдалган, келса сьщары толык; алынган, тутас бзр сез болып жазылатын туоталар жатады. Олар - Ах/лолаагромяшкуршыс, ЖанТкумсхзауыт, ОраяАрма жене т.б.

4. Жазба тшде, сондай-ак; криптошшдер, тацбалар комеп аркялы тулгаланган куекдрымдар да кездеседь Кркптонимдер - кнд ссшдершщ бастапцы дыбы сын ыукте белпет арвдлы туйШчПШ кыекдрту - керкем едебпет хаярларында, кримшшлды хроникада, ал тацбалар арк^ллы жасалгандар {е/ш-ссашот, а/ш-ауыл шаруашылыт) жарнама подспганде к,олданылады.

Э. Жасалу жолдары бойынша топтаекдн к^екдрымдар. Кдзак, тш бтшндс жалны турю тьд бшмодде дс сез кыскартудъщ непзп торт турш жолы корсет-шсдь Байырш амал-т« олдермен кдтар соцгы уакулта курдела атауларды ьадоамдап жазудъщ баекд да тшхтер1 козге тусе бастады. Топтастыра атаганда, олар мыналар:

1. Оритк кдекдрту - 1сурдел1 атаулардьщ кура!шндагы компоненттердщ бастапку арштершщ алынуьг - АК, ИМ, МАИ, К^МЭБИ.

"¡Н

2. Буындык, юыскдрту - курдеш атау курамындагьг создердщ бастапкы буыныньщ алынуы. К$,ттком, келриар, ужымшар, Кррмет, Ономком; акрошшдер де осы тесшмен жасалган - Алтеба, Kflüuyp, Сумак.

3. Аралас кзыскзрту - курдел! атаудьщ курамындагы компонснггсрдщ 6ip¡HÍH epirrmc, еюнвдлершщ буындык, ыкдимдалуы немесс буш?дкк-орптх Е^скдртуга ушырэгатг коьшоиешке унпнип компонстггпц толы к, кдлпында жалгануы - К/гзМУУ, л(сммул!к, лгемтдатлау, Еуразия, QdUemjmti, Крзжсгшбанк, СыртгуАсмин, Орал-Арма жене т.б.

4. Конгракциялык, щыскзрту - жалпы есгмнщ, терминнщ кура-мындагы ею дауыссыз дыбыстыц селбесу1 аркылы жасалган к^гскдрымдар: тг -тенге, дн - dyvcenCÍ, ai - ceücettßi, ce - copcacSl; идлюстрацияланган кутшзбелерде airra зтгяры осылайша Сершедь Кззалс тйпндеп ic кдгаздарын журпзу ушш де конгракциялык, кыекдртулар усыныяады, мыс: ПК- пуган е, КД- кос нукте, TP - тырмак}иа, YT - pulp.1

5. Суспенсиялар - гссгары жншкпен крлданылптын xeñ6ip атолым-дарды осы теЫлмен ыкщамдау - орыс тшне ете-мете тон кубылыс, тур га тщцерпде де байкдлады. Суспенсия - хеке сездщ алгашкэ Gipireiirc ды-бысыньщ "кесшп" алынуы, мунда, едетге, сощы дыбыс дауыссыз болуга тшс. М.Адилов оз1рбайкан тотцдеп суспенсияларга "гысалтма" деген атау беред1. Бундай жолмен тулгаланган кнс,\71рымдар кдзацжазба едеби типнде де кездесед!, олар ресми кужаттарда, мыс., ауд.-аудан, обл.-о5лыс; хабарландыру мен жарнама -шт-где - davr. - дащъы, кем. - ктиг; гылнми едебистге, а1ШК1-амалык-®!Ряратш/<, куралгдргд -rJrt. - rimen, xrtai. - ífttmar- игыг. -шытрмялари крлданылады.

6. íQmprí жазба тище, сондай-ак; тацбьлардыц комеп аркады ыкдгамдалган г-зыск-арымдар ушырасады. Криптонимдер - Kici есшдершщ бастзпкы дыбысьшьщ нуктемен ажыратылып алынуы белгш 6ip фукк-цноналдыь; кызметгв (kící еммдерш купияландыру макратында) 1920-шииы жылдарда да Kopiíric береда. Кдз1р бул од1с irmiiapa косемсезде, кебше-коп

1 Созлдх аяых,тшальк,. Ек1 т!лде ic жургЪу. -Алматы, 1994, 174-бет.

