автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.03
диссертация на тему: Конструкции с аттрибутивными отношениями в современной белорусском литературном языке (структурно-семантическая характеристика)

Полный текст автореферата диссертации по теме "Конструкции с аттрибутивными отношениями в современной белорусском литературном языке (структурно-семантическая характеристика)"

БЕЛАРУСК1 ДЗЯРЖАУНЫ ПЕДАГАГ1ЧНЫ УН1ВЕРС1ТЭТ

УДК 808.26-56

Í' од

БОНДАЛ 1РЫНА ВАС1ЛЕУНА

КАНСТРУКЦЫ1 3 АТРЫБУТЫУНЫМ1 АДНОС1НАМ1 У СУЧАСНАИ БЕЛАРУСКАИ Л1ТАРАТУРНАИ МОВЕ ( С труктурна-семантычная характарыстыка)

10.02.0Í - беларуская мова

АУТАРЭФЕРАТ

дыссртацы1 на атрыманне вучонай ступет кандыдата фшалапчных навук

М1НСК - 1995

Работа выканана у Беларуси 1м дзяржауным педагаНчнш ун1верс!тэ!

Навуковы к1раун1к — доктар ф!лалаг!чных навук,

прафесар М.С.Яунев1ч

Афiцыйныя апаненты: доктар ф1лалаг1чных навук,

прафесар А.1.Наркев1ч

кандидат ф1лалаг1чных навук, дацэнт Т.П.Бандарэнка

Апан1ругояая арган!зацыя —Беларуси5 дзяржауны

ун!вере!тэт

Абарона адбудзецца " " _ 1995 года у Jfy

гадз!н на пасяджэнн! савета па абароне дысертацый К 113Л6.0¿ у Беларуск1м дзярлсаунш педагаг!чнш ун!верс1тэце ( г.М1нск, вул. Савецкая, 18, ауд. 482 ).

3 дысертацыяй ыожна азнаём1цца у б1бл!ятэцы Педагаг1чнагг ун!вереiтэта.

Аутарэферат разасланы "" McfiC^HjL 1995 года.

Вучоны сакратар савета , па абароне дысертацый /».

,ыдат педагагЬ вук, дацэнт М.Г.Яленск!

АГУЛЬНАЯ ХАРАКГАРЫСГЫКА РАБОТЫ

На сучасным этапе разв!цця беларускага мовазнауства актив!-завалася увага навукоуцау да с1нтакс1чнай праблематык!, значна узрасла щкавасць да семантык! моуных знакау, што дазваляе раз-глядаць адз!нк! с!нтакс!су не тольк! у структурным плане. Адно з найбольш актуальных пытанняу мовазнауства — суадггосГны пам!ж с!нтакс!сам 1 семантыкай, праблема семантычнага у с1нтакс!се. "Семантычны с!нтакс!с" вызначае характерную рысу даследаванняу апопн!х дзесяц!годдзяу, !х агульны напрамак.

У працах беларускхх вучоных выразна наглец!лася тэндэнцыя па-новаму вызначаць прыроду словазлучэння як с!нтакс!чнай адз!н-к1. Вывучэнне розных тылау словазлучэння, як ! вызначэнне зака-намернасцей !х г!старычнага разв1цця, "спрыяе лепшаму разумению структурна-семантычных асабл!васцей мовы, яе нацыянальнай спецы-ф!кГ (Л.П.Падгайск!). Сведчанне гэтаму - манаграф!I АЛ.Нарке-в!ча, А.Я.М1хнев1ча, М.С.Яунев!ча, Т.П.Бандарэнк!.

Актуальнасць тзмы даследавання. У навуковай лхтаратуры ужо энай'лл! ап!санне сродк! выражэння часавых, прасторазых, мэтэеых, прычынных 1 1ншых в!дау с!нтакс!чных аднос!н, аднак катэгорыя этрыбутыунасц! да гэтага часу не знайшла асвятлення у беларуск!м ■ювазнаустве. Зырашэнню некаторых прыватных аспектау праблемы зпрыял! асобныя даследаванн! а!тошн!х дзесягцгоддзяу. Так, выяу-иены арсенал сродкау выражэння азначэння - аднаго з кампанентау атрыбутыуных канструкцый (А.1.Наркев1ч), праанал13аваны атрыбу-гыуныя адз!нк! з боку 1х палявой структуры 1 !х м!жмоуны экв!ва-тент у практыцы перакладу (М.1.Канюшкев!ч). Але I сёння у бела-руск!м мовазнаустве не вызначана сутнасць атрыбутыуных аднос!н, 1в акрэслены крытэры! 1х выдзялення, меяы пашыранасц! у мове, -млоуна выяулены значэнн!, выраканьш розныш мадэлям! атрыбутыу-шх канструкцый (АК).

У граматыках I школьных падручтках, дапаможн!ках для ВНУ ?радыцыйна асноуная увага надаецца залежнаму кампаненту АК,па-за 'вагай застаецца семантыка галоунага слова, спалучальнасць слоу - с!нтакс!чная валентнасць.

Гснуючы у свядомасц! чалавека, атрыбут-азначэнне мае пэуную :!стэму значэнняу, як!я у кожнай мове выражаюццз розным! сродка-». Катэгарыяльнае значэнне атрыбутыунасц! заключаецца у примет-

н!ку - часц!не мовы, у якой моунае выражэнне спалучаецца з адпа-веднай функцыяй 1 лекс!ка-граматычныя прыметы могуць 1снаваць у адрыве ад паяснёнага слова. Знакавы характар прыметшкау як мощных выр'азн!кау катэгоры! атрыбутыунасц! вын!кае з разумения ана-мас1ялаг!чнага працэсу разумовай аперацы!, спраецыраванай ка вы-яуленне . адпаведных уласц!васцэй, характэрных якому-небудзь предмету, з'яве аб'ектыунай рэча!снасц! з мэтай больш глыбокага пра-н1кнення у !х сутнасць I узаемасувязь.

" "Абмёжаванне атрыбутыунасц! тольк! прыметн1каы, на нашу думку, звужае рамк! гэтай катэгоры!, бо паняцце атрыбута у мове не менш шырокае, чым лог!цы. У якасц! атрыбута могуць выступаць беспрыназоуткавыя Л прыназоун!кавыя склонавыя формы - лексЗка-граматычныя прыметы пры так!м выражэнн! нй !снуюць без паяснёнага слова.

Атрыбутыуныя аднос!ны разглядаюцца у рамках словазлучэння I складанаг'а сказа, дзе атрибутам заканамерна можна л!чыць даданую азначальную частку.

