автореферат диссертации по истории, специальность ВАК РФ 07.00.07
диссертация на тему: Культурная жизнь современного сельского населения Южного Казахстана (по материалам этносоциологического исследования)

Полный текст автореферата диссертации по теме "Культурная жизнь современного сельского населения Южного Казахстана (по материалам этносоциологического исследования)"

ЭОЖ 39 (574.5)

К,олжазба кукьшда

АБДРАМАНОВ ЕРБОЛ САГЫНБЕКОВИЧ

ОЩУСТ1К КАЗАХСТАН АУЫЛ Т¥РРЫНДАРЫНЬЩ КД31РГ1 КЕЗЕНДЕГ1 МЭДЕНИ 0М1Р1

(этносоциологиялык; зерттеулердщ иатериалдары бойынша) 07.00*07 - этнография, этнология жэне антропология

Тарих гылымдарыньщ кандидаты шлыми дэрежесш алу унпн дайьшдалган диссертацияньщ

АВТОРЕФЕРАТЫ

Кдзакртан Республикасы Алматы 2004

Жумыс К,ожа Ахмет Ясауи атындаш Халыкдралык, К^зак,-TypiK Университетшщ Археология, этнология жэне муражай ici кафедрасында орындалды.

Еылыми жетекнлЫ: Ресми оппоненттер:

Жетекш уйым:

тарих гылымдарыныц кандидаты, доцент А.Б.Кдлыш

тарих гылыадарыныц докторы, профессор Ж.О.Артьщбаев

тарих гылымдарыныц кандидаты Д.К^тран

Х.Досмухамедов атындаш Атырау Мемлекегпк университетшщ Кдзакртан тарихы жэне мэдениетс кафедрасы

Диссертация 2004 жылы

куш сагат

-да

Кдзакртан Республикасы Бшм жэне гылым Министрлтнщ Ш.Ш.Уэлиханов атындаш Тарих жэне этнология институтыньщ (480021, Алматы кдласы, Шевченко Kemeci, 28) жанындагы ОД 53.33.01 Диссертациялык, кецестщ мэжшынде коргалады.

Диссертациямен KJP Бшм жоне гылым Министрлтнщ Ш.Ш.Уэлиханов атындаш Тарих жэне этнология институтыньщ крлжазбалар кррывда танысуга болады.

Автореферат 2004 жылы "_"_таратылды.

Диссертациялык; кецестщ шлыми хатшысы, тарих шлымдарыныц кандидаты ^ûf^ К,.С.Алдажуманов

К1Р1СПЕ

Таквдыптыц езектшгь Тэуелспдистщ, алгашкы онжылдыгын артга калдырган ел1м1з ушш, отпел! нарыкгык кдтынастардьщ ауыр кезецш бастан кеппрген халкыньщ олеуметпк-модени жагдайын кдрастыруды алдына макрат етш койган тарихи-этнографиялык жоне этносоциологиялык зерггсулерге мукгаждыгы арта тусп. Кэзак,станньщ XXI гасырдагы болашагы, коп жагдайда, оньщ курамдас болшектершщ дурыс тепе-тецднсп устап, туракгы ¡лгер1 дамып отыруына байланысты болады. Ал, бул болса ез кезепнде этномэдени дамудыц езйщк тустарын жан-жакты талдап, жалпы мен жекеш аныктауды талап етед). Этномэдени процестер когамдык ом1рдщ барлык, саласын камтып, улттык мэдениетгщ негап озегше айналды. Бул процестер ец алдымен достурльтурмыстык, модениетте болып жаттедн сан алуан озгср1стерде кед корппс тауып отыр. Осы орайда, кеп ултты атпздеп халыктардьщ модениетш кргамды^-саяся жене гылыми-теориялык мэселе тургысында озекп деп кдрастыруга толык непз бар.

Сонгы жылдары ауыл тургындарынын рухани ом!рш зерттеуге де ерекше ден к,ойыла бастады, себеб1 оныц ■пршшис ету ортасында модели кескшдердщ сан алуан белплер! мен дэстуршидак пен жацашылдыктыц езара осернген тугаи жаца дуниелерд! кездеспруге болады. Ауыл тургындарынын модени ом1ршде болып жаткзн сан алуан тубеге шн езгер1стер мен когамдагы жаца кубылыстар, этшгкалык процестер, модениет пен турмыс саласындагы достурл1 жоне жаца урдютердд этнографиялык, тургьща зерттеу мен таддаудыц нэтижеенще озгерютердщ багыт-багдарын аныкгауга мумгандк бере;и. Бул аймакгыц озше тон ерскшелпш ескеретш одктемеш жасау ушш гылыми непз калыптастырады, сан-килы тужырымдамалардыц артыкщылыгы мен кемшшктери этномодени саясаттыц болашагы шынайы турде талкыга туседь

бтпел! кезецтн алгашкы жылдары мэдениет саласы мемлекеттж уйымдардыц назарынан тыс кдлып, бфаз куйзелю пен токырауга ушырайды. Ендт кезекте, ауыл туршндарыньщ рухани суранысын кзнагаттандыру ушш колайлы жагдай тугызу кажет, ал ауылдын модени-турмыстык жагдайын каланыц корсетгаштсрше жак,ындату элеуметпк-модени дамудыц бфден-б1р шарты болмак,. Ел1м1здщ олеуметпк-модени саласын кдйта куру, тек букш когам болып, оньщ экономикалык, мумкшшшп, материалдык-техн! 1 калык., кдржы жоне адам кррынын, куш б1р1кпруппц аркасында гана ¡ске аса алады. Сонымен катар, бул максат-мураттар бипм беру, тэрбие, модени-агарту мекемелсрЦ букэралык акдарат куралдары, турмыстык жоне т.б. мекемелердщ бфлесс отырып ецбек етушщ нетижесшде жоне адамдар арасындагы тжелей байланыстыц озара кемеп аркылы гана жузеге асады.

Такырыпты зерттеудщ езектинп мен гылыми мот, ец алдымен рухани мэдениет саласындагы этникалык, кескнщерд1, этномэдени байланысты, оныц шннде тш, одебиет, енер, турмыс жэне т.б. 61'ркатар арналарды жан-жакгы зерттеу мен танудьщ кзжеттшпмен аныкгалады. Ауыл тургындарынын модени-турмыстык жагдайы мен эл-аукатын жаксарту мэселесщ шешу ушш, б1ршш1ден, республика колемпвде, оныц ¡шшде орб1р аймак шецбернще

з

ауылда орын алып отырган жагдайды терец талдау кажет, екшшщен, бул мэселеш улттык жоне пакты этникалык кескщце шешу керек.

Кдзак халкыныц улттык сана-сезшшщ оянуы, олардьщ отаншылдык, рухты жсте сезшу!, саны жагынан ост, ез елшде басым улткд айналуьшыд нэтижесшде этникалык. мэдениет пен улттык кундылыкгардьщ мацызы арта тусп. Осыган орай, кдзак халкы, оньщ ншнде зиялы кдуым еюлдср1 арасында ата-бабалардыц салт-дэстурлер1 мен одет-гурыптарыныц жаксы урд1стер1и оятуга, улттык рухани мэдениетгщ тандаулы кесиндер! мен ана тшш кайта жадгартуга, сондай-ак адамзатгьщ кол жетгазген табыстарын тшмд! кгеруге багытталган талпыныстарын байкдута болады.

Такырыптьщ зерттелу дедгеш. К^закстан РА карасты Ш.Ш.Уолиханов атындагы Тарих, археология жене этиология институтыныц этнограф галымдары тарапынан, б1здщ слшйздеп кала жэне ауыл тургындарыныд мэдениет! мен турмысын этносоциологиялык материалдар нспзшдс жаппай зерттеуд1 кол га ала бастаганына бфаз жылдыц басы бодцы. 1982 жылы Кдзаксган матсриалдары бойынша жарыкка шыккан Х.А.Кэуанованыд "Жумысшы отбасьшыц ом!р1 мен турмысыныц бейнесч" атты монографиясын дэстурл! этнографиялык од ¡стер мен накгылы социологиялык матсриалдарды шебер уштастыра бшген гылыми децгейдсп ецбектердщ санатына жаткызуга болады. Бул жумыста, автор Алматы, К,арагаиды, Тсшртау, Жезказган жоне Сэтпаев калаларында туратын, ор тур;п улттьщ еюдцерше жататын жумысшы отбасыларыныц кундел1кт1 ом1р салтыньщ этномодени аспсктшерше токталып, рухани модениетшщ жеке жоне жалпы тустарыньщ езара осерлерше коцш аударады [1]. Алайда, бул монографияныц жазылуына, тоталитарлык жуйсшц идеологиялык ыкгталы касты эсер етед1, социалиста ом1р сур уд щ артыкшылыгы баста! 1-ая к, насиха1талып, токьграу заманныц ксмшшктер! жасырылады, жумысшы таптыц ксцеслк когамдагы кызмет1 мен орыс ултыныц прогрессивок рол! шектен тыс мадактауга ушырайды.

1984-1985 жылдары жогарыда аталган гылыми институттыц этно1раф галымдары ел арасында жиналатын этнографиялык деректердщ дэстурл1 0Д1стер1 мен пэнаралык этносоциологияны зертгеу кезвде катар колдануды тунгыш рет "Каз1рп кезендеп ауыл отбасьшыц турмысында жацашылдык жоне достуршщщк" агты жоспардагы такырыпты Алматы облысыныд Шслек жоне Кегсн аудандары мен Талдыкорган облысыныд Киров ауданында туратын ауыл тургындарыныд арасьпща орындау барысында тэж1рибеден отюздг Сауалнамага кдзак, орыс жоне уйгыр ултыныд 0К1Лдср1 арасынан узын саны 1000-нан аса респондент катысты. Сауалнама сурактары арасында рухани мэдениет такырыбы да кед камтылды. Осы ¡спсгп зсрттеулер сол жылдары Кыргызстан, Озбекстан, Туртюнстан жоне Тэжжстан рсспубликаларында да етед1 [2]. Кед келемд! деректер/ц жинау мен ендеу барысында Т.А.Жданко мен Г.П.Васильеваныц курастырган арнайы багдарламасы басшылыкка алынды [3]. Осы ел арасынан жиналган этнографиялык, жэне антропологнялык зертгеулердщ нотижелер1 Махачкала, Йошкар-Ола жоне Сухумиде откен Букшодактык гылыми сессияларда баяндалды [4].

1988-1989 жылдары К^закртан РА жаньшдагы Тарих, археология жене этнология институтыньщ этнографтары Алматы жэне Жамбыл облыстары мен Алматы кэласында "Кдзацстац хальпсгарыныц модениетшдеп этникалык аспектшер" атты такырыпта 3 мыцнан астам респондента кдмтыган кешещц этносоциологиялык сауалнама журпзед1 [5]. Бул зерттеулердщ барлыш Ресей РА кэрасты Этнология жэне антропология институтыныд накхылы содиологияльщ зерттеулер секторыньщ (багдарлама жетекшшер1 Ю.В.Аругюнян мен В.С.Кондратьев) "КСРО халыктарыньщ олеуметпк-мэдени жагдайын дамьпуды онтайландыру" багдарламасына сойкес уйлест]'ритед1 Осы этносоциологиялык деректердщ непзнще жасалган талдаулар 1990 жылдьщ жаз айларында Алматы каласында Ш.Ш.Уэлиханов атындагы Тарих, археология жэне этнология институтыньщ кабыргасьгнда ел арасында жиналатын этнографиялык жэне антропологлялык деректердщ корытындысы бойынша откен Буилодактык гылыми сессияда [6] жэне Мэскеу каласында жарыкда шыкдан ею монографияда корннс тауып [7], Е.К.Ноянобтыц Оцтуспк Кдзакстан жэне А.Т.Абдулинаньщ Жет1су оц!р1 бойынша журпзген гылыми ¡здешстершщ аркдуы болады [8].

Кдраетырып отырган мэселе бойынша 1989 жылы Рсссйдщ РА жанындагы Этнология жэне антропология институтында А.Б.К,алыштын Павлодар облысындагы ауыл тургындарыныц рухани ом^рпшеп этномэдени урдютер такырыбы бойынша коргаган кандидаттык диссертациясы жете танысуды кджет етед1 [9]. Бул жумыс корсетшген облыстагы 61'рнеше моно жэне полиэтникалык аудандардын 50-ден астам елд1 мекешн камтыган этносоциологиялык, сурау кдгаздары мен этнографиялык материалдардыи жэне деректж козшщ мол болуымен ерекшеленедк Мэселен, 1980 жэне 1988 жылдары онымен эр турл1 этникалык топка жататын 2 мыцга жуык, респондснттердщ арасында сауалнама журпзите/и, статистикалык материал-дардыц анагурлым бол!Г1 онделедь Бул оган 1950-1980 жьищары Павлодар облысынын коп ултты тургындарыныц заттай жэне рухани модениетшдеп, когамдык жэне отбасылык турмысындагы, этнодемографиялык жэне тшйк Ypдicтepiндeгi озгер1Стер;и жацаша жэне жуйел1 турде корсетуге мумкшдж берд1. Сондай-ак, бул жумыста ауыл тургындарыныц мэдени даму болашагына бшм беру жуйесппц, мэдени-агарту мекемелер! мен букаралык акдарат куралдарыныц типзетш ыкдалы да карал ады.

