автореферат диссертации по культурологии, специальность ВАК РФ 24.00.02
диссертация на тему: Культурно-просветительская деятельность белорусских католических священников (нач. XX в. - 1939 г.)

Полный текст автореферата диссертации по теме "Культурно-просветительская деятельность белорусских католических священников (нач. XX в. - 1939 г.)"

ГР0ДЗЕНСК1 ДЗЯРЖА^НЫ УН1ВЕРС1ТЭТ IМЯ ЯНК1 КУПАЛЫ

УДК 008.001

, ^ IВ АН IBAHABI4

КУЛЬТУРНА - АСВЕТН1ЦКАЯ ДЗЕЙНАСЦЬ БЕЛАРУСКГХ КАТАЛЩК1Х СВЯТАРОУ (пачатак XX ст. -1939 г.)

24.00.02 - гктарычная культуралопя

Аутарэферат дысертацы! на атрымание вучонай ступеш кандидата культуралогп

Гродна - 2000

Праца выканана у Гродзенсюм дзяржауным утверЫтэце ¡мя ühkí Купалы

Абарона адбудзецца 21 снежня 2000 года у 14.00 гадз. на пасяджэнш савета па абароне дысертацый К 02.14.03 у Гродзенсюм дзяржауным ушверЫтэце ¡мя Янга Купалы па адрасе: 230023, г. Гродна, вул. Ажэдш, 22. Тэл. вуч. сакратара - (0-152) 44-80-24

3 дысертацыяй можна азнаёмщца у б!бл1ятэцы Гродзенскага дзяржаунага ушверсптэта ¡мя Яню Купалы

Аутарэферат разасланы 20 люталада 2000 г.

Навуковы юраушк

кандыдат фшалапчных навук, прафесар Пяткев1ч А. М.

Афщыйныя апаненты

доктар пстарычных навук, прафесар Навщю У. I.

кандыдат фшасофсюх навук Гшна В.М.

Нацыянальны навукова-асветны цэнтр ¡мя Ф. Скарыны

Апашруючая установа

Вучоны сакратар

савета па абароне дысертацый К 02.14.03

АГУЛЬНАЯ ХАРАКТАРЫСТЫКА РАБОТЫ

Актуальнасць тэмы даследавання

Рэлилйныя праблемы заусёды бьип надзённым1 для Беларуси на этнiчнaй тэрыторьп якой сутыкшпся дзве хрысщянскш канфесп са сва]\п характерным нацыянальна-патрыятычным1 арыентацыям! I трансфармавалюя у народнай свядомасщ як «рускае» праваслауе «польскае» каталщтва. Рзлшйнае жыдцё катсшкау, за малым выюпочэннем, па-ранейшаму застаецца у сферах дзейнасщ польскага мю1янерства, пра што яскрава сведчаць польскамоуныя набажэнствы л казанш, спольшчаная духоуная каталщкая семшарыя у Гродне 1 адсутнасць патрэбнай pэлiгiйнaй лкаратуры на беларускай мове.

Асветшцкая дзейнасць беларускага каталщкага святарства з'яуляецца своеасабл1вым феноменам культурна-грамадскага жыцця Беларуа пачатку XX ст. - 1939 г., ктотным чынншам [ катал1затарам духоунай працы на рэлшйна-нацыянальнай глебе. Вывучэнне дзейнасщ святароу дае магчымасць па-новаму асэнсаваць культурна-пстарычныя рэалн жыцця Беларуси, вызначыць ¡х сапраудную ролю у духоуным жыцщ народу. Даследаванне можа быць кpынiцaй станоучага культурнага досведу для беларусю х святароу нашага часу, а для дзеючых рэлтйных 1 дзяржауных структур - астэмай арыеишрау у вырашэнш этнаканфесШных праблем.

Даследаванне запатрабаванае сёння 1 таму, што у спецьыльнай лтаратуры савецкага часу роля беларусюх рэлтйных дзеячау у культурна-пстарычным працэсе ¡гнаравалася, у вышку чаго IX праца засталася неасвоенай дзялянкай у псторьп беларускай культуры.

Геаграф1чныя межы

Праца абмежавана этна-культурнай прасторай рассялення беларусау. Гэта сучасная тэрыторыя Рэспублт Беларусь, Вшеншчына 1 часткова Беласточчына, - тэрыторьп, ЯК1Я уваходзша у склад Маплёускай архдашцэзп (Мшская \ Пшская дыяцэзи) 1 Вшенскай дыяцэзи (ад 1925 г. - архщыяцэзп). Дзеля больш поунага уяулення пра рэлтйна-асветнщкую дзейнасць святароу згадваецца мюшнерская дзейнасць у Харбше.

Сувязь работы з павуковыгш праграмам!, тзмам!

Дысертацыя часткова падключана да навукова-даследчай працы кафедры беларускай культуры Гродзенскага ушверсггэта. Тэма дысертацьп: «Культурна-асветнщкая дзейнасць бсларусюх каталщюх святароу (пачатак XX ст.-1939 г.)» зацверджана навуковай Радай Гродзенскага дзяржаунага ушвератэта ¡мя Яню Купалы (Пратакол № 6 ад 28.01.94 г.) 1 навуковай Радай 1нстытута псторьп АН Рэспублта Беларусь. Пратакол № 1 ад 14 мая 1997г.

Мэты 1 заданы даследавання

Мэтай даследавання з'яуляецца вызначэнне рол1 ! месца культурна-асвепйцкай дзейнасщ 1 творчай спадчыны бeлapycкix каталщюх святароу у

псторьи беларускай культуры 1 сацыякультурным працэсе вызначанага перыяду.

Мэтай прадыктаваны характар 1 паслядоунасць пастауленых задач:

- раскрыць выток! рэлшйна-нацыянальнага светапогляду святароу;

- вызначыць ролю сацыякультурных дзтэрмшантау этнаканфесшнага руху у працэсе эвалюцьв самасвядомасщ беларускага каталщкага святарства 1 ¡х культуратворчага дынам1зму;

- паказаць шматгранныя аспекты культурнай працы святароу;

- раскрыць спосабы, формы i асноуныя труни ¡х культурнай дзейнасщ;

- высветлщь культуралаНчную каштоунасць творчай спадчыны святароу (пераклады, тэалопя, фшасофк, псторыя, публщыстыка, мастацкая Л1тарагура).

Аб'ект I прадмет даследавання

У якасщ аб'екта даследавання выступаюць: практычная культурная дзейнасць (в!д, структура, функцьп) I духоуная спадчына беларусюх каталщюх святароу (рэлшйная лггаратура, навукова-публщыстычныя працы, друк, карэспандэнцьп, мастацкая Л1таратура).

Прадметам даследавання з'яуляюцца асветнщюя I рэлтйна-нацыянаяьныя праблемы дзейнасщ святароу у кантэксце культурна-пстарычнага працэсу.

Храналапчныя рамк! працы ахошнваюць перыяд ад пачатку XX ст. да 1939 г. Выбар верхняй мяжы абумоулены неабходнасцю паказаць пачатю фармавання 1 рост нацыянальнай свядомасш катал ¡цкага духавенства, на якое значна пауплывала культурна-палпычная атуацыя: падзе1 1905-1907 гг., узшкненне беларускага аргашзаванага пагнтычнага руху (БРГ/БСГ), дзейнасць Б.Этмах-Шышлы 1 бюкупа-суфрагапа С.Данкев1ча, стварэнне нацыянальных выдавецюх суполак, выхад «Нашай Дол!» 1 «Натай Ивы». Менав]'та у гэты час заяуляюць пра сваю этшчную прыналежнасць 1 гатоунасць працаваць на беларускай рэлшйнай шве клерыю духоуных каталщюх устаноу у Вшьш 1 Пецярбургу. Выбар тжняй мяжы прыпадае на пачатак И-ой сусветнай вайны, якая унесла кардынальныя карэктывы у палпычнае 1 культурнае жыццё краю. Культурна-нацыянальная дзейнасць беларускага катал щтва у Заходняй Беларус1 у гэты час прыпыняецца у сунягп з адмш1страцыйным1 абмсжавапням1 польсюх дзяржауных 1 рэлтйных улад. У Савецкай Беларуа рэлшйнае жыццё да 1939 г. было злжвдавана.

Гiпoтэзa

Культурна-асветшцкая дзейнасць 1 творчасць беларусюх каталщшх святароу з'яуляецца сдосасабл1Вым культурным феноменам \ уяуляе сабой цэласную шматфункцыянальную культурную з'яву, падпарадкаваную пэунай ¡дэалогп, канчатковая мэта якой - удасканальванне духоунай (рэлтйнай) 1 нацыянальнай свядомасщ народу.

Метадалопя » метады правядзення даследавання

Метадалапчнай асновай даследавання паслужыл1 прынцыпы пстарызму, навуковай аб'ектыунасщ, выкарыстанне метадау дыпам1чнай культуралогп

(адзшства пстарычнага 1 лапчнага, пстарычна-генетычны, структурна-функцыянальны, сацыялапчны, адаптацыйны, акаялапчны 1 шш.). У аснову тэарэтычна-канцэптуальнага падыходу даследавання дзейкасщ святароу пакладзены прынцыпы актуал1зму I канцэпцыя культурнага плюрализму, выкарыстанне акаёматычнага падыходу. Асобныя части даследавання праводзшася з улкам пстарычна-генетычнага 1 кампаратыунага метадау, параунальнага 1 каузальнага анал!зу, дыдактычнага, герменеутычнага, лштастычнага, Л1таратуразнаучага 1 шшых агульнанавуковых 1 больш спецыф1чных метадау (Раздз. 2, с. 19-23).