криминалды хроника жанрында пайдаланылады (М деген жазущы; В. дегсн азамат). Нукте белпсшщ, кисык сызыкдыц, дефистщ комеп аркьшы туйыкдалатьш кыскдрымдар аныкуамалык-акпарат куралдарында, жарнама подстилшде кед колданылады.

Б. 8деби тшдеп орны бойынша толтаскдн кыскдрымдар. Кдз1рп жазба TÚraeri жумсалу мумкшдцдне кдрай кьгскдрган создерд! ем ыцгайда кдраетыруга болады.

1. Кец колданыстагы кыскдрган создер. Булар - когамдык-саяси уйьгмдардыц, ipi мемлекеттердщ, халык, арасындагы кызметг танымал, мекемелер мен косшорындардьщ курдел! атауларыньщ кыскдртылган yjiruiepi, бундай кыскдрымдар акдаратгы, ойды кдбыдцау барысында тусшшшдйс тугызбайды. Мысалы, EYY, ГФР, JQÍP, ТМД, АКЩ; орталык жогары оку орындарыныц атгары - КрзМУУ, КррМУ; терминдерге жацаша кезкдрастыц кдлыптасуына орай бурышы орыс тшшдеп тупнускдсынан (кыскдртылган улпсшен) аударылып жасалган улгтлер - кетщшр, ужымшар, медбиб1, ,че.ммул1к т.б.

2. Пассив колданыстагы кыскарымдар кдтарына арнаулы салаларда материалдьщ такырьштык, мазмундьш, сипатгарына кдрай сирек колда-ньшатын epiriTÍK, буындык жэне аралас кыскдртулар жатады. Функцио-налдык стальдер, ecipece баспасез тга мундай кыскдрган создерд! бергенде техникалык едастерда пайдаланады, ягни жакдга шшоде курдет атауды коса корсетеда. Мысалы, 1ГУАЖ - (Президент пен Ук1метт1ц акпйлер жинагы), EKJiTY - (Еуропалик кру1пс1зд1к жэне ыюпымакрюстык. уйьшы).

Функционалдьгк сгальдердщ ерекшелжтерше сойкес колданылатын кыскдрымдардьщ кдтарына, сондай-ак жарнамалык-образдылык кызметгеп ББК, Ан-Ак-Ащ жарнамалык-унемдеу к^зметшдеп суспенсиялар (дащ\, обл., дve».), ко1пракциялар (тг, дс, же) жатады.

"Кдз^рп казак, едеби тшндеп кыскдрган создерд!ц колданыстык Ж1ктемес1" деп аталатын уишвш тарауда кдз!рп тш нуекдларындага кис-кдрымдардын елеуметтж-функционалдык ерекшелйсгер1, косемсоз, гылыми, ■Í6

рссми жэне коркем одебкет стильдерщдеп жумсалу корппс! турасыттда тужыры.мдар айтылады. Кдз1рп кал я к тшпдсп кыскдрымдзрдьщ жасалуы, жумсалу жииплтц жогары болуы тшден тыс факторларга тоуедги.

1. Элеуметгйс жагдаят - акпаратгар тасканы дэрриис хабарды дер кезшле, булжытпастал жстгазу муддеанде кдзак, тш халыкдралык, стандартка ие (ЮНЕСКО) кыскдрымдарды, орыс типне тен; кет; 1;олдгшиска туокен тулгалардо (Газ, ламА.% ТУ-151) пайд алана отырьш, тш саясатыннц багытына орай кдзакзла кыскдрымдарды (ХВК, ЕК]ЫУ, КР> ¿К) жасайды.

2. К^ыскдрымдар - тищщ унемдеу устанымьгаа толык; сэйкес келедг Бфнеше созд1Ц -пзбепнен туратын курделз атауларды ыкшамдап беру аркылы акраратгы мол камтуга, басылым бетшде орын унемдеуге мумкшдщ туады.