Нацыянальная спецыф!ка беларускай мовы выяуляецца у АК з прыметн1кам у рол! залежнага кампанента. Для найбольш поунага ас вятлёння с!стэмы атрыбутыуных значэнняу л!чым мэтазгодным разгля даць беспрыназоун!кавыя словазлучэнн! у адз!нстЕе з прыназоун!ка вым! канструкцыям!, ЯК1Я могуць ужывацца як функцыянальна рауна-значныя з 1м! ! утвараць с!нан!м!чныч рады (лясная дарога - даро га лесам - дарога праз лес; дз!цячая кн!жка — кн!жка дзецям — кнхткка для дзяцей). Атрыбутыуныя аднос!ны тут рэал!заваны наступ ным! мадэлям!: "прым.+ наз.", "наз.^+ наз^ Т.", "наз^+ прыназ. наз.2 В.". Абазначаючы прыыету предмета, яго характарыстыку,улас ц!васць, залеяны кампанент выконваэ, як правЗла, функцыю азначэн ня. Пытанне аб с1нтакс!чнда статусе кампанентау, як!ямаюць атры бутыуную семантику, застаецца дыскус!йным. Адсутнасць выразных крытэрыяу вызначэння атрыбутыуных аднос!н стварае пэуныя цяжкасц пры адмежаванн! гэтага в!ду аднос!н ад !ншых. Анализ АК на узроу н! мадэляу дазваляе даць найбольш поунае ап!санне адз!нк! на ус! узроунях: марфалаг1чным (у складзе АК рэал!зуюцца патзнцыяльныя магчымасц! розных часщн мовы), с!нтакс!чным (структура АК), лек с!ка-семантычным (лекс!чная напауняльнасць, семантыка, валент-насць), стыл!стычным (функцыянаванне адз!нк!, яе с!нашм!ка) .Дас ледуючы АК, зыходз!м з суадноскч формы I зместу. Пад зместаы разумеем тыпавыя значэнн! канструкцы! або сэнсавыя аднос!ны паи!ж

часткам!, з як!х яна складаецца, а пад формай — тыя с!нтакс!чныя сродк1, з дапамогай ЯК1Х тэта значэнне выражаецца.

Актуальнасць абранай тэмы тлумачыцца яшчэ ! тым, што АК ся-род 1ншых канструкцьЩ найбольш пашыраныя у мове. На прадуктыу-насць АК у сучаснай беларускай л!таратурнай мове уплывав структурная разнастайнасць, уласщвая АК, сэнсавыя адценн!, тонкая ды-ферэнцыящя адценняу пры агульным значэнн! ! як вын!к — широк! дыяпазон ужывання у беларускай мове.

Аб'ект даследавания — АК, да яю'х адчос!м прыназоун!кавыя ! беспрыназоун!кавыя словазлучэнн!, а таксама - складаназалежныя сказы з даданай азначальнай часткай.

У сувяз 1 з тым, што канструкцы! з атрыбутыуным! адносшам! могуць быць аб'яднаны сувязяы! оемантычнага характеру, агульным! тэндэнцыям1 раэв!цця функцы! прыназоун!ка, пашырэннем межау атры-бутыунасц!, даследаванне праводз!цца у двух напрамках:

1) па шляху адменавання атрибутивных аднос!н ад !ншнх в!дву с!нтакс!чных аднос!н, бл!зк!х да !х, - выяулення 1х дыферэнцыяль-ных примет;

2) у плане падрабяэнай характеристик! значэнняу, уласц!вых атрыбутыуньш словазлучэнням, ап!сання 1х с!нан!м1чнасц! I функ-цыянавання у розных стылях мовы.

Мэта даследавания — даць найбольш поунае структурна-семан-тычнае ап!санне с!стэмы атрыбутыуных словазлучэнняу, якая рэал!~ зуецца у сучаснай беларускай л!таратурнай мове праз субстантыуныя I уласна атрыбутыуныя, прыназоун!кавыя ! беспрыназоун!кавыя канструкцы! у простым ! складаным сказе. У адпаведнасц! з вызначанай мэтай у даследаванн! пастаулены наступныя задачи:

1) выяв!ць л!нгв!стычную сутнасць катэгорьи атрыбутыунасц!;

2) вызначыць найбольш характэрныя граматычныя I лекс!ка-семан-тычныя крытэры! атрыбутыунасц!, магчымыя межы ! аб'ём АК;

3) праанал!зазаць структурная кампаненты канструкцы!;

4) даць апГсанне структурна-семантычных груп АК, выяв!ць 1х семантычныя адценн!;

5) паказаць с!нан!ш'чныя сродк! выражэння атрыбутыунасщ I раскрыць !х ролю у тэкстах як важнага стыл!стычнага сродку;

6) прасачыЩ) функцыянаванне АК у тэкстах розных стыляу, па-цвердз!ушы тым самым гшотэзу, што АК - спецыф!чны сродак дыфе-рэнцыяцы! ыоуных стыляу,

7) вызначыць канструкцы!, у як!х найбольш поуна выяуляецца нацыянальная спецыф!ка беларускай мовы.

Для дасягнення пастауленай мэты 1 вырашэння канкрэтных задач выкарыстаны метад структурна-семантычнага анал!зу словазлучэння (пры характарыстыцы функцыянальных асабл!васцей атрыбутау, абавяз ковых I факультативных); метад л1нгв!стычнага ап!сання моуных фак тау з выкарыстаннем кампанентнага анал!зу; даследаванне таксама вялося шляхам коыплекснага выкарыстання колькасна-статыстычнага I трансфармацыйнага метадау.

Матэрыял даследавання, У дысертацыг анал!зуюцца выяуленыя ме тадам суцэльнай выбарк! моуныя факты з творау мастацкай л!тарату-ры (Я.Колас, I.Мелен, З.Быкау, Я.Брыль, 1.Пташн!кау, А.Жук, З.Ка-раыазау, У.Караткев1Ч, Р.Барадул!н, Г.Бураук1Н, Л.Дайнека, Я.С1-пакоу I 1ншыя), газетнай I часоп!снай публ!цыстык1 ("Звязда", "На ша слова", "Л1М", "Полымя", "Маладосць" , "Спадчына"), навуковых тэкстау, у як 1х ужываюцца разнастайныя АК, выражаныя марфалаг^за-ваным! I неыарфалаг!заваным! часц!нам! мовы у межах простата I складанага сказа. Усяго праанал1завана каля 5000 АК.

Навуковая нав1зна. Упершыню у беларуск!м мовазнаустве зроб-лена спроба ап!саць л1нгв1етычны характар атрыбутыуных аднос5н, акрэсл!ць !х месца у сгстэме с!нтакс1чных аднос!н, вызначыць су-аднос!ны сманим чных АК, паказаць 1х стыл!стычную ролю. Ашсан-не I анал!з АК з 1х с1нан!м1чншЛ экв!валентам1 праводзхцца у рак ках словазлучэння I складанага сказа. Статыстычны анал!з дае пад-ставу. разглядаць АК як спецыф!чны срсдак дыферэнцыяцьп моуных сть: ляу.

