автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.01
диссертация на тему: Определение в кыргызском языке

Полный текст автореферата диссертации по теме "Определение в кыргызском языке"

КЫРГЫЗ РЕСПУБЛИКАСЫНЫН ИЛИМДЕР УЛУТТУК ЛКАДЕМИЯСЫ

ТИЛ ИЛИМИ ИНСТИТУТУ

УДК 493. 3: 615.614. (043. 3) Кол жазма укугунда

АТТОКУРОВ АСАМИДИН

КЫРГЫЗ ТИЛИНДЕГИ АНЫКТООЧ

Адистиги- 10.02.01 -Кыргыз тили

Филология илимдеринин кандидаты деген окумуштуулук даражаны изденип алуу учУн жазылган диссертациянын АВТОРЕФЕРАТЫ

Бишкек-2004

Иш Ош мамлекеттик университетинин кыргыз тил илими кафедрасында аткарылды

Илимий жетекчи: филология илимдеринин доктору,

профессор |А. Жапаров

КРИУАнын корреспондент - мучесу, филология илимдеринин доктору, профессор А. Турсунов

Расмий оппоненттер: Филология илимдеринин доктору, профессор Б. Усубалиев

Филология илимдеринин кандидаты, доцент И. Абдувалисв

Жетектеечу мекеме: Бишкек Гуманитардык университетинин кыргыз тили кафедрасы

Диссертация 2004-жылдын « ^ у> июнунда саат/^ ^^РИУАнын Тил илими институтунун алдындагы (тец уюштуруучу К. Тыныстанов атындагы ЫМУ жана БГУ) филология илимдеринин доктору (кандидаты) илимий даражасын ыйгаруу боюнча Ведомство аралык Д. 10.04.236 диссертациялык кецештин жыйынында корголот

Дареги: 720071, Бишкек шаары, Чуй проспектиси, 265-а

Диссертациялык иш менен КРИУАнын илимий китепканасынан гаанышууга болот

Автореферат 2004 - жылдын «_» _ ^ Г _ женетулду

Диссертациялык кецештин Окумуштуу катчысы, филология

илимдеринин кандидаты * ^^УТУР Г.З. Жамашеви

иштин жалпы мунездемесу

Темапып актуалдуулугу Кыргаз тилиндеш айкывдооч мученун негизга турлерунун бири болгон аныктооч категориясы боюнча кыргыз тип илиминде ушул мезшлге чеГшн атайын кенири нликтее шш1 жургузул© злек. Утул себептен биз биринчи жолу азыркы кыргыз тилиидега синтаксисгик аныктооч категориясына мунездуу болгон сгруктуралык - семантикалык жана фамматикалык белшлерди диссертадйялык планда кецири, толук жана терендетип изилдеену максат кылып койдук.

Изилдвонуи максаты - Азыркы кыргыз тилиндеги аныктооч категориясына, мумкун болушунча, толук, кенири илимий мунездвме беруу;

- аныктоочтун суйлвмдун айкындооч мучвлврунун сисгемасында алган ордун аныктоо;

- аныктоочтун сгруктуралык жана семантикалык белгилери женунде маалымат бфуу;

- тутумдаш аныктоочтордун уюшулуу жолдорун аныктап, туюндурган маанилерин талдоо;

- жайьглма аныктоочтордун грамматикалык - семантикалык езшчелуктерун аныктоо;

- аныктоочтун милдегин аткаруучу сез туркумдерун, свз айкашгарын тактоо;

- ыкташуу жана таандык байланыш жолу менен байланышкан аныктоочтордун семантикалык сгруктурасына кецири мунездвме беруу;

- аныктооч менен аныкталгычтын ез ара айкаша алуу мумкунчулугун жана экеенун ортосундагы синтаксисгик катышын мунезун белпшее;

- аныктоочтун езгече туру болгон жандама мученун фамматикалык озгочелу1ун, гуюндурган маанисинталдоо;

- аныктоочтун быпшктооч менен болгон окшоштук белгилерин жана айырмачылыгын белпшее;

Илимий жацылыктар Диссертация кырыз тнлнндеги суйлвмдун айкындооч мучелерунун негизга бир туру болгон аныктооч категоршсын ар тараптан кенири, толук иликтееге арналган биринчи илимий изилдев болуп эсеителет. Диссертацияда аныктоочтун фамматикалык формасын анын фамматикалык мааниси менен тыгыз бапланышга каралып, аныктооч категориясына тиешелуу аныктама берилди. Аныктоочтун сгруктуралык жана

семаигикалык белгилери кецири талдоого алынды. Тутумдаш жана жайылма аныктоочтордун уюшулуш жолдору, алардын структуралык жана маанилик езгечелуктеру толукталып керсвтулду. Аныктоочтун милдегин аткаруучу свз туркумдеру, свз айкашгары кецири белгиленди. Ыкташуу жана таандык байланыш жолу менси байланышкан аныктоочтордун аныкталгыч менен бол гон синтаксисгик катышы, алардын туюндуртан грамматикалык маашшери бай факты материалдардын негизинде ар тараптан талданып кврсвтулду •

Изилдввнун теориялык жана праюгикалык мааниси Илимий изилдеенун жыйынтыгы айкындооч мучвлврду жана суйлемдун структуралык, семаигикалык тузулушу жвнундв1у илимий жоболорду бетгилуу даражада толуктай алат. Диссертациянын мат фиалы жошрку окуу жайлар жана мектептер учун окуу китептерин тузууш негиз болот. Ошондой зле, бул эмгектин материалын жогорку окуу жайларынын окутуучулары синтаксис курсу боюнча лекция окууда, суйлвм мучвлеру боюнча атайын курс, атайын семинар ©ткеруудв пайдалана алат.

Изилдоонун методу жана материалы Ишти жазууда лингвисгикалык сыпаттоо методу колдонулду. Илимий изилдее иши кыргыз керкем адабий чыгармаларынан, элдик оозеки чыгармалардан жана мезгилдуу басма свз бегтфинен чогултулган тилдик бай материалдьш негизинде жургузулду. Ишшн мегодологиялык негизин керунуктуу туркологдордун, белгилуу орус окумушгууларынын синтаксис проблемаларын, суйлем мучвлврунун сисгемасын изилдвегв арналган илимий эмгектеритузду.

Эмгектин апробацияланышы Ишгин айрым белумдвру Ош мамлекегтик унивфеитетинде, Баткен мамлекеттик университегинде, Жусуи Баласагын атындагы Кыргыз улуттук университегинде, К.Тыныстанов атындагы Ысыккел мамлекеттик университегинде еткерулген илимий - теориялык конференцияларда жана "Мамлекегтик тил. Изилдениши жана окутулушу" деген ресиубликалар аралык илимий - практикалык конффенцияларда, эл аралык турколошялык жыйындарда аныктооч категориясынын айрым масел ел ери боюнча бир нече ирег докладдар, билдируулер жасалды. Республикалык журналдарда, илимий жыйнактарда макалалар жарыяланды. Аталган тема боюнча "Кыргыз тилиндеш аныктооч", (Бишкек, 2002-ж., б.т.) деген кит ей басмадан чыккан.