Навуковяя нав1зна 1 значнасць атрыманых вышкау

Упершыню у навуковай лпгаратуры спстэмна разглядаецца культурная дзейнасць беларусых каталшюх святароу, вызначаецца яе асветнппа, рэлтйны 1 нацыянальны характар, а менав1та:

• у навуковы ужытак уводзяцца новыя арх!уныя матэрыялы I дакументы;

• даследуецца працэс нацыянальнай самащэнтыфкацьн беларусюх каталщюх святароу;

• праводзщца перыядызацыя дзейнасщ святароу з улшам сацыякультурных працэсау 1 канфесшна-пал1тычнай сггуацьп;

• вывучаецца культурна-апостальская праца святароу у параф1ях, манастырах, навучальных установах, а таксама функцыянальны удзел у культурна-грамадсюх 1 паштычных аргашзацыях;

• даследуецца рэдакцыйна-выдавецкая дзейнасць святароу як культуратворчы фактар рэал!зацьп духоуных каштоунасцей;

• праводзщца культуралапчны анал1з 1х творчай спадчыны: пераклады рэлтйнай л1таратуры, даследаванш па тэалогп 1 гамшетыцы, рэлтйнай фшасофп, псторьп, культуры 1 лларатуры;

• упершыню уводзщца у навуковы ужытак культурная дзейнасць I творчасць таих постацяу як, У.Талочка, Б.Пачобка, Я.Белагаловы, В.Шутов1ч.

Высяовы дысертацьп абвяргаюць стэрэатыпы поглядау, якш склалшя у вышку тэндэнцыйнага асвятлення дзейнасщ беларускага духавенства як антынароднай I рэакцыйнай. Дзейнасць беларусюх каталщюх святароу перапосщца з плоскасщ паштычна-щэалапчнай у культурна-асветнщкую сферу, што больш адпавядае 1х рэальнай дзейнасщ 1 пацвярджаецца адпаведным! фактам!. Дысертацыя можа быць асновай для далейшага даследавання персанашяу (А.Станкевича, К.Стапов1ча, В.Гадлеускага, А.Цжоты У.Талочи, В.Шутов1ча, Ф.Абрантов1ча, С.Глякоускага, Б.Пачоби, 1.Боб1ча, Я.Белагаловага, Я.Тарасев1ча 1 шш.), а таксама спецыф1чных навуковых юрункау у галше фшасофп, тэалогп, псторьп, культуры 1 Л1таратуры.

Практычная важнасць атрыманых вышкау

Вытю I палажэшп дысертацьй могуць быць выкарыстаны пры натсант навуковых абагульняльных працау, навучальных дапаможншау, падручшкау па

псторьп беларускай культуры, а таксама у курсе (спецкурсах) псторьп беларускай культуры у ВНУ.

Палажэнш, як1я вьшосяцца на абарону

1. Зварот беларусюх каталщых святароу да праблем культурна-надыянальнага адраджэння з'яуляецца заканамерным крокам, яю выюпканы апостальсим патрабаваннем несщ слова Божае на зразумелай народу мове, абаранщь належнае кожнаму народу духоунае I прыроднае права выб1раць свой шлях культурна-пстарычнага развщця.

2. У кульгурна-асветнщкай дзейнасщ беларусюх каталщшх святароу вщавочныя два узаемазвязаныя аспекты: рэлпгшны 1 нацыянальны. Рэл1гшны дыктавауся тым, што грамадства павшна быць прасякнута хрысщянскай мараллю, якая, на думку святароу, з'яуляецца адзша правшьнай I уратавальнай. Нацыянальны звязвауся з абаронай ¡нтарэсау свайго народу. Нацыянальнаму адраджэнню святары iмкнyлicя надаць хрысщянсю характар, што на практыцы абазначала ажыццяуленне паступовага духоунага пераходу, згодна хрысщянсим прынцыпам самаудасканальвання 1 гуманизму, да самасцвярджэння у рэлшйным, культурным 1 дзяржауным жыцщ. Галоуным метадам дасягнення сваей мэты яны л1чьип культурна-асветшцкую працу, якая з'яуляецца надзейным сродкам абуджэння 1 пашырэння рэлитйнай 1 нацыянальнай свядомасць

Мэта такой працы бачылася ¡лн у забеспячэнш рэлшйна-нацыянальных патрэб як найбольш дзейснага спосабу пазнання народам свайго прызначэння 1 рол1, самарэал!зацьп духоуных каштоунасцей нацьп у псторьп, што не супярэчыць хрысщянсюм асновам, каталщкаму дагмату, пацвярджаецца 1 . абгрунтоуваецца тэалапчпым!1 фшасофстп даследаваннямь

3. Для культурна-асветнщкай працы беларусюх каталщшх святароу характэрны два гаруню: практычна-функцыянальны (душпастарства, беларуазацыя касцельнага жыцця, удзел у культурна-грамадсюх 1 палЬычных аргашзацыях, рэдакцыйная 1 выдавецкая дзейнасць) 1 гумаштарна-тэарэтычны (фшасофска-тэалапчныя, пстарычныя, культуралапчныя I шшыя навукова-публщыстычныя даследаванш), а таксама мастацкая лдтаратура як сродак папулярызацьп рэлшйна-нацыянальных щэй.

4. Найбольш спрыяльнай для свайго народу верай беларусйя каталщкш святары л1чыл1 ушю - не у пстарычна-палггычным аспекце, а як аб'яднанне хрысщяисюх канфесш у перспектыве, што дае магчымасць аб'яднання беларускага народу вакол адной 1дэ1 - щэ1 Хрыста.

5. Пал1тычная дзейнасць святароу была этзадычнай 1 абмежаванай рамкам! святарскага сану, насша характар больш культурна-асветшщи 1 абаронча-канструктыуны

Асабкты уклад даследчыка

Даследаванш па тэме дысертацьй выкананы самастойна. У працэсе работы вывучаны, астэматызаваны 1 праанамзаваны фактычны матэрыял, яю да гэтага

часу быу незапатрабаваны даследчыкамь У рабоце навукова 1 аб'ектыуна асветлены значныя праблемы.

Апрабацыя вышкау дысертацьи

Дысертацыя абмеркавана ) прапанавана да абароны на пашыраным пасяджэнш кафедры культуралогп I навуко-метадычным семшары аб'яднання кафедр сацыяльных 1 гуманитарных навук Гродзенскага дзяржаунага утвератэта шя Яню Купалы.

Матэрыялы дысертацьи апрабаваны асобны\и тэмам1 на Рэспублшанскай навуковай канферэнцьи «Культура Гродзеншчыны: спадчына, сучаснасць, перспектывы» (г. Гродна, 1993), Рэспубл1канскай навуковай канферэнцьи «Культура у Рэспублщы Беларусь: псторыя, сучасны стан 1 перспектывы развщця» (г. Мшск, 1993), М1жнародных псторыка-краязнаучых чытаннях у г. Лщзе (1993), Рэспублжансюх навукова-практычных краязнаучых канферэнцыях у г. Ашмяны (1993), г. Смаргош (1994), г. Шчучьше (1994), г. Астрауцы (1995), Ту1 (1997); М1жнароднай навуковай канферэнцьи «5е]гшк mlodziezy Еигору Srodkowej 1 \У51юс1ше_]» (Польшча, г. Кракау, 1994), М1жнароднай навуковай канферэнцьи «Шлях да узаемнасщ» (г. Гродна, 1994), Рэспублканскай навуковай канферэнцьи «Бсларусюя каталщюя святары I нацыянальнае адраджэнне пач. XX ст.» (г. Гродна, 1995), Мгжнароднай пстарычнай канферэнцьи у гонар Я. Кастыцэв1ча у 100-я угоди з дня народ-« н (Польшча, г. Бельск-Падляшсш, 1996), Мгжнароднай навуковай канферэнцьи «Пстарычная памяць народау ВКЛ 1 Беларус! ХШ-ХХ ст.» (г. Гродна, 1996), Рэспублжанскай навуковай канферэнцьи «Этнасацыяльныя 1 культурныя працэсы у заходшм рэпёне Беларуси псторыя 1 сучаснасць» (г. Гродна, 1997), Рэспублкансгах навуковых чытаннях, ирысвечаных 115 угодкам з дня нараджэння А.Луцкев1ча (г. Гродна, 1999), М1жнароднай навуковай канферэнцьи «Беларуская нацыянальная ¿дэя (пстарычныя, капфссшныя, паттычныя, эканам1чныя \ шгаыя аспекты)» (г. Гродна, 1999), М1жнародным навуковым с1мпоз1уме у рамках «Прэзентацьи Духовага Дзёншка Блаславённага Юрыя Матулев1ча, Арцыбюкупа» (г. Мшск, 1999), Мгжнароднай навуковай канферэнцьи: «Прафесар Брашслау Эшмах-Шытла - 140-я угодю з дня народзш» (м. Ветрына, 1999), ГуКжнароднай навуковай канферэнцьи «Культура Гродзенскага рэпёну: праблемы развщця ва умовах пол1этшчнага сумежжа» (г. Гродна, 1999), ГУПжнароднай навуковай канферэицьп «Грамадска-палкычнае жыццё на Беларуы у 1939-1941 гадах» (Польшча, г. Беласток, 1999), Рэспублжанскай навуко-метадычнай канферэицьп «Актуальныя праблемы выкладання мовы 1 лтратуры у еярэдняй 1 вышэйшай школе»(г. Гродна, 2000).