Практычнае I тэарэтычнае значэнне праведзенага даследавання. Вырашэнне праблемы дыферэнцыяцьи атрыбутыуных аднос!н, вылучзнне найбольш тыловых АК, у як!х праяуляецца нацыянальная спецыф!ка бе ларускай мовы, непасрэдна звязана з устанауленнем прав!л 5 приёма размежавання гэтых аднос1Н у практыцы выкладання беларускай мовы у школах I ВНУ рэспублШ. Матэрыял дысертацы! мскка быць выкарыстаны пры падрыхтоуцы падручн!кау I вучэбных дапаможн1кау для ф!лс лагау, а таксама для асобнага спецкурса, бо магчыма * разглядаць атрыбутыуныя аднос1ны комплексна, уключаючы пэуныя тзмы з раздзе-лау "Лекс1ка", "Марфалоп'я", "С1нтакс1с". Выдзяленне тыпау АК да-паыожа глыбей зразуыэць с!нтакс!чную катэгорыю азначэння.

На абарону выносяцца наступныя палажэнн!: I. Для Еыражэння атрыбутыуных аднос1И у сучаснай беларускай л'таратурнай мове ёсць пэуны арсенал беспрьзназоун1кавых словазлу-чэнняу,' прынаэоушкава-скяонавьтх канструкцый, ЯК1Я утвараюць стрс ную с!стэму. Наяунасць у мове вял!кай колькасщ разнастайных канс

РУкцый абумоулена tohkîmî сэнсавьт адценням!, рознай лекс!чнай напауняльнасцю, пэунай сферай выкарыстання.

2. Атрыбутыуныя aflHociHu вызначаюцца не тольк! у межах простата, але I у межах складаназалежнага сказа, дзе носьб!т атрыбутыу-нага значэння - паяснёны назоун!к у галоунай частцы, атрибут -даданая азначальная частка, сродак граматычнай сувяз) - злучн!к або злучальнае слова.

3. Нацыянальную специфику беларускай мовы найбольш поуна пера-даюць словазлучэнн! з прыметнГкам у рол! залежнага кампанента, у той жа час шырок! дыяпазон ужывання i багацце семантычных адцен-няу маюць прыназоун!кавыя канструкцы!.

4. СîHaHimîчным канструкцыям, бл13к!м па. значэнн! i розньм па структуры, уласц!ва аднолькавая або близкая лекс!чная напауняль-насць, але не характерна аднолькавая прадуктыунасць i сфера выкарыстання.

5. Магчымасць ужывання кожнай канструкцы! абумоулена лекс!чны-MÎ фактарам!: прыназоун!кава-склоназыя формы АК набываюць часавае, прасторавае або якаснае адценне, кал! паяснёнаэ слова аднос!цца да назоуш'кау пэунай лекс!ка-семантычнай трупы.

6. Розныя мадэл! АК, !х колькасны склад могуць разглядацца як спецыф!чны сродак дыферэнцыяцы! функциональных стыляу мовы (як адзхнка, характерная для пэунага стылю, але не у якасц! стылеут-варальнага сродку).

7. С1нан1м1чная сувязь пам!ж асобным! АК перадае тэндэнцыю мовы да найбольш дакладнага выражэння думк!, стварэння стьипстычнай разнастайнасц!.

Асаб!сты уклад а?тара £ даследаванне заключаецца у падборы, анал1зе i ciстэматызацы! моуных фактау сучаснай беларускай л!та-ратурнай мовы, што дало магчымасць аб'ектыуна Ï доказна раскрыць сутнасць атрыбутыуных аднос!н, даць поуную îx характеристику.

Апрабацьм вын!каУ дысертацы! праводз!лася у працэсе абмерка-вання асобных палажэнняу даследавання на навуковай канферэнцьп прафесарска-выкладчыцкага саставу ЬПнскага педагаг!чнага !нстыту-та (кафедра беларускага мовазнауства, 19 лютага 1993 г.); на на-вукова-практычнай канферэнцы! маладых вучоных, прысвечанай пытан-ням удасканалення прафес!йна-ледагаг!чнай дзейнасц! у сучаснай с!стэые адукацы! (Mîhckî педагаг!чны 1нстытут, 20-21 красав!ка 1993 г.); на cecii прафесарска-выкладчыцкага саставу В1цебскага педагаг1чнага !нстытута (3 лютата 1994 т.); на Ш мхжнароднай кан-ферэнцы! "Беларуска-руска-польскае супастауляльнае мовазнауства !

л!таратуразнауства" (Бшебск! педагаИчны нютытут, 5-7 снежня 1994г.).

Асноуныя вын!к! даследавання апубл1каваны у трох навуковых артыкулах. Дысертацыя складаецца з уводз!н, агульнай характеристик! работы, трох глау I сп!са выкарыстанай л!таратуры. Аб'ём дысертацы! складае 110 старонак, а !х 7 старонак - сп!с выкарыстанай л!таратуры.

АСНОУНЫ ЗМЕСТ ДЫСЕРТАЦЫI

У першай главе "Характарыстыка атрибутивных аднос^н" раз-глядаецца струкгурна-семантычная аргаш'эацыя словазлучэння, ана-л1зуюцца граматычныя асабл!васц! АК, вызначагацца !х дыферэнцыяль-ныя прыметы. -

Словазлучэнне разглядаецца з наступных паз!цый: I) унутры с!нтакс1чнай с!стэмы, з ул1'кам фактарау, што вызначаюць яе;

2) ва узаемадзеянн! з !ншай с!стэмай граматык! — мар{шлог!яй;

3) як адз!нка звязнай мовы. Падставай для такога падьтходу паслу-жыла тое, што у с1нтакс1се вывучаюцца с!нтакс1чныя адз1нк! з Ус1м комплексам так!х прымет, як функцы!, значэнне, спосабы спа-лучэння.

Спалучальнасць слоу паказана на двух узроунях: лекс!чным ! семантычным. На лекс!чным узроун! спалучальнасць характарызуецца выбарам лексем, параунаем: чытапь лекцыю, але раб!тдь даклад;ака-зэць паслугу, увагу, але праяв!ць клопат, !нтаоэс. На семантычным узроун! спалучальнасць слоу вызначаецца семантычным дапаса-ваннем; кашаненты спалучэння не пав!нны мець супрацьлеглых сем, напрьшлад, дзеяслоу або прыметн!к, як!я абазначаюць дзеянне,улас-Ц1васиь жывой !стоты, спалучаюцца з адушаулёным! назоун!кам1 (птушк! спяваюць, хворы чалавек, дз!ця усм!хаецца), у !ниым вы-падку пераасэнсоуваецца адз!н з кампанентау (лес спявае, хворае сумленне, сонца усм!хаецца). Спалучальнасць у тэксце патрабуе стыл!стычнага дапасавання слова з тэкстам, у адваротным выпадку адбываецца стыл!стычная транспаз!цыя.