3. Кдыскарымдар курдел! атаулардыц синонимдйс баламасы кычмет::; аткарътп. 'Ш1Д1 таптаурын кдлыптан арылтады.

4. Олар функдионалдык стлльдер тише ресмшйк мои устейд!

Бслгш ото олеуметпк факторларга багъгна иайда болатын, упемдеу зацдылыгыиа сойкес, текске ресмил1к мон бере отырьш, синошш;ик кызметте жумсала алатын кыскдрымдардыц косемсоз, пллыми жопе ресмн, согглай-ак, коркем одебиет стилъдер1нде колдакылу ерекхпелисгер! бар.

а) Крюхррган сэздердЩ коселксп стилЫЪг крлЪанылуы.

Кесемсоз стал! - вдсклрган создердщ жасалуы мен кдлкпгасутпапл ец озскт1 арпалардьщ Спр1. Шьгп моншде каз1рп кыскдртулардыц баршпсы да кунделнгп баспасоз тшнде жасалып, сол аркылы таратылады. Эаресе курд ел номенклатуралык, атаулардыц хдыскартылтан каззх?тга балямажфтлт хлсаут мер^лмд! баспасозлщ талзмсп отс ужен. Косемсоз стилшде жасалатын :кч>пс к,олда1шлатин кыскаркан создер б1рнеше мигает аткарады.

Каз1рп мерз1мда баспасоз тш - буьгндык кыскартулардътн а:аца улплерт жасап, кзлыптастыруда белсендшк танытып отыр. Моселен, 1990 жылга дейш кдзак, эдеби тшнде норма ретшде багалшшп келген колхоз, соох<п терминдерпид соцга торт-бес жылда кдзакдга баламаларын калынтастнргаи жопе нормаландырган, сондай-ак; езге де сшльдер ерюте тпрплумна . ссбегшп болтан непз - кунделзкп газет-журшлдардын Т'л'- Мат^р лударарлык.

6íp жайт - Ksipaap, ужьишаар ^щи^лдадашшшш:рашдьшлцаруашшщк тер1зд1 курдел1 этркестерден кыскдргги í буындык кыскдртулар скепдш норма тургысынан к^тал талкыга тусе к,ойган жок, оларды едсби ттлдг тутынушы халы к, жазба ттл практикасьг, одал ©pi карай ауызша едсби тш мен кунделисп ауызею сойлеу тш де кедерпсЬ кдбылдады, адеби ттлдщ туракзы элементше айналдырды. Булардан баскд кунделисп баспасоз тЫнде буындык, кыскарту тесМ аркылы жасалган, 6ip буыны - кдзак тш элемент!, еганип буыны ©зге тш элеменп немесе ем буыны да - кдзак тш элемент болып келетш кыскдрган создерддд ynrlrcepi KOpimc тауып келед!. IIYA)X, EKJblY, ОСЕК, Töpmi epírnÍK кыскартуларда дыбыстардьщ TÍpKeciMi (жуан жене запашке дауысты дыбыстардыд: Y-A; кдтац дауыссыз бен жшдлке дауыешнын, Е-К) кдзак тшнщ фонетикалык зандылыкгарына, эстетикалык эуездшкке сейкес келе бермейда, солай бола турса да когамдык дамудьщ ерекшелшне сай туындап отырган осындай кыскдрган сездерд1 баспасоз тш epKÍH, белсешй турде асасайды жене езге стнльдерге таралуына ce6emui болады. Кыскдрган создер кесемсоз стилшде орьш унемдеу задцылыгына сэйкес, курдел1 пркестщ дербес единица тулгасындагы синонимдж баламасы ретщцс, текске ресмилш мен устеу кызметтерш аткдрады.

Сонымен кдтар кундслжп баспасоздщ кдйсыб1р TYpлepi оздершщ та-кырыптык, мазмундык айырым белгшерше карай мынадай кыскдрымдардьщ улгшерш жасап к,олданьш келеда. AH-AJÇ-ЛЙ кыскарымы "Ана тш" газстшде жумсалады, бул -"Ана тШп1ц" axjiapammap атасы" создерщщ кыскдрган тур1, ББК-"БорЫ б1лгШ келаЫ"TÍpKecÍHÍH¡ баскд дыбыстарынан жасалган кьгскарым; Бул - "Зерде" журналында туракргы кездеседь МБМ -"Мьщмн 6ip мезет" яркесиоч кыскарган нысаны. Бул "Жас алаш" газетшде туракгы колданылады. Демек, ресми емес маглуматгарды беруде кунделисп баспасез тш сез кыскдрту улгшерш окырманга ыкдал ету, эсер тугылу максатгарьгнда игеретщдтн коруге болады. Кесемсоз стилшщ aKpomiM кыскартуларда жасауда да кызметз улкен.