1991 жылы осы ¡спсгп диссертациялык жумысты, республиканыц б]'ркатар солтуспк-шыгыс (Кокшетау, Павлодар, Целиноград, Семей) жэне оцтуспк (Шымкент, Алматы) облыстарыньщ 13 ауылдык, кецесшш материалдары бойынша О.Б.Наумова орындайды. Бул ецбекте, казак, халкыныц копултты ортадагы заттай жэне рухани мэдениетшщ этникалык тустарына, отбасылык турмысы мен этникалык сана-сез1мшс срекше коцш болшед! [10]. Сонымен б1ргс, автордын бул ецбепнде казак халкынын дэстурл1 улттык мэдениетшщ непз1 б1рте-б1рте жогалып, оныц жаца олеуметпк кдгидалы мэдениетке кошиг бара жаткандыгы туралы ой айтылады. Алайда, автордьщ мундай кисынга келмейтш дэйеказ байламдарымсн келюу киын. Ссбеб!, б1ршшщен, жергшкп казак халкы

басым кепшшцсп курайтын моноэтникалык, елд1 мекендердеп урд1стсрге назар аудармастан, тек полиэтникалык, ортада болып жаткдн процестерд! гана кэрастырып, одан шыкдэн нотнжеш буыл Кдзакстанньщ атымен сойлетугс болмайды. Екшшщсн, откен гасырдьщ 80-жыддарынан бастап кдзак, халкыныц улттык, сана-сезиинщ оянуы басталып, калын, букдра халык езийц тел мэдениетшен кдйта кдуышады, сондай-ак мундай урд'стсрдщ коп ултты ортада да орын алганы баршага магпм.

1996 жылы А.А.Асанкэновтьщ арнайы багдарламасы бойынша Тараз каласында журпзш-ен этносоциологиялык зертгеулер узын саны 1000 респондента камтып, И.М.Акылбаеваныц "Тараз каласыпдагы кдзактардьщ кдзфп ксзсндеп турмысы мен модениетГ' атты диссертациялык жумысыньщ непзп дерек козшс айналады. Бул жумыста медени-букаралык акпараттын непзп тетш болып табылатын мэденист базасы мен бшм беру жуйесшщ каз1рп жагдайы, улттык мэдениеттщ кайта жацгыру кезещ баяндалады. 9аресе, автордъщ кала тургындарыньщ мэдени ошрцще болып жаткдн он, озгерютермен катар, олардыц рухани кундылыкгарды игеруше терю осер епп отырган факторларды аныкгауга тырысуы катты куантады [11].

Сондай-ак, бул галыми багыт Алматы мен Тараз калаларыныц тургындары арасында журпзшген этносоциологиялык сауалнаманыц матсриалдарын оз ецбектсршщ аркауы сткен С.Х.Шалгынбаеваньщ зерттеулерше де тон. Автор, дэстурл1 отбасылык рэЫмдерд1 карастыру барысында басты назарды тек достуршшдж пен жацашылдыкка гана аударып коймай, сонымен б!рге калада туратын казак тургындарыньщ этномодени ерекшошктер1 мен олеуметтк-мэдени келбетше де ерекшс токгалыи кете;п [12].

Огксн гасырдьщ соцгы онжылдыгьнща республика аймактарыныц мэдени о.\пршс байланысты б!ркатар кандидаттык дисссртациялар коргалды. Мэселсн, М.К.Тшеужанованыц зертгеу! Орталык Кдзакстанды, Г.Б.Сулейменованыц ¡здеша Батые Кдзакстанды, ал Г.в.Оспанованьщ жумысында Кдзакстанньщ б1раз облыстары камгылады [13]. Зерттеулердщ хронологиялык шецбер! XX гасырдьщ 70-90 жылдарын камтиды жонс бул жумыстардыц барлыгына ортак норсе, олар таза тарихи-мурагаттык жэне статнстикалык материалдарга суйсне отырып жазылган. Онда, карастырып отырган олкенщ мэдени ортасы, модени-агарту мекемелершщ материалдык-техникалык базасы, агарту жумыстарыныц одютер1 мен турлер! баяндалады. Сондай-ак, орта жоне бастауыш коаби бшмд! уйымдастыру тэж1рибесп сарапталып, керкем шыгармашылыкгын когамныд рухани ом1ршдсп орны мен мацыздылыгына токуалады, осы багыт тощрепнде кол жетюзЬтген жепепктерге жонс кcpiciншe кемшипктергс талдау жасалады.

Зерттелт отырган моселе, сондай-ак белгин дэрежеде тарихшы-демограф, олеумегганушы, фолсафашы, саясаттанушы галымдардан бастап журналистергс дешнп гуманитарлык саланын ор турл1 гылыми багытындагы зерттеушшерд! де кызыктырып отыр. Е;цм1з сгемендшн жариялагалы бер1 отандык когамтанушы галымдар республика тургындарыньщ рухани ом1рш зергтеуд1 бастап кета. Бупнде, тоталитарлык жуйе кезвде орын алган

"жабык," немесе "тылым" сальшган такырып пен арест калган немесс тандаулы б!р пакты гылыми багыг жок- Кдз1рп когамдык, санага ссиш кдйта багалау мен вдеологиялык, ойлардан арылу тон.

Республика халкыныц, оныц шпвде Оцтуспк Кдзакставдагы кала жэне ауыл тургындарыньщ улттык курамьг мен элеуметпк дамуындапы ор гурл1 моселелсрд! жетс тусшу ушпг, отандык, тарихшы-демографтардьщ нактылы зертгеулерше тупкшкп зер салу кджет. Кдз1рп кезецдеп олеумегпк жэне этнодемографиялык процестерд1 зерттеумен айналысып жургсн галымдардыц арасынан Ф.Н.Базанова, М.Б.Тэпмов, М.Х.Асылбеков, В.В.Козина, Э.Б.Галиев, А.Н.Ллексеенко жоне т.б. гылыми ¡здешстерпг ерекше атап кеткен жон [14]. Алайда, бул жумыстардыц арасында, мэселен Л.Н.Алексеенконьщ ¡здешсшен б1зге МОЛ1М болган мол1меттерд1 кайталаумен болган Н.З.Такижбаеваныц монографиясы сиякгы б1ркатар зерттеулер бар. Бул жумыста, азтор республика мен оныц жекелегсн аймактарыныц этнодемографиялык дамуьгн баяндау барысында сандык мсшметтер мен статистикалык керсетиштерге шамадан артык, токгалып, даму тенденцияларына сараптама мен талдау жасауды мак,сат тутпайды [15].

Б1ршии бол1мд1 карастыру барысьпща кеп ултгы бшм беру жуйесш аркау еткен Р.Ж.Кадысованыц жумысы, окытушы кадрларды дайындау туралы Г.К.Ахметованыц зерттеу1, 1970-1990 жылдары республика мен оныц облыстарында казак, бала-бакшаларынын жагдайы бойынша С.Г.Батибаеванын ¡здеша белшп дорежеде кызыгушылык тугызады [16]. Бул жумыстарда республикадагы казак, орыс жоне аралас мектсптер мен мектспке дейшл мскемелердщ тарихи, олеумегпк жопе педагогикалык дамуы тарихи-педагогикалык тургыда карастырылады, сонымен катар сл1дпзде педагогикалык кадрлардыц кэлыптасуы мен оларды дайындаудыд ерекшслт корсстипп, улттык мектептерд1Н. дамуы, олардыц курылымы, материалдык-техникалык жабдыкгалуы, оку-торбие пропеспщеп жет1ст1ктер мен кемшшктер жан-жакты каралады. Сопдай-ак, бшм беру саласында мемлексттщ кызмет1 мен журпзитш отырган реформалардыц концепциялары баяндалады.

Сонымен катар, бул мэселе бойынша Крзакстан Ресиубликасыныц Модениет, акдарат жоне когамдык келгам министрлтнщ Модениет жоншдеп Республикалык гылыми орталыгыныц галымдары мен мамандары тарапынан б1ркдгар ецбектер жарияланды, атап лйтканда: каз^рп замандагы коркем модениет бойынша М.Х.Балтабаевтьщ монографиясы жоне Д.Исабеков пен Е.Б.Имамбектщ редакциялык басшылыгымен ей гылыми жинак жарык корд! [17]. Оида, ¿¡ртутас одютемелж нускзуды непзге ала отырып тарихи-модени достур/ц кдз1рп заманныц накты кедергтершен байланыстыруга жэне республиканыц мэдени кевдсттндеп жагдайды гылыми болжауга ерекет жасалады. Накты мэл1меттерге суйене отырып жергшкп жерлерде, оныц шшще оаресе ауылды аймакдарда элеуметпк-мэдени инфракурылымды дамыту бойынша алуан тур л! мекемелер мен гылыми кецселердщ жумысы керсетшедк

Республикамызда отандык, баспасез, телевизия мен радиохабар секши букдралык коммуникация куралдары так,ырыбы бойьшша б1ркатар кокейтс<пч ецбектер жарияланды. Отандык, БАК, ел турп>1ндарын олемде, республикада жэне оныц жекелеген аймакхарында болып жаткдн соцгы жацалык^армен жсдел акдаратгандырып отыратын непзп курал болып табылады. Бул моселс бойынша республика ощрлерш, оныц шшще Ощусйк Кдзакстан аймагын кдмтыган зертгеулердс, кггап авторлары крл жетшзшген табыстармен катар, ел1шздщ букдралык, акдарат куралдары саласында орьгн алып отырган кдз1рп жагдайды шынайы турде окырманга жетгазуге талпыныс жасайды.

Мундай жумыстардын санатьша Н.О.Омашев, Т.М.Кепбаевтыц -радиохабар [18], Э.Э.Молдабеков, Г.Ж.Ибраева, К.Ж.Турсынныц - телевизия [19], Р.А.Нуртазина, А.Т.Байдоулетов, Э.Г.Игенсартовтын, - баспасоз [20], А.Сэрсенбаев, Д.Н.Назарбаева, Б.О.Исабаевтьщ - букэралык, акпарат куралдарына арналган жумыстарын [21], сондай-ак ЕЛетягина, К.С.Смаилов пен Е.Салимбаевтыц басылымдык; ецбектерш жаткызуга болады [22]. Осы зерттеулерде К,азак,станныц мемлскегпк ресми акдарат куралдарымен катар, олармен ашык, босексге гусш отырган тэуелаз жекеменцпк БАК,-тыц кызмеп де соз болады. Соидай-ак, казак тида баспасоздщ нарык жагдайындагы даму моселеа де назардан тыс калмавды. Бул тургыда ел1м1зде мсмлекеттк тшде жумыс 1стейпн букаралык акпарат куралдарыныц отандык букаралык коммуникация нарыгында тек ехншп сатыда туруыныц келецаз себсбш аньпегауга орекет жасаган С.Исмаилованыц ¡здеша ерекше токталуды кджст стед1. Ол когамда айтылып журген пиарлерд1 сараптай ксле, казак; тшнде жарыккд шыгатын мсрз1мд1 басылымдардын, беделш котеру жолдарын ¡здеспругс тырысады [23].

Сонымен катар, Оцтустж К,азакстан мен Жамбыл облысылдагы мэдени курылыстыц даму тарихы Ж.Д.Додсбаен, А.Б.Элмаханова, Г.А.Бибатырова, Ж.Боданон, Ж.А.Аралбаев [24] сынды галымдардыц ецбектернще де кен корппс тапкан. Кдрастырып отырган аймактын. модени курылысы мен даму тарихын зертгеуде бул авторлар кыруар жумыс аткарды. Аталмыш зерттеулердщ арасынан осы аймактакы алгашкы модени-агарту мекемелершщ даму тарихы жайында тыц деректер кездеспруге болады.

Туркютан каласыныд 1500-жылдыгы мен Тараз каласыньщ 2000-жыдцыгына арналган салтанатты мерейтойлар, карастырын отырган такырыптыц тарихнамасында елсуш ¡з кдлдырды. Моселен, Турыстанныц мерейтойына арнап кггаптар, жинактар, мерз!м/п басылымдарда сан алуан макалалар, сондай-ак карастырып отырган мэселе бойьшша аймакгык тургыда жаца кунды мол1меттерд1 кдмтыган "Турюстан" атты халыкаралык энциклопедия жарыккэ шыкты [25].

ЮНЕСКО-ньщ шецберцще Тараз кдласьшыц 2000-жылдык мерейтойынын. етюзЬтушс орай 2002 жылдыц со>чр айында М.Х.Дулати атындагы Тараз мемлскегпк унивсрситетшде "Кене жэне каз1рп Тараз: тарихы жоне злеуметпк-экономикалык дамуыньщ болашагы" аггы такырыпта уйымдаетырылган Республикалык, гылыми-практикалык, конференция болып етп. Онда, мшбеден соз сейлеген М.К-Крйгельдиев,

Т.О.Омарбеков, К.М.Байпакрв жопе баска да галымдардыц баяндамалары, кэрастырып отырган мэселе бойынша улкен кызьцушылык тудырды [26].