Спалучальнасць на с!нтакс!чным узроун! характарызуецца як валентнасць. Вывучэнне словазлучэння абап!раецца на вывучэнне ва-лентнасц! часц1н мовы - адз!н з уласна с!нтакс!чных аспектау словазлучэння. У працы акрэсл!ваецца паняцце валентнасц!, паказваец-ца разумение гэтага тэрм!на у рускай л!нгв!стыда (С.Д.Кацнельсон! у адрозненне ад заходнееурапейскага мовазнауства (Л.Тэньер).

Пры анал!зе словазлучэнняу ул!чваюцца с1"нтакс!чныя адз!нк1 ! уласщ'васц! слоу, што яе складаюць, бо с!нтакс1'чная семантыка аку-мулюе лекс!чную ! граматычную сенантыку: ажыгдцяуляецца яна кампа-нентам! словазлучэння у рамках б!нарнасц!. Слова з яго лекс!чным ! граматычным патэнцыялам атрымл!вае с!нтакс!чную квал!й!кацьпо кам-панента.

Атрыбутыуныя аднос!ны паводле !х 5нФармацыйнасц! уключаюць наступныя прыватныя значэнн!: якасную примету (вял!к! дом, цагляны дом на тры паверх!, кн!га без вокладк!, трохгадовая дзяучынка,цёп-лы кл!мат, стол з дубу); колькасную прымету (друг! том, чатыры кн!-г!); пас!уную примету (машына брата, мой дом, лас!ны след, загад рэктара). Названыя значэнн! з'яуляюцца цэнтральным!, рэгулярным! значзнням! атрыбутыуных аднос!н.

Акрамя спецыф!чных значэнкяу разглядаюпца ! 1ншыя. Кожная трупа с!нтакс1чных аднос!н мае перыйерыйныя, неспецьй!чныя для гэтых аднос!н значэнн!. У ссберн атрыбутыуных аднос!н наз!раюцца значэнн!: лакальныя (дзверы на балкон, пуцёука у санаторий, горад каля мора), тэмпаральныя (пуцёука на месяц, учарашн! дзень , адпачынак на .праия-гу тыдня), мэтавыя (чарга за газетай, барацьба за уладу, змаганне за свабоду), прычынныя (пропуск з-за хваробы, бойка з-за мячыка, спазненне з прычыны авары!). У Л1нгв!стычнай л!таратуры зроблена спроба разгледз!ць так!я значэнн! як функцыянальную транспаз!тдыю у сферы с!нтакс!чных аднос!н (А.Б.Байдарка).

Выбар сродкау для выражэння атрыбутыуных аднос!н абумоулены некальк!м! прынпыпам!, сярод як!х вызначаюцца тыя, што маюць нэй-больш агульны ! заканамерны характар. 3 аднаго боку выбар таго ш 1'ншага азначзння залежыць ад "камун!катыунай силы" носьб!та мовы, ад таго, накольк!' канкрэтны носьб!т валодае выразным! магчымасцям! мовы. Найбольш поуна "камун!катыуная С1'ла" праяуляецца у мове мас-гацкай л!таратуры, дзе !ндыв!дуальнасць аутара, яго манера апавя-цаць адб!ваецца найбольш поуна ! паслядоуна, а выбар моуных сродкау нос!ць актыуны,' творчы характар. 3 другога боку, выбар сродкау эбумоулены, можа нават абмежаваны, структурай I формай выказвання.

Другая глава "Сродк! выражэння атрыбутыуных аднос!н" прысве-чана анал!зу структурна-семантычных груп АК; у ёй на узроун! мадэ-ляу разглядаюцца сродк! выражэння атрыбутыуных аднос!н у простым I зкладаным сказе, вызиачаецца прадуктыунасць, спешйпка, семантыч-тя адцент" канструкцый пэуных мадэляу.

Атрыбутыуныя аднос!ны у сучаснай беларускай л!таратурнай мо-зе вылучаюцца не тольк! у межах простата, але I У межах складана-

га сказа. Наглядна Еыражэнне атрибутивных аднос!н у межах простата I складанага сказа можна паказаць схемай:

■ г™--АТРЫБУТЫУНЫЯ АДН0С1НЫ-^

Складаназалежны сказ (пам!ж часткаш' складанага сказа)

паяснёны назоун!к у галоунай частцы

I

даданая азначальная частка

в!ды с!нтакс1чнай сувяз! граы'атыч- злучн!к! або злучальныя сло-(дапараванне, к!раванне, ныя срод- вы

прыэдыканне) к! выра-

жэння

Праанал!зуеы схему на канкрэтных прнкладах. У простым сказе Наша,родная мова — тэта мова Скарьмы X Буднага, Багданов1ча X палы, Багушэв!ча ! Коласа... (У.Караткев!ч) атрыбутыуныя аднос!нъ . выражаюцца пам!ж кампанентам! словазлучэнняу наша мова, родная мова, мова Скарьшы X Буднага, Багданов!ча X Купалы, Багушэв!ча X Коласа, дзе носьб1'т аднос!н - стрыжнёвае слова мова; атрыбут — . прыналежны займенн!к наша, якасны прыметш'к — родная, назоун!к! ; родным склоне Скарьшы, Буднага, Багданов! ча , Купалы, Багушзв1'ча, Коласа; в!ды граматычнай сувязI - дапасаванне, к!раванне. У скла-даным сказе ^Часам! , як каж.уць, чала век трапляе V шчасл!* вы стру-мень, ^што так лагодненька нос!ць тбе па хвалях жьщпя (Я.Колас) а'трыбугыуныя аднос'ны !снуюць пам!ж галоунай часткай (I) 1 дада-най азначальнай (2); тут носьб!т - паяснёны назоун1к струмень у галоунай частцы, атрыбут — даданая азначальная частка (як!?) што так лагодненька нос! 1дь цябе па хвалях жыцця; сродак сувяз! — ад-носны займенн!к што.

С!нтакс!чныя аднос!ны, выражаныя розным! мадэлям! АК, даво-л! разнастайныя: азначальныя, азначальна-аб'ектныя, азначальна-суб'ектныя, азначальна-акал!чнасныя. Кожны з гэтых тыпау аднос!н мае свае семантычныя значэнн!.