о)KfytcKftpmn cmdepdlif гыяшт an им, de крлдапылуы.

Рыльгми ойды тужырымды жетгазуде, пакты квзкдрасты шлыыи туйшдеуде кыскдрган создерда жумсау аса тшмдь Рылыми шыгармалардыц такырыбына, мазмунъгна сейкес пайдаланылатын кыскдрымдар типтер1, улттлер1 жагынан ер турЛ1 болып кследь Тарих, саясат, когам такырыбына жаэылган гылыми ецбекте осы салага кдтысты крлданылатын кыскдрымдар жумсалса, физика, химия, астрономия, математика гылымдары бойынша жазылган ецбектерге тар аядагы пассив, кепшшкке таныс емес кыскдртулар енпзглед!.

К^скдрган свздер талым тшнщ жуйел1, сараланган, жетигген тип болуына улес косады. Алгашында мамандардыц шагын тобына гана таныс кыскдрган свздер жумсалу жтлш артуы нотижесшде кыскдртулардын, меха-низмше, зацдылыгына багына отырып, белпл! 61Р жуйеге, кен тфлдятшскд тусед1. Бул кдтарга мысалы, м-метр, см-салтиметр, адам-саг.-адам сагат, проф-профессор тиитес кыскдртуларды жаткызуга болады. Копшшк кдуымга арналган гылыми одебиеттерде угымдардыц, тусшЬсгердщ, кубылыстыц курдел1 атаулары кыскдртылып, оларды угындыру ушш жакша ишнде толык, атауы бер1лед1, коп жагдайда орыс типндеп курдел! атау корсетигед1.

Кдскдрган создер - гылыми стильге ец кджетп тщцгк элемештерддд Ол гылыми вдебиетгерде орын унемдеу аркылы пиар-тужырымды мол кдмтуга, айтылатьш ойдыц шубаланда емес, тиянакды болуына комектессш. Рылым тш кыскдрьшдарын "кдзакдыландыру" багыты квкейкесп емес. Оный б:р ceбeбí - гылыми вдебиетгердщ салалык, багьпты кездейтшдш (мамандардыц шагын тобына арналатындыгы), еюшт себеб1 - гылыми стилвде колда-нылатын шартш кыскдртулардьщ интернационалдык; кыскдртулар екендц!, ягни гылыми одебиеттщ мазмуныньщ дуниежузипк арнаулы мамандарга тусишсп болуын ескеру кджеттишр.

б) К/яскдрган создерд1г( ресми 1с кргаздары стилЫдег1 хрлданысы.

Ресми к кдгаздары стилшщ басты ттлдш ерекшелисгердш; б1р! -номенклатуралык атауларды, курдел1 терминдерд1 кен крлдануы. Ресми ¡с кзгаздар стшп курдел! атаулардьщ кзыскэртылган баламаларын мынадай ыцгайда жумсайды.

1Г3

1) Ксц таны мал актив кыскдрган сездерд1 косымша анык^амасыз пайдаланады.

2) Буындьгк, к^скдртуларды буыкныц немесс соцгы создщ компонегтнщ млгынэсы арк^ьты тусшдаршп туратьгндьиъг себепй крсымша аныктамасыз, ягтш жакдга цшндс толык; атауын кврсетпей-ак, береди Мысалы: Орындаут жауаптыларг Мучай ¿сзкост, "Ак}побекэс1пмупай" АК, (ПУАЖ, 1995), Мем.'лул1кком енгЫлген усыныста - болжамды сатып алудыц малшер! мен тэсШ турали маимет (ПУАЖ, 1995).