Апублшаванасць вышкау

Вынт дысертацы! апублшаваны у 17 навуковых артикулах: 4 - у навуковых часошсах; 5 - у навуковых зборшках; 6 - у матэрыялах канферэнцый; 2 - тэзшы матэрыялау канферэнцый. Агульны аб'ём публшацый -142 старони.

Структура 1 аб'ём дысертацьп

Дысер гацыя складаецца з уводзшау, агульнай характарыстыю работы, 5 раздзелау, и'ысноу, дадатку. Прыкладаецца стс выкарыстанай лгаратуры 1 крынщ колькасцю у 386 намшацый. Поуны аб'ём дысертацьп 124 староню.

АСНОУНЫ ЗМЕСТ РАБОТЫ

У першым раздзеле «Гктарыяграф1я праблемы даследавання»

анал1зуюцца крынщы 1 л1таратура, якы дазваляюць рэканстру1равать працэс асэнсавання культурнай спадчыны беларусюх каталщюх святароу. Базавым матэрыялам для работы паслужыл1 арх1уныя матэрыялы справаводства Вшенскай Рыма-Каталщкай епархи, персанальных арх1уных спрау 1 творчая спадчына святароу. Анал13 крышц такога кшталту у якасщ аб'екта даследавання раскрывае тэарэтычную платформу дзeйнacцi святароу, ¡х ролю у культурным працэсе. Першыя спробы навуковага апа.'пзу беларускага каталщкага руху належаць А.Станкев1чу. Ён паказвае практычную рэашзацыю права народу на карыстанне сваёй мовай у рэлтйным жыцщ («Яоёпа]а тоша и з\ма1уп]асЬ»), раскрывае вытою беларускага хрысщянскага руху 1 дзейнасць хрысщянскай дэмакратьи у кантэксце грамадска-паштычнай культуры («В1е1агиз1а СЬгу^ааг^кг гисЬ. ¡^агусгпу пахуз»), У кпжванны час у БССР грунтоуныя даследаванш па згаданай тэматыцы не праводзиися. Польсюх псторыкау хвалявала праблема «крэсау»(К.Сракоусю, С.Вюлаух, Л.Васшеусю). Варта згадаць брашурку «Pгawa рагаАцап w Ко5С1о1аеЬ КагоПсИсЬ па КгеэасЬ» у якасщ шструкцьи па палашзацьп краю. На палпычную дзейнасць Каталщкага Касцёла на «крэсах» звярнуу увагу С.Пятроусю. У даследаваннях Я.Курчэускага 1 Я.Васшеускага разглядаецца псторыя дыяцэзш.

У цэнтры увап савецюх навукоуцау другой паловы XX ст.- рэакцыйная сутнасць каталщызму, агрэс!я Ватикана I антынародная дзейнасць духавенства (У.Доктарау, К.Дзм1трук, Я.Мараш, зб. «Документы обличают ...» /Под ред. АЛ.Залеского).

Дзейнасць беларусюх святароу згадваецца у эм!грацьп (В.Пануцэв1Ч, П.Татарынов1ч, Л.Гарошка, Я.Германов1ч, А.Дзедзшка, Ч.Стовш. Асобным выданнем выйпш кшп ЬКасяка «3 псторьп Праваслаунай Царквы Беларускага Народу» 1 Л.Гаронна «Пад знакам "рускай" 1 "польскай" веры».

Сучасныя беларусюя даследчыю больш аб'ектыуна разглядаюць псторыю хрысщяпства 1 яго ролю у нацыянальнай культуры. В.Грыгор'евай на пачатку 90-х гадоу упершыню на парадак дня бы;п вынесены пытанш навуковага падыходу да дзейнасщ беларусюх каталщюх святароу. У л1таратуразнаустве вяртали паэтау-святароу з небыцця У.Калеснж, 1.Ласкоу, А.Лойка, А.Пяткев1ч, Я.Саламев1ч, Б.Сачанка. У публкацыях У.Конана -сютэмнае фшасофскае асэнсаванне беларускай псторьп 1 культуры праз прызму хрысщянскай свядомасщ. I.Бarдaнoвiч раскрьша нацыянальную сутнасць рэлтйна-фшасофскай л1рыю I публщыстыю К.Сваяка, паставша пытанне аб размежаванш у Л1таратуры рэлтйна-хрысц1янсюх 1 клерикальных матывау. За

апошшя 10-гадоу з'явшся артикулы пра А.Сганкев1ча, К.Сваяка, А.Зязюлю, В.Гадлеускага, Л.Гарошку, 1.Боб1ча, Я.Тарасев1ча. У юпзе «Канфесп на БеларусЬ> Грыгор'ева В.В. слушна выдзелша нацыянальныя штарэсы у дзейнасщ духавенства 1 акцэнтавала увагу на р<ш беларускага каталщкага юпру, Навщга У.1. паказау складанасць 1 супярэчхпвасць этнаканфесшнан спуацьп М1жваеннага часу. Даследчык звяртае увагу на грамадска-палггачныя I культурна-нацыянальныя аспекты беларускага каталщкага руху, паказваючы яго у кантэксце агульнапалиычнай барацьбы.

3 польсшх выданняу варты у»аг' даследаванш Ю.Тамашэускага («В1е1оги8ка СЬтевсцапэка Вешокгас]а: Uwagi о кху!епасЬ осеп»), у япм аутар раскрывав дзейнасць БХД у цеснай су вяз 1 з працэсаш грамадскага жыцця, К.Гамулю («В1'а1огиз)ш w II Rzeczypospolitej»), дзе аб'ектыуна разглядаюцца пытанш выкарыстання беларускай мовы у касцёле. М.ГПела у манаграфн «\J6zal duchowienstwa Рокккп гусш роШусгпут w ЫасИ 1914-1924» у адносшах да беларусюх праблемау робщь свае высновы на падставе польсюх -крынщ. Адсюль 1 непаразумешп кшталту: «беларус-католш - замах на польскую мову у касцёле прымае як замах на святасць сва1х найглыбейшых рэл1пйных пачуццяу...253» (С.316). У працэсе даследавання у якасщ даведачных крынщ па псторьн каталщтва бьин выкарыстаны працы Б.Кумара, Р.Дзванкоускага. Некаторыя аспекты дзейнасш святароу асвятляюцца у пуб.пкацыях М.Мароз, В.Харужага, З.Панарскага. Найбольш сютзматызаканм матэрыял аб беларусюм хрысщянсгам руху пададзены у кшзе Ю.Грабшскагл «Беларусюя рэлтйныя дзеячы XX стагоддзя: Жыццятсы. Мартыралопя, Успамшы». Рэлтйна-нацыянальнае пытанне знаходзша сваё адлюстраванне на старонках перыядычнага друку.

Таюм чынам, праблема даследавання культутна-асветшцкай дзейнасщ беларускгх катат цмх святароу вышкае з адсутнасщ фундаментальных навуковых распрацовак па тэме.

У друпм раздзеле «Метадалопя даследавання» выкладаецца агульная канцэпцыя 1 метадалапчныя прынцыпы, падаецца абаснаванне выбару метадау. Метадалапчнай асновай даследавання з'яуляецца метад пстарызму, чым абумоул!ваюцца разнастайныя навуковыя падыходы. Генетычны падыход дае магчымасць разглядаць развщцё культурна-асветнщкай дзсйиасщ у кантэксце эвалюцыйнага культурнага працэсу 1 культуралапчных ¡дэй пачатку XX ст. -1939 г. Фармаванне самасвядомасщ святароу 1 развщцё IX культурнай дзейнасщ (Раздз.4.2-4.7) разглядаюцца з пазщый дынам1чнай культуралогп. Пстарычна-генетычны падыход спрыяе раскрыццю прычын 1 мэтау дзейнасщ, высвятленню тэндэнцый 1 характару развщця самога працэсу. Адаптацыйны юрунак даследавання выяуляе спецыф1ку дзейнасщ у сувяз1 з сацышнзацыяй 1 узаемадачыненнем з сацыякультурным асяродкам(Разд.4.2-4.7). Генетычны падыход рэстауруе лапчна-паслядоуную сувязь эгапау развпщя свядомасщ 1 дзейнасщ святароу, зыходзячы з пачатковай фазы - этшчнай 1 нацыянальнай щэнтыфшацьй \ рэлшйнай свядомасщ(Разд.4.2.). У аснове узшкнення пачатковай фазы - прынцып пераходу ад магчымага да рэальнага. У дадзеным

выпад:;у пстарызм рэал^зуецца у форме актуал1зму. Так1 падыход патрабуе канцэптуалытага абгрунтавання, дазваляе стварыць тэарэтычную мадэль, якая характарь, »уе з'яву у прасторы 1 часе, раскрывае прычыны яе узшкнення, прагназус перспектыву, без якой усякая дзейнасць тращць сэнс 1 канггоунасць (Разд.З). Тэарэтычнае асэнсаванне сутнасщ рэл1гп як фактара культурных каштоунасцей этнасу (Разд.З) выюйкана неабходнасцю пазнання тэарэтычна-¡дэалапчнай платформы святароу. Таю ракурс даследавання патрабуе звароту да щэалктычнага пункту гледжання, як! найбольш адпавядае асабл1васцям ¡х светаразумення. У аснову тут пакладзена канцэпцьы культурнага плюршйзму, якая пацвярджаецца акаяматычным1 зварота\п. Дадзены раздзел дае магчымасщ ужываць у даследаванш метад экстрапаляцьн.