У азначальным тыпэ выяуляюцца с!нтакс!чныя аднос!ны:

1) уласна азначальныя (родны бераг, часоп!с "Полымя", сшытак у клетку, жаданне ведаць, поздрк з-пад !лба);

2) абмежавальныя (кандыдат у дэпутаты, сусед па кватэры, накг

Просты сказ (пам!ж кампанентам! сло-вазлучэння)

галоуны кампанент слова- носьб!т злучэння

атрыбутыуныя часц1ны мо- атрыбут вы I

раванне на працу, таварыш па школе, юнак душой);

3) прыналежнасиь у гаырок1м сэнсе: а) прадмет I адушаулёная 1стота, якой ён належыць (хустка мац!, хвост л!сы, кн!га дзяучын-к!); б) частка прадмета I увесь прадмет (крыло самалёта, колы ад машыны, страха хаты); в) аднос!ны да асобы ц! прадмета (знаёмы мац!, брат сябра); г) аднос!ны да кра!ны, месца, калектыву, ус-тановы (грамадзян!н Беларус5, Дырэктар школы, жыхар вёск!, пал! калгаса); д) крын!ца, паходжанне асобы ц! прадмета (нанчына з вёск!, святло ад лямпы, вецер з мора); е) аднос'ны да матэрыялу (посуд з гл!ны, лаука з дубу, лек! з трау).

4) азначальна-колькасныя аднос!ны: а) сукупнаспь прадметау, як!я л!чапца (чарада птушак, зграя ваукоу, туз!н хустак, капа агуркоу; б) мера прадметау (л!тр малака, метр сукна, аргнын зям-л!); в) змесц!ва прадметау штучных 1 тых, што не л!чацца (буханка хлеба, зл!так золата, качан капусты); д) мера, ступень, мяжа праяулення прыметы (вада. да каленяу, крык на усю вёску, адданасць да самазабыцця);

5) выдзяляльныя адносьчы (чалавек з натоупу, кн!га з пал!цы);

6) аднос!ны якаснай характарыстык! асобы ц! прадмета (пачуццё кахання, жанчына сярэдн!х гадоу, чалавек высокага росту);

7) падабенства, параунання (валасы вянком, нос дзюбай, шапка стаубуном, бровы дугой);

8) суправаджальнай прыметы (кватэры з выгодам!, цётка з клункам, дзядзька з вусам!);

9) змесц!ва з тым, што яго утрьшл!вае (кубар з набыткам, гладыш з малаком);

10) сумеснасц! (бацька з сынам, хлопчык з сабакам, СерасМм з дзедам);

11) складу (вянок з вас!лькоу, букет з рамонкау, п'рлянда з руж, суп з грыбоу);

12) адсутнасц! у прадмеце ц! асобы чаго-небудзь (вокны без шкла, хата без ком!на, стары без шапк!, неба без зорак);

13) прызначэння (лек! ад хваробн, адрэз на сукенку, ваза для кветак, надзел пад агародн!ну);

14) прычынна-вын!ковыя аднос!ны (смерць ад ран, забойства з-за пометы, адсутнасць з-за хваробы, апёк ад сонца);

15) мэты (урок для !ншых, прыклад для пераймання).

Азначальна-аб'ектныя аднос!ны маюць наступння значэнн!;

I) прамога аб'екта (эмена надвор'я, адмена спектакля, размяш-чэнне выставы);

2) ускоснага аб'екта (дапамога сябру, абмен думкам!, любоу да кн^г!, смутак па радзхме, хваляванне перад экзаменам, вера у прауду); ■ .

3) сродку перамяшчэння (падарожжа на параходзе, вандроука пеш-шу, паход на лодках);

4) мэты (праца для задавальнення, жыциё дзеля дзяцей);

5) сумеснасц! ! узаемнасц! (м!р паи!ж народам!, спрэчк! пак!ж сябрам!).

Азначальна-суб'ектныя аднос!ны больш аднародныя па сва!м значэнн! (усход еонца, павевы ветру, творчасць п!сьменн!ка, аб-меркаванне парламентам).

Азначальна-акал!чнасны тып аднос!н уключае значэнн!: I) аз-начальна-часавыя (выкананне у тэрм!н, звычка з дзяц!нства, адпа-чынак да жн!уня, сустрэчы вечарам!); 2) азначальна-прасторавыя (дарога берагам, сцяжынка праз лес, б!тва на Ням!зе, спуск з тары). Падставу для такой клас1ф1кацы! атрыбутыуных аднос!н даюць : дадатковыя сеыантычныя адценн!, як!я набывае АК у кантэксце. Бе. зумоуна, ступень атрыбутыунасц! розных тыпау АК не аднолькавая: яна залекыць ад в!ду с!нтакс!чнай сувяз! (пры дапасаванн! больш выразная, чым пры к!раванн! ! прымыканн!).

Для рэал!зацы! канкрэтных атрыбутыуных значэнняу у мове !с-нуе шэраг розных па структуры канструкцый, як!я адлюстроуваюць усё багацце узаемадзеяння прыметы з аб'ектам. Як вядома, слова-злучэнне вызначаецца б!нарнасцю саставу, пэуным в!дам с!нтакс!ч-най сувяз! пам!ж кампанентам!: парадкам размяшчэння кампанентау. Адпаведна з гэтым! характарыстыкам! ! анал1зуюцца АК на узроун! мадэляу. У аснову клаеШкацьп , як ужо адзначалася, пакладзены прынцып прыналежнасц! азначэння да пэунага класа слоу (часц!ны мовы), а таксама !нфармацыя аб мадэлях .словазлучэння: I) прына-лежнасць атрыбута да канкрэтнай часц!ны мовы; 2) наяунасць/ад-сутнасць прыназоун!ка I марйалаг^чная форма залежнага кампанен-та; 3) парадак размяшчэння кампанентау.

У раздзеле праанал!заваны мадэл! АК наступных труп: "наз.^+ наз.^ без прыназ.", (наз.^+ наз.^дапасаваны у склоне": "наз.| + наз«2 Н.", наз«2+ наз^ Р.", "наз.^-+ наз.2 Д.", "наз.|+ наз.£ В." "наз.|+ прыназ.+ наз^", "наз^+ прын.+ наз^ Р.", "наз.^+ прын.+ наз«2 3.", "наз.^н- прын„+ наз^ Т."). Названия прыназоушкавыя ! беспрыназоун!кавыя канструкцы! разглядаюцца паралельна з с!нан!~ м!чным! !м адз!нкам!, у як!х залежны кампанент — прыметн!к. С!на-нЗш'я АК звязана са складаным! працэсам! разв!цця прыметш'кау,

дзеепрыметн!кау, прыназоун!казай с!стэмы з законам! словазлучэн-ня.