Кдзак халкыньщ отбасы мен неке гуралы бурын-сонды коптеген зерггеулер журпзшп, б!рсыпыра гатаптар жазылды. Эс1рссс, осы моселеге байланысты ултымыздьщ бай салг-достурлер! мен эдет-гурыптары Х.А.Аргынбаевтьщ енбсктершдс терец кдмтылып, гылыми тургыда жан-жакты айкдндалган. Накды айткдвда, бул жумыстарда К,азан тоцкер1С1не дейшп Казакдыц отбасы мен неке формалары, эр турл! отбасылык, некелж кэрым-катынастар, бача тэрбиес1 мен мэшгп жерлеу гурыптары, уйлену той мен калыцмал толеп, жасау беру дэстурлср!, оларга байланысты эр тур.'п жон-жоралгылар, сондай-ак каз!рп казак, отбасы мен некелж катынастары этнографиялык тургыда жан-жакты сипатгалады [27].

Кдзак халкыныц дестурл! отбасылык рэс1мдершщ эр турл1 мэселелер1 С.Е.Эж1гали, Э.Т.Толеубаев, Н.Ж.Шаханова, А.В.Коновалов сынды галымдардыц б¡ркатар зерттеулерщдс мейлшше толык камтылган [28]. Сонымен кэтар, халкымыздыц дпг, шаруашылык, турмыс-т1ршшк, отбасы, бала тэрбиеы жэнс жерлеуге байланысты турл! наным-сетмдер1 мен салт-жоралгылары К.А.Бекбалактьщ Оцтустк Кдзакстан, Ж.Т.Ерназаровтын Батые Кдзакстан, Д.Б.Ескекбаевтыц Шыгыс Кдзакстан облысы, Т.Т.Аршабековтыц Сарыарка ощр1, АБ.Кдлыштыц Павлодар облысы, А.К,удайбергенова мен Е.Ж.Оразбектщ Сырдария аймагы, Б.К.К,алшабаева мен Н.К.Байгабатованыц Жепсу олксс], С.Х.Шалгынбаеваныц Алматы мен Тараздыц казактары жэне Н.Эл1мбай мен С.П.Кулсариеванын, Кдзакстанныц жалпы аймакгары бойынша жариялаган макалаларында кед корш1с тапты [29].

Ертедеп казак даласыиыд отырыкдш оркениет1 мен жергшкп халыкгардыц бай дэстурл! мэдениетш ерте кезден бастап бупнп кунге дейшп аралыкта терец этнографиялык; талдаулар непзшде зерттеу, ел!мпдщ корнекп этнографы У.Х.Шолекеновтыд ецбектерпге тэн [30]. Автордыц 1здетстер1 казак халкыныц калыптасу жоне даму тарихына, оныц дуниетанымы мен жануясына, улттык сана-сез1м1 мен тфшшк ету болмысына арналады. Ол, карастырып отырган аймакгагы казактардыц коне заманнан бастап отырыкшы еркениеттщ непзш салганын жэне оны узджс13 дамытып отыргандыгын тшге тиек етш, кошпендшер концспциясып кайта карауды усынады.

Кдзакстанньщ оцтуспк аймактарында туратын казактардыц арасында ислам дшппц ерекшсл1ктер'1 Г.М.Сыздыкованыд диссертациясында философиялык тургыда карастырылады [31]. Бул жумыста исламныц кдйта жацгыру кезецшде Туристам кдласы мен Оз]'рст Султан кесенесшщ республикамызда мусылмандык шмнщ туткасы бола алатыны корсстшедк Автор, аймакгагы дшдарлардыц арасында дэстурл1 исламныц ресми жэне ортодоксалды багыттарымен ордайым сэйкес келе бермейтш турмыстык жоне халыктык Д1ни сетмтц басым болуын дурыс ацгарады.

Жалпы Кдзакстан тсррнториясында, сондай-ак оныц оцтустж болтндс ислам, улт пен когамныц озара байланысындагы ерекшел!ктер А.К.Султангалиеваныц едбектервдш ерте кезден бастап, бупнп кунге дешнп

аралыкта хан-жакты кдрастырылады [32]. Автор, казак халкыньщ дани жоне этникалык уксастыгы, ислам мен улт аракатынасы моселесш терец гылыми талдаудан отк!зт, кдрастырып отырган такырып бойынша кунды байламдар жасайды. Оцтуспк К^закстан топырагына ислам дшшщ ену1 мен казак когамында далалык ислам мэдениетшщ калынтасу тарихы Р.М.Мустафинанын; монографиясында свз болады [33]. Бул ецбекте мусылмандык тэртштщ кзлыптасуы мен таралуына тсрен тарихи-этнографиялык талдау жасалып, аймакгагы киел1 орындар мен оньщ кдз1рп когамдагы орнына кец токгалады.

Сонымен, жогарыда карастырып откен тарихнамалык, шолу темендегщей корытынды жасауга мумкшдк бсрдк Б1рппшдсн, республика аймактарындагы этномэдени процестер кешсщц турде зерттелмеген. Екшшщен, мэдени ортаныд озгеру1, модениеттщ материалдык базасы, биим беру жуйесшщ дамуы секида курдел1 моселелер арнайы зерттеулердщ нысанасы болмаган. Зертгеу такырыбы бойынша отандык тарихнаманы кдрастыру барысында, сл1мпде этносоциологиялык тургыда республика тургындарыныц рухани суранысы мен 'этномодени бавдарын карастырып откен жумыстардын саны некен-саяк скеш аныкгалды. Сондыктан, бул мэселе, бугшп танда озегал жэне оны зерттеу гылыми ¡здешстщ манызды багыты болып табылады.

Жумыстьщ мак,саты мен мпщеттер!. Накты тарихи-этнологиялык, оньщ шпзде этносоциологиялык материалдар мен ел арасынан жиналган деректерге суйене отырып Онтуспк Кдзакстан мен Жамбыл облысыныц ауылды жсршде туратын кдзак жэне салыстырмалы турде баска улг окщцершщ (озбек, турж, орыс жэне т.б.) модсни багдары мен рухани кундылыктарды игеру аукымын аныктау жэне олардьщ арасында модениеттщ таралу децгешн корсету диссертациялык жумыстьщ басты максаты болып табылады. Сондай-ак, салыстырмалы материал репнде жумыстьщ кейб^р бол1мдер1ндс Туристан каласында журпзип-ен этносоциологиялык зерггеулерд'щ мол1меттерш усынуды жон кордк.

Кезделгсн максатгы жузеге асыру ушш, ¡зденуппнщ алдына мынадай мщдеттер койылды:

-ауылдыц мэдени ортасында болып жаткан елеут озгерютерге талдау жасау;

-ауыл тургындарыньщ мэдени кундылыктарды игеру аукымын бакылау;

-ауыл модсни ом!ршщ бупнп материалдык-техникалык базасын кдрастыру;

-бшм беру жуйесшщ даму децгешн керсегу;

-модени дамудыц непзп тети! реп ¡где ауыл тургындарыньщ бшм децгейшщ осу! мен олеуметпк-кэс1би курамьшыц езгеруш талдау;

-ауыл тургындарыньщ квркем одебиетке оуесттн, музыкалык талгамын, театр, кино мен муражай салалары бойынша модени багдарын айкындау;

-ауыл тургындарыньщ модени дамуында букаралык акдарат куралдарыныц орнын аныктау;

ю

-казакдыц достурл1 отбасьшык, рэскздерше токталып, оныц оцтуспк ош'рге тон ерекше касиетгерш ашып керссту;

-ауыл тургындарыньщ арасында когамдык жэне дши рос1мдердщ кайта жандануына токгалып, оныц мэн-магынасын ашу.

Такырыптын; иепзп зерттеу объект^ рспиде Оцтуспк Кдзакстан облысыньгц Турюстан ауданыньщ немесе K33ipri 'Гургастан кдлалык еюмшшшнщ - Сауран, Ушкдйык, Яссы жоне Шорнак ауыл округтерще KiperiH елд! мекендер алынды. Алгашкы ек! ауыл OKpyri казак тургындарьшьщ басым болуымен ерекшсленсе, келеа ауыл окрупнщ непзп тургындары-озбектер, ал соцгысында жогарыда аталган exi улттыц екщдер1 аралас турады. Салыстырмалы материал ретпще Отырар (бурынгы Кдозылкум) ауданыньщ -Отырар, Талапты жоне TeMip ауыл окрупгср1нде журпзшген этнографиялык зерттсулердщ деректер! пайдаланылды. Жамбыл облысында б1здщ калауымыз MepKi ауданындагы - Мери, Жацатоган, Сарымолдаев (бурынгы Кузьминский), Нововоскресеновский ауыл округгарына жэне Жамбыл ауданыньщ Аса ауыл окрупне тусп. Бул елд1 мекендерге койылган талаптар, жогарыда керсетшгсн ауылдардагы этникалык ерекшел1ктсрмен сэйкес келед1.

Такырыптьщ хронологиялык, шецбер1 1980-nii жылдардьщ eiciHuii жартысынан бастап 2000 жылга дешнп аралыкгы камтиды. Бул кезец отс кыска уакыт аралыгын кдмтыганымен, тарихи окнгалар мен элеумепж-экономикалык озгерютерге баршылык бодцы. Атап айтканда, М.С.Горбачевтщ реформалары мен кайта курулары, 1986 жылгы желтоксан окнгасы, империялык жэне улы державалык репрессия саясатыньщ кайта жацгыруы, yjrr-азаттык сана-сез1мнщ оянуы, Кецес Одагыныц ыдырауы, Казакстан Республикасыньщ мемлекегпк тоуелаздтн жариялауы, нарыкгык экономикалык жуйет кальнггастыру жолындагы киыпшылыкгар мен кайшылыктар жоне т.б. Нак осы жылдары жогарыда корсетшген окигаларга байланысты республиканьщ этномодени OMipiime улкен езгерютер болды. Дегенмен, бул этномодени озгерютердщ ypflicTepi осьщан он шакты жылдар бурын басталган болатын. Сондыкган жумыста салыстырмалы материал ретшде 1970 жоне 1980-mi жылдардьщ басындагы мэл1меттер де кажетше карай пайдаланылды. Keiniiri жылдардьщ ауыр зардаптары диссергация-лык. жумыстыц хронологиялык шецберщ 2000 жылдьщ басымен шектеуге мэжбур erri. Зерттеу жумысын хронологиялык аспектще жогаргы жоне томснп уакыт аралыгымен шектсу, кдй жагынан алсак та орынды болып табылады.

Зертгеудщ теориялык жэне методологнялык иепздерь Зерттеу жумысы жалпы гылымдык (анализ, синтез, жуйел! одю), тарихи, этнографиялык жоне этносоциологиялык одктерге, сондай-ак статистикалык акпарларды талдауга нспзделсд1. Диссертациялык жумыстыц теориялык iiemi Ю.В.Арупонян, Л.М.Дробнжева мен А.А.Асанкановтыц теориялык ойлары мен тужырым-дарына, ал методологнялык Heri3i С.А.Арутюнов, Ю.В.Бромлей, Т.А.Жданко, В.И.Козлов пен В.В.Пименовтардыц жалпы этнология меселссше арналган ipreni гылыми зертгеулер1 мен жске гылыми макалаларындагы одктерще суйенедь Сондай-ак, бул жумысты жазу барысында Х.А.Аргыпбаев,

У.Х.Шелскенов, Э.Т.Телеубаев, С.Е.Эжзгали сынды отандык этнографтардыц ецбектершдеп достурл1 эдютер де кец пайдаланылады.

Зерттеу барысывда келес1 теориялык, жэне методологиялык, едктср колданылды: нактылы тарихи едю - тарихи хронологаялык, жэне тарихи-салыстырмалы oflicTi пайдалану; этнографиялык одю -жеке бакылаулар, дерек бшетшдсрмсн сухбат, мотпццк жене дыбыстык, жазулар, суретке Tycipy; социологиялык ОД1С - face-to-face (бетпе-бет) жоне pencil and paper (кдлам жоне кагаз) oflici бойынша сухбат журпзу; статистикалык эдю - 1970-1999 жылгы халык, санагыньщ мэл1меттер1Н талдау.

Зерттеу жумысынын; непзп дерек квздер1 рстшдс ел арасынан жиналган этнографиялык, этносоциологиялык, статистикалык, мурагаттык, муражай-лык жоне одсби магериалдар алынды. Диссертацияда кодцанылган дерекгер акдаратгык кундылыгы мен мазмундык дорежееше карай топтастырылды.

Дерсктсрдщ GipiHmi тобын, автордпц 1997-1999 жылдары К,А.Ясауи атындага Халыкаралык Кдзак-TypiK университет! жанындагы "Археология жоне этнология" гылыми-зерттеу орталыгыньщ арнайы экспедициясыньщ курамында журпзген зсргтеулер1 мен 1999 жылгы жеке экспедициялык ic-сапарларыныц материалдары курады. Бул экспедиция (жетекина-А.Б.К,алыш) "Тургастандагы Ka3ipri этникалык жоне этномэдени процестер" атты арнайы гылыми-зерттеу такырыбы бойынша жогарыда корсетшгсн орталык пен ел-Фараби атындагы Кдзак, Улттык университетшщ баскаруымен жумыс журпздг 1997 жылдыц коктемше дешн мэселенщ жай-жапсарына терец уншш, этнографиялык, зертгеулердщ достурл1 од1стср1 мен статистикалык жоне этносоциологиялык Ьдетстщ жаца од!стср1 игершдк К,арастырып отырган ауыл эымшшктервде, этнографиялык текссруден отугс Tuicri жануялардыц непзп курамын аныктауга жэрдем беретш жоне ауыл турплидарыныц жалпы саны мен улттык курамы, отбасыныц турлер1 мен курылымы туралы мол^мет беретш шаруашылык гатаптары онделдг Карастырып отырган аймакгыц 6ip жэне коп ултгы елд! мекендер1нде туратын казактары жайында ел арасынан жиналган материалдар ¡здешетш непзп дерек квзше айналды.