Выкарыстанне кампаратыунага падыходу сюравана да супастаулення розных этапау развщця культурнай дзейнасщ у розныя перьиды, параунання узроуняу гэтага развщця 1 вызначэпня якасиых крытэрыяу яго росту. Структурна-функцыянальны метад з'яуляюцца вызначальным пры вывучэнш практычнай дзейнасщ святароу (Разд.4). Для пазнання працэсау фармавання свядомасц! \ супольнай дзейнасщ ужываецца тьшалапчны метад(Раздз.4).

У творчай спадчыне святароу (Раздз.5) закладзены хрысщянсюя ¡дэ! 1 каштоунасщ, у святле яюх успрымаецца I асэнсоуваецца рэчаюнасць. Аспект дадзеных праблем разглядаецца пераважна з пазщый ¡дэацыяшзму (П.Сарокш). Дамшантным падыходам з'яуляецца акаялапчны (эталонам каштоунасцей выступаюць Бог 1 Айчына, што штэрпрэтуецца святарам1 у адпаведнай лггаратуры). Нацыянальныя каштоунасщ у даследаванщ разглядаюцца праз прызму агульначалавечых каштоунасцей (рэлтя, марал ь, мастацтва, навука), што вымагае культуралапчнага анал1зу 1 больш дакладных метадау даследавання: герменеутычнага (Раздз.5), лшгвктычна-параунальнага (Раздз.5.1; 5.2.; 5.З.), л1таратуразнаучага( Раздз. 5.2.2; 5.3.).

У працы выкарыстаны агульнанавуковыя метады 1 прыёмы(с1стэмнасць, паслядоунасць, аналпычнасць, сштэз, абстрагаванне, камбшаваны метад 1 комплекснае выкарыстанне дэдуктыунага 1 шдуктыунага метадау) [ больш спецыф1чныя (сацыялапчны падыход, Раздз.4, Раздз.5; дыдактычны метад, Раздз.4.3); нарматыуны, Раздз.4, Раздз.5; каузальны ангипз, Раздз.З; Раздз. 4.14.2, Раздз.4.3-4.7). Змест, мэты 1 задачы раскрываюцца паводле прынцыпау аб'ектыунасщ, анагнзу прадмета даследавання у кантэксце развщця беларускай культуры, таксама анатзу светапогляду, яга вымяраецца трыядай: Бог-чалавек -грамадства. Згаданыя праблемы трактуюцца з пазщый хрысщянскай мараль Абраная метадалопя дае цэласнае уяуленне аб культурнай дзейнасщ святароу як пстарычна вызначаных суб'ектау культуры 1 культурным феномене пачатку XX ст. - 1939 г.

Трэщ раздзел «Рэлтя як фактар культурных каштоунасцей этнасу» вышкае з неабходнасщ культуралапчнага апашзу тэарэтычна-канцэптуальнай платформы працы беларусгах каташщах святароу. Асэнсаванне культурна-нацыянальнай дзейнасщ з пункту гледжання Святога ГБсання, царкоуных дагматау, багаслоусих I фшасофсюх даследаванняу з'яуляецца «апрауданнем»

сэнсу, мэтау, сродкау i вышкау дзейнасщ беларускага каталщкага святарства. У агульнакулыурным кантэксце вызначаецца роля рэлтйнага фактару у паходжаншэтнасау, у станаулент i развщщ ix духоунага жыцця. Культурныя каштоунасщ мел! непарыуную сувязь з рэлтяй. Рэлтйная свядомасць як адзш з канструктыуных спосабау асэнсавання чалавецтвам свету звязана з асабл1вай арыентацыяй у невядомым i патаемным, трансфармуючыся сшкрэтызавала розныя формы засваення усяго кнага - вераванш, рытуалы,. веды, таксама арнамент, песш, танец, у ходзе чаго паступова вылучылкя розныя сферы духоунай культуры - мастацтва, мараль, фшасоф)я, навука. Пад уплывам panirii фармавагпся этнакультурныя адметнасщ: мова, падашп, лад мыслення. Вераванн1 вызначал1 сакральную адметнасць кожнага этнасу, был1 своеасабл1вым1 крытэрыям1 каштоунасцей, сэнсу жыцця i першакрынщай этшчнай самасвядомасщ. Рэл1гшным зместам прасякнуты матывы паходжання этнасу, этшчныя i моуныя разнастайнасщ у BiQjrii (рассялення сыноу Ноевых, Вавьтонскае стаупатварэнне, зыходжанне Св. Духа на апосталау i дар мовау, Люты св. Паула- 1 Кар.12:21,25-26; 1 Кар.14:.1-40, Ап.Дз. 2:4-11). Дар мовау у клас1чным багаслоу1 разглядаецца як апостальсга i м1с1янерск1 цуд. Псторыя хрысщянства пацвярджаецца фактам!, яюя сведчаць аб прызнанш права народау на ужыванне сва!х мовау у храмах. Ю'рыл i Мяфодзш пашырьип хрысщянства, выстутушы супраць «гарэз!1 трох мовау». Далейшае прызнанне новых мовау было пацверджана на царкоуных саборах, сшодах, кангрэсах. Згаданыя праблемы рэа.*пзуюцца у фшасофп. Нямецкая ф1ласоф1я вызначыла шдывщуальныя каштоунасщ народа, сфармавала дух нацьп (Кант, Ф1хт, Гердэр). 1дэ1 духоунасщ i ¡ндывщуальнай актыунасщ народу даюць яму пачуццё.сшы i творчага аптьтпзму (1.Абдздралошч, Сул1ма). Пераканаучыя аргументы у падтрымку нацыянальнага, знаходз^м у праиахрусюх рэлшйных фшосафау (1.1лын, Я.Трубяцю, Г.Фядотау, А.Хамякоу i шш.). Праблёма суадносш рэлтйнага (хрысщянскага) фактару i нацуянальнай 1ДЭ1 не застаецца па-за увагай беларусих дасдедчыкау(У.Конан, А.Анцшенка, А.Астапенка, З.Шыбека i шш.). ...

У чацвёртым раздзеле «Беларуси каталщю рух у сацыякультурным працэсе пачатку XX ст. -1939 г.» даследуюцца наступныя аспекты:. . • Сацыякультурвая дэтэрмшацыя этнарсанфесшнага руху выяуляе схладаныя абставшы i умовы, у яых фармавауся беларусм каталщк! рух1. Вызначальным метадам у дзейнасщ аргашзаваных беларусау-каталшоу быу эвалюцыйны шрунак развщця грамадства. Характэрнай асабшвасцю рэл1гшнага станов1шча была, шипканфесшнасць, перш-за усё супрацьстаянне праваслауя i каталщтва як адбггак щэалапчнай барацьбы, у якой была защкаулена дзяржава. У цэнтры увап даследавання - прынцыпы расшскай,

'. Сярод фактарау, яки уздзейшчаюць на культурны працэс, ¡сготным! з'яуляюцца культурна-пстарычныя сувяз1,"як BbiniK развщця грамадства у цэлым i як вынш самаразв1цця яго розных сфер - у дадзеным выпадку канфесШ. У якасщ комплексу фактарау уздзеяння выступаюць соцыумныя дэтэрмшанты, шш ствараюць сукупнасць матэрыяльных i выгворных ад ix адносш "у духоунай сферы (пал1тычных, прававых, дзяржауных, маральных i ¡ншых). Соцыумныя асновы з'яуляюцца базавым! для сацыякультурных, антрапалапчных, ппхалапчных, гнасеалапчных дэтэрмшантау.

польскай, савецкай дзяржауных ¡дэалогш у адносшах да беларускага культурнага руху 1 дзейнасщ святароу. Функцыянаванне шматлшх культурна-грамадсюх I пшптычиых аргашзацый выклпсала разнастайнасць щэй, яюя ¡стотна уплывал1 на культурны прадэс, узбагачал1 у прыкладным аспектах шварыянтнасць мадэляу развщця нацыянальнай культуры, альбо, наадварот, абмяжоувал1 культурна-нацыянальны дынам1зм.