Тусшшшдак тудыратын кыскдрымдарды крдданганда ресми ¡с кдгаздары епш техникалык эд1стерд1 басшылыкрз алады: курд«п атаулардьщ езш немесе оньщ кускэртылган улпсш жакдт шянде керсетед1 де, тексте вр1 карай к?ыскзртып к,олданады. Мыс., Сааьщ салу уийи жыяжымашпын мултперд1 бси&иау мен т1ркеу жургЬгенде баскррма мемлекетт1к салик, ипсяекциясыла: -салых; толеушШц т1ркеу номер! (СПИ) болуи КАжет:(ПУАЖ, 1995,). БукЫ дршежузШк сауда уйъшына (БСУ) Крзакртанньщ еиу\ уш!н цажапт1 кужаттарды аз1рлеу. (ПУАЖ, 1995).

Бхрнеше создш; яркесшен туратын курдел1 атауды елденеше марте кдйталап бермес уипн ресми к кдгаздары стшп варианттары мынадай улпге суйенеда. Тутас курдел1 атау 61р рет жазылады да, одан кейш жакдга шшаде кускдрган сездщ к^рамындазгы тпрек мазмунды соз балама ретщце алыхшп, тексте эр1 карай жумсалады. Жалпы, ресми ю кагаздары стиМ тар аядагы пассив кыскдрымдарды крлданганда белгш б!р реттишсп устанып отырады. Текстщ мазмунына орай пайдаланылган сезд! кдлайда тусшшсЬ кдлдырмайды. Меселен, "Ресей Фёдерациясы жене Щаакртан Республикасы (Судан яр1 кррай - Тараптар деп аталатьшдар) ек} слд'щ арасындаш ьиапшиис/пастыхргы коадейЫ". (ЕК). Жекешеленд1ру жанШдег! жумыс комиссиям (буЪан ор1 - Комиссия) сииык, ащиоперлЫ хржм. (ПУАЖ, 1993). Бул - ресми ¿с кдгаздарына ец к^жет улплердщ б!рь

в) Аныку?1 алихлыкгак/юраттик; куралдарда крлдапылатыи к&юкиртпулар.

Лгшкзгамалык.-акрарат куралдары - сездштер, энциклоиедиялар, млглумлтнамалыкгар ,- тщдщ создж курамын пайдалануда оз ерекше-20

длсгер1мш зйкындалатьш салалпрднп б]р1. Сопдьпсгап да булаодягы кдасдргуларды орыс гадымдары дербсс болит кзрайды.

Б!п«гама уак^т бойи казак; одеон тип орыс тшпе тон графпкалык, юлскдртуларлы (М'Метр, бот.'ботакка. акад.-академик) улп етш алды. Рал им Л.Ыскдцов графикалык; шартгы кксклртуларды оркс -пятен мд-сн, тек жазбаша одеби тшде крлданылатъш кзыекзрган созаср деп етггей.тг Турта таяу-.гидп^гасд; козкарастары ла оси дат».

Бул салада мынадай кыекдрымдар кездеседо:

а) нукте аркылы кьгекдрган иркестер - курдел! соз компонеотгершщ нукте белпс1мен ыкщамдалуы - а.ы.оацьидары -'ауыл таруашылык, дакьидары, т.ж.бекет1 - те.м!р жол бекегп/.

о) дефис-пк кыекдрымдар - кыекдртылатьпг создщ дефис аркьглъг аясыратылуы: \~i-ru - университет, уч-щг - учалите.

б) болшет-п; кыскарнмдар - кыскартылятъш создш кдеьгк; сызык, белг5с>мси ¡ккыратлгн: ada.it /саг. • ад&ы-мтт, п/ж - почта ж&тМ. а/к -ауьидык, кецес.