Диссертация Ош мамлекеттик унверситегинин кыргыз тил илими кафедрасывда (21.112001), КРИУАнын Тил илими инсгитутунун

рамматика жана кеп маданиягы белумунун кошмо жыйынында алкууланган (27.06.2003).

Иштин структурасы Диссертациялык иш киришууден, ■ эки лавадан, корутундудан жана пайдаланган адабияттардын тизмесинен урат.

I глава. Суйлемдун айкындооч мучелеру, алардын суйлвм тузулушундегу (структурасьшдагы) кызматы

Бул главада суйлемдун айкындооч мучелерунун туркологияда <ана кыргыз тил илиминде изилдениш тарыхынан маалымат берилди. Суйлемдун структуралык тузулушу, суйлем мучелеру, анын турлеру, йкындооч мученун мунездуу белгилери, аныктоочтун айкындооч 1учелердун системасында алган орду, анын структуралык -емантикалык белгилери, суйлвм мучелеру менен свз туркумдврунун атышы жвнундвгу маселелер каралды.

Кыргыз тилин системалуу турде изилдее Совет бийлигинин 1езгилинде башталды. 1936-жылы профессор К.Тыныстановдун Кыргыз тилинин синтаксиси"(6-7-8-класстар учун) деген алгачкы >куу китсби жарыкка чыккан. Бул китепте биринчи жолу суйлемдун аш мучелеру, анын турлеру ээ, баяндооч женунде кыскача 1аалымат берилген. Суйлвм ичинде ээ менен баяндоочтон башка да вздвр болорун белгилеп, аларды "айкындоочтор" деп атаган. Алар аш мучвлердун маанисине ачыктык, тактык киргизет деп аныктама ерген. Бирок айкындоочтор аныктооч, толуктооч, бышыктооч болуп елунген эмес. Айкындоочтун милдетин сын атооч, сан атооч, зат тооч, ат атоочтор ж.б аткарары белгиленген. (Аталган китеп, 17-18, 1-45-6).

1939-жылы жарыка чыккан Т.Актанов, К.Бакеевдин "Кыргыз илинин синтаксиси" (орто мектептер учун) деген окуу китебинде айкындоочтор" деген терминдин ордуна "жандама мучелер" деген ерминди колдонушат. Жандама мучелерду биринчи жолу аткарган [илдетине карай аныктооч, толуктооч деп эки турге белуп арашкан. Бышыктоочтор айкындоочтун взунче туру катары жыратылган эмес, алар толуктоочтун жана аныктоочтун тутумунда аралган. Аталган китеп, 36-38, 41-45-6). Бул окуу китебинин 1940-сылкы басылышында "жандама мучелер" деген терминдин ордуна айрадан "айкындооч мучелер" деген термин колдонулган. 1940-:ылы Т.Актановдун педагогикалык окуу жайларына арналган. Грамматика" деген окуу китеби жарыкка чыккан. Бул грамматикада

да айкындоочтор аныктооч, толуктооч болуп эки турге белунген. Толуктоочту орун, мезгил, максат, себеп толуктоочтор дсп белуштурот, этиш менен байланышта айтылган айкындоочту этиштик аныктооч деп карайт. Ушинтип, бышыктоочтор айкындооч мученун езунче туру катары эмес, толуктооч, аныктооч категориясынын тутумунда каралган.

1950-жылы А.Жапаровдун "Кыргыз тилинин грамматикасы", II белук, Синтаксис (VI - VII класстар учун) деген окуу китеби басмадан чыкты. Бул китепте суйлемдун айкындооч мулелеру биринчи жолу аткарган милдетине карай учко белунуп, "бышыктооч" айкындоочтун озунче бир туру катары каралган. Айкындоочтун бул туру дайыма этиш менен байланышып, кыймыл аракеттин сын-сыпатын, мезгилин, ордун, себебин ж.б. билдирери аныкталган. Бышыктоочту маанисине карай сын-сыпат бышыктооч, орун, мезгил, себеп, максат бышыктооч деп белуштуруп, ар бирине кыскача мунездеме берилген (Аталган окуу китеби 43, 44; 56-58; 61-68-6.).

Ы.Жакыпов, Д.Майрыков, М.Мураталиевдердин 1962-жылы чыккан "Кыргыз тилинин грамматикасы" II белук, Синтаксис (7-8-класстары учун) деген окуу китебинде, Б.вмуралиевдин "Кыргыз тили", II белук, Синтаксис (VIII - IX класстар учун, 1992-ж) деген китебинде традиция богонча суйлемдун айкындооч мучесу аныктооч, жандама мучэ, толуктооч, бышыктооч болуп белунуп, ар биринин маанисине карата аныктама берилген, алардын милдетин аткаруучу негизги сездор керсетулген.

1990-жылы профессор А.Имановдун жогорку окуу жайларына арналган "Кыргыз тили". Синтаксис (келему 22 бас.таб.) деген окуу китеби, 1992-ж профессор А.Жапаровдун 2 болуктен турган "Синтаксический строй кыргызского языка" (48 бас.т.) деген окуу куралы басмадан чыкты. Бул келемдуу эмгектерде кыргыз тилинин синтаксистик тузулушу женунде системалуу, кецири маалымат берилген. Айкындоочтун турлеруне такталган аныктама берилип, алардын милдетин аткаруучу соз туркумдеру, сез айкаштары керсетулуп, синтаксистик мааниси чечмеленген. Аныктоочтун езгече туру болгон жандама мученун грамматикалык тузулушу, туюндурган маанилери аныкталган. Белгилей кете турган нерсе, мектептерге жана жогорку окуу жайларына арналган жогоруда керсетулген окуу куралдарында айкындоочтун турлерунун грамматикалык, семантикалык табиятына, аныктооч категориясынын структуралык - семантикалык белгилерине, анын милдетин аткаруучу негизги сез туркумдуруне, туюндурган синтаксистик семантикасына

жана грамматикалык тузулушуне окуу программаларынын талабынын децгелинеылайык гана мунездемелер берилген.

Тил коомдун мучелврун бири-бири менен пикир алышгырып катнашгырууда байланышуунун негизги формасы катары суйлвмду пайдаланат. Суйлвм свздердун жана свз айкаштарынын мааниси боюнча жана грамматикалык жактан ез ара байланышкантизмегинен уюшулат. Суйлем тизмешндет сездэр башка сездер менен болгон синтаксисгик катышына карай суйлемдун турдуу мучвлврунун милдегин (функднясын) аткарат. Суйлвм мучвлвру суйлвмду уюшгуруудагы кызматына (ролуна) карай суйлемдун баш мучелвру жана айкындооч мучелвру болуп белунет. Айкындоочгор суйлем мучвлвру жвнундвгу традициялык окуу боюнча ич ара аныктооч, толуктооч, бышыктооч деп ажыратылат. Айкындооч мучелврду мындай турлергв белу юту рууде (классификациялоодо) алардын темвнкудей белгалери эске алынды: а) айкындооч менен аныкталгычтын синтаксисгик катышынан келип чыккан грамматикалык мааниси, б) айкындоочтун милдеги кайсы свз туркуму аткарып тургандыгы, в) айкындооч менен аныкталгычты тутумдашгырган синтаксисгик байланышгын турлеру (ыкташуу, таандык байланыш, башкаруу), г) аныкталгычтын кайсы свз туркумунен экендиги, д) айкындооч менен аныкталгычтын лексикалык маанисине да тиешелуу кецул бурулат, анткени сездун семантикасы да суйлем мучвсунун синтаксисгик кызматына таасир зтпей койбойт. Ушуну менен бирге, айкындоочтун турлврун аныктоодо анын грамматикалык мааниси менен грамматикалык формасы дайыма тыгыз байланышга каралат. Аныктооч, толуктооч, бышыктоочтор жалпысынан айкындооч мученун турлерунв кирсе да, алар бири-биринен семангикалык жана грамматикалык белгилери боюнча айырмаланышат.