• Эпичная (нацыянальная) ¡дэнтыфшацыя беларускага каталщкага духавенства. Стрыжнявым 1 кансалщуючым фактарам самадонтыфшацьи святароу быу нацыянальна-рэлтйны фактар фармавання - "беларус-какшк" (паводле А.Садоускага). Вылучаюцца 4 перыяды такога фармавання. Гэта перыяд самавызначэння, альбо «шыпшауская пара»(пач. XX ст. - 1910 г.), кал! пад уплывам Б.Этмах-Шышлы сярод клерыкау каталщмх дух. навуч. устаноу Пецярбурга складваецца група свядомых беларусау(каля 16 асобау). Перыяд культурна-асветнщих гурткоу (1909 — 1917 гг.) характарызуецца актьшзацыяй беларускага руху праз гуртю беларускай моладз1 у Гродна, Пебярбургу, Вшьш, Менску. Гурток у Гродна звязаны з асобаю кс. Ф.Грынкев1ча, у Вшенскай дух. семшарьп - А.Станкев1ча, у Пецярбургскай дух. кат. акадэмп Л.Хвецькь Заслугай Пецярбургскага гуртка з'яуляецца статут-праграма, якая надавала працы духавенства аргашзацыйна-щэйны юрунак. Трэщ перыяд (1917-1921 гг.) вылучаецца прыкметнай аргашзацыйнай дзейнасцю. Гэта час сфармаванага беларускага духавенства, якое пракгычна рэал!зуе рэлтйна-нацыянальныя патрэбы у жыцщ краю. Рамю перыяду абмяжоуваюцца з'ездам1 беларускага каталщкага духавенства. Апошш перыяд звязаны з дзейнасцю ва умовах польскай улады.

• Веды, адукацыя, выкладчыцкая праца як ¡стогныя кампаненты культурнай творчасцк 1нтэлект з'яуляуся трывалым фундаментам у культурна-асветшцкай працы. Большасць святароу скончьш Вшенскую, альбо Пецярбургскую (Магшёускую) духоуныя каталщюя семшарьп 1 акадэмйо у Пецярбургу, удасканальвал1 свае веды у еурапейсшх ушвератзтах. Многш атрымал1 навуковыя ступеш дактароу навук (Ф.Абрантов1ч, 1.Боб1ч, К.Кулак, А.Неманцэв1ч, С.Глякоусю, Я.Рэшаць, Я.Дашута, Т.Падзява, Я.Тарасев1ч I шш.). Узровень адукацьп давау магчымасць працаваць у духоуных (Я.Белагаловы, Ф.Абрантов1ч, Л.Хвецька, Я.Рэшаць, К.Кулак, Э.Юнев1ч, А.Цкота, А.Дуброуси, А.Неманцэв1ч) \ свещах навучальных установах. У 1918 г. Ф.Абрашхшч у Мшску аргашзавау духоуную семшарыю. Навуковы патэнцыял, аргашзатарсшя таленты 1 здольнасщ святароу был! не запатрабаваныя уладам1 да працы сярод свайго народу.

• Змест 1 В1ды культурнай дзейнасщ у парафа падзяляюцца на рэл1пйна-асветнщкую 1 царкоуна-параф1яльную. Найбольш важным было патрабаванне данесщ у зразумелай форме слова Божае да параф1ян. Такой формай магла б служыць родная мова, якой карысталкя большасць вершкау. 3 моунай праблемай сутыкал1ся пробашчы у нарафп, прэфекты у школах 1 пмназ1ях, перакладчьш рэлтйнай лггаратуры 1 сам1 вернт. Прыхшьна да беларускай мовы адносшся б1скупы С.Дашсев1ч, Э.Ропп, Ю.Матулев1ч. Не менш важнай

была праца з дзсцьмк В1з!тацыя школак, выкладанне panirii, рэкалекцьп, падрыхто^ка да споведзь У 1915-1920 гг. святары прымаюць удзел у аргашзацьп беларусих школак i дзщячых прытулкау(К.Стапов1ч, В.Шутов1ч, Ф.Рамейка, М.Буклярэв^ч, В.Гадлеусю, Ф.Будзька, Я.Германов1ч, У.Талочка,

A.Станкев1ч). Абавязкам душпастара была праца па аргашзацьп парафп i будаунщтве альбо рамонту царквы щ каплщы. Пэуную ролю у культурным жыцгп парафп адыгрывал1 хоры, драматычныя i музычныя гуртю, аргашзатараш яшх выступал! святары.

• Беларускае манаства у культурным працэсе.Сферай дзейнасщ манаскага Дому айцоу марыянау у Дру! (1923-1938 гг.) была аргашзацьтя i абслугоуванне парафи, адукацыя моладзь Па щэйна-патрыятычнай наюраванасщ - гэта першы у ricTopbii беларусю кляштар. 1х фшяй быу марыянаи дом студыяу у Вшьт - «гняздо маладых беларусау». Лес MHorix беларусгах а. Марыянау звязаны з мгаянерскай дзейнасцю у Харбшё. Айцы езукы усходняга абраду у Альбертыне (Слошмсы пав.) заснавагп дзщячы прытулак i школу з навучаннем на беларускай мове, аргашзават выданне лиаратуры на беларускай i рускай мовах i naconicy «Да злучэньня». Пры спрыяльных абставшах у Друь Вшьш i Альбертыне мапп б паустаць сапраудныя культурна-асветнщюя i навуковыя цэнтры. Айцы-манах1 валодал1 адпаведным патэнцыялам.

• Удзел у культурна-грамадсих i налггычпых аргашзацыях адпавядае тром асноуным KipyHKaM дзейнасщ святароу: рэлтйна-асветшцк1, культурна-грамадсю i грамадска-палггачны. Каталщкай акцьп на Беларуа святары ¡мкнулкя надаць нацыянальны змест, а беларускаму адраджэнцкаму руху -хрысщянсю характар. Акты^ны удзел прымаюць яны у адраджэнсшм руху 1916-1921 гг. У склад Камггэту дапамоп ахвярам вайны i у «Аргашзацыйны качптэт» дзеля склкання беларускай канферэнцьп уваходзш У.Талочка i Я.Семашкев1ч. У Цэнтральнай Беларускай радзе Вшеншчыны i Гарадзеншчыны бьин У.Талочка i М.Пятроускь У.Талочка - сябра Беларускай рады у Втып, а пасля - Летувккай Дзяржаунай Рады. Сябрам1 БНК был!

B.Гадлеусю, А.Астрамов!ч i Д.Лапошка. У з'ездзе беларусюх нацыянальных аргашзацый удзельшчау В.Гадлеусю. Ва Усебеларусюм з'ездзе у М1нску примат удзел Я.Вэрсоцга, А.Астрамов!ч, Д.Лапошка; В.Гадлеуси. У беларусюм' хрысщянсюм асяродку найбольш уплывовай была БХД (1917). Галоуны напрамак Яе дзейнасщ - асвета i культура. У 1928 г. святарам было забаронена належаць да БХД. Удзельшчал! святары у.першыя гады дзейнасщ ТБШ, а пасля у БШК. С.Глякоусш аргашзавау скауцю рух, у канцы 1930-х гадоу распрацавау праграму новай аргашзацьп «Хрыстосауцы». Угичваецца у даследаванш пасольская дзейнасць А.Станкев1ча.

• Рэдакцыйна-выдавецкая сфера дзейнасць Першую каталщкую газету «Bielarus» рэдагавал1 свецюя асобы: А.Бычкоусю, Я.Пазняк, Б.Пачобка, А.Лявщю Рэдакцыя выдавала лтаратуру рэлтйнага i свецкага зместу. У складзе рэдакцьп газ. «Swetac»: Л.Хвецька, А.Астрамов1ч, А.Станкев1ч, Э.Будзька. Л.Хвецька у 1917 г. - рэдактар-выдавец 4aconica «Zycie Koscielne», Ф.Абрантов1ч - рэдактар лтаратурнага аддзелу. «Kiynicy» рэдагавагп

Л.Хвецька, В.Гадлеусш, А.Станкев1ч. Газета шырока шфармавала аб рэлтйна-нацыянальных праблемах, прапагандавала щэ1 бсларуспацьп • касцёла. А.СтанкеBÍ4 ьыдавау «Chryscijanskuju Dumku»(l928-39 гг.) Галоуная мэта часошса - пашырэнне каталщкай i беларускай народнай свядомасщ i асветы. На базе часошса было наладжана выданне серьп кшг. Апрача рэдагавання перыядычнага друку, А.Станкев1ч шмат увап удзяляу падрыхтоуцы рукашсау да друку у якасщ рэдактара розных выданняу. • 3 рэдакцыйна-выдавецкай працай мел! справу: С.Глякоусю, яю рэдагавау часотс для дзяцей «Пралеска»,

A.Неманцэв1Ч - часошс «Да злучэньня», В.Гадлеуси - «Беларуси, фронт», Ф.Абратхдач - «Католический: вестник». У 1926 г. прыступша. да працы Беларуская друкарня ¡мя Ф.Скарыны (А.Станкев1ч, В.Гадлеусш, А.Цшота, Ф.Ярэлич). У 1929 г. y3HÍicia таварыства «Беларускае каталщкае выдавецтва», якое выпускала лггаратуру рэлтйнага зместу. Беларускш каталщшм святарам удалося аргашзаваць пастаянны выхад газет i часотсау, а таксама наладзщь рэгулярнае выданне патрэбнай лггаратуры. • .