1997-1998 жылдары Оцтуспк Кдзакстап облысыныц 29 слд1 мекеш зерттелдь Атап айтканда, Турк1стан калальщ оюмшшгшш Яссы ауыл окрупндеп - Яссы, Ортак, Шойтобе, Ыждыхан ауылдары; Сауран ауыл окрупндеп - Сауран, Епзкара, К,аражон ауылдары; Ушкайык, ауыл округшдеп - A.Ycchob, Нуртас, Жалантос ауылдары; Шорнак ауыл окрупндеп - Шорнак, Кдзылэскср, Максим Горький ауылдары, сондай-ак Отырар ауданыныц Отырар ауыл окрупндеп - Отырар, Арыс, М.Шойманов, Кдргалы ауылдары; Талапты ауыл округшдеп - Талапты, Кокмардан, Кргам, Мыцшукыр, Шытты, Сарыкол, Ынталы ауылдары; TeMip ауыл окрупндеп - TeMip, Акдюкдт, Ескара, Отрабат, Узындык ауылдары тексеруден orri. 1999 жылы Жамбыл облысыныц 21 елд1 мекеннще материал жиналды. Атап айтканда, Мери ауданыныц mepki ауыл окрупндеп - Мери, Т.Рыскулов ауылдары; Жацатоган ауыл округшдеп - Крстоган, Аккайнар, К,ызылсап, Мыдказан, Сурат ауылдары; Нововоскрессновский ауыл округшдеп - Арал-Кышлак,

Нововоскресеновка, Кызыл-Кд шла к, Шалдавар ауьщцары; Сарымоддаев ауыл округщдеп - Сарымоддаев, Акарал, Екппад, Ойтал, Сыпатай ауылдары жэнс Жамбыл ауданыныц Аса ауыл окрупндеп - Аса, Б1рлесу, Ецбек, Кдракем1р, Рахат, Сецпрбай ауылдарында зерттеу журпзшдь Автордыц 031 жиган деректер! (будан былай А9ЖД) мен статистикшгык, материалдар 4 кдлыц дэптердо курадьг, ал осыган байланысты дайындалган этнографиялык есеп К-АЯсауи атындагы ХК,ТУ-га кдрасты Археология гылыми-зертгеу институтыньщ (бурынгы Археология жоне этнология гылыми-зертгеу орталыгы) г.гурагат корывда сакдаулы тур.

Деректердщ екшип тобьш, 1998 жылы "Турюстандагы каз1рп этникалык жэне этномэдени процестер" (жетекшшер! З.К-Исабеков пен А.Б.Кдлыш) атгы гылыми-зерттеу такырыбы бойынша журпзшген этносоциологиялык, зерттеулердщ матсриадцары кур ад ы. Бул жумыстьщ орындалу барысына, осы ¡здешетщ авторы да тжелей атсалысты. Диссертация жумысы, 1990 жылы Кдзакстан РА жанындагы Ш.Ш.Уолиханов атындагы Тарих, археология жоне этнология институты "Кдзакстан халыкгары модениетшщ этникалык аспект ¡лерр' атгы такырыпта журпзген этносоциологиялык зерттеулершщ материалдарымен толыктырылады. Кейшп сю сауалнаманыц да сурактары АБ.Кдлыш пен В.С.Кондратьев жасаган од!стемеге жэне Ресей РА кдрасты Этнология жоне антропология институтыныц нактылы социологиялык зерттеулер секторыныц (жетекшшер1 Ю.В.Арутюнян жоне Л.М.Дробижева) "Бурынгы КСРО халыкгарьгныц олеуметтк-модени жагдайын оцтайландыру" багдарламасыныц жекелегеп бол^мдерше суйенеди

Этносоциологиялык зерттеулердщ материалдарымен катар 1970, 1979, 1989 жэне 1999 жылдары егкен халык санагыныц мэл"шсттер1 де кецшен тартылып сарапталды. Оцтуспк Кдзакстан мен Жамбьш облысыныц жыл сайынгы статистикалык жинагы, Облыстык Модениет, Бшм жэне Статистика баекзрмалары усынган материалдар колданыдды. Кейб1р деректердщ айналымда жок болуына байланысты, жекелеген мол!меттерд1 автордыц оз! есептеп шыгарады. Деректердщ келес! 61р бел ¡г!, бшм беру жэне медени-агарту мекемелершщ кцзмсткерлер1мен тжелей сухбат журпзу кезвде алынды. Оцтуспк Кдзакстан мен Жамбыл облыстык мурагатыныц кужаттары мен мерз1мд1 баспасоз беттерпще жарияланган материалдар да диссертациялык жумыста кец пайдаланылды.

Зерттеу жумысыньщ гылыми жацалыгы. Усынылып отырган диссертация зерттеудщ этнографиялык жэне этносоциологиялык эд! стер ¡не суйене отырып орындалган ел]"м1здеп санаулы жумыстардыц Шр1. Бул гздешете, ауыл тургындарыныц модени ортасына рухани мэдениеттщ ену1 мен таралуы секщвд езекп моселелер этносоциологиялык жэне ел арасында журпзшген зерттеулердщ материалдары непзшде карастырылып, олардьщ мэдени кундылыкгары мен багдары, рухани сураныстары мен кдлауы айкындалады. Сонымен катар, бул ецбекте ауыл тургындарыныц рухани мэдениет саласындагы ынтасы мен ыкыласы жэне халыктардыц отавдык жэне шетелд1к игшктерге кдншалыкты багдарланганы аныкталады. Этносоциологиялык зерттеулердщ материалдарын колдана отырып ауыл тургындарыныц

Ka3ipri кезендеп модели OMipiH зсртгсу аркылы, ауыл модениетшщ, дамуын тежейтш немесе Kcpiciiime жеделдететш ссбеитерд1 аньщгауга кол жетгазщщ.

Бурын кэсштж жоне керкемдж моденистгер тек элеуметгану мен мэдениетганудыц непзп зерттеу объеклча болса, ал этнографияльщ зертгеулер кэсштЬс мэдениегп крмтымай келд!, олар тек турмыстык мэдениеттщ белгш 6ip бол1пн гана кдмтыды. Ал, б^здщ жумысымызда, аталмыш мэселе алгаш рет кец колемде кдрастырылып, этнографиялык зерттеулердщ непзп объекте ine айналады. Сондай-ак, бул жумыстьщ б^ркдтар материалдары гылыми айналымга тущыш рет енпзшп отыр.

Так^фыптьщ практикалык, мацыздыльны. Оцтусик Кдзакстан ауьш тургындарыныц каз!рп кезендеп мэдени oMipi, республика тарихнамасында зертгеудщ этносоциологиялык oflici бойынша буган дешн кэрастырылып кермеген. Рылыми жумыста усынылган жаца мэл1меттср мен оныц непзщце жасалган мацызды байламдарды ауыл мэдениеп мен ондагы этномэдени процестердш, дамуын жоспарлау барысында жоне мэдениетп насихатгаумсн айналысатын куралдарды баскдру ке31нде ескерген жен. Диссертациялык жумыста келтсршген жаца деректерд! ауыл модениетш зерттеумен шугылданатын тарихшы жэне мэдениетганушы мамандар ез ¡здсшстерйще кодеге жарата алады. Сондай-ак, ецбектщ деректерш, гылыми тужырыщарын жогары оку орывдарыныц тарих, этнология, модениеттану жэне социология мамандарына арнайы курстар мен семинарлар журпзу кезшде, кепшшк торбие жумысында, оку барысында, оку куралдарын эз1рлеудс, студенттсргс лекция даярлау кезище колдануга болады.

Жумыстьщ сыннан етш талкылануы. Диссертациялык жумыстыц непзп тужырымдары мен кагидалары Халыкаралык Бекмаханов окуларында: "Тарих гьшымы XXI гасырда" (Алматы, 2001); "Маргулан-14" гылыми-практикалык конференцияныц ецбектерк "Кдзакстан археология зертгеулер!" (Шымкент-Алматы, 2002); Э.Кднагшшпц 90 жылдыгына арналган Республикалык гылыми-практикалык конференцияныц материалдары: "Кдзакстан халыкгарыныц модели мураларын насихаттау мен зерттеудщ озекп мэселелерГ (Алматы, 2004); ол-Фараби атындагы Кдзак Мемлекетпк Улттык университетшщ хабаршысында (Алматы, 2001-2002); К,А.Ясауи атындагы Халыкаралык казак-TypiK университетшщ хабаршысында (Туркютан, 20002004), Кдзак тарихы журналында (Алматы, 2004) жарияланды. Диссертация жумысы К,.А.Ясауи атындагы ХК,ТУ-дыц "Археология, этнология жэне муражай ici", "Тарих" жэне "Кдзакстан тарихы" кафедраларыныц б]рлссксн можшешде жэне Кдзакстан FA жанындагы Ш.Ш.Уэлиханов атындагы Тарих жэне этнология институтыньщ этнология жэне антропология бол1мшщ мэжшсшдс талкыланып, коргауга усынылды.

Диссертацияныц курылымы Kipicne, уш бел1м, корьггынды, эдебиет т;з!м1 мен косымшалардан турады.

ЖУМЫСТЫЦ НЕГ13Г1 МЛЗМУНЫ

К1р!спеде зерттеудщ озектшп непзделщ, тарихнамасьша шолу жасалады. Жумыстыд максаты мен мпгдетгер!, зерттеу объектю!, такырыптыд хронологаялык, шецбер^ теориялык, жене методологиялык непздер1, басты дерек кездсрг, гылыми жацалыгы, практикалык мацызы жэне сыннан отш талкылануы кзрастырылады.

"Мэдени ортаныц езгеруР' деп аталатын б1рщцн тарау ауыл мэдениетшщ материаддык-техникалык, жабдыкталу дэрежеа, бшм беру жуйесшщ дамуы, ауыл тургындарыньщ бшм дсдгеш мен олеумстпк-коаби курамыныц озгеру1 сынды езет моселелерд! саралауга арналган.

Ел1м1зде алгаш рет бой кетере басгаган модени нысандардьщ кдлыптасып даму жолы сан килы карама-кдйшъглыкхарга толы тарихи кезендерден тур ад ы. ©ткен тарнхымызга кыскаша коз жупртетш болсак, алып Еуразия жерш билеп-тостеген Патшалык, Ресей кдрамагындагы бодан халыкгардыд модениеп мен онершщ смш-ерюн ом1р сурпт дамуына тоскдуыл жасап отырган. Кдзан тоцкер1сшщ нэтижеанде ел -пзпнш колына алган Кецес еюмеп халыкхар мен таптар арасында кррдаланган сан турл1 олкылыктардыц орнын толтыру мен тедаздктерда жою ¡анде талай мацызды ¡стер аткэрды. Лтап айтсак, кд>гска мерз1м шпндс сауатсыздык, жойыдды, бшм беру жуйесшщ непз1 кдланды, модени-агарту мекемелер! мен букдралык акдарат куралдарыньщ жумысы жанданды.

Алайда, Кедес уюметшщ б1ржакты саясаты, одактас республика халыктарыньщ достурл1 мэдениетщ, тип мен енерш дамытуды жоспарламады. Партияныд ткелей нускдуымен, казак халкыныд едцжке, тендкке ундейгпн талай модени мурасы тарих сахнасынан б1ржолата ьщырылып тасталды. Эаресе, казак халкыныд ана тш, дш, достур1 мен салты ауыр жапа шекп, улггык рухтыд тамырына балта шабу саясаты партияныд непзп устанымы болды.

0ткен гасырдьщ 80-жылдарыныд содына кзрай Кедес Одагы ыдырай бастады. Демократпялык кайта жадарулардыд нотижесшде одактас республика халыкгарыныц улггык сана-сез1м1 оявды. Туралап калган достурл1 улттык мэдениеп мен умытыла бастаган ана типн кайта тулету калыд букара халыкгыд муддесшс айналды. Енд1, тугаи елдщ тарихын, едебиет1 мен онерш жацаша угыну кажеггшш туды. Кргамдагы кдйта курулар ауылдагы мэдени ортаньщ мазмунын озгертп.