Такурьпггы!;, маи,саттпрга кдрзй графггкялык; (/сране, дефис. бачнек 6c.ui.iepi прк,ы.1м) кыасдртылуга: 1. Жер-су, кала, мемлекет аттары; (Тсидыфртн-Талд.-хрр. Караганды - 1\-ды.; кала-%., теп-о.); 2. Мекемелер, кесшорынляр, оку огчлпары ап'ары, мекенжайды биенретт атаулар (акционер.!! к ко гаг-: - а/г, институт -ин-т, кала та;т/л ее поселке - к,т.п.); 3. влшем 01рлжтер1 (м • метр, ж- жыл, г.-гасыр); 4. Агенггат атаулар {академик - акад., тех; с и г а п» иымдарыныц кандидаты - т.г.к., профессор - проф.): 5. Жзляи мазмундзга трпфшгалык шартгы кт>гск.артулпр (:пат баскалар - т.б.; са.1ыапырыщ-;з - сел., кшшипа - ют.; жихак; - жни., б.з.б. • бпГ>!!; замазшмьпдан бурый, мисалы - .-тс.) жг>н<г т.б. сия^ги леке;! калы к едшшцалар Оейш. Энциклопедиялар, маглуматнамалар, нуекдуликг.тр орын унемдеу ушш текст бойында кез келген созд1, соз табын кьгекарта аллды. Мэселен, Кдзак; Совет Энциклопедиясыкыд 61р томьшын жегп бстше жургтзшген талдау барысында б!р бетте - зат еамнщ бОГс-;, сын есЬппн, -25баекд соз таптярыныд 1%-\ кыекдртыллтьгпы байкалды.

Графикалык шаргш кыскдртулар - свз кыскдртудыц б1р улпа, бул тесиг - гылым тип, акдарат тш уипн ете-мвте кджст. Тадбалардыд кемеп ар-кылы кыскдрту - орын унемдеуге септагш тип,зсд1, акдарат маглуматгарын мол кол ем д с жепазуде улкен роль аткдрады. Жазуда ыкщамдалып, дефис, курсив, болшектеу, иукте, нукте+дефис аркылы тадбаланганымен, графика-лык шартга кыскдртулар окылганьшда (жене крсымшаларымен окылганында да) толык айтылады.

Корнем одебиет тШндег/ кзыскррымдар.

К^скарган создердщ кдзак вдсби шпне кед тарала бастаган, кдй стильде де колдануга елгезек тшдЬс единица екендитн керкем едебиет тшшде жумсалу корипа двлелдейд!.

Кдлскэрган сездердщ керкем едебиетте жумсалу мумгандт анагурлым тар. Соньщ озище проза, поэзия улплершде жалпыхалыкгык тш нус-кдларымен кдтар турып, колданыскд тусе алатын кыскдрымдар бар.

Олар, ец алдымен, архаизм кыскдрымдар жене кед к,олданыстагы кыскдрымдар.

Тарихи создер тобына косылатын кускдрган создер - волком, губсот, губ ком, Совнарком, халкомсов, комжасодак, рабфак, ликбез жэне т.б. Мундай кыскдрган создердщ кдтарына 1980-ил жылдардыд аяпына дейш кодданылып келген СОК17, райком, парторг, комсомол т.б. кыскдрган сездергц жаткызуга болады. Булар тарихи такд^рыпкд жазылган шыгармаларда кодданылады.

Керкем едебиетте жумсалуга мумюндш бар кыскдрган сездердщ тагы б!р тур1 кед крлданыскд тускен ероптк немесе буындык, кыскзртулар.

Бул топкд ауызею сойлеу тшщце айтылатын, кепшшкке кед таиымал КрзМУ, Пню, СХИ, филфак, меданститрп, рабочко.ц, ЗАГС сиякды кыскдрымдар жатады. Бундах улплер коркем едебиетте кейшкер тшдде, диалог улпшерище колданылады. Мыс., Егер ЖенПИ-Ыц, Ипячдыц немесе кьны мол мектжайлардьщ тоц1рег1нде ковге талынып кялсам, кдйтып мединститута! ыц жакыи кормеилйн (М.М.)-бЫ шыттай ки'шген. ЛЗТМ-да [апейлйн деген соц... Сошисе... Упиверситептпц филфагше ж, фичматына ма кртарынаи уш жыл тапсырът тусе агмаган сабаз болын шык)пи. (М.М.)

92

Мундай кыскдртулар поэзияда да кездеседк БелкЬ гнучп.ч нун1м!з, ЗАГС жох тзак Ofccpinde. Жаырма exiuuii жылы 6Í3, КелЫпЬ осы тйрге.{С.М.) Коркем одебпет tLtíhíí* айналымына ту су ушш кыскдрган создер стильдж бейшделуден (сгальдак адаптация) отуге тшс. Ал олардьгц стильдис бей1мде-луйпц непзп opici, непзп Tiperi - когамдык-саяси одебиетге к,олданылу жищ-гшш, жогары болуы, сол аргдылы ауызею сойлеу тганщ кдлыбына тусу.