У пятым раздзеле «Ьшультурацыя хрысщянскай марал1 як .фактар пааянарнай духоунай творчасщ святароу» анал1зуюцца наступныя KipyHKi:

• Рэлтйная л1таратура як факт сппярджэиня этнаканфесшных каштоунасцсм. Пераклады рэлЫйнай лгтаратуры на родную мову з'яуляюцца ктотнай адзнакай духоунага адраджэння. Першы звярнуу увагу на праблему перакладу С.Дашсевгч. Перакладам1 займал1ся Ф.Будзька, Я.Мамыш, А.Навщю, Ф.ГрынкевГч, A. JlicoycKi.1 У 1930 г. выходзщь з друку на беларускай мове аутарская штзрпрэтацыя святога' шсання «Historyja Swiataja abo Biblijnaja Staroha Zakonu», а праз два гады «Historyja Swiataja abo Biblejnaja Nowaha Zakony» В.Гадлеускага. Аутар иаказау вял i к ¿я магчымасщ беларускай мовы' у жанры б1блшнай псторьп. В.Гадлеуск-i пераклау «Catyry Ewangeliji: ■i Apostalskija Dzieji»(1939 г.).

• Кнт для набажэнства. Тэалаггчная аппаратура. Першы мшптоушк на беларускай мове «Boh z nami» быу укладзены i выдадзены Б.Пачобкам (1915 г.). Чарговы маЛ1тоу1ПК «Holas duszy» уклау K.CranoBÍ4(1926 г.), перавыдау

B.Гадлеуси (1934). Уласныя штэрпрэтацьп б1блшных сюжэтау «Ruzanec da Najswiaciejszaj Dziewy Maryi», «Piesni zalby...», «Daroha kryza», зроблены Я.Семашкев1чам. Я.Рэшаць уклау i выдау «Karotki katechizm día Bielarusau Kotalikou»(1927). У 1922 г. выйиш першыя KHiri па казнадзейству у трох тамах 1.Боб1ча «Niadzielasnija Ewanhielii i Nawüki». У жанры тэалогп i казнадзейства nánicanbi i выдадзены KHiri Б.Пачобю, А.Стаякев1ча, B.IilyroBÍ4a.

• Дынашка хрысщянскага гумашзму у навукова-публщыстычнай творчасць Рэлтйная фтасофш святароу прадстаулёна нешматлшм1 TBopaMi. Гэта доктарсшя дысертацьп, манаграфп, навукова-папулярныя брашуры i артыкулы.' Сярод найбольш значных - працы Ф.Абрантов^ча «Boh» (тэзюы фшасофска-багаслоускага xapaicrápy па праблемах пазнання Бога, сусвету, веры i чалавечай свядомасщ) i «Calawick»(T33ÍCHbi варыянт хрысщянска-каталщкай антрапалогп), Б.Пачобга «Czalawiek па wyzszynie swajej 1^пазсЬ>(праблема адносш душы i цела у чалавеку), Я.Тарасев1ча «Zio i

lakarstwa na jaho»(Bor, душа, чалавек у барацьбе супраць зла) i «Calawiek -sukalnik ВоЬа»(патрэба боскасщ у чалавеку), А.Станкев^ча «Na swiata matki...» (раскрываецца боскае паклжанне жанчыны-мащ, анал1'зуецца значэнне культу Maui у жыцщ беларускага народу). Праблема суадносш рэлтйнага i нацыянальнага разглядаецца у арт. 1.Боб1ча, К.Сваяка, У.Талочм, В.Гадлеускага. Пытанш паходжання нацьи, ix самакаштоунасщ разглядаюцца у книгах А.Станкев1ча «Хрысьщянства i Беларусю народ: спроба сштэзу», дзе рэлшйныя i нацыянальныя пачатю жыцця асэнсоуваюцца як цэласнае адзшства, i Я.Тарасев1ча «Bieiarusy u swiatle praudy», у якой анаднзуюдца прынцыпы хрысщянскай фшасофн i этьш.

Даследавант па zicmopui хрысщянства, ггсторьй i культуры Беларуси Публщыстыка. Працы па псторьй хрысщянства доктара тэалогп Я.Рэшаця «Z historyi Chryscijanskaj Apolohetyki», «Swiatyja» прасякнуты глыбоым разумением самаахвярнаст у ¡мя Бога, прынцыпам! хрысцшнскага аскетызму. Фундаментальную працу па ricTOpbii каталщтва «Акты и Документы относящиеся к устройству управления Римско-Католической Церкви в России» (да 1825 г.) выдау Я.Белагаловы, паклаушы асновы навуковага даследавання прававога станов1Шча каталщкай царквы. Асноуным матывам1 KHir А.Станкев1ча з'яуляецца роля хрысцгянства на развщцё беларускай культуры («Rodnaja mowa u swiatyniach», «Bieloruski chryscijanski ruch: histaryczny narys», «Хрысьцшнства i Беларусю народ: спроба сштэзу»), беларусю вызваленчы рух («Кастусь Калшоускк "Мужыцкая прауда" i ¡дэя незалежнасщ Беларусь, «Да ricTopbii беларускага пагптычнага вызвалення»), жыццё i творчасць дзеячау ricTopbii i культуры Беларусь Творы А.Станкевдча выконваюць перш за усё асветнщюя задачы, фармуюць хрысщянска-народны светапогляд. Заслугоувае yBari i публщыстыка А.Станкев1ча на старонках перыядычных выданняу. Побач з iM можна паставщь У.Талочку, талент якога праяв^уся у даследаваннях па псторьп каталщкай царквы абодвух абрадау i псторьп краю. Публщыстыка В.Гадлеускага прасякнута узнёслым, глыбоюм нацыянальным пафасам незалежшцшх ¡дэй. Творчая спадчына святароу выяуляе разнастайныя ыруни ix культурнай працы, якая грунтавалася на агульнай хрысщянска-дэмакратычнай платформе.

• Вера i патрыятызм як дамшантныя матывы творчасш святароу-шсьменшкау. Такая тэматыка у творчасщ святароу была нсгатыуна сустрэта савецкай крытыкай. Ix творчасць была амаль што невядомай, за ёю замацавалася азначэнне «клерикальная». У сувяз1 з гэтым перайначваецца духоуны сэнс лдтаратуры. Спалучэнне «нацыянальна-клерыкальная» творчасць святароу з'яуляецца беспадстаунае, ката ушчыць тагачасную канфесшную, палггычную:1 культурную сггуацьй. Творчая спадчына святароу, як!я узбагацш беларускую л1таратуру рэлтйна-нацыянальнай тэматыкай (Андрэй Зязюля, Ka3iMip Сваяк, Янка Былша, Вшцук Адважны, Петра Просты, Язэп Рэшаць) каштоуная глыбокай духоупасцю, паэтызацыяй вышыш чалавечага жыцця. Галоуныя матывы ix творчасщ - набходнасць пазнання Бога, духоунае удасканальванне, пашырэнне хрысщянскай марагп i мацаванне веры. У

рэчышчы гэтых праблем распрацоувалася патрыятычная тэма, галоуны пафас якой -• Бог 1 Айчына.

высновы

1. Працэсы этшчнай (нацыянальнай) щэнтыфпсацьн беларускага юпру адбываюцца у першым 20-годдз1 XX ст. ва умовах складанага этнаканфесшнага руху. У культурна-грамадсюм 1 пал1тычным жыцщ гэтага часу фармуецца адна з уплывовых структур - беларускае каталщкае духавенства, якое у 1917-1939 гг. выступша аргашзавапай ¡дэйнай сшай з сваей праграмай дзейнасщ, што рабша своасабл1вы уплыу- на выпрацоуку канцэпцьп развщця нацыянальнай культуры 1 беларускага культурна-грамадскага жыцця у цэлым. Беларусюм! каталщгам1 святарам! быу прапанаваны альтэрнатыуны, духоуна-эвалюцыйны метад пераробю грамадства праз паглыбленае развщцё культуры, навую, асветы[1; 2; 8; 10; 11; 13; 14; 16; 17].

Для культурная сацыялтцьп беларускага каташцкага духавенства характэрны бьин разнастайныя вщы I функцьй культурна-грамадскай дзейнасщ, ¿стотным! кампанентам1 якой высупаюць веды, адукацыя, выкладчыцкая праца, асветная дзейнасць у параф 1ях, удзел у рабоце грамадсюх 1 палшычных аргашзацый, рэдакцыйная 1 выдавецкая праца. Таклм чынам, культурна-асветнщкая дзейнасць святароу падзяляецца на нерэдтйную (навуковая -Я.Белагаловы, Б.Пачобка, Я.Рэшаць, А.Станкев1ч, У.Талочка; л1таратурна-мастацкая - А.Зязюля, К.Сваяк, Я.Былша, П.Просты, В.Адважны; дзяржауная -В.Гадлеусю, А.Станкев1ч, У.Талочка, М.ПятроускО 1 рэл!пйную (культавая 1 пазакультавая). Вышкам культавай дзейнасш з'яуляецца задавальненне рэлМйных патрэбау 1 пашырэнне рэлтйнай свядомасщ, з чым меу справу кожны святар у парафп. Пазакультавая дзейнасць святароу ажыццяулялася у духоунай сферы (тэалопя, штэрпрэтацыя дагматау, напулярызацыя рэл1гшных ¡дэй, пераклад рэлшйнай л1таратуры - Ф.Абрантов1ч, 1.Боб)ч, Ф.Будзька, В.Гадлеусм, Б.Пачобка, Я.Рэшаць, Я.Семашкев1ч, А.Станкев1ч, К.Стапов1ч >1.Тарасев1ч) 1 у сферы практычнай (выкладаппе багаслоусюх дысцьшлш у духовных навучальных установах - А.Дамброусю, С.Глякоусю, К.Кулак, А.Неманцэв1Ч, Я.Рэшаць, Л.Хвецька; удзел у рабоце рэл1пйных аргашзацый; прапаганда хрысщянскай марал1 праз друк - Ф.Абрантов1Ч, А.Неманцзв1ч, Б.Пачобка, А.Станкев1Ч, Я.Тарасев1ч, Л.Хвецька).