Дегенмен, кала мен ауылдьщ мэдени ом1р! б1р-б1'р1мен салыстыруга келмещц. Кдлалар копшшпнде алуан ултты болып келсе, ал ауылдар эдетте б1р ултты болып келедк Егер ауылды жерде достурл1 улттык модениетпд белгшер! басым болса, ал калада сан алуан халыкгардыд сан кьгрлы мэдениетшщ нышандарын кездеспруге болады. Кдлада жогары оку орындары, гылыми мекемелер, театр, филармония, кормелер жоне т.б. сол сиякгы сан килы мэдениегп куру жэне тарату куралдарыньщ бай коймасы шогырланган болса, ал ауылды жерде бул мумкшшшктер шектеуль

Ауыл тургындарыныц модени дамуы кобше-коп сол едщ мекеннщ материалдык, жагдайына байланысты. Ауылдыц модени ортасы да шашн кдлалардьщ мэдени оргасы секивд мэдени сураныс пен бтшнщ темен децгейше непзделген. Егер, кдла тургыны, оньщ шшде, ecipece ipi кдлалардыц тургындары езшщ талгамына сай бос уакытын ор алуан етш етте алса, ал ауыл мен шаган кдлалардыц тургындарында мундай мумкшшшктер шектеуль К0пшш1пнде олар, тек гатапхана мен клубтыц кызметш пайдаланады. Тек, Kciiöip ipi елд! мекендерде (ocipece аудандык) гана музыкалык, мектеп пен спорт стадионын кездеспруге болады. Совдыкдак адамныц бшм децгеш мен мэдени дэрежеа жоншен шагын кдла мен ауыл тургьшдарыньщ арасында айтарлыкхай айырмашылык байкдлмайды.

Eljiím беру мекемелерщщ непзп материалдык-тсхникалык базасы откен гасырдьщ 50-80 жылдары жасакгалганын ескерсек, бугшде олар кдйта жацартуды немесе кешецщ жондеуд! кджет стедг. Оцтуспк Кдзакртанда жалпы бшм беретш мектептердщ 60% тигтк емес жобада салынган шмараттарда орналаекдн, оньщ 2% апатты жагдайда тур. Ауыл мектептершш, кепшшшндс жылу жуйеа, су кубырлары, сырткд су шыгаратын кубырлар жуиеа, спорт кешендер^ ецбек шеберханалары мен окушылар асханасы мулдем жок-Кдржы тапшылыгына байланысты ауыл мектепгершщ пэнд!к кабинеггер1 дурыс жабдыкхалмай отыр, жаца заман талабына сай оку-корнею куралдары жетюпейдь Ауылдык мектептерге бюджеттсн болшетш кдржыныц 77% жалакы мен олсуметпк салыкка, 10% коммуналдык кь1змет корсетуге жумсалса, ал шаруашылык, кажетше, гимарат пен жабдыктарды агымдык жондеуден отюзуге iieöapi 2%-дай гана акща болшедк

Оцтуспк Кдзакстандагы ауылды жерлердщ модени ортасы мен оньщ материалдык-тсхникалык базасы ауыр жагдайда тур. Модениет мекемслерш каржьтландыру мэселеа, мэдени нысандардьщ жаппай кыскаруы мен олардын, ауыл тургындарына корсетепн кызмет турлершщ шектеул1 болуы, сайып келгенде ауыл тургындарыныц рухани дамуына тоекдуыл жасап отыр. Дегенмен, еткен гасырдьщ 90-шы жылдары белец алгак кулдырауга карамастан, жаца гасырдьщ басында ел экономикасы туцгыш рет тыгырыкдан шыгып, дамудьщ калыпты жагдайына тусть Нэтижеанде калыц букара халыктьщ эл-аукаты 6ipuiaMa ecin, ксзцщс тагдырдыц таукьгметген оцтайландырудыц курбанына айналган модени-агарту мексмелсрппц eciriir кдйта ашуга мумкшдк туды.

Ауыл мэдсннстщщ б Lili м беру саласында кол жетгазген елеуш табыстарын, ауыл тургындарыныц арасында жогары жоне арнаулы орта 6üiímí бар азаматгардыц ocyiHCH жоне олардыц 6Ltiím децгешнщ кдла халкыныц бтм дэрежеамен тсцесе бастаганынан ацгаруга болады. K,a3ipri кезде ауыл тургындарыныц элеумегпк-кэиби курамы айтарлыкгай 03repicKe ушырады. Бугшде, олардыц басым белпш ауыл шаруашылышньщ эр тур л i салаларында жумыс icTefiTÍH адамдар тобы курайды.

Дегенмен, республиканыц жогары жэнс арнаулы орта оку орындары маман кадрларды халык шаруашылыгыньщ пакты суранысьш ескермей даярлауга кошкен, нотижеанде K,a3ip ауыл мамандарыныц копшшп оз

саласы бойынша жумыс ктемейдь Епдеше, маман кадрларды о\прдщ талабына сай етш халык шаруашылыгыньщ кджетгшгш ескере отырып дайындаган жон.

вткен гасырдыц 90-жылдарына дейш республиканыц ауыл шаруашылык курылымын непзшен кецеспк шаруашылыктар (кецшар) мен ужымдык шаруашылыктар (ужымшар) кураган болса, 1990 жылдан бастап республиканыц ауыл шаруашылыгында жанадан жер иеленушшер мен жекемсшшк иелер1 пайда бодцы. Ауыл шаруашылыгы косшорьтндарын жекешеленд1'ру тек менппк нысандарын гана езгер1ске ушыратып крйган жок, сонымен 6ipre оларды жедел дамытуга, oi^ipicri кдйта куруга, тауарлы ohím ендарудо артгыруга мумкщщк жасады. Рылымн-техникалык жепспктщ ауыл шаруашылыгына eHyi мен ауыл тургындарыньщ 6iniM децгейппц ocyi, ауыл жумысшыларыныц ецбепн зердел1 етш, олардьщ элеуметгнс-мэдени дамуына турти бодцы. Бурын-сонды болмаган жаца салалардыц ауыл шаруашылыгына eHyi, республиканыц ауылды жсрпще арнайы оку дайындыгын кджет ететтн жаца мамандыкдардыц пайда болуына алып келд1, ал, бул болса, оз кезепнде ауыл тургындарыньщ элеумегпк курылымында колайлы 03repic жасады.

Досгурл1 олеумегпк-коаби курылымда орын алган елеул1 озгер1стермен кдтар, когамга жаца олсуметпк, пакты айтканда копшшнасе бсймол1м мулпстж кзтынастар yp/ùci enin жатыр. вткен гасырдыц 90-жылдары ауыл тургындары арасында кызмет керссту мен нарык саласында жумыс íctcjítíh кэсшкерлер мен фермерлер деп аталатын жаца бедслд1 топтар пайда болды. Оларга дербеспк, жогары табыс табу жене езшщ кызмстнще экономикалык тургьща тшмд1 ецбек ету тон. Бул элеуметпк топтыц окшдер! Ka3ipri заман жагдайындагы экономикалык катынастарга жаксы бешмделгешн KopcerTi, адайда, бул жерде олардыц снд! гана кэлыптасып келе жаткандыгын жэнс толык туракганып болмагандыгын ескерген жен.

Сонымен, нарыктык экономикага кошудщ алгашкы куншен бастап ауыл мэдениетшщ материадцык-техникалык базасына кдтты нуксан келприщ. Qcipece, шагын жоне орташа ауьшдардыц модениет мекемелер1 оюмет назарынан тыс калып, талан-таражга салынды. Тек, ксйшп жылдары гана ауыл моселеа мемлексгпк жоне жсргшкп бшик огалдершщ назарына шнш, жскс косшкерлер мен аягына tík турган шаруашылыктарды жумылдырып, ауылдыц мэдениет пен бшм ошакгарын кдйта калпына келОру жумыстарын бастады.

"Ауыл тургындарыньщ рухани мэдениетГ' деп аталатын ckíhiiií тарау ауыл туртндарыныц коркем одебиетке oyecTiri, музыкалык талгамы, олардыц мэдени GMÍpii^e театр, кино мен муражайдыц орны, Mcp3ÍM;ii баспасоз, радио мен телевизияга багдары cckLtiííí мацызды мосслслсрд! талдауга арналган.

Ejümí3 тоуела'здпзн алып, когамымыз демократия жолына багыт алгалы 6epi, улттык сана-сез!мн1ц оянуы мен оз ултыныц рухани кундьшыктарын тануга деген кызьпушылыктыц арта тускешн ацгаруга болады. Окшшке орай, Кецес оимет1 тусында ондагы барша улттар мен улыстардыц рухани GMipi коммуниста идеология мен саяси нускаулардыц бугауында болды, сондыктан копшшктщ рухани сурапысын канагаттандыру ici барынша

ортактастырылып, мэдениет пен турмыс саласы бхр сарынга салынды, 0pбip халыктыц озшдис сан алуан дэстурлЬс ерекшел1ктер! ссксришсдк

Ауыл тургындарыньщ рухани суранысын канагаттандыру, олардыц ой-еркнг кецейту жэне оларга эстетикалык; тэрбие беру керкем одебиеттщ басты ыак,саты болып табылады. Кдз1рп тандагы кггап оку мэдениетше тэн нэрсе, ол жастар мен орта жастагы адамдар арасында ютап оку белсендшгшщ темендш болып тур, озык, керкем эдебиетке сураныс темен.

Ешмп тоуелаздтн апгалы бер1 тарнхи шыгармаларга деген сураныстын арта тускенш ацгаруга болады. Керкем одебиет жанрларыньщ шшде тарихи шыгармаларга сураныс жогары. Бул жанрдагы итаптар ауыл тургындарыньщ барлык топтары арасында кеп пайдаланылады. Улттык сана-сез!мнщ есу кезсцище, оаресе тарихи тулгалардьщ тагдыры мен халыктыц едет-гурпы мен салт-дэстурлерше арналган одебиетгерге сураныс артып отыр. Эаресе, осы жанр га енетш шыгармалар жогары жоне орта буындагы басшылар мен мамандардыц арасында улкен сураныска не.

Керкем едебиет жанрларын кдлау барысьша ауыл тургындарыньщ олеумегпк-кос1би дэрсжеа айтарлыкгай эсер етедг Жогары дэрежел! мамандардыц эдеби калауы кец, ор1 олар турл1 одеби жанрдагы ютапгарды окуга багдарланган. Ал, олеуметтк-кэс1би дэрежеа томен жумысшылардыц одеби калауыныц аумага тар, оларды негашен жецш мазмунды шыгармалар мен гашыктык туралы сыр шертетш итаптар кызыктырады.

Сондай-ак, ауыл тургындарьшыц оз халкыныц жоне озгс улттардьщ мэдениетше деген кызьггушылыгы, олар атаган сушкп акьш-жазушыларыныц ес!мдер1 аркылы аныкталды. Ауылдыц барлык олеумегйк-демографиялык топтары арасында ец сушки, эр! танымал акын-жазушьшарга А.Кунанбаев, М.Эуезов пен О.Сулейменовтердщ жататыны белгш болды. Зертгеу барысы, ауыл тургындарыньщ кепзшен озшщ улттык одебиетше багдарланганын корсетг1. Эдегге, езшщ улттык эдебиепмен катар, олем одебиетшщ ец уздж шыгармаларымен сусынданган адамдардыц олеуметпк-модени децгеш б1ршама жогары болады.

Оцтуспк Кдзакстан ауыл тургындарыныц ютап оку белсендшгшщ б1ршама томен дорежеде болуын томендеп себептермен байланыстыруга болады. Б1ршшщен, жаца технологиялар мен телекоммуникациялар заманында, телевизия эрб1р отбасыныц курамдас белпше айналды. Адамныц жумыстан тыс уакыты телебагдарламалар мен телесериалдар керуге багытталган, мундай келецаздк ауьш тургындарыныц арасьпща ютап оку модсниетшщ дамуына тоскауыл жасап отыр. Екшшщен, ауыл тургавдарыныц ютапкд ыкьшасыныц темен болуы, ютап саудасыньщ жекешелещцриуше байланысты болып отыр. Кпапка салынатын салыктыц жогары болуы, ютап багасыныц шарыктап осуше алып келдь Кдрапайым ауыл окырманыньщ калтасы жука екенш ескерсск, олардыц жаца ютаптарды сатып алып окуга мумкшшшт жок-

Сонымен, карасгырып отырган аймактагы ауыл тургындарьшыц элеумстик-кэаби дэрежеа мен бшм децгеш оскен сайын, олардыц арасында керкем эдебиетке эуестш жогары адамдардыц саны арта туседь Казак ауыл

туршидарыньщ басьш KGпшiлiri ец алдымен озшщ улттык акын-жазушыларыньщ шыгармаларын окуга багдарланган. Эдеби жанрлардьщ шннде оларга тарихн-окигалык шыгармалар мен гашыктык, туралы сыр шертетш романдар унайды. Окппшке орай, бугшп казак, аулы кггап тапшылыгын сезпгуге мэжбур, себсб1 отандык баспагерлер ауыл тургындарыньщ ютап сатып алу мумющигшщ темен болуына байланысты, ол жерте ютап алып баруга асыкдайды. Кдз1рп кезде ютапп тек облыс орталыкгары мен улкен кэлаларда гана сатып алуга болады.