Алсак, аныктооч категориясы айкындоочтун башка турлврунвн айырмаланын, темвнкудей сгруктуралык - семангикалык бешлерге ээ: сгруктуралык жактан: а) анын милдегин, нсгизинен, сын атоочтор, сан атоочтор, атоочтуктар, ат атоочтор, зат атоочторж.б. аткарат, б)аныкталгыч менен байланьшггыруучу синтаксисгик жол - ыкташуу жана таандык байланыш, в) зат атоочтон жана заттык маанидеги сездерден турган суйлвм мучвсу менен байланышга айтылат, г) суйлем ичинде алган орду боюнча аныкталгычтын алдына жайгашат, д) суйлемдун предикативдик борборуна кирбейт, бирок суйлемдун семантикалык сгруктурасын уюшгурууда, суйлвм аркылуу туюндурулуучу ойду толук, кенири бсруудв маанилуу ролду ойнойт;

Семантикалык жактан: а) атрибутивдик катышты билдирег.

б)аныкталгач билдирген заттын турдуу белгисин тактап. конкрегтештирип керсетуу менен, ал заттын, чындыктагы керунушгердун касиетин терецирээк керууге жардам берет

в)суйл©мду актуалдуу мучелешгурууде "тшанын" же "реманын" составына кирег.

Азыркы мезгилдеги синтаксисгик окуу боюнча суйлемдун сгруктуралык схем а сына (сгруктуралык тузулушуне) предикативдик катышты тузген ээ менен баяндооч кирег, баш мучелер гана суйлемдун сгруктуралык тузулушу учун зарыл керектуу грамматикалык категория деп каралат. Ал эми айкындоочтуг турлеру: аныктооч, толуктооч, бышыктоочтор суйлемдун сгруктуралык схемасына кирбейт, алар "суйлем сгруктурасын кецейтуучу мучелер" ("распространяющие члены предложения ") ден эсептелинег. (современный русский язык. М.1981, с.438-441; 447-448. Русская грамматика, ч. II. М., 1980, с.90.) Бирок, тилдик фактыларга Караганда, кепчулук учурларда суйлемду толук жана ирегтуу уюшгуруу учун, айтылуучу ойдун маани - мазмунун туура, так беруу учун айкындоочтор да суйлемдун зарыл керектуу сгруктуралык компонента катары колдонуларын байкоого болот. Мындай учурда айкындоочторду (аныктоочту да) суйлем сосгавынан тушу руг айтсак, суйлемдун структурасы да, мааниси да бузулат. Салышгыр Бул кишини квргвнубузгв он беш эле кун болду. (К.Ж.). - Бул кишини квргвнубузгв ... куп болду. Ажырашар до с ээрдин кашын cypawr, (макал) - Аэкырашар дос ...кашын сурайт.

Толуктоочтор да кепчулук учурда суйлемдун сгруктуралык тузулушувдегу зарыл керектуу компоненттеринин бири катары кызмат кьшат. Салышгыр: Тетиги куржунду свгу!1узчу (К.Ж.) -Тетиги ... свгуцузчу. Алар кутюгвн кврунуито тацыркай кольпиты (А.Т.) - Алар кутив го п ... тацыркай калышпы.

Айрым учурларда бышыктоочтор да суйлемду сгруктуралык жактан толук уюштуруучу зарыл компонент катары катышат Салышгыр: Ал ушул иштерди акылдащууга кетсе керек (К.Ж.). - Ал ушул иштерди ... кетсе керек. Жыйынтыктап айтканда, айкындооч мучелер суйлемдун баш мучелерунун тутумун ("суйлемдун минималдык сгруктуралык схемасын ") кецейтуу функция сын аткаруу менен шна чектелбесген, анын сгруктуралык зарыл комионентинш: да кызматын аткара алат. (Профессор. Байбайцева В.В. система членов предложения в современном русском языке. М., 1988, с.ЗЗ).

Суйлемдун айкындооч мучелеру, алардын ичинде аныктооч, негизинен суйлемдун семантикалык сгруктурасын уюшгурууда, айтыла турган ойду толук, так жана жсткиликтуу даражада тушунуктуу кылып бфууде ете зор кызмат аткарат. Мисалы: Кул у к niaivmn чапкан саяпкерди, кыраан imntmn салган мунушкврду, тайгап агытыгг, аскадсш аркар ситст мергенди, алтын, кумушту дуквпундо иштеген зергерди, деле тол гон внврлуу, шыктуу, кунтпуу кшишерди Чыныбек взунв коцшу копдурат (Т.С.). Бул жайылма женекей суйлемдун минималдуу сгруктуралык схемасы (предикативдик борбору) - "Чыныбек кондурат". Ал эми суйлемдун тутумундага атоочтук турмектерден турган жайылма аныктоочтор жана бир ецчей аныктоочтор езунен кийинки толуктоочтор билдирген загтын турдуу бел теин кедири планда керсетуу аркылуу субьектинин аткарган иш-аракеги же1гунде кецири маалымат. берип турат.

Суйлем мучелерунун милдегин сез туркумдеру аткарат. Ар бир сез туркумун биринчи иреттеш, езуне гана мунездуу болгон негизги синтаксисгик функциясы болот. Мисалы, сын атооч, сан атооч, атоочтутар, негизинен, аныктоочтук милдегти аткарат. Табыш жендемедегу зат атооч, ат атоочтор тике толуктоочтун милдегин, барыш, жатыш, чыгыш жендемедегу конкреттуу маанидеш зат атоочтор кыйыр толуктоочтун милдегин аткарышат. Бышыктоочтун милдегин кебунче тактоочтор, чакчылдар, мейкиндик жендемедегу зат атоочтор аткарат. Бул жагынан алгаида, сез туркумдеру менен суйлем мучелеру белгалуу бир даражада бири-бирине туура келег жана ез ара тыгыз байланышгуу. Бирок ошондой болсо да, ал экеену бирдей кароош болбойт. Анткени сез туркумдерунун суйлем ичинде аткара туршн синтаксисгик функциясы бир кыйла кецири. Ар бир сез туркуму езуне гана мунездуу болгон негизги функциясынан башка дагы экинчи катардаты кошумча функцияны да аткара бфет. Алсак, айрым сын атоочтор этиш менен байланышып, кыйМыл-аракегтин белгисин билдирсе, бышыктоочтук милдегти аткарып калат: Алар ыштшактуу oicauiauiam. Мейкиндик жендемедегу сездер езунун жана байланышкан сезунун семантикалык езгечелугуне карай бирде толуктоочтук милдегти аткарса, кээде орун бышыктоочтук милдегти аткарат: Китепти Асаидап алдым. - Ал айылдап келди. Сан атоочтор кебунче зат атооч менен байланышып, аныктоочтук милдегти аткаруу мунездуу болсо да, кээде оэлик, баяцдоочтук милдегти аткарып калат: Кырк тврткв бвлунвт. Жыйырманын жпртысы - он. Сын атооч менен атоочтуктар негизинен аныктоочтук милдегти