Каталщшя святары ведал1 духоуныя патрэбы народа 1 валодал1 найбольш моцным сродкам уздзеяння на грамадства - словам. Трансляции Слова Божага у роднай мове было асноуным творчым фактарам дзeйнacцi бсларуск1Х святароу у культурным працэсе. Слова Божае было наюравана на абуджэнне рэлишнай свядомасщ, лшвщацыю элементарнай нешсьменнасщ у пытаннях веры, рашгп, хрысщянскай марал1, нешсьменнасщ, якая бытавала у народзе з прычыны адсутнасщ адпаведнай лггаратуры, казанняу I набажэнствау на беларускай мове. Роднае слова стварала перашкоду у дэнацыянал1зацы1 народу з боку шавшстычна настроеных колау, абуджала i разв1вала нацыянальную

свядомасць i годнасць, дапамагала патрыятычнаму самасцвярджэнню народа i тым самым ратавала яго самабытнасць i культуру [I; 3; 4; 11; 13; 16; 17].

2. Беларусия каталщюя святары у сваёй культурна-асветшцкай дзейнасщ арыентавашся на Kiiiri Святога ГПсання, царкоуныя каноны i вучэшп айцоу Царквы, на падставе чаго абгрунтоувал1 права кожнага народу на свае рэтпйнае жыццё i самавызначэнне [10; 11; 13; 17].

3. Прычынам1 разрозненасщ беларускага нацьынальнага руху святары л1чыл1 дзяржаунае, канфесшнае i культурнае супрацьстаянне (Усход - Захад) больш моцных у пал1тыка-эканам1чных i культурных адносшах дзяржауных утварэнняу. У TaKix умовах рэашзацыя беларускай 1ДЭ1, згодна з ix поглядам1, магла быць ажыццёулена праз краевую самастойнасць(У.Талочка, 1.Боб1ч, С.Глякоусю); шляхам аб'яднання беларусмх нацыянальных аргашзацый з разлкам на сумесную барацьбу паняволеных народау-суседзяу (Л.Сташсев^ч, К. Сваяк, Я.Германов¡ч, Я.Рзптаць, Н.Т1Тутов1ч, А.Щкота), шляхам выпрацоум незалежнщкай, нацыянальнай даалоги (В.Гадлеусю)[2; 8; 17].

Царкоуную yniio святары успрымал1 не у яе пстарычным i паштычным аспекце, а згодна евапгельсюм запаветам. Такая утя, на ix думку, магла б стаць адной з найбольш спрыяльных для беларусау тыпау веравызнання [7].

4. Культурная спадчына беларусих кагалщюх святароу уяуляе сабой з'яву пааянарнай духоунай актыунасщ творчай элггы. 1х л1таратурпая дзейнасць узбагацша жанры беларускай рэшгшнай лггаратуры. Створаны бьш пераклады з латыш, польскай, царкоунаславянскай, грэцкай мовау на беларускую мову тэкстау Святога ГПсання i лпурги, катэх1змау, мал1тоун1кау, Новага Запавету (AJIicoycKÏ, Ф.Грынкев'ш, В.ГадлеускГ) i уласна беларусюя распрацоук! малтушкау, катэх1змау, казанняу, чытанак i шшых кшг для набажэнства, у ягах глыбока уючвалкя абставшы часу, спецыфка народнай свядомасщ i рэлшйных патрэбау (Б.Пачобка, Я.Семашкев5ч, К.Сваяк, Я.Рэшаць, В.Гадлеусю, В.Шупдач, А.Станкев1ч, I.Booiq) [1; 4; 6; 8; 11; 12; 13; 14; 15; 17].

5. Навукова-публщыстычная творчасць беларусюх святароу разв1валася у кантэксце хрысщянскага гумашзму. Фшасофсшя i тэалапчныя даследаванн! Ф.Абрантов1ча,- К.Сваяка, Я.Тарасев1ча, Б.Почобга, А.Станкев1ча,' У.Талочп стаял i ля вытокау фармаваиня беларускай рэлтйнай фшасофп. Галоуная ix тэматыка - тэадыцыя, этнадыцыя i хрысц1янская антрапалопя. У бояьшасщ -гэта ¡нтэрпрэтацьи вучэння Фамы з Актну, аче разам з тым, пры больш уважл1вым прачытанш можна прасачыць у ix своеасабл1вы сштэз заходнееурапейскай каталщкай фшасофп (Jle Сенн, Дж.Чэстэртон, Ж.Марытэн) i рускай рэлтйнай фшасофп канца XIX-пач. XX ст.[8;10; 17].

Значную навуковую каштоунасць маюць працы святароу па псторьп хр?,1сц1янства увогуле i хрысщяяства на Беларуа, а таксама па ricTopbii i культуры Бeлapyci. Культура Беларуа разглядаецца iMÏ з пазщый дамшуючай i творчай сшы хрысщянства. У аснову даследаванняу па ricTopbii Беларуа пакладзена нацыянальная канцэпцыя псторьп (Я.Рэшаць, А.Станксшч, У.Талочка) [4; 7; 8; 17].

Творчая спадчына святароу-шсьменншау узбагацша беларускую лп'аратуру духоунай праблематыкай. Вызначальныш матывам1 i вобраза.\п ix творчасщ бы;л вера i патрыятызм - Бог i Бацькаушчына. Меркаванне, што такая лпаратура была клерыкальнай, не адпавядае сутнасщ справы i болыласщ фактам [1; 4; 6; 12; 16].

Навукова-лиаратурная творчасць, рэал1зацыя духоунага патэнцыялу у рэдакцыйнай i выдавецкай дзейнасщ ажыццяулялася святарам! у двух юрунках: вывучэнне i пашырэнне хрысгцянскай марал1 i абуджэнне свядомасщ народу. У тых жа юрунках праводзшася душпастарская праца у параф!ях[1; 2; 3; 4; 5; 9; 11; 12; 13; 14]. ■

6. Спадзяванш беларусих каталщюх святароу на Апостальскую сталщу не спраудзшся. Далёкай яна была ад патрэб беларусюх каталшоу, пра што сведчыць i Канкардат 1925 г. М1Ж Ватыканам i урадам Польшчы i адносшы да ix з боку польстах дзяржауных i рэлтйных уладау [1; 2; 3; 4; 5; 8: 9; 11; 13; 15].

Навуковы патэнцыял, ¡нтэлект, аргашзатарсюя здольнасц1 i апостальси талент беларуск1х катал1цк1х святароу был! мала запатрабаваны сва!м народам, што абмежавала ix творчую дзейнасць [8; 11; 13; 15].

Таюм чынам, ад пачатку XX ст. i да 1939 г. уключна актыуны удзел у сацыякультурным працэсе прымал1 беларусюя катал ¡цк!я святары. Ix дзейнасць, згодна праведзенаму даследаваиню, разглядаецца як цэласная з'ява. Гэтым вызначаецца аб'ект даследавання - культурная дзейнасць асэнсоуваецца як пол1фашчная, напоуненая глыбоюм сэнсам форма ¡снавання i як вын1к творчай, духоунай i практычнай працы, што у псторьп беларускай культуры з'яуляецца своеасабл1вым знакам вышын1, феноменам, агульначалавечыя Kaimoynacui якога бясспрэчныя. Дзейнасць беларусюх ката.'пцк1х святароу уяуляе сабой ютотны набытак беларускай культуры, узбагачае i множыць у. тэарэтычным аспекце шварыянтнасць мадэляу нацыянальнай культуры, у пстарычным - раскрывае адну з маладаследаваных старонак культуры Бе л ару ci.

СП1С АПУБЛ1КАВАНЫХ ПРАЦ

1. Трацяк Янка. Роля беларуск1х святароу у адраджэнш роднай мовы// Гарадзенск!я запгсы: crapouKi ricTopbii i культуры/ Гал. рэд. П.Сцяцко -Гародня, 1993. - Вып. 1. - С. 66-71.

2. Трацяк Янка. «Палетку нашага араты...»//Гарадзенсия зашсы: cTapoHKi псторьп i культуры/Тал. рэд. П.Сцяцко - Гародня, 1993 - Вып.1- С. 115-119.

3. Трацяк Янка. Беларусюя святары Гарадзеншчыны// Наш радавод: Матэрыялы м!жнародных псторыка-краязнаучых чытанняу, Лща, 24-26 лшеня, 1993 г. - Шда, 1994. - Кн.6. - С. 106-115.

4. Трацяк Янка. Волаты духа, веды i сьвятасьщ// Сьв1цязь. - Гродна, 1994. - № 1,-С. 75-85.

5. Трацяк Я. Беларуская настаушцкая сем1нарыя у Барунах (1920-1922 гг.) i яе значэнне для развщця беларускай школы// Ашмяншчына: псторыя i

сучаснасць: Матэрыялы навукова-практычнай краязнаучай канферэнцьй, Ашмяны, 15 кастр.,1993 г. -Гродна: Ашмяны, 1995. - С. 87-89.