Кдй заманда да, кзй когамда да елдщ, мемлекеттщ мерей! алдымен оньщ рухани байлыгымсн олшенген. Ауыл тургындарыньщ модснн ом1ршде осындай рухани азык беретш онердщ 61'р тур1 - театр. Ауыл тургындарыньщ мэдени децгешн котеруде театрлардыц манызы зор болганымен, олар оный жумысына пэлендей кызыгушылык танытпай отыр. Ауыл тургындарынын рухани ем1ршде театрга деген белсендшктщ темендеущщ непзп себебш телевизияныц жедел дамуымен байланыстыруга болады. Отандык телеарналар театр койылымдарын канша озшщ экраны аркылы насихаттаганымен, ол бор1'б1'р озшщ эмоционалдык осерш, олеумегше жене эстетикалык мшдетш жогалтады. Баскдша айтканда, телевизия буш где театр енершщ ец белсендо бэсскелесше айналды, осы жагдай ауыл тургындарынын театр онерше деген бслсендиппнщ темендеуше алып келд1.

Ауыл тургындарыньщ театр койылымдарына жш немесе сирск барып туруына ауыл мен каланыц арасындагы ара кашыкгык, та айтарлыкгай эсер етеда. Сурау салу ногижеа керсеткендей, каладан шалгай жерде орналаскан едш мекендердщ тургындарына Караганда, кдланьщ мацында орын тепкен ауылдардьщ тургындары каланыц жэне калага гастрольдж сапарлармен келетш драмалык жэне эзш-сыкак театрлардыц спектакльдер1 мен концерттерше олдекайда жш барып турадьг. Окшшпта, ауыл корермендершщ басьш копшшпне тек жецш жэне эзш-сыкак жанрындагы спектакльдер унайды. Дегенмен, олардыц арасында отандык жэне элемд1К театр онершщ узд ¡к туындыларына тагзым етушшер де бар.

Улттык кннематографияныц дамуы, ауыл тургындарыньщ мэдени децгешнщ шецберш кецеотш, кино онерщщ нагыз корермендершщ санын артгыра туа'рдк Ауыл тургындарынын, гурл! элсуметпк-кос^би жэне демографиялык топгарыныц кино саласындагы ец сушки жанры телесериал, кинокомедия, тарихи-окигалык жэне классикалык сарындагы керкем фильмдер. Ауыл тургындарыньщ сушки фильмдерщ сараптай келе, олардыц талгамыныц эр алуан екешн, кино онер1 бойынша рухани сураныстары улттык жоне олсмд1к модени кундылыкгармен толыгып жатканын ацгаруга болады.

Муражай 1снпн, дамуы ауыл тургындарыньщ мэдени ортасын байыта туей, алайда олардыц муражайга деген эстетикалык суранысы эл1 де темен екеш байкалады. 0 котике орай, ауыл тургындарыньщ рухани ем1ршде муражай коркем мэденист пен букаралык акпарат куралдары секши мацызды роль аткармайды. Дегенмен, карастырылып отырган аймактагы ауыл тургындарынын рухани тынысы, тек езшщ улттык мэдениепмен шектелш

Кана коймай, сондай-ак олемднс кундылыкгарды мсцгсре отырып, оздершщ медени децгешн арттыруга багытгап отырганын байкдуга болады.

Кдзак, халкыныц рухани ом1ршде музыка жетеюш орын алады. Кдрастырып отырган аймакгьщ ауыл тургандары негашен достурл1 халык музыкасы мен эстрадалык музыкага багдарланган, ал олардьщ арасында классикалык жоне симфониялык, музыкага сураныс б1ршама томен. Музыкалык, жанрды кдлау барыеына белгш дэрежеде адамныц жас-шамаеы ыкдал жасайды. Егер, ауыл жастарыныц копшшт эстрадалык, музыканы кдлайтын болса, ал москдл жастагы ауыл тургындарьша кершшше халык; музыкасы унайды. Дегенмен, б1зде эл1 кунгс дсшн эстрадалык музыканы жэй гана жецш ойын-сауык жанр ретоде кэбылдайды, алайда адамдарымыздыц эстетикалык талгамын кдлыптастыруда оныц мацызы бупнде орасан зор.

Республика халкын елш1з бен шетелде болып жаткдн сощы жацалыкдармен акпаратгандыру юнщс мсрз1мд1 бампасэздщ алатын орны зор. Кдз1рп танда ауылды жсрде тек арнайы жазылу аркылы гана рсспубликаныц мерз^ш басылымдарыныц жаца сандарына кол жетшзуге болады, себеб1 газет пен журнал сататын еркш сауда ошакгары сураныстыд томещцгше байланысты бул жерде жок- Бупнде, кала мен ауылда туратын мсрз1мд! баспасез окырманыньщ арасында улкен айырмашылык бар. Егер, алгашкыларында мемлекетпк жоне жекемсшшк басылымдарды тандау мумкшдт бар болса, ал соцгыларында калтаныц жука болуына байланысты мундай мумкйедк жок.

Дегенмен, этносоциологиялык зерпеулердщ нотижеа, карастырып отырган аймактагы ауыл тургьшдарыньщ басым кепшинп мерз1мд1 баспасез беттершщ туракты окырмандары екенш корсетп. Ауыл тургындары алуан турл1 мэселелерд1 камтитьш акдараттарга кызыгушылык танытып отыр, б!з журпзген зерттеу нэтижееппц сараптамасы мен экспедицнялык материалдар корсеткендей, ауыл окырмандарына ец алдымен республика мен онын аймакгарыньщ саяси-экономикалык ом1рнпц жагдайы, шетел окигалары, мэдениет пен тарих, ойын-сауык материалдары, спорт жэнс кылмыстык ¡стер жайында оцпме козгайтын такьфыптагы макалалар унайды. Ягни, окырман кдуымныц олеумстпк-кэаби, жас аралык жэне жыныстык ерекшелнетерш ескере отырып алуан турл! такырыптарды козгайтын мемлскетпк жэне жексменпик басылымдарга сураныс жогары.

Ауыл тургандарыньщ мэдени ом1р1 мен кундел1кт1 турмысынын ажырамас болтне айналган радио мен телевизия хабар таратудыц ен колайлы куралына айналды. Ец алдымен, ауыл тургындарьша олардыц шапшандыгы унайды. Жогары жэне арнаулы орта бшм! бар ауыл тургындарыныц радио тыццау кез1ндеп белсендшт, ауылда туратын баска олеуметгк-кэаби топтарга кдраганда б1ршама жогары. Сондай-ак, жогары жэне орта буындагы басшылар мен мамандар тобы, маманданбаган жумысшыларга Караганда радиохабарларды жш тындайды. Бшм децгешмен айрыкшаланатын адамдардыц радио ен!мдерше байланысты багдары мен калауы да эркелю болады. Егер, бшм дорежеа мейлшшс жогары ауыл тургындары турл1 танымдык жэне акдараттык хабарларды каласа, ал бшш децгет орташа

адамдар музыкалык багдарламаларды тындаганды унатады. Сонымен, ауылды жерде туратын зиялы к,ауым екищер1 ойын-сауык багдарламаларымсн катар, элеуметпк-саяси такырыптагы радиохабарларды тындаганга оусстснгсн, л гаи бул жэйтт'щ 031, ауыл тургындарыныц модени суранысы мен талап-тшепнщ колем1 оскснщ ацгартады.

Респонденттердщ телевизиялык ошмдерге байланысты суранысы мен калауын, олардьщ кандай телебагдарламаларды унататынын бакылау аркылы аныкгауга болады. Ауыл тургындары непзшен коркем фш1ьмдерге, акпаратты сараптау б а гд арл а мал а р ы н а, музыкалык жэне ойын-сауык хабарларына улкен кызыгушылык танытады. Дегенмен, респонденттердщ телебагдарлама ешмдерш калау кезшдеп талгамы, олардьщ жас ерекшелптнс дс байланысты екенш айта кеткен жен. Егер, ауыл жастары музыкалык жоне ойын-сауык хабарларын кору;п упататын болса, егде жастагы адамдар акпаратты сараптау хабарларын карауды калайды. Ал, коркем фильмдсрд1 тамашалау, ауылдын барлык жастагы респопденттерше б1рдей унайтыны белгиц болды.

Этносоциологиялык зерттеулердщ нэтижесше Караганда, ауыл тургындарыньщ басым копшипп езшщ мэдени жоне рухани суранысын телевизия аркылы канагаттандаруды калайды. Ауыл тургындары арасында телевизияга сураныстьщ жогары болуын, ауылдагы мэдени ортаныц жутандыгымен туспадругс болады. Сондай-ак, копшшк ауылдарда клуб, кинокондыргы, итапхана спякгы модепиетп тарату куралдары жумыс ¡стемсйд!.

"Кдзфп казак; аулынын; дэстурл1 мэдениетг' деп аталатын упгшнп тарау казак халкыньщ каз1рп отбасылык, когамдык жоне дши роамдерпаде кездесетщ дэстурл! исламдык жэне оган дсшнп дщи сетмдерден туган эдет-гурыптар мен салт-жоралгыларга арналган.

Казак халкыньщ отбасьшык рос1мдер1 дэстурл1 модениеттщ исламдык коне оган дейшп дщи сешмдерщен туган эдет-гурыптар мен салт-юстурлсрдсн бастау алады. Оцгустж Кдзакстанныц ауыл тургындары неке <уру мен норестеге байланысты халкымыздыц достурл1 отбасылык ээамдершщ жаксы жакгарын сактай отырып, коне дши-сикырлык эелплердщ кейб!р тср!с тустарын жогалта бастаганын ацгаруга болады, ал салыктьщ дэстурл1 жерлеу жоне еске ату рэамдерптде, кср1сшше жогарьща 1талган дщи роамдердщ басты нышандары мейлшше толык сакталган.

Оцтуспк Кдзакстандагы каз1рп неке куру роамдер! дэcтypлi дши жэне 1заматтык некенщ кешенд! салт-жоралгыларынан турады. Кенес оимет1 б ил ¡к :урган кезецнщ озшде бул аймакда азаматтык неке куру салтымен катар, алыктыц дэстурл1 некелесу росьмдер1 катар орындалып келдь Ал, каз1рп :езде умытыла бастаган коптеген салт-дэстурлер кайта жацгырып, неке куру 'Эамдер! жаца эдет-гурыптармен толысып жатыр.

Норестенщ дуниеге келу! мен оньщ омфлк жолыньщ жеке кезепдсрше рналган одет-гурыптар, баланыц аман-есен ос1п ер жетуш камтамасыз ететш тбасылык рэа'мдердщ непзп болтн курайды. Оцтуспк Кдзакстан ймап,щдагы казактардьщ арасында баланы туу жоне оны оаруге байланысты оптеген улттык одет-гурыптар мен с;шт-достурлердщ белплср! сакталып

отырганына карамастан, заман агымына сай, оныд шинде медициналык кызмет корсетудщ дамуына орай, б1ршама езгер!ске ушыраган рослмдерд! де ксздеспруге болады. Дсгснмен, куш бугшгс дейш карастырып отырган аймакташ казак отбасында ойелдщ жуки болган кезшен бастап, нарестенщ дунисге кслш, оньщ ест ер-жеткенгс дешнп кезедде орындалатын одет-гурыптардыц арасында халык даналыгына непзделгсн турл1 ырымдар мен тыйымдармсн катар, коне дши наным-сешмдерге бой алдырган керегар тусннктер де жок емес.

Кдзак халкыньщ кайтыс болган адамды жерлеу турасында гасырлар боны калыптасып, турмыста бекем орын алган кагида-ережелер! шаригат зандарымен тыгыз байланысты. Кдз1рп кездс Одтустнс Кдзакстан ауыл тургындарыньщ жерлеу рэс1мдерище улггык доетур ерскше;пктер1 сакталганымсн, непзшен шаригат зандары баешылыкка алынады. Ел арасынан жиналган деректер Оцтуспк Кдзакстандагы казактардыц каз!рп жерлеу рэамдер1ндс исламга дешнп дши сешмдердщ кейб1р нышандары сакталып отыргандыгын керсетп. Дсгснмен, ер турл1 дши агымдардыд эсерше карамастан, карастырып отырган аймактыд жерлеу жэне еске алу рэамдернще ислам дэстуршщ ыкдалы басым.

Жада жылдыц басы "Наурыз" мерекес! мен "Тасатгык" деген атпен белгш 1 жауын-шашын тшеу салтыныд калыптасуьша ежелп Еуразия жерш мекендеген кошпел1 жэне отырыкшы тайпалардыц дуниетанымдык тусапп мен философиялык кезкарасы непз болды. К,ос мейрам да казак халкыньщ ислам дшше юруден бурын тугынган улттык мерскесь Егер "Наурыз" мейрамында таза улттык салттардан тыс ешкавдай дши гибадат жок болса, ал "Тасаггыкта" керюшше ислам дшшщ ыкдал етуше байланысты б 1р катар мусылмандык тэртштер орнаган. Гасырлар койнауынан келш жеткен каз1рп тасаггыкта кене шамандык шм мен ислам дшшщ ыкдалы басым. "Сабантой" деген атпен белгш маусымдык, жиын-терш мерскеа алгашкыда тек егшшшкпен айналыекан дикандар кауымыньщ кузп ецбск жем1сш атап отетш мерекс болган болса, ал каз1рп кезде эрб1р ип ¡ст1ц сотп аякталуына орай жасалатын кэдеге айналды.