аткарганы менен, заттык мааниде колдонулганда, ээнин толуктоочтун милдегин да аткара берег: Берген баапшр шее, алгт баатыр (макал). Жаман вз камы ойлойт, экакшы эл камы ойлойп (макал). Билгтдуугв дугшв жарык (макал). Демек, сез туркумдер\ менен суйлем мучелеру бири-бири менен тыгыз байланышгу} грамматикалык категориялар, бирок алар дайым эле бири-бирине дат келе бербейт. Акад . В.В. Виноградов белгилегендей, "Между частями речи и членами предложеия есть связь и даже взаимодействие, но не1 параллеяизма"( Грамматика русского языка.Т. II, синтаксис, ч.1,"М. 1954, с.8 В.).

П глава "Аныктоочтун сгруктуралык - семантикалык

тузулшу"

Бул главада аныктоочтун грамматикалык формасы, алардьп функциясын аткаруучу сез туркумдеру, аныктоочтун езгече тур^ болшн жандама мучоиун табияты жана аныктоочтуг грамматикалык тузулушу женундегу масел ел ер каралды.

Аныктоочтор аныкталгыч менен сингаксистик байланышгын эк! туру аркылуу байланышат: ыкташуу жана таандык байланыш жолу

Ыкташуу жолу менен байланышкан аныктоочтор.

Ыкташуу жолу аркылуу байланышууда аныктооч аныкталгь^ менен морфологиялык каражаттар аркылуу байланышпастан синтаксисгик жол менен, башкача айтканда, сездердун орунтартиб! аркылуу байланышат; аныктооч дайыма аныкталгычтан мурдг жайшшат. Аныкталгыч, адатта, зат атоочтордон, субстангивдешке* сын атооч, атоочтуктардан болот да, алар менен теменку се: туркумундегу сездер ыкгашып байланышат: сын атоочтор, эсептик ирегтик, чамалама сан атоочтор, шилтеме, сурама, аныктама ап атоочтор, атоочтуктар, атооч жвндемедегу зат атоочтор, туурандь сездер, кээ биртактоочторж.б.

Сын атоочтор лексикалык мааниси боюнча дайыма заттын а{ т урду у белгисин билдирег. Нагыз сындык мааниде колдонулганд; жендеме муче менен езгербвйт. Ушундай лексико - семангикалык грамматикалык езгечелуктеруне карай суйлем ичинде дайыма аныктоочту к м илд егти атарат.

Сапаттык сын атоочтордун лексикалык мааниси ете бай жан; ар турдуу, ошол себептуу алар милдегин аткаргаи аныктоочторду! 1рамматикалык мааниси да ар туркун, кеп кырдуу. Алар аныктальн турган заттын сын-сапатын (морт жыгач, жакшы уй), ец - тусу!

(лсашыл пшлаа), мунезун {шайыр жигшп, момуп киши), даамын {кычкыл алма, mammy у вру к), формасын, сырткы тузулушун (суйру тпаш, кырдач муруй),- к ел ем, елчем, салмакка, жаш езгечелугуне байланышгуу белгилерди (жацш й/сук, терец кечу у, бийик пюо, кары киши), температурага тиешелуу белгилерди (салкып жел, муздак суу) билдирет. Аныктоочтун милдетин сын атоочтун даражалары аткарса, алар маашшик езгечелуктеруне ылайык аныкталгычтын салышгыруу, басацдатуу, кучетуу маанисиндеги белгалерин керсетет '.центердт жецилирэж жук, квгултур тутун, жапжаитл шибер, в те бийик тоо. ж.б.

Диссертация да сапаттык сын атоочтордон болгон аныктоочтордун туюндурган отузга жакын грамматикалык маанилеритилдик фактылардын негизинде кецириталданып берилди.

Катыштык сын атоочтор унгуга сез жасоочу мучелердун,, жалганышы аркылуу ар турдуу сез туркумдерунен жасалат. Ошондуктан катышгык сындын мааниси уцгу менен ara уланган мученун, маанисине байланышгуу тушундурулет. Алар аныктоочтук функцияда колдонулгацда, аныкталгычтын белгалерин дайыма башка бир затка,орунга, мезшлге ж.б. болгон катышына ылайык аныкгайт.

Кагышгык сын атоочтордон турган аныктоочтордун фаммагикалыкмаанилери да бай, артуркун:

-луу аффикси аркылуу жасалган катышгык сындар езунун уцгусу туюндурган нерсенин бар экендигин же кен, арбын экендишн аныкталуучу затка белги катары керсетет: Бал&чуу уй - базар, малдуу колхоз.

-сьо формасыйдагы катыштык сындар уцгусу туюндурган нерсенин жок экендишн же кемчил экендишн аныкталгычтын бел шеи катары бил газет: суу су з чел, акылсыз адамы ("акылы аз" деген мааниде).

-гы формасьпщагы катышгык сындар аныкталгычтын мезгалдик, орундук, мейкиндик белшлерин керсетет: тунку суукк жаздагы лсамгыр, айылдагы мектеп, тескейдегч /покой.

-дай мучесу аркылуу жасалган катышгык сын атоочтордон турган аныктоочтор негиз аркылуу туюундурулган затка кандайдыр бир окшоилгугу бар экендишн аныкталгычка белга катары керсетет: куручтвй i ни штери, пихтада и жумшак..

-лат формасыйдагы катышгык сын аыкталгыч билдирген заттын кимднр бирее менен болгон жакындык белгасин билдирет: аталаш тууганым, эпатеш карындатым ж.б.

Диссертацияда 20 дан ашуун енумдуу мучелердун жардамы менен жасалган катыштык сындардын аныктоочтук функцияда колдонулушу, алардын туюндурган грамматикалык маанилери тилдик бай материалдын негизинде кенири талданып керсетулген.

Сан атоочтор езунун лексико - семантикалык мааиисипе ылайык суйлем ичинде кебунче зат атооч менен айкашып аныктоочтук милдетти аткарат. Сан атоочтун турлеру маанилик езгечелуктвруне карай аныкталгычтын санын, иретин билдирет, же болбосо сандык белгисин чамалап же топтоштуруп кврсетет: он дептер, бешинчи класс, отуздай солдат; Ар бири жыйырмадан дептер алды.

Зат атоочтор экинчи бир зат атооч менен ыкташуу жолу аркылуу байланышып, аныктоочтук милдетти аткарышат. Ыкташып байланышкан зат атоочтук аныктоочтор езулврунун лексикалык маанисине ылайык аныкталып турган заттын эмнеден жасалгандыгын (суусар тебетей), кесиптик же улуттук белгисин (суротчу Капар, кыргыз жоокерлери), наамын, даражасын (доцент Алиев, профессор Ормушев) жана башка белгилерин билдирет.