Mine, осындай жазу, сойлеу дшдысына тускен кзыскдрган создердщ керкем одебиетге цодданылу мумкшдот бар. Ал коркем эдебиетпц стпльдцс мак,сатына сэйкес келмейтш тар аядагы гылыми-ресми рецга бар кыскдрган создердщ к,олданылуы керкем одебиеттщ жанр лык ерекшелжтерше нуксан келпред1.

Уфюкррган свздерЫц едеби нормага кдрым-кртысы. Кыскдрган создердщ одеби нормага кдрым-кдтысы, япги opiirríK кыскдртулардыц дыбысталуы, айтылуы жэне олардыц кдзак, тш крсымшаларымен турлену1 дербес меселе.

1920 жылдардъщ озшде-ак, кыскдрган сездерд! кдлай айту жене асазу ксрек деген моселе койылган болзтын. 1934 жылга дейщ курдел1 атаулардыц баскы opinTepiH топтастырып кдзакди жазу ypflici болды; бул урдкке COTA, КЯКЖО типтес кед крлданысташ ъ^ыскдрымдар с©Йкес кедгетмен, соз кыскдрту багытыныц улгая тускеншен туындаган АШЗКБОК, ЛАБОШЕА дегендер сыни тургыдан багаланды.1 Бул багъпта арнаулы шеппм кджет болды. 1955 жылга Кдзак, ССР Жогаргы Совет! жанындаги Тершшологаялык, комиссияньгц кдулысына сойкес кдзак; едеби тшнде орыс тшнен енген кыскдрымдардьщ кдзакща улгшер1 к,олданыстан шыгарыла бастады. Бул багыт одеби тигдш, нормасы ретшде танылды. Сойтш мектеп окулыктарында, гылыми ецбектерде, баспасоз беттершде кысклрган сездерге мысалдар орыс тшндеп улпс^ бойынша берилл келдь Бул 1957 жылы кдбылданган кдзап орфографиясы тур алы ережеде одан epi нак^ыланды. Кдзак CCP-i Жогаргы CoBeii Президиумыныц 1983 жылгы 25 тамыэдагы кдулысымен беюттлген, "Кдзак; тш орфогрйфнясыныц непзп ережелсрше 03repicTep мен толыкхыруларда" зацдастырылды. Кдбылданган ереже бойынша

Балацаев М. Кдзах tüií модениетййн моселелер1: Алматы, 1965.

¿¿3

Кыскдрган сездердщ жазылуы да, айтылуы да орыс алфавитшщ зандылыкгарьша непздедгц.

К^скдрган сездердщ дыбысталуын, косымшалармсн турленуш реттеу ушш кдзак дыбьгстарынын; кдзакдга айтылуын зандастырган жен, Бул тшдЬс табиш зацдылыкхьщ кетшткке окытылып, уйретшмеу1 салдарынан еш де болса б1ркдтар кы^кдрган. сездер орысша бершл, айтылып келеда. Сездердщ тел табига айтылуы кдлыптаскднда гана ЮНЕСКО, ФИДЕ сиякуы интернационаддык терминдерге, кдз1рп казакщаланган ТМД, ЩДЭБИ, гОЭМ, КЕКУ, ПУАЖ, ЕК£ГУ, СШК, ЯК?Ш тэрЬдес сездерге кдзак тЬпнщ косымшаларын халгау б!р Ьге тусер1 анык. '

К^ыскдрымдар - тш унемдеу зандылыгьг уипн ете тшьда кубы лыс.

Кррытынцыда хумыстьщ баяндалган мазмуны тиянакгалып, б1ркдтар гылыми-практикалык усыныстар айтылады.

Диссертацияныц непзп мазмуны мынадай жарияланымдарда бершдь

1) Кдзак, тшнде аббревиациялык кубылыстардыц жасалуы жене оньщ жолдары. // Батые Кдзакстан жас галымдарьшьщ IV аймакдык конференциясыныц материалдары. Акгебе, 1993жыл. 57-58 бет.