Напрыклад, у групе "наз.1+ наз.2 без прыназ." найбольш пра-дуктыуная мадзль "наз^+ наз.2 Р.". У сучаснай беларускай л!тара-турнай мове родны склон пераважна пол!семантычны, разам з галоу-ным кампанентам словазлучэння ён адлюстроуЕае разнастайныя адно-с!ны пам!ж лрадметам! 1* з'явам! рэчз!снасщ'.

На аснове анал!зу АК з азначэннем, выражаным назоун!кам род-нага склону, зроблены вывад, што усе словазлучэнн! гэтага тыпу можна аднесц! да адной з трох разнав!днасцей роднага склону: род-нага прыналежнасц! , роднага аднос!н або роднага якасцЬ Даследа-ванне фактычнага матэрыялу дазвол!ла зауважьщь важную, на нашу думку, заканамернасць, якая адлюстроувае спеиьгМку названых кан-струкцый у сучаснай беларускай Л1таратурнай мове: родны склон на-зоун!ка з адценнем якасц! ужываецца тольк! з азначэннем: Пмнам вясне зазв1нел! звонк!я песн! жаваранкв? (Я.Колас). Праз акно гля-дзела халоднае вока месяца (А.Шук). Ш*ае ичасце сц!пла_сц! пат-рэбна нам для разумения свабоды паводз!н (Я.Брыль). АК мадэл! "наз.|+ прыназ.+ наз.2" вызначаюцца у сучаснай белар\«скай л!тара-турнай мове сваей разнастайнаспю, аднак у параунанш з беспрына-зоут'кавым! !менным1 , як паказваюць падлШ , !х менш (складаюць 21% Еыбарк!, што уключае словазлучэнн! з залежным кампанентам на-зоун!кам). Большай прадуктыунясцю, як I у папярэдняй групе, выз-начаецца мадэль з родным склонам залежнага кампанента, што тлума-чыцца багаццем прыназоун1кау ! семантычных адценняу. Праанал!за-вана структура ! семантика наступных канструкцый: "наз.^+ ац + наз.2 Р." (пакет ад цукру, пачак ад запалак); "наз^ з-пад + наз2 Р." (бляшанка з-пад манпасье, шклянка з-пад малака); "наз.^-(- з + наз^ Р." (падсвечшк з бронзы, посуд з гл!ны, шторы з !льну, хлапчук! з вёск!, турысты з Беларус!-); "наз.^-+ для + наз.2 Р." (тэатр для дзяцей, прылады для пГсьма, месца для адпачынку);"наз2+ да наз.2 Р." (шлях да горада, б1лет да М!нска, адпачынзк да во-сен! , размова да св!тання, любоу да Айчыны, павага да настауш'ка); "наз.без + наз.2 Р." (вокны без шкла, вёска без людзей, поз!рк без маны).

Складаназалежныя сказы з даданым! азначальным! часткам! раз-глядаюцца у с!стэме складаных скззау з боку 1х структуры, сродкау сувяз1, сэнсавых адценняу даданьтх частак, што^дазваляе гаварыць аб наяунасц! атрыбутыуных аднос!н у межах складанага сказа. Дада-ныя азначальныя сказы паясняюць назоунТк! у галоуным сказе !, за-

мяняючы прыметнЗк, выконваюць функцию атрибута: Пад тупат ! гоман, што £сё_ ма^нелХ,_ыноЕыл1ся, весялей было упрауляцца са сва!м кло-патам П.Мележ) I Пад модны тупат I гоман весялей было упрауляцца са сва!м клопатам.

Даданыя азначальныя части! могуць уступаиь у с!нан1м!чныя ад-нос!ны пам!ж сабой, маючы пры гэтым розную ступень атрыбутыунасц!, а таксама даданая азначальная частка можа быць с!нан!м!чнай дзее-прыметным зваротам, дзеепрыметн1кам, прыметн!кам.

1стотнай прыметай атрыбутыунасц! з'яуляецца указальны займен-н!к той У галоунай частцы I злучн!к як!, бо наяунасць указальнага займенн!ка пры назоунЗку патрабуе абавязковага азначэння: Яна (Маня) надала свайму твару тую л!н!ю, той выраз, як!. люстарка_паказ-!ала_ёй (Я.Колас). Чалавек пав!нен падарожн!чаць, ведаць тую зям-лю, на_якой надазр_1уся... Я.С!пакоу).

Праанал!заваны матэрыял дае падставу сцвярджаць, што наяунасць аэначальных часта к, эвязаных з галоуным! розным! злучнЗкам!, яК1я маюць аднолькавае функцыянальнае значэнне, дазваляе пазбег-нуць паутарэння адных ! тых на сродкау сувяз!, стварае умовы для рэал!зацы1 а!нан!м!чных канструкцый. Важную ролю адыгрывае с!нан!-м!ка сродкау у складаных сказах, што уключаюць разнастайныя даданыя. Выбар пэуных сродкау сувяз! у складаным сказе залежыць ад лекс!чнага значэння назоун!ка, як! паясняе даданы сказ, спосабу якаснай характеристик!, у некаторых выпадках - абумоулена стилем.

У трэцяй главе "АК як спецыф! чны сродак дыферэнцыяцьп функ-цыянальных стыляу мовы" атрыбутыунае словазлучэнне разглядаецца не тольк! як адз!нка, што вылучаецца са сказа ! функцыянуе у сказе, але I як структурны элемент пэунага тэксту (мастацкага, пуб-л!цыстычнага, навуковага).

Так, у мастацкЗх тэкстах давол! пашыраная мадэль ПН ("прым.+ наз."). Вобразнасць, уласц!вая тэкстам мастацкай л!таратуры, у пэунай ступен! абумоулена спалучальнасцга кампанентау словазлучэн-ня, адзЗн з як!х можа ужывацца у пераносным значзнн! I надаваць метафарычнасць другому, функцию такога кампанента у словазлучэн-нях мадэл! ПН выконвае прыметн1к, як!, з'яуляючыся вобразным аз-начэннем (эп!тэтам), здольны метафарызаваць м!кракантэкст (словазлучэнне). Прыметн!к с!н! у АК звычайна спалучаецца з назоун!кам! хвал! , неба, ак!ян, вада, вочы. С!н! колер уласц!вы таксама назоу н!кам, як!я абазначаюць час сутак перад наступлением ночы: с!н! вечар, с!няя ноч, с!н! прыцемак. Словазлучэнш* с!н! смутак, с!няя музыка. с!няя ц!шыня нават у м!кракантэксце вызначаюцца экспрэс!у

насцю. НазЗранне над функцыянзваннем атрыбутыунага словазлучэння мвдэл! ПН з атрибутам с!н? у апавяданн! В.Карамазава "С1н!я ночы, агн!стыя бл!скав!цы" паказал!, што аутар ужывае 23 канструкцы1 з прыметн!кам с!н!. Частае ужыванне словазлучэнняу такога тылу стварае пэуны эмацыянальны настрой, выразную гаму колерау, дае пс!халаГ1чную ацэнку мастацкага вобраза.