Ат атоочтун турлерунун семантикасы, морфологиялык тузулушу, табияты ар турдуу. Алардын айрымдары жендеме мучелер менен толук езгерсе, айрымдары езгербейт, же жарым-жартылай взгервт. Ушуга байланыштуу ат атоочтун кээ бир турлеру аныктоочтун милдетин илик жендемеде туруп аткарса (жактама ат атоочтор), айрымдары атооч жендемеде туруп аткарат.

Ат атоочтун теменкудей турлеру аныкталгыч менен ыкташып байланышып, аныктоочтук милдетти аткарат да, езулврунун семантикалык езгечелуктвруне ылайык аныкталып турган заттын турдууче белгилерин туюндурат. Жекелик турдегу шилтеме ат атоочтор : бул киши, тигил айыл; сурама ат атоочтор: элше иш бутурдуц, капдай материал, каша китеп; аныктама ат атоочтор: ар бир уй булв, ар капдай иштер, ар кайсы жерде; белгисиз ат атоочтор: кээ бир адамдар, бир иече киши, каидайдыр бир табыш, алда канча жыл втту; тангыч ат атоочтор: эч бир адом кврунбвйт, достугубузду эч кадий куч буза албайт.

Табыш тууранды жана элес тууранды сездвр да аныкталгыч менен ыкташуу жолу аркылуу байланышып, аныктоочтук функцияны аткарат. Мааниси боюнча аныкталгычтын ар турдуу табыштык белгисин жана сырткы керунуш езгвчвлуктерун кврсетет: Алыстан далдайгаи бир караан корунду. Алагай коз, коцкойгон мурун, калдырак кагаз.

Этиштин езгече туру болгон атоочтуктар да аныкталгыч менеи ыкташып байланышып, аныктоочтук милдстти аткарат, аныкталгычтын кыймыл-аракеттик, кыймыл-абалдык белгисин б'илдирет: Уккап кулакта жазык жок (макал).

Таандык байланыш жолу менеи баиланышкан аныктоочтор. Илик жендемедегу зат атооч, ат атооч жана заттык мааниде колдонулган сын атоочтор, атоочтуктар ошондой эле кыймыл атоочтор, сан атоочтор суйлем ичинде дайыма аныктоочтук милдетти аткарат, аныкталгыч таандык формада айтылат.

Илик жондемвдегу аныктоочтун аягындагы жендвмв мучв кепчулук учурда сакталып айтылат, кээде тушурулуп айтылат. Илик жвндеменун мучесу, негизинен, теменку учурларда сакталат:

1) Аныкталгыч билдирген заттын бирвеге, бир затка таандык экендигин так жана баса керсвтуу керек болсо: Колхоздун короо-сарайы менен таанышты (К.Б.). фермердин жери, мектептин китепканасы. 2) Иликтеги аныктооч энчилуу аттардан болсо, кебунче мучелуу айтылат: Мелдеште Жапардын бригадасы жецип чыкты (КБ.). Бирок аныкталгыч билдирген заттын кимге таандык экендиги баса кврсетулбей, жалпы планда керсетулсе, жана логикалык басым илик жендемедегу энчилуу атка тушуруп айтылбай, аныкталгычка тушурулуп айтылса, иликтеги аныктооч мучесуз айтылып калат. Салыштыр: Тилекматтын айылы - Тилекмат айылы, Оштуп пахтачылары - Ош пахтачылары. Биз Тыиыстанов квчвсундв жашайбыз ("К.Т"). 3) Иликтеги сездун алдында ara тиешелуу аныктоочу болсо, мучелуу айтылат. Салыштыр: мектеп балдары - биздии мектептин балдары, кой жупу - ак койдуп жупу. 4)Илик жендемедегу аныктооч менен аныкталгычтын арасына башка бир сез кошулуп айтылса, иликтеги аныктооч дайыма мучелуу айтылат. Салыштыр: жап куну - жандып ысык куну, булак суусу -булактын муздак суусу. 5) Иликтеги аныктооч менен аныкталгыч гуугандыкты, жолдоштукту билдирген сездврден болсо да, иликтин мучесу сакталат: шшмдин уулу, таякемдин кайниси, атамдын жолдошу. 6) Иликтеги аныктооч жактама, шилтеме, аныктама ж.б ат атоочтордон болсо, дайыма мучелуу айтылат: сизднн китебициз, тигинин жолдошу, ар бирчтт оиу, кимдин уйу. 7) Иликтеги аныктооч субстантивдешкен сын атооч, атоочтуктардан жана сан атооч, кыймыл атоочттордон болсо, мучелуу айтылат: Жамандын кесепети, жакшынын шарапаты пишет (макал), влгвндун жазасы - квмгви (макал). Ал мындан кутулуупуп амалын таппады (К.Ж.) Ондуп жартысы - беги.

Илик жендеменун мучесу сакталып айтылган аныктооч менен аныкталгачтын семантикалык езгечелугуне карай бул форм ада 1ы аныктоочтор турдуу маанилик катышгы билдирег. 1) Кебунче аныкталгыч туюндурган заттын илик жендемедегу аыктооч билдирген затка тааЕщык экендигин бил газет: Экиичи xidun мулкуио кол салбай эщр (Ш.Б.) 2) Иликтеги аныктооч бутун затты же жалпылоо маанисивдеги затты, аныкталтач ошол бутуидун белугун билдирег: кийикпиш боору, тамдып чатыры, элдин теци. 3) Иликтеги аныктооч орундук же мезшлдик маанидеги сездерден болсо, аныкталгыч туюндурган заттын, белгинин кайсыл жерге, кайсыл мезшлге тиешелуулугун билдирег: айылдын балдары, кыштын суугу, жайдын ысыгы, тоонун гулу. 4) Аныкталып турган заттын эмнеден жасалгандыгын, чыккантегин билдирег: жузумдун ширеш, буудайдын уну. 5) Аныкталгыч таандык формадагы (иды, ар ты, ичи, орпюсу ж.б деген сыяктуу сездерден болсо, аныктооч туюндурган заттын конкрегтуу бир ордун билдирег; упду/t ичи, сарайдып арты, кыштын аягы ж.б. Келдун айланасына боз уйлвр тигилиппшр ("К.Т."). ж.б.

Диссертацияда илик жендемеде турган аныктоочтордун булардан башка 20 га жакын мааниси факты материалдардын негизинде кецири талдоого алынды.

Айрым учурларда илик жвидвмеиун мучосу сакталбай, квмусквдв айгылат. Негизинен теменку учурларда: 1) Аныкталгач билдирген заттын илик жендемедегу аныктооч билдирген затка тиешелуулугу (таандык экендига) ачык, так керсетулбей, жалпы планда керсегулсе, мучесуз айтылат. Тескерисинче, аныкталгыч билдирген заттын иликтеги аныктооч туюндурган затка тиешелуу экендиги ачык жана баса керсетулсе, мучелуу айтылат. Салыштыр: мектептин багы - мае теп багы, музыканын учу - музыка уну. 2) Иликтеги сез аныкталгыч билдирген затка болшн турдуу катышгы, анын белгасин билдирсе, мучесуз айтылат: надо бурку ту, шаар калкы -аныкталгычтын орунга болгон катышын билдирди; з/сазмезгилн, кыш куну - мезгилге болгон катышты билдирди; кыргыз жери, орус адабияты - аныкталгычтын элге, улутка болгон катышын туюндурду.