Кдзакстанныц жергшкп тургындары болып табылатын казак халкы ездерш мусылмандардыд санатына жаткызады. Айта кету керек, ел1м1здеп ислам дин узак уакь1т бойы мусылман оркениетшщ атырапьгнда о.\пр сурд1, оньщ устшс казак халкы ей гасырдан астам уакыт бойы Патшалык Ресейдщ, одан ксйш КСРО-ныд курамында юрштар болып, мусылман олемшщ непзп орталыктарымен арада болган тыгыз жонс туракгы байланысты узш алады. Ксдес уюметшщ б шик курган кезсцпщс ислам Д1И1 мен оныд саркыншактарын жогога карсы курес журпзшеда, нэтижеанде ислам мэденистшщ б¡ркатар белгшер1 улттык салт-дэстурлердщ б1р болшепне жэне турмыстык имандылык пен адамгершшктщ кагидаларына айналады. КСРО-ныд кулауы мен атеиепк жумак куру жешндеп коммуниста идеяныд куйреуц ресми маркепк-лениндк идеологияга карсы болган дшнщ мортебесш еардк

Кдзак, халкы ymin ислам дни тек рухани ом1рдщ 6ip болшеп rana емес, сондай-ак достурл1 модснисттщ бслпа ретшдс ултты 6ipÍKTÍpyini кызметщ аткэрады. Дшге байланысты орын алган тубсгешп кайта курулардыц нотижсспаде адамдар озшщ дши ceiiiMi туралы ашык айтудан корыкдайтын болды, мешгг, ипрксу жэне т.б. гибадат орындарына емщ-еркга барып, дши peciMflepfli ешимнен жасканбай орындайтын болды. Дшге бурынгы атеист адамдар мен оган немкурайлы кзрайтын азамаггар бет бурды. Кдлыц кауым арасында ата-бабалар дшш уагыздау мен дши ютаптарды насихаттау жумыстары кушейе тусп.

Елн.пзде откен соцгы халык санагы карастырып отырган аймакгагы халыкдардыц 90,0% - дан астамы мусылман халыкхары eKeHin корсегп. Жергш iktí казак халкьгнын. оюлдер1мен катар, мунда езбектер, кыргыздар, татарлар, башкурттар, оз1рбайжандар, турктер жэне т.б. кептеген ислам дшш мейлшше 6ep¡K устанатын халыкгар коныстанган. Жсрплгаз казак халкыныц саны жагынан аймакгагы улкен ултты курауы, сондай-ак ислам дшш 6epÍK устанатын озге мусылман халыктарымен тыгыз байланыс жасауы, олардын Кдзакстаииыц баска аймактарында туратын кандастарына Караганда дши ceniMÍHÍH жогары болуьш аныктады.

XX гасырдыц соцына карай аймакгагы дпщарлардыц назары эулиелерге бет бурады. Осы кезде олардьщ бумл ел болып жинаган каржысына эулиелердщ басына кесенслер тургызыла бастады. Оцтустк Кдзакстан ауыл тургындарыныц арасында эулиелердщ тылсым Kyuiiire сену, барлык жастагы адамдардыц арасында жогары. Эулиелердг непзшен арнайы смд!К максатта ауыр наукас адамдар мен бала суймеген ойелдер арадайды. Ocipece, оулие аралау кезвде мазар, бешт басына кону коп кездеседь Жергшкп халыкгардыц дши oMipinae улкен мацызга не болган мусылмандык оулиелерге сиыну flocrypi исламга деишл тусппктердщ негдзоще калыпгаскан, дегенмен оныц мшажат ету тэрпбшщ Keü6ip тустары ресми исламга сэйкес келед!.

Кррыгындыда зертгеудщ нотижелер! мен тужырымдары нактыланды. Откен гасырдыд 90-шы жылдары ел экономикасынын дагдарыска ушырауымеи танылса, жана гасырдыц басы оныц тыгьгрыктан шыгын, карастырып отырган аймактагы модени-турмыстык жагдайдыц GipmaMa жакеарып келе жаткандыгымсн айрыкшаланады. Бупнде, реснубликаныц мемлекетпк жоне жекемешшк курылымдары ауыл мэселесше бет бурып, курдымга ксткен модени-турмыстык иысандарды кайта калпына келОру жумыстарын бастады. Ауыл тургындарыныц керкем одебиеткс oyecriri, театр, кино, муражай, музыка жэне букаралык акпарат куралдары саласьшдагы модени багдары тек улттык мэдени байлыкты мецгерумсн гана шектелмей, :ондай-ак олемдж модениет пен оркениетгщ кол жетызген табыстарын да iré руге багытталып отыргандыгып Kopin отырмыз. Keñinri жылдары казак салкыныц отбасылык, когамдык жоне дши' pacúmepi кайта жацгырып, Хостурл1 улттык модениетпц дамудыц жаца арнасына тускенщ ангаруга 5олады.

ЭДЕБИЕТГЕР

1. Кауанова ХЛ. Образ жизни и быт рабочих семей (На материалах Казахстана). -Алма-Ата, 1982. -165 с.

2. Новое и традиционное в быту туркменской сельской семьи (На примере населения Южного Туркменистана) / Отв. ред. Г.П.Васильева, А.О.Оразов. -Ашхабад, 1989. -236 е.; Ташбаева Т.Х., Савуров М.Д. Новое и традиционное в быту сельской семьи узбеков. -Ташкент, 1989. -163 с.

3. Жцанко Т.А., Васильева Г.П. Новое и традиционное в быту сельской семьи народов Средней Азии и Казахстана. Программа этнографического исследования современных этнокультурных процессов. -М., 1980. -61 с.

4. Всесоюзная научная конференция "Семья у народов СССР в условиях развитого социалистического общества". Тезисы докладов. -Махачкала, 1985. -250 е.; Всесоюзная сессия по итогам полевых этнографических и антропологических исследований 1984-1985 годов. Тезисы докладов. -Йошкар-Ола, 1986. -287 е.; Всесоюзная научная сессия по итогам этнографических и антропологических исследован™ 1986-1987 годов. Тезисы докладов. -Сухуми, 1988. -276 с.

5. Кондратьев B.C., Калышев А.Б. Этносоциологическое исследование в Казахской ССР (методика и инструментарий) // Всесоюзная научная сессия по итогам полевых этнографических и антропологических исследований 1988-1989 гг. Тезисы докладов. -Алма-Ата, 1990. -4.1. -С. 37-38.

6. Всесоюзная научная сессия по итогам полевых этнографических и антропологических исследований 1988-1989 гг. Тезисы докладов. В 3-х частях. -Алма-Ата, 1990. -4.1. -157 е.; -4.2. -119 е.; -Ч.З. -141 с.

7. Семейный быт народов СССР / Отв. ред. Т.А. Жданко. -М., 1990. -560 с. (440512); Социально-культурный облик советских наций (По материалам этносоциолошческого исследования) / Отв. редакторы: Ю.В. Арутюнян, Ю.В. Бромлей. -М., 1986. -455 с.

8. Ноянов Е.К. Алматы жэне Жамбыл облыстары клзактарыныц едщ мекендер! мен тургын yüncpi (1970-1990 жж.): Т.г.к. дисс. ... авторефераты. -Алматы, 1996. -26 б.; Абдуллина А.Т. Современные этнокультурные процессы в среде сельского населения Жетысу: Автореф. дисс. ... к.и.н. -Алматы, 1998. -24 с.

9. Калышев А.Б. Культура и быт современного сельского населения Павлодарского Прииртышья: Автореф. дисс. ... к.и.н. -М., 1989. -25 с.

Ю.Наумова О.Б. Современные этнокультурные процессы у казахов в многонациональных районах Казахстана: Автореф. дисс. ... к.и.н. -М., 1991. -24 с.

П.Акылбаева И.М. Быт и культура казахского населения города Тараза на современном этапе (По материалам этносоциологического исследования): Автореф. дисс. ... к.и.н. -Бишкек, 2001. -28 с.

12. Шалгинбаева С.Х. Этнокультурные процессы в городской жизни казахов в конце 90-х годов XX века (По материалам этносоциолошческого исследования Алматы и Тараза) // Труды международной научно-практической конференции. "Ауэзовские чтения-3". 27-30 ноября 2001 г. -Шымкент, 2001. -С. 128-131.

13.Тлеужанова М.К. Культурная жизнь Центрального Казахстана (70-80 годы XX века): Автореф. дисс. ... к.и.н. -Алматы, 1997. -24 е.; Сулсйменова Г.Б. Культурная жизнь населения Западного Казахстана: опыт и проблемы (1966-1985 гг.): Автореф. дисс. ... к.и.н. -Уральск, 2000. -29 е.; Останова Г.О. Кэзакстандагы ХХ-гасырдыц 80-90-шы жылдардагы мэдени процестер: Т.г.к. дне. ... авторефераты. -Алматы, 2001. -30 б.

14. Базанова Ф.Н. Формирование и развитие структуры населения Казахской ССР: Национальный аспект. -Алма-Ата, 1987. -152 е.; Totîmob M.Б. Ауыдцаш демографиялык, ахуал. -Алмагы, 1990. -238 б.; Асылбеков М.Х., Галиев А.Б. Социально-демографические процессы в Казахстане (1917-1980 гг.). -Алма-Ата, 1990. -185 е.; Асылбеков М.Х., Козина В.В. Демографическое развитие Республики Казахстан в условиях суверенитета. -Алматы, 2001. -111 е.; Алексеенко А.Н. Население Казахстана. 1920-1990 гг. -Алматы, 1993. -158 с.

15. Такижбаева Н.З. Сельское население Казахстана (По данным Всесоюзных переписей населения 1959, 1970, 1979, 1989 гг.). -Алматы, 1997. -162 с.

16. Кадысова Р.Ж. История развития системы многонационального образования в Казахстане: опыт и проблемы (1985-1995 гг.): Автореф. дисс. ... к.и.н. -Алматы, 1999. -30 е.; Ахметова Г.К. Трансформация образовательного идеала в подготовке учительских кадров в республике Казахстан. -Алматы, 2002. -203 е.; Батибаева С.Г. Развитие казахских детских садов в Казахстане: Автореф. дисс. ... к.пед.н. -Алматы, 2001. -28 с.

17. Балтабаев М.Х. Современная художественная культура Казахстана: Гносеология, ментальность, преемственность, перспективы. -Алматы, 1997. -156 е.; Культура-сущность нации. Сб. научных трудов. / Под общ. ред. Д. Исабекова, Е.Б. Имамбека. -Алматы, 1998. -212 е.; Культура Казахстана: традиции, реальности, поиски. Сб. научных трудов. / Под общ. ред. Е.Б.Имамбека. -Алматы, 1998. -164 с.

18. Крзыбаев С.М. Аудитория - весь Казахстан. -Алма-Ата, 1984. -180 е.; Сагымбеков Р. Алматыдан сойлеп гурмыз. -Алматы, 1979. -122 б.; Омашев Н. Кдзак радвожурналистикасы. -Алматы, 1992. -264 б.; Копбаев Т.М. Казак радиодра.чатургиясыныц табигатымен улттык сипаты: Филол.г.к. дис. ... авторефераты. -Алматы, 1998. -26 б.

19. Барманкулов М. Телевидение: деньги и власть? -Алматы, 1997. -272 е.; Ибраева Г.Ж. Mass Media в политической структуре общества. -Алматы, 2000. -187 е.; Турсыи К-Ж- Казак телсдидарындагы дэстур жоне жацашылдык: Филология г.к. дисс. ... авторефераты. -Алматы, 1999. -33 б.; Молдабеков Э.Э. "Хабар" акпарат areiiTTiri: даму ироблемалары: Филол.г.к. дисс. ... авторефераты. -А'шаты, 2002. -29 б.

20. Нуртазина P.A., Байдаулетов А.Т. Многонациональная пресса Республики Казахстан. -Алматы, 1994. -48 е.; Игенсартов 9.F. Тоуелаз Казакстан 6acnaco3i: 1здсшстер мен ¡ркелютер (1991-1995 ж.ж.) : Филол.г.к. дисс. ... авторефераты. -Алматы, 1997. -25 б.

21. Сарсенбаев А. Новое информационное пространство Республики Казахстан: проблемы и перспективы. -Алматы, 1998. -232 е.; Назарбаева Д.Н. СМИ и проблемы демократии. -Алматы, 1998. -60 е.; Исабаев Б.О. Букаралык. акпарат куралдары жэне Казакстандагы этносаяси процестер: Саяси.г.к. дисс. ... авторефераты. -Алматы, 1998. -20 6.

22. Летягина Е. Блеск и нищета четвертой власти // СМИ в СНГ: Сумерки свободы? Сборник материалов Алматинской конференции 10-12 февраля 1998 г. -Алматы, 1998. -С. 114-117; Смаилов К.С. Государство не должно отказываться от всех СМИ // Процессы приватизации СМИ в Казахстане. Материшш научно-практического семинара. -Алматы, 1999. -С. 8-9; Салимбаев Е. Состояние и проблемы СМИ в Казахстане // Пронессы приватизации СМИ в Казахстане. -С. 9-13.

13. Исмаилова С. Пути и возможности повышения роли казахских печатных изданий в процессе демократического реформирования общества. -Алматы, 2001. -28 с.