Атрыбутыуныя аднос!нн у мастацк!м стыл! выражаюцца розным! мадзлям! , як!я не аднолькавыя па сваей прадуктыунасц!. Напрыклад, у сказах Палёука пры лесе - Узбор'е. Вёска - сорак двароу, на за-хад - жытное горнае, на усход - перазовы бароу (В.Зуёнак) ёсць наступныя мадзл!: НН, НС, НП, НН.

Прадуктыуная у мастацкай прозе мадэль ШШ: "прык.|+ прым.2+ наз." У цудоунай л!пеньскай красе — зялёная М1'рная зямля (I.Мележ). Як правда, у так!х словазлучэннях адз!н прыметш'к адносны, друг! якасны. Больш дакладна у сэнсавых аднос!нах характарызуе прадмет азначэнне, што ста!ць бл]'жэй да паяснёнага назоун!ка. Яно звычай-на выраяаецца адносным прыметнЗкам; зэначэнне, выражанае якаснкм прыметнЗкам, мае адценне экспрэсЗунасцЗ.

Адной са спецыфЗчных рыс публЗодстычных тзкстау з'яуляепца разв1Тао недапасаванае азначэнне у складзе канструкцый, уласц!вых ктжным стылям. Найбольш высокая !х частотнасць у навуковым I пуб-л!шстычным стылях (адпаведна 16% ! 14,7%).

Мадэль НН у публIцыстычнцм стыл! уключае наступныя групы словазлучэнняу: "наз.+ несклан.абрэв'ятура" (кра1Ш СНД, прадстауш'к! МУС, эксперты МВФ); "наз.+ знак метамовы" (статус кво, рубрика "36,6"); наз.+ л!чэбн!к у наз.склоне" (дн! музык!-92, "Весялоука-93").

Акрамя названых канструкцый, спецыфлчных публ!цыстычнаму сты-лю, пашыранай з'яуляецца мадэль Шi, бо часта менав!та у атрыбутыу-ным словазлучэнн1 сц1раеица ранейлае значэнне слова ! нараджаецца новае, грамадска-публ1цыстычнага характеру. Гак узш'каюць свое-асабл!выя неалап'змы, утвораныя шляхам абстрагавання першапачатко-эага значэння гэтага слова 1 напаунення яго новым сацыяльна-пал!-тычкым зместам. Так!я словазлучэнн! з часам станоэяпца гэрм!нала-г!заваным! (працоунае пктанне, сялянскае лытанне 1 Знш).

Частае ужыванне АК у навуковым стыла тлумачьщца, у периую чаргу, нагЯнатыунасцю стылю, яК1 адлюстроувае паняц!йны, паслядоу-на лаг!чны характер навуковага мыслення. Асноуная семантычная асабя1васць АК у навуковым стыл! заключаецца у канкрэтным значэнн! характарыстык! прадметау па !х прызначэнню (вуглездабываючая пра-

мысловасць, насбтаперапрацоучы завод, пад'ёмны кран).

Яайбольш прадукгыуным! у навуковым стыл! з'яуляюцца азначэн-н!, выражаныя лрыметн!кам, якЗ уваходэ!ць не тольк! у склад сва-бодных словазлучэнняу, але ! тэрм!нау: Росту ! захананню калян-дарнага Фальклору на Беларус! у сярэдневяковы перыяд I пазней са-дзейн!чал! г!старычныя Уыовы, у цэлым не спрыяльныя для культур-нага разв!цця беларускага народа (Паэз1я беларускага земляробчага календаре).

Радзей у навуковым стыл! выкарыстоуваюцца АК, азначэнне у як!х выражана займенн!кам, парадкавым л!чэбн!кам, ито садзейн!чае спраачэнню ! лакадГзацы! выказвання.

Канструкцы! з эайменш'кам (ЗН - Ы>) у мастацкэй прозе ! лаэ-з!! сустракаюцца часцей, чым у тэкстах навуновага стылю (ЗН -4,8$). Значыць, функцыянальныя стыл! мовы адрозн!ваюцца адз!н ад аднаго пери за усё верагоднасцям! (ступенню гатоунасц! да камун!-катыунага прымянення) моуных адзхнак, а наборы гэтых верагоднас-цей характарызуюць стыл!.

выадды

Як паказала праведзенае даследаванне, АК — тэта не эклектична собраныя рознаузроуневыя паняцц!, а комплекс узаемазвязаных кампанентау, своеасабл!вая с!стэма, элементы якой знаходзяцца у пэуных узаемааднос!нах ! надаюць новую якасць цзламу.

Найбольпай прадуктыунасцю у сучаснай беларускай л!таратурнай мове (3Ш> выбарк!) вызначаюцца канструкцы! трупы "наз.^+ наз.2 Р.", як!я характарызуюцца багаццем семантыка-с!нтакс!чных адценняу 5 абазначаюць прыналажнасць асобе (св!тка селянана, хата лесн!ка, доля с!раты, кватэра суседа); прыналежнасць неадушаулёным предметам (л!ст клёна, промн! сонца, сцены школы); прыналежнасць да месца, калектыву, установы (зямдя Беларус!, балоты Палесся, ву-л!цы горада, жыхары лесу, студэнты ун!верс!тэта); раскрываюць змест пэунага паняцця (кодэкс марал!, !дэалог!я хрысщ'янства, сродк! мовы); значэнне носьб!та прыметы (святло месяца, зорка шчасця, пах флёксау, кусты бэзу); складаныя словазлучэнн!, залеж-ны кампанент як!х абазначае узрост або якасную характеристику прадмета ц! асобы (хлопчык гадоу чатьфох, чалавек высокага росту, восень м!нулага года).

Анал!з АК пацвярджае г!потэзу, што значэнне слова трэба пры-знаць адным з вырашальных фактарау, як!я уплываюць на с!нтакс!ч-

ную валентнасць. Так, для выражэння прасторавага значэння у АК ролю стрыжнёвага слова-выконваюць назоунШ з прасторавым значэн-нем дарога, шлях, сцежка, нак!рунак (дарога да лесу, шлях да зор, сцежка да хаты, к1рунак да горада).

С!нон!мы да кожнай з груп словазлучэнняу разглядаюица у ды-сертацьи не тольк! як важны стыл!стычкы сродак, але ! як сродак дыферэнцыяцьп с1нтакс1чньрс адносш, адз!н з крытэрыяу адкежавання ЛК ад !ншых, бо ступень атрыбутыунасц! розных мадэляу не адноль-кавая.