Илик жендемв1гун мучесу кемускеде айтылган зат атоочтук аныктоочтор негизинен теменкудей маанилик катышгы туюндурат:

1) Аныкталгыч билдирген заттын иликтеги аныктооч билгизген затка тиешелуулугу ачык, так керсетулбей, жалпы планда керсетулет: компас жебеси, булак су у су, кун нуру. 2) Аныкталгыч туюндурган заттын эмнеге, эмне жасоого арналгандыгын керсетет кирпич заводу, жашылча склады, карылар уйу, аялдар кийми

3) Аныкталгыч ту юн дурит заттын кайсы орунга тиешелуулугун, же тескернсинче, аныктооч бнлдирген заттын аныкталгач туюндурган орунга болгон катышын бнлднрет: шаар калкы, тоо гулу, пахта талаасы, лсацгак токою. 4) Аныктооч менен аныкталгычтын айкашы мезгштдик катышты туюндурат: жаз куну, жай мезгили, кыш ортосу. 5) Аныкталгыч туюндурган заттын эмнеден жасалгандыгын билдирег: жугвру талканы, буудай учу, пахта майы. 6) Аныкталгыч билгизген заттын улуттук катышын, кайсы зпге тиешелуулугун бнлднрег: кыргыз адабияты, взбек пахтакерлери, орус мектептерч ж.б.

Диссертацияда аягындагы нлнк же пд оме пун мучесу тушурулуп айтылган аныктоочтордун 10 дон ашуун мааниси тилдик матерналдардын негнзинде кецири анализделин тушундурулген.

Жакгама, шилтеме ат атоочтор, ошондой эле жендеме мучелер менен езгере ала туршн ат атоочтун айрым башка турлеру да илик жондомодо туруп аныктоочтук мнлдетти аткарышат, аныкталгычты турдуу белгилери боюнча аныкташат (матч ишш, тигииии кчтебч), кээ бир сурама ат атоочтор (кчмдчч уйу), бслгисиз ат атоочтор (кчмдир бчрввчун караапы керунду), аныктама ат атоочтор (ар бчрипич пшлегч бар), тангыч ат атоочтор (эч кимдин кучвосу жок) ж.б.

Заттык мааниде колдонулган сын атооч, атоочгук, сан атоочтор да илик жендвмодо туруп, аныктоочтук функцняны аткарышат. Мааниси боюнча аныкталгыч заттын экинчи бир заттык маанидеги сезге (аныктоочко) тиешелуу экендишн туюндурат: акылдуучуч свзу, отургаидардыч кийимдщуч, онунчупун балдары.

Аз да болсо кыймыл атоочтор да илик жендемеде туруп аныктоочтук мнлдетти аткарат; кат э/сазуучуч бизде взунчв салты боло тур гаи ( Ч.А.). Ал мындан кутулуучуч амалып таппады (К.Ж.).

Жандама мучо - аныктоочтун езгече бир туру. Ал дайыма аныкталгычтан кийин келип, анын заттык белгисин, кээде айрым сапаттык белгисин аныктап турат: Бул - Тукубай батыр окуган ма<теп ("ЖЛ."). Жандама мучелер кадыресе аныктоочтордон айырмаланып, а) ар дайым аныкталгычтан кийин к слет; б) анын милдегин дайыма зат атоочтор, кээде сыпаттык маанидеги сездер аткарат; в) кадыресе аныктоочтор туз орун тартиби боюнча аныкталгычтан мурда жанапи орун алып, анын сын-сапатын, турдуу белптернн керсетет; жандама муче кебунче аныкталгачтан кийин орун алып, алдындагы аныкталгычтын заттык белгисин керсетет, экинчн жа!ынан, аныкталгыч менен ажырагыс бирдикте туруп,

синтаксисгик бир милдегти (тутумдаш мученун милдетин) аткарат. (А.Иманов. Кыргаз тили, 1990, 160-6.). Зуура жщемди бишкекке женетуп кепдим. Жандама мучелерде аныкталуучу сезу кебунче адам аттарынан болот да, аны аныктап турган жандама муче карыя, байбиче, окщс, байке, ama, ana, уста, мугалим, баатыр ж.б деген сыяктуу сездерден болот. Мааниси боюнча аныкталгачтын кесибин, туугандык белгисин, жаш езгечелугун, социалдык абалын, сыпатын, мунвзун ж.б туюндурат: Асан башкарма, Жаркыпай жщем, Айдарбек датка.

Аныктоочтордуи грамматикалык тузулушу. Кыргаз тшшнде аныктооч катешриясы грамматикалык тузулушу боюнча уч турге белунвт : женекей аныктоочтор, тутумдаш аныктоочтор, жайьиша аныктооч тор.

Жонвкен аныктоочтор. Аныктоочтун милдетин женекей сездер же лексикалык бир мааншш туюндурган татаал сездер аткарса, женекейтузулуштегу аныктооч болот.

Женекей аныктоочтордуи милдетин 1) Кебунче женекей формадагы сын, сан, зат атооч, ат атооч, атоочтуктар аткарат да, езулерунуи лексико-семантикалык маанисине ылайык аныкталгычтын турдуу белшлфин билдирсг. 2) Бирдиктуу лексикалык бир тушунукту билдирген татаал сын атоочтор аткарат: Анын квк ала сакалынап мвлтурвгвн тамчылар куланып жатты (А.Т.). Ошондой зле татаал тузулуштегу сан атоочтор: Жщем сиздеи жыйырма баи лсаш кичуу ("Ала тоо"); Татаал зат атоочтор: Шаардагы опор лсай ишканалары иштей баштады; татаал формадагы ат атоочтор: Арадан бир канча убакыт втту (К.Б.) ; Кош айгылгап тууранды сездор аткарышат: Адатта мындай жерде уу-чуу, кобур-собур свздвр квп болот эмеспи (К.Ж.).

Тутумдаш аныктоочтор. Толук маанилуу сездердун же толук маанилуу сез менен кызматчы сездун ажырагыстизмега аныктоочтук милдегти аткарса, тутумдаш аныктооч болот. Диссертацияда тутумдаш аныктоочтордуи уюшулушунун 30 га жакын жолу (модели) аныкталып, туюндурган маанилерине кептеген факты матфиалдардын негизинде кецири мунездеме берилген. Авторефератта алардын айрымдары керсетулду: 1) Сапаттык сын атооч катышгык сын менен айкашып айгылып, ал сез айкашы бирдиктуу турде туруп тутумдаш аныктоочтук милдегти аткарат. Мааниси боюнча аныкталгычтын сыпаттык белгисин билшзет: Кооз гулдуу кактустар кебунче Америкада веет ("ЖЛ".). 2) Сын атооч + атооч жендемедегу зат атоочтун ажырагыс айкашынан уюшулаг:

Анып ак чач апасы ... эртеден кечке жаныида (М.Абд.). 3) Атооч жендемедегу зат атооч + атооч жендемедегу зат атооч: кой коз бала, кыргый кабак абышка, бото коз кыз, темир булчуц жумушчулар вз иштерин токтотушкан жюк (Ас.Т.). 4) 3-жак таавдык формадагы зат атооч + сапаттык сын же катышгык сын атооч:мупвзу жоош бала, даамы кычкыл алма, кслбспш келшинмдуу азамат. Жамалкан вцу ажарлуу келии жен (Ш.Б.). 5) Эсептик сан атооч + елчем, колем, салмактык маанидега сездер (кебунче нумеративдер). Мындай тузулушгегу тутумдаш аныктоочтор аныкталгычтын елчемдук, салмактык белгнсин керсетет: экн кап буудай, бир кайнатым чай, эки короо кой, он метр сатин, баи гектар жер, on километр жол, уп центнер ун, кырк градус суук ж.б. Биздин колхоздуи беш миц баш кою бар эле. Кыштан чыгыхи учун дагы токсон тонна чвп керек («С.К».). 6) Эсептик сан атооч+аягана -лык мучесу жалганган кун, тун, ай, саат, жыл, минут, секунд сыяктуу мезгил маанисиндеги сездер. Мааниси боюнча аныкталгычты мезгилдик беэтгаси боюнча аныктаГгг: бир кундук иш, беш э/сылдык тан. Курулушта бир з/сумалык иш калды («Нур»). 7) Мезгилдик маанидега сездер+аягына -пм, -кы формасы жалганган жардамчы атоочтор: туи ортосундагы окуя, тщ алдындагы эюамгыр. Жыл башыидагы окуя эстен чыкпастыр (К.Ж.) 8) чыгыш жендемедегу олук маанилуу сез+-гы,-кы формасындагы мурун, юннш, ары, берп, деген тактооч-жандоочтор: согуиипан кийинки курулуштар, революциядан мурупку турмуш, кечээтен берки свз. Мыпдан аркы шатер ийгиликтуу бол суп. Оштон берки ясол оцдолуп бутту. 9) Барыш жендемедегу орундук, мезгилдик жана сан маанисиндеги сездер+-ки формасындагы «чейин» жандоочу: базарга чеиинки усол , тушке чейипки ясумуш, он го чейиикн сандар. Мелдешке он сегизге чейипки жаиипар катышты. 10) Илик жендемедегу орундук, мезгилдик маанидега создер+ -дагы формасындагы алды, арты, усгу ж.б деген сыяктуу жардамчы атоочтор: уйдун алдындагы бак, сарайдыи артыпдагы кудук, двцдун устундвгу боз уй, япвардып ортосундагы суук. Алар карагайдын з/санындагы алачыкка кепишпш.

Жайылма аныктоочтор. Кепчулук учурда заттын, керунушгун ар кандай белшеи женекей турде эмес, кецпрп, татаалдашкан турде болот. Мывдай учурда заттын андай татаалдашкан белшеин бир сез менен билдируу мумкун болбой калат, аны бир нече сездун тизмега аркылуу сыпаттап берууге туура келег. Салыштыр: - Лкжуумал э/а/гит чечкиидуу суйлвду. - Ак жузу антапка тамылысып турган жнгит чечкиидуу суйлвду (Т.С.). Мында биринчи суйлемде

жигиттин ецунун ту су бир rana сез менен берилди. Ал эмп экипчи суйлемде жишттин ецунун акжуумал экендиги гана белгиленип жагкан жок. Анын акжуумал вцу кундун илебинен ысып, кызарыцкы тар ты п тамылжып турганын кврсвтуп турат. Жигиттин ецунун мындай татаалдашкан белгисин бир сез менен толук ачып беруу мумкун эмес, ошондуктан ал белгиси бир нече сездун синтаксистик ажырагыс тизмеги аркылуу чечмеленип бфилген. Ал сыяктуу тизмектф кебунче атоочтуктун псгизиндс уюшулат. Ал учун атоочтук менен бир нече-сез мааниси боюнча жана фамматикалык жактан тыгыз байланышга айтылат да, натыйжада сездердун синтаксистик жактан ажырагыс бир бутун турмегу уюшулат. Мисалы: Чарбаиып абалып л сак ты билген Шарше uiumu тез зле колго алды (Ш.А.). Бул суйлемдегу "Чарбаныи абалып жакшы билген" деген сез тизмешнин тузулушуне нешз болшн сез - "билген" деген атоочтук, ara "жакшы" деген сез ыкгашып, "абалын" деген сез башкарылып байланышып, жана ал "абалын" деген сезге "чарбанын" деген сез "тааидык байланыш" жолу аркылуу байланышып айтылып, бирдиктуу сез турмогу уюшулган. Бул суйлемге сшггаксисгик талдоо жургузгенде, анын сосгавывдагы жошрку сез тизмеги тутумундагы сездеру менен бирдиктуу турде туруп, кайсы? деген бир суроого жооп бфип, жайылма аныктоочтук милдегти аткарат. Бул сыктуу сез тизмектеринин уюшулушуна негиз болгон сез атоочтук болгондуктан, андай сез тизмектфи жалпысынан атоочтук турмвктер деген тфмин менен аталат. Бир нече сездун атоочтук менен грамматикалык жактан жана мааниси боюнча бексм тутумдашып байланышы аркылуу тузулген бирдиктуу тизмеш атоочтук турмвкгвр деп атлат. Атоочтук турмвктер суйлем ичинде тутумуцдагы сездеру менен бирдикте туруп, кандай? кайсы? деген суроолорго жооп берип, жайылма аныктоочтук милдегти аткарат. Аныкталгыч менен ыкташып байланышып, анын турдуу татаал белгилерин толук, кецири планда тактап, конкреттештирип керсетет.

Кыргыз тилинде жайылма аныктоочтор (атоочтук турмвктер) -ган, - ар, - оочу, - уучу формасыцдагы атоочтуктардын негизннде уюшулуп, аныкталгычтын кыймыл - аракегтик белшси ким тарабынан жасалгандыгын туюндурат, же жалпы эле аныкталгычка тиещелуу болгон ар кандай татаал белгини билдирет: Мисалы: Ama -бабалар кылымдар бою тузгвп асыл мурастарды к&здун карегиндей сактайлы ("Ала тоо"). Кулагына чаши кызара тушкон Сапарбай унун

бир аз квтвруцку чыгарды (Т.С,). Am зкалын тартып аттапуучу мезгш жетти (К.Жусупов).

Жайылма аныктоочтун милдетин бир канча сездун тизмегинен тузулген фразеологизмдер да аткарат, аныкталгычтын сын -сыпатын, мупезун ж.б белгилерин билдирет: Бштш сыгып, канып жалаган байпар зили тубу жарыбайт го ... (К.Ж.). Оозуц кайсы десс, мурдун корсвтквп адам жен, кншини жарытбайт го! ("Чалкан"). Алар ичиие таруу айлаибагап кара ниеттер (М.Абд.).

Диссертациянын корутундусунда иште козголгон проблемалар кыскача жыйынтыкталды.

Диссертация боюнча жарык квргвн эмгектер

1. Лексико-грамматическая сущность определения в сов кир. яз.// В.сб: III научные чтения, поев. Памяти акад. И.А.Батманова, К.К.Юдахина, Б.М. Юнусалиева. Ош-1985. С.49-50.