24. Дэдебаев Ж. Атьщнан айналайын Эулиеата: Тарихи филологиялык, зерттеулер. Алматы, 1998. -220 б.; Элмаханова АБ. Ощустк ешр1-мэдсниетйздщ Tiperi. Тургастан, 2000. -106 б.; Бибатырова Г., Боданов Ж. Годы расцвета. -Алма-Ата 1979. -119 е.; Аралбаев ЖА. Джамбульская область. Краткий исгорико географический и культурно-экономический справочник. -Джамбул, 1970. -121 с

25. Туристам: Халыкаралык энциклопедия / Бас ред. Э. Нысанбасв. -Алматы, 2000. 656 б.; Тарихы терец Туркестан. -Алматы, 2000. -200 б.; Кузембаева В.К Тургастан - ер турктщ éeciri гой... (Турюстан каласыныц 1500 жылдыгъш; арналган едеби такырыптык кермслсрдщ TÎ3iMi). -Алматы, 2000. -202 б.

26. Крйгелдиев М.К, Тараз - казак модениетшщ кене opi ipi ошаш // Коне жоп Ka3ipri Тараз: тарихы жэне елеуметпк-экономикалык дамуыныц болашагы. Тара кдласыньщ 2000 жылдышна арналган республикалык гылыми-практикальн конференцияныц материалдары (4-5 cayip, 2002 жыл). -Тараз, 2002. -9-12 бб. Омарбеков Т. Тараз тарихиамасыньщ 03cicri моселелер1 // Сонда. -24-26 бб. Байпаков K.M. Таразу-2000 лет // Сонда. -5-8 бб.; Умбетов С.Э. Тараз тарихымыздыц тем1р кдзыгы // Сонда. -3-5 бб.

27.Аргынбаев Х.А. Кдзак отбасы. -Алматы, 1996. -288 б.; Сонш. Казак халкывдап семья мен неке (Тарихи-этнографиялык шолу). -Алматы, 1973. -327 б.; CoiiiKi Семейно-брачные отношения у казахов в советскую эпоху // Актуальны? проблемы истории Советского Казахстана. -Алма-Ата, 1980. -343 с.

28. Аджигалиев С.И. Генезис традиционной погребально-культовой архитектур! Западного Казахстана (на основе исследования малых форм). -Алматы, 1994. 259 е.; Толеубаев А.Т. Реликты доисламских верований в семейной обрядносп казахов (XIX-начало XX вв.). -Алма-Ата, 1991. -214 е.; Шаханова Н.Ж. Ми; традиционной культуры казахов (этнографические очерки). -Алматы, 1998. -18 е.; Коновалов A.B. Казахи Южного Алтая (Проблемы формирования этническо] группы). -Алма-Ата, 1986. -144 с.

29. Казактып одет-гурыптары мен салт-дэстурлер!: GTKeimerici жоне бугш; Макзлалар жинагы. -Алматы, 2001. -428 б.; Тарих гылымы XXI гасырдг Халыкаралык Бекмаханов окуларыныц материалдары. 2 бел1м. -Алматы, 2001. 306 б.; Эл1мбай Н. Кдзактьщ o-iitcri жонелтуге байланысты жосын жоралгыларьшьщ этномодени проскцпясы // К.Р YFA-ныд Хабарлары. Когамды гылывдар сериясы. -Алматы, 1994. №1. -36-48 бб.

30. Шэлекснов У.Х. Тур1ктсрд1Ц отырыкдиы оркениеп. -Алматы, 2002. -292 б. CoiiiKi. Ежелп жэне орта гасырдагы Эму жэне Сырдарьяныц бойындагы Typi. кдлалары // Акикдт. -1999. №6. -47-54 бб.; CoiiiKi. Ертедеп жоне ортагасырлар дагы казак жерищеп кдлалар // 1\азМУ хабаршысы. -Тарих сериясы. -1999. №2. 12-25 бб.

31. Сыздыкова Г.М. Ислам жэне оныц Кдзакста1щагы даму epeKuiejiiicrepi (Оцтустг Кдзакстандагы даму ерекшел1ктер1): Филос.г.к. дис. ... авторефераты. -Алматы 1999. -28 б.

32. Султангалиева А. К. Ислам в Казахстане: история, этничность и общество. Алматы, 1998. -188 е.; Сонш. Проблемы ислама в Центральной Азии: общее ] особенное // -Казахстан-Спектр. №2 (4). 1998. -С. 126-140.

33. Мустафина P.M. Представления, культы, обряды у казахов (в контексте бытовог ислама в Южном Казахстане в конце XIX-XX вв.). -Алма-Ата, 1992. -176 с, CoHiKi. Бытовой ислам в Казахстане // Кдзак,тыц эдет-гурыптары мен салт достурлерк откепдепа жоне бупш. Макзлалар жинагы. -Алматы, 2001. -С. 28-35.

Диссертация так^рыбы бойынша жарнялангап ецбектср

1. Турюстан аймашндагы халыктардыц мэдени OMi'piiwe ютапхана орны // ХК,ТУ хабаршысы. Кргамдык гылымдар сериясы. -Туристан, 2000. №1. -124-126 бб.

2. Онтустйс Кдзаксган аймагындагы халыктардыц мэдени eMipi мен этномодени багыт-багдары // ХК.ТУ хабаршысы. Кргамдык гылымдар сериясы. -Туристам, 2001. Aal. -114-118 бб.

3. Мери тургындарыныц рухани сураныстары мен этномодени багыт-багдары// КдзМУУ хабаршысы. Тарих сериясы. -Алматы, 2001. Ла2. -69-73

4. Оцтуспк Кдзакстандагы маденп-сауык; мскемелер! мен халык. шыгармашылыгыныц 6yrÍHri Tipiiimiri жайында // Тарих гылымы XXI гасырда: Халыкаралык Бскмаханов окуларыныц матсриалдары. 2 бол1М. -Алматы, 2001. -285-289 бб.

5. Оцтуспк Кдзакстанныц ауылды жершде бшм беру жуйесшщ дамуы // ХК.ТУ хабаршысы. Кргамдык гылымдар сериясы. -Турк1стан, 2002. №3. -92-96 бб.

6. Оцтуспк К,азак,стан ауыл тургындарыныц коркем одебиетке oyecTiri жайында // Кдз ¥У хабаршысы. Тарих сериясы. -Алматы, 2002. №4. -69-73

7. Оцтуспк К,азакстаи ауыл тургындарыныц рухани eMÍpirtae - мерз!м,ш баспасоздщ орны // Казахстан археология зерттеулерк "Маргулан-14" Рьшыми-нрактикалык, конференцияныц ецбектерк -Шымкент-Алматы, -2002. -188-192 бб.

8. Оцтуспк К,азак.стан ауыл тургындарыныц бшм децгсшшц ecyi жоне олеумсттж-коаби курамыныц 83repyi // ХК.ТУ хабар1лысы. Кргамдык гылымдар сериясы. -Турыстан, 2003. №3. -128-134 бб.

9. Кдзак,стан модениетшщ тарихнамасы // ХК,ТУ хабаршысы. Кргамдык гылымдар сериясы. -Турюстан, 2003. №5. -100-107 бб.

10. Оцтуспк Кдзакстан ауыл тургындарыныц мэдени OMipiime телевизияныц орны // ХК,ТУ хабаршысы. Кргамдык гылымдар сериясы. -Турюстан, 2004. №1. -134-141 бб.

Ц.Балага байланысты эдет-гурыптар // Кдзак тарихы. -Алматы, 2004. №2.

12. Оцтуспк Кдзакстан ауыл тургындарыныц мэдени OMipinne дшшц орны // Кдзакстан халыкдарынын мэдени мураларын насихаттау мен зерттеудщ озекп моселслсрн Э.К,анапинш'ц 90-жылдыгына арналган Рсспубликалык гылыми-нрактикалык конференцияныц ецбектер1. -Алматы, 2004. -198-201

бб.

бб.

-77-80 бб.

бб.

РЕЗЮМЕ

Абдраманов Ербол Сагынбекович

КУЛЬТУРНАЯ ЖИЗНЬ СОВРЕМЕННОГО СЕЛЬСКОГО НАСЕЛЕНИЯ ЮЖНОГО КАЗАХСТАНА

(по материалам этносоциологического исследования)

Специальность: 07.00.07 - этнография, этнология и антропология.

Актуальность данного исследования определяется как постановкой самой проблемы, так и потребностью этнологической науки Казахстана I изучении процесса освоения сельскими жителями национальных I инонациональных духовных богатств и их соотношения в современны) этнокультурных реалиях. Проблема культурного развития сельскогс населения решается в диссертации на основе этносоциологическогс анализа, с применением исторических и этнографических мстодот исследования. Автором показаны не только огромные изменения проишедшие в культурной сфере жизни сел Южного Казахстана за годь независимости, но также дан анализ нерешенных к настоящему времен! проблем, тормозящих прогресс в духовной культуре сельского населения.

В введении обоснована актуальность темы исследования, поставлень цели, задачи, определена степень изученности, новизна работы, указана ее апробация на научных конференциях и практическая значимость.

В первом разделе исследуются проблемы культурной среды сельскогс населения, одной из важнейших характеристик которой являет« состояние современной базы культуры и системы народного образования В настоящее время материально-техническое обеспечение культуры сел; переживает сложный процесс своего становления, вызванный предыдущими этапами государственного развития. В последние годь значительно повысился образовательный уровень сельского населения, с чем свидетельствует стабильный рост количество людей с высшим у средне-специальным образованием. Проблема занятости населснш остается очень острой, но в тоже время определенная часть сельскго жителей успешно трудятся в различных сферах сельского хозяйства, животноводства и других отраслях. Здесь же автор подчеркивает необходимость проведения четкой государственной политики и финансирования в данной области.

Во втором разделе на большом фактическом и этноеоциологическок материале показаны культурная ориентация сельского населения с учетом поло-возрастной и социально-профессиональной принадлежности в сферс

художественной литературы, кино, средств массовой информации, музыкального и театрального искусства. Они не ограничиваются освоением только достижений национального духовного богатства, а все активнее осваивают лучшее и прогрессивное, достигнутое другими народами и мировой цивилизацией в целом. В приобщении сельских жителей к достижениям профессиональной культуры, отмечается неравномерное их освоение, что связано в первую очередь с условиями культурно-бытовой среды, влиянием этнических, социально-культурных, демографических, территориальных и других факторов.

В третьем разделе на основе конкретных полевых этнографических материалов рассматриваются семейная, общественная и религиозная обрядность казахов Южного Казахстана, отличающиеся значительной устойчивостью традиционных моментов, восходящие своими корнями к ранним доисламским истокам. Сегодня происходит процесс возрождения утраченных духовных и нравственных ценностей, многих положительных народных традиций, в том числе на основе естественного стремления населения к религии.

В заключении приводятся основные выводы и результаты исследования, анализируются причины кризисного состояния культуры сельского населения в переходный период и предлагаются практические рекомендации по выходу из него.

RESUME

Abdramanov Yerbol Saginbekovich

THE CULTURAL LIFE OF THE CONTEMPORARY COUNTRY PEOPLE IN THE SOUTHERN KAZAKHSTAN

(on the materials of ethnosociological research)

Specialization: 07.00.07 - ethnography, ethnology and anthropology

The importance of this research is defined by the statement of the problem md the demand of ethnological scicncc of Kazakhstan in studing the process of issimilating national and foreign spiritual culture as well as their interrelations in lowadays ethnocultural conditions. In this dissertation the problem of the ievelopment of countiy population is examined on the base of ethnosociological malysis with applications of historical and ethnographical methods of research. The author not only shows the dramatic changes which took place in the cultural phere of village life in Southern Kazakhstan during the independence years, but

also gives the analysis of unsolved problems which prevent the progress in tl spiritual culture of country people.

The introduction states the actuality of the theme, determines the aims ar goals, it's level; mentions it's aprobation on scientific conferences and practic importance.

The first chapter examines the problems of cultural environment of count: people, the most important features of which are the state of the contempora: base of culture and the system of education. In recent times, material-technic supply of rural culture living the hardest times of it's establishment caused 1 government development. The educational level of rural folk was increased, it seen in stable increase of the number of people with high and specialist secondary education. The problem of employment remains very sharp, but tl definite part of country folk successfully work and prosper in various fields i agriculture and farming. Also, there is stressed the necessity of conducting cle; state policy and financing.

The second part is displaying the cultural orientation of rural population : the spheres of belles-lettres, cinema, media, music and theatre; large actual ar ethnosociological material has been used. Those people don't restrict themselv to their national spiritual values, but are accepting all the best and progressi1 that has been achieved by other nations and world civilization as a whole. Tl professional skills of rural population differ from one group to another (sexui social-professional identities, etc.). This is connected to cultural milieu, as w( as ethnic, social, cultural, demographic, territorial and other factors.

The third part is concentrated upon family, social and religious traditioj of the kazakhs of South Kazakhstan, using the concrete field ethnograph materials. Great stability of traditional elements stemming from earlier rcligioi traditions. Nowadays, the renaissence of lost spiritual and moral values as well that of many positive popular traditions, has started, one of the reasons being tl natural aspiration of certain part of the population to religion.

In the conclusion part there are given the results and outputs of tl research, causes of cultural crisis of country people in the transitional period ar practical recommendations.