Межы с!нан!ми пашыраюцца на сказ 1 словазлучэнне, што свед-чыць пра багатыя стыл!стычныя магчымасц! канструкцый з атрыбутыу-ным! аднос!нам!.

Колькасныя ! якасныя асабл!васц! АК паказваюць, што для кож-нага стылю мовы побач з агульнамоуным! сродкам! арган13ацы! с!н-такс!чнага плана выражэння Гснуюць г спецыф!чныя сродт', уласш-выя тольк! дадзенаку канкрэтнаму стылю,! таму вызначаюць яго специфику. Да так!х спешф!чных сродкау адносяцца АК.

Асноуны змест дысертацы! адлюстраваны у публ!кацыях:

1. Катэгорыя атрыбутыунасц! ! сродк! яе выражэння // Роднае слова. - 1994, Ш2. - С.25-30.

2. Атрыбуткуная канструкцыя як специфичны сродак дыферэншяцы! функцыянальных стьшяу ыовы// Удасканаленне прагоес!йка-педагаг!ч-най дзейнасш у сучаснай с!стэме адукацы!: Зборн!к навуковых ар-тыкулау. - Шнек, 1994. - С.36-41.

3. СНстэма атрыбутыуных словазлучэнняу беларускай мовы/^Матэ-рыялы Трэцяй М!жнароднай навуковай канферэнцы!. - 3!цебск, 1994. - С.29-32.

Рэзюме

Бондал 1рьша Вас1леуна "Канструкцы! з атрыбутыуным! аднос1нам! у сучаснай беларускай л!таратурнай мовэ" (структурна-семантычная характарыстыка)

Ключавыя словы: катэгорыя атрыбутыунасщ, атрибутивная кан-струкцыя (АК), залежнае слова, стрыкнёвае слова, валентнасць, семантыка, с1нтакс1чныя с!нон1мы, стыль мовы.

Аб'ект даследавання - канструкцы! з атрыбутыуным! адносгна-м! у сучаснай беларускай л!таратурнай мове»

Мэта даследавання - даць найбольш поунае, струкгурна-семан-тычнае агИсанне с!стэмы атрыбутыуных канструкцый, якая рэал!зу-ецца у сучаснай беларускай Л1таратурнай мове праз субстантыуныя I уласна атрыбутыуныя, прыназоун!кавыя I беспрыназоун!кавыя сло-вазлучэнн! у простым ! складаным сказе.

Аш'санне I анализ АК з 1х с!натм1 чным! Экв1валентам1 пра-ведзены у рамках словазлучэння I сказа. Статыстычны анал!з дае падставы разглядаць АК як спецыф!чны сродак дыферэнцыяцы! моуных стыляу.

Для дасягнення пастауленай мэты 1 вьграшэння канкрэтных задач был! выкарыстаны метады структурна-семантычнага анал!зу, л!нгв1стычнага ап1сання моуных фактау з выкарыстаннем кампанент-нага анал!зу.

Зыш'к! даследавання непасрэдна звязаныя з ..устанауленнем прави I прыёмау размежавання с1нтакс!чных аднос!н у практыцы выкладання беларускай мовы у школах I ВНУ рэспубл!кЗ. Матэрыял дысертацы! можа быць выкарыстаны лры падрыхтоуцы падручнГкау I вучэбных дапаможн!кау для ф1лолагау, а таксама для асобнага спецкурса, бо дае магчымасць разглядаць атрыбутыуныя аднос!ны комплексна, уключаючы пзуныя тэмы з раздзелау "Лека!ка", "МарЛалоп'я" "С1нтакс1с". Въщзяленне тыпау атрыбутыуных канструкцый дапаможа болыз глыбока зразумець с1нтакс1чную катэгорыю азначэння.

Резюме Бондал Ирина Васильевна

"Конструкции с атрибутивными отношениями в современном белорусском литературном языке" (структурно-семантическая характеристика)

Ключевые слова: категория атрибутивности, атрибутивная конструкция (АК), синтаксические отношения, зависимое слово, главное слово, валентность, семантика, синтаксические синонимы, стиль языка.

Обьект исследования - конструкции с атрибутивными отношениями в современном белорусском литературном языке.

Цель исследования - дать наиболее полное структурно-семантическое описание системы атрибутивных конструкций, которая реализуется в современном белорусском литературном языке с помощью субстантивных и собственно атрибутивных, предложных и беспредложных словосочетаний в простом и сложном предложении.

Описание и анализ АК и их синонимических эквивалентов проведены в рамках словосочетания и предложения. Статистический анализ дает основания рассматривать АК как специфическое средство дифференциации языковых стилей.

Для достижения поставленной цели и решения конкретных задач были использованы методы структурно-семантического анализа, лингвистического описания языковых фактов с использованием компонентного анализа.

Итоги исследования непосредственно связаны с установлением правил и приёмов разграничения синтаксических отношений в практике преподавания белорусского языка в школах и вузах республики. Материал диссертации может быть использован при подготовке учебников и учебных пособий для Филологов, а также для отдельного спецкурса, так как дает возможность рассматривать атрибутивные отношения комплексно, включая определенные темы разделов "Лексика" , "Морфология", "Синтаксис". Выделение типов атрибутивных конструкций поможет более глубоко понять синтаксическую категорию определения.

SUMMARY Bondal Irina Vasiiyevna "Constructions with attributive relations in modern Bslarussian literaty language" (structural and semantic description^

Key "words: category of attributiveress, an attributive construction (AC3, sintactical relations, a model, a component, a dependent word, the main word, valency, semantics, syntactical synonyms, style of language..

The object of research are construction with attributive relations in modern Balarassian literary language.

The purpose of the research is to give the fullest possible structural and semantic description of the system of attributive constructions which is realised in modern Bslarussian literary language by means of substantive and attributive proper, prepositional and non-prepositional combinations of words in the simple and the complex sentence. Description and analysis of ACs and their synonymic equivalents have been carried out within the framework of a word combination and a sentence. The statistical analysis gives good grounds for regardind an AC as a specific means of differentiation of language styles.

In order to arclsve the purpose and to solve the concrete tasks of the research the following methods have been used* the method of structural-semantic analysis, the method of linguistics discription of language facts making also use of the coaponst analysis.

The results of the research are directly connected with the establishment of rules and methods of differentiation between syntactical relations in the practice of teaching Belarussian at schools and higher.educational institutions of the republic. The material of the thesis may be used when preparing manuals and textbooks for philology students as well as for a special study course since it enables one to regard attributive relations as a complex including same themes frois "Lexicology", "Morphology", "Syntax'". The determination of the types of attributive constructions will enable one to understand the syntactic-category of attribute more profoundly.