2. Некоторые вопросы определений выраженных причастным оборотом. // (на мат.произ.Ч.Айтматова) В.сб: Современный литературный процесс и творчество Ч.Айтматова. Фрунзе-1985. с.53-55.

3. Об актуальном членении предложения. // В.сб: Тюркология-88. (V) Фрунзе., «Илим» 1988. с.233-235.

4. Кыргыз тилиндеги коп багыныцкылуу татаал суйлемдердун айрым маселелери. // Мамлекеттик тил. Изилдениши жана окутулушу. Ош-1994. 7-8-66.

5. Дидактикалык чыгармалардагы татаал суйлемдун граммат. тузулушу. // Барпынын елбес-ечпес мурасы. Ош-1993. 12-13-66.

.6. Кыргыз тилиндеги бир ецчей аныктоочтор жана алардын стилис-тикалык кызматы. // Профессор К.Тыныстан уулунун 90 жылдыгына арналган республикалык илимий конф. Бишкек-1991. 74-75-66.

7. Жандооч муче. // Мамлекеттик тил. Изилдениши жана окутулушу. Ош-1996. 137-140-66.

8. Кыргыз эл табышмактарындагы бышыктоочтор. // В.сб: Проблемы языка и литературы и наследие. В.В.Виноградова. Ош-1994. 19-28-66.

9. Кыргыз тилиндеги жайылма аныктоочтор. // Кыргыз философиясынын актуалдуу проблемалары 0ш-2001. 254-258-66.

10. Бир ецчей аныктоочтордун ез ара тутумдашуу жолдору.

// Профессор А.Жапаров жана тил илими. Бшнкек-2002. 157-163-66.

11. Аныктоочтун тузул уш жолдору жана классификациясы. // Индия и Кыргызстан: Взаимоодействис Цивилизаций (к десятилетию установления дипл.отношений и междунар.году гор). 0ш-2002.

12. Аныктоочтук катыштагы сез айкашынын синтаксистик табияты. //Материал международной научной конференции к 2200-летию Кырг. гос. Индия Кыргызстан: Взаимоодейстие Цивилизаций. Ош-2003.

13. Сапаттык сын аточтордон тузулген аныктоочтор. Юш МУнун жарчысы №8, -Ош, 2004.

14. Катыштык сын атоочтордон тузулген аныктоочтор. //Ош МУнун жарчысы №8, -Ош, 2004.

15. Илик жендемесу кемускеде калган зат атоочтук аныктоочтор. //Вестник ОшГУ. Индия и Кыргызстан: Взаимоодействие Цивилизаций. -Ош, 2004.

16. Аныктооч категориясына байланыштуу маселелер. //Журн. Социальные и гуманитарные науки; №1-2, Б., -2004.

17. Илик жендеме формасындагы зат атоочтук аныктоочтор. //КУУнун жарчысы: 1-серия. Гуманитардык илимдер: -3. чыг. Филология. Тил таануу. Мамлекеттик тил -Б., -2004.

18. Аныкталуучу объект маселеси. //Эл агартуу №3, 4.

19. Кыргыз тилиндеги аныктооч. Монография, Бишкек-2002. 6,5 б.т.

Кыргыз тилиндеги аныктоочтор Аннотания

Негизги создер: суйлем, суйлем мучелеру, аныктооч, аныкталгыч, айкындоочтор, сез тизмектери, синтаксистик катыш, грамматикалык-семантикалык байланыш, сез туркумдеру, жендеме.

Суйлемдун айкындооч мучелерунун бири болгон аныктооч езуне гана мунездуу грамматикалык, семантикалык белгилерге ээ. Диссертациялык иштин негизги максатын аныктоочтун семантика-грамматикалык езгечелуктерун аныктоо жана аларды ич ара турлерге ажыратуу тузду.

Иштин биринчи белумунде аталган проблеманын кыргыз тил илиминдеги, туркологиядагы, ошондой эле орус тилиндеги суйлем мучелерунун жана анын ичинде аныктоочтордун изилденуу абалы женунде жалпы маалыматтар берилип, лингвистикадагы бул проблемага байланыштуу айтылган илимий пикирлер жалпылаштырылды. Кийинки кездерде суйлемду тилдик

реалдуулуктун езунв гана тиешелуу ички мааниге ээ бол гон толук тшщик белги катары кароо кецири жайыла баштагандыгы, синтаксисгик изилдеелерду семантизациялоонун жалпы багытынын башталгандыгы, натыйжада, синтаксисгик кез карашгарды жацы ба1ыттан кароонун зарылдыгы келип чыккандыгы белгиленди.

Экинчи белумде аньистоочтордун структуралык взгечвлуктеру алардынмилдетин аткараган сэзтуркумдерунун грамматикалык табиятына да кез каранды экендиги тууралуу сез болду. Аныктоочтордун семантика- фамматикалык тузулушу жана турлору артарапган комплексгууталдоого алынды.

Корутундуда изилдовдвн алынган натыйжалар жыйынтыкталды.

Определение в кыргызском языке Аннотация

Ключевые слова: предложение, члены предложения, определение, определяемое слово, второстепенные члены предложения, словосочетания, синтаксическая связь, грамматико-семантическая связь, части речи, падежи.

Определение как второстепенный член предложения имеет свои характфные грамматико-семангтические особенности.

Целью диссертационного исследования явилось изучение грамматико-семантических особенностей определения и его внутри видовых различий.

В первой главе дается широкий обзор исследований в современном кыргызском, русском языкознании и тюркологии по проблемам изучения второстепенных членов и в том числе определения, обобщается научный опыт в лингвистике по обозначенной проблеме. Наряду с этим отмечается широкое распространение научной точки зрения на современное восприятие предложения как полного языкового знака, имеющего только ему свойственное внутреннее значение, начало общего направления по семангизации синтаксических исследований, в результате чего возникает необходимость рассмотрения синтаксиса с новых позиций.

Во второй главе речь идет о структурных особенностях определения и его зависимости от грамматической природы частей речи, выполняющих роль определения. Всестороннему комплексному рассмотрению подвержены семангико-грамматическое строение и виды определений.

В заключительной части обобщается рассмотренный материал и делаются конкретные выводы.

Attribute inKyrgyz language Annotation

Key words clause, parts of a clause, attribute, determiner, secondary parts of a clause, word combinations, syntactic link, grammatical and semantic link, parts of speech, cases.

Attribute as a secondary part of a clause has its own grammatical and semantic peculiarities.

The aim of the scientific research is studying grammatical and semantic peculiarities of attributeand its intra-aspectual differences.

In the first chapter a wide review of research in modern Kyrgyz and Russian linguistics and turkology on problems of studying secondary parts including attributes is given, scientific experience in linguistics on the mentioned problem is generalized. At the same time a wide spread scientific pointview on modern perception of a clause as an entire language symbol, which has inner meaning characteristic only for it, beginning of a general direction on semantization of syntactic researches, as a result of which it is necessary to consider syntax from new positions.

The second chapter is devoted to description of structural peculiarities of an attribute and its dependence on grammatical character of parts of speech, as attributes. Semantic and grammatical structure and kinds of attributes are subjected to all-round complex consideration.

In the final part the considered material is generalized and specific conclusions are made.