6. Трацяк Я. «...Чалавекам быу ён простым»// Сьвщязь,- Гродна, 1995.- № 1. -С.66-70.

7. Трацяк Янка. Царкоуная Ушя у ацэнцы беларуспх катал пдах святароу (2030-ых гг. XX ст.)// Наш радавод: Матэрыялы м1жнародн. навук. канф. «Пстарычная памяць народау ВКЛ \ Беларуси», Гродна, 3-5 лшеня, 1996 г./

. Укл. Д.Карау. - Гродна, 1996. С. 399-403.

. 8. Трацяк I. Доктар тэалогп а. Янка Тарассв1ч: жыццё I творчасць// Шчучыншчына: мшулае I сучаснасць: Матэрыялы навук.-практ. краязн. канф., Шчучын, 24 сакавка, 1995 г. -Шчучын: Гродна, 1997.-С.145-154.

9. Трацяк II. Этнаканфесшныя праблемы у культурным жыцщ Гродзеншчыны (першая трэць XX ст.)//Этнасацыяльныя 1 культурныя працэсы у заходшм рэпёне Беларуси псторыя I сучаснасць: Матэрыялы рэспубл. навук. канф., Гродна, 5-6 снежня, 1997 г./ Пад рэд. Ш. Крэня. - Гродна, 1998. - С. 256260.

Ю.Трацяк Янка. Рэлщшны сэнс нацыянальнага// Полымя. - 1998. - № 9. -С.224-238.

11.Трацяк Янка. Беларускае духавенства (пач. XX ст. - 1930-я гады)// Беларуси пстарычны часошс. - 1999. - N° 2. - С.41-48.

12.Трацяк 1.1.1льдефонс Боб1ч. - шсьмсншк, святар, тэолаг// 3 псторьп вякоу 1 .пакаленняу 1уеускага краю: Матэрыялы навукова-практычнай канферэнцьй, 1уе, 15 лютага, 1998 г./ Пад рэд Ш.Крэня. - Гродна: 1уе, 1999. - С.186-190.

13.Трацяк Янка. Беларускае духавенства у першай палове XX ст.// В1а1оги5,к1с Ъе&туХу ЬЙБЮгусгпе. -В1а1уз1ок, 1999.-№ 12. -8.59-79.

Н.Трацяк Янка. Роля Брашслава Эшмах-Шыгплы у фарм1раванш беларускага каталщкага духавенства// Беларуска-АШагиШешса: Кн. 15: На шляхах да узаемапаразумення / Рэд. А. Мальдзю. - Мшск: Беларуси кшгазбор, 2000. -

. С.284-287.

15.Третьяк Янка. Белоруссия: религия и общество в прошлом и настоящем// Религия и права человека. На пути к свободе совести: Сб.ст./Под ред. С.Б. Филатова. - М.: Наука, 1996. - Кн.З: - С. 232-255.

16.Трацяк Я. Роля беларусюх святароу у адраджэнш нацыянальнай культуры// Культура у Рэспублщы Беларусь: .псторыя, сучасны стан I перспективы развщця: Тэз. дакл. Рэспублш. навук. канф., Мшск, 26 студз., 1993 г. - Мшск, 1993.-С. 108-110.

17.Трацяк Янка. Нацыянальная ¡дэя у штэрпрэтацьн беларусих каталщюх святароу// Беларуская нацыянальная ¡дэя: Тэз. м!жнарод. навук. канф., Гродна, 17-18 красав., 1999 г. Гродна- 1999.-С.53-54.

РЭЗЮМЭ

Трацяк1ван 1ванав1ч КУЛЬТУРНА - АСВЕТН1ЦКАЯ ДЗЕЙНАСЦЬ БЕЛАРУСК1Х КАТАЛ1ЦК1Х СВЯТАРОУ (пачатак XX ст. - 1939 г.)

Ключавыя словы: беларускае каталщтва, вера / патрыятызм, духоуна-эвалюцыйны, тварыянтнасць, ткультурацыя, гамшетыка, культурная сацыялгзацыя, набазкэнствы, казанш, рэлШйна-нацыянальны, самасвядомасцъ, сацыякультурны, хрысщянская антрапалогш.

Аб'ектам даследавання з'яуляецца практичная культурная дзейнасць (вщ, структура, функцьй) 1 духоуная спадчына беларусюх каталнщх святароу (перакладная I рэлотйная лЬаратура, навукова-публщыстычныя працы, друк, карэспандэнцьп, маетацкая лпаратура). Прадметам - асветшщая I рэлтйна-нацыянальныя праблемы дзсйнасщ святароу у кантэксце культурна-пстарычнага працэсу.

Мэта даследавання - вызначэнне рсип 1 месца ку льтур н а- ас в етн щ к ай дзейнасщ 1 творчай спадчыны беларусюх кaтaлiцкix святароу у псторьп беларускай культуры 1 садыякультурным працэсе даследуемага перыяду.

Метадалапчнай асновай даследавання паслужыл! прынцыпы пстарызму, навуковай аб'ектыунасщ, выкарыстанне метадау дынам1чнай культуралогп з улшам пстарычна-генетычнага 1 кампаратыунага метадау, параунальцага \ каузальнага анашзу, дыдактычнага, герменеутычнага, лшплстычнага, л ¡тар ату р аз н ау ч ага 1 шшых агульнанавуковых \ больш спецыф1чных метадау.

Упершыню у навуковай лггаратуры сктэмна разглядаецца культурная дзейнасць бeлapycкix каталщюх святароу, вызначаецца яе асветнщю, рэлтйны 1 нацыянальны характары, а менавгга: даследуецца працэс нацыянальнай щэнтыфкацьп, праводзщца перыядызацыя творчай дзейнасш святароу, вывучаецца ¡х культурна-апостальская праца у параф!ях, манастырах, навучальных установах, а таксама функцыянальны удзел у культурна-грамадсюх 1 пал^ычных аргашзацыях, даследуецца ¡х рэдакцыйна-выдавецкая дзейнасць, ажыццяуляецца культуралапчны анал1з творчай спадчыны, уводзщца у навуковы ужытак дзейнасць 1 творчасць У.Талочю, Б.Пачобю, Я.Белагаловага, В.Шутов1ча. Высновы дысертацьй аспрэчваюць стэрэатыпы поглядау, яюя склшися у вышку тэндэнцыйнага асвятлення дзейнасщ беларускага духавенства як антынароднай I рэакцыйнай алы. Вынш 1 палажэшй дысертацьй могуць быць выкарыстаны з мзтай далейшага даследавання персанашяу а таксама спецыф1чных навуковых юрункау у гатне фшасофн, тэалогп, псторьп культуры 1 лааратуры, пры нашсанш навуковых абагульняльных прац, навучальных дапаможшкау, у выкладанш псторьп \ культуры Беларусь

РЕЗЮМЕ

Третьяк Иван Иванович КУЛЬТУРНО - ПРОСВЕТИТЕЛЬСКАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ БЕЛОРУССКИХ КАТОЛИЧЕСКИХ СВЯЩЕННИКОВ (нач. XX в. -1939 г.)

Ключевые слова: белорусское католичество, вера и патриотизм, духовно-эволюи,ионный, инвариантность, инкультурация, гомилетика, культурная социализация, богослужение, проповедь, религиозно-национальный, самосознание, социокультурный, христианская антропология.

Объектом исследования является практическая культурная деятельность (вид," структура, функции) и духовное наследие белорусских католических священников (переводная и религиозная литература, научно-публицистические труды, периодика, корреспонденции, художественная литература). Предметом - просветительские и религиозно-национальные проблемы деятельности священников в контексте культурно-исторического процесса.

Цель исследования - определение роли и места культурно-просветительской деятельности и творческого наследия белорусских католических священников в истории белорусской культуры и социокультурном процессе исследуемого периода.

Методологической основай исследования послужили принципы историзма, научной объективности, использование методов динамической культурологии с учётом историческо-генетического и компаративного методов, сравнительного и каузального анализа, дидактического, герменевтического, лингвистического, литературоведческого и других общенаучных и специфических методов.

Впервые в научной литературе системно рассматривается культурная деятельность ; белорусских католических священников, определяется её просветительский, религиозный и национальный характер, а именно: исследуется процесс национальной идентификации, проводится периодизация творческой деятельности священников, изучается их культурно-апостольская работа в приходах, монастырях, учебных заведениях, а также функциональное участие в культурно-общественных и политических организациях, исследуется их редакционно-издательская деятельность, осуществляется культурологический анализ творческого наследия священников, вводится в научный оборот деятельность и творчество В.Толочки, Б.Почобки, И.Белоголового, В.Шутовича. Результаты диссертации оспаривают стереотипы взглядов, сложившихся в результате тенденциозного освещения деятельности белорусского духовенства как антинародной и реакционной силы. Выводы и положения диссертации могут быть использованы для дальнейшего исследования персоналий, а также специфических научных направлений в области философии, теологии, истории культуры и литературы, при написании научных обобщающих трудов, учебных пособий, в преподавании истории и культуры Беларуси.

THE SUMMARY

Tratziak Yan

CLLTURAL-ENLIGHTENING ACTIVITIES OF BELARUSIAN CATHOLIC