2) Кдз1рп кдзак одеби тшшдеп кыекдрган создер мэселеа. // "Кдзак тш мен едебие-п" журналы, 1996, N2.

3) Кдз1рп кдзак тшндеп кыекдрган сездер. // Депон. КдзмемРАРЗИ. N 6796 - Ка 96. колжазба келем1 32 бет. 15. 03. 1996

4) Кдз1рп кдзак типндеп кыекдрган сездердщ табнгаты жене'колданылуы. // Депон. КдзмемГАРЗИ. N 6797 - Ка 96. колжазба колеш 12 бет. 15. 03. 1996.

5) Кдзак орфографиясыньщ кейбдр моселслер1.(Курдел1 сездер жене кыекдрган сездер туралы.) // "Акгебе"газет1,27 тамыз, 1993.

Алдшпев Аут.р&ут&ч :&гезалиеккч ¡0.02.0?.. - казахский язык

Б диссертационном исследовании явление аббревиации в казахском языке а пцде система изучаете;: пперзко.

Традиционно считасвг'цеся до 90-х годоз заикст- с^ая'ляих из русского языка общественно-политические сокраценные слова /СС/ в последило прем«» протерпел:: ^чоохиьннь» и к"лк'г*»ст^птпп:с ::с:.:с:;з11И.д. Г^о о^узло: лоне как ояотрал.шг»истическики /коренными изменениями з общественно-политической жизни, приобретением казахским языком государственного статуса и др./, так и интралингвистическдаж /тенденцией речи к экономии языковых средств, потребность речи в контекстуально-синонимических рядах / факторами.

На основе всестороннего анализа изучения СС в тюркологии, з казахском и русском языкознании дается характеристика СС, определяются пути самоут* етдвник их я систсие казахского языка. под-.-.еъгалск различного года классификациям: по ькеккж кг-итсспл:.:, по чазтстс упо1: небленил, гол; п снстоме ллтегатурного яггка. Го"™о тЪ-з-:;-<::;кпнчкх, 7»:а:п;па'л?ся танке способы сбаазоьания СС, как суспеясии, контракции и др.

Гд.-лрода ОС рисскатгииается з функциональном аспекте: нто сланное язленла, ранее л'-ля-дг/.есп 'стчнзскп окра^енны;.':: зленента?.::: ц;»Л1.ного спмлч, постепенно начинает проникать и в дпупш стили, ут-•.срубал том самым с-ок "прадпанст -енность" в системе казахского языка. г

СС нналналгуетсн с ?о,-,:с: зтени:; литературно? норда.

ALDASHEV NURDAULET MIRZALIEVICH 10.02.02 - Kazakh Language

The dissertation work is dedicated to the problem of the abbreviated words (AW) in the modern Kazakh language.

The phenomenon of abbreviation in the view of the language system is investigated for the first time.

With respect to the lexical composition of the literary language and to the outward forming the social and political abbreviated words (AW), which up to the 90-s had been traditionally considered as borrowings from the Russian language, underwent recently some qualitative and quantitative changes. This was caused by extralinguistic (fundamental changes in the social and political system, acquisition of the state status by the Kazakh language and others) and intralinguistic (speech tendencies to economize linguistic means, speech necessity in contextual-synonymous series of lexical units and others) factors.

On the basis of the overall analysis of the AW studies in turkology, Kazakh and Russian linguistics in the thesis we give characteristics of AW, determine the ways of their self-affirmation in the system of the Kazakh language. Abbreviations are analysed and systematized on the basis of different classifications: their outward formation {outside criteri^), frequency of U:oir usage, ways of their formation, role in the system of the literary language. Besides traditional ways of their word- formation we also state such ways of AW-formation as suspension, contraction and some others.

The nature of AW is considered in the functional aspect: this complicated phenomenon which was formerly treated.as stylistically coloured'elements gradually begins to penetrate into other styles confirming thus their "consciousness" in the system of the Kazakh language.

The AW phenomenon is analysed from the point of view of the literary standard and norm.

Подписано в печать 15.03.9бг. Заказ 222 Тираж 100. Тгпогра^я. ШГ Минтранса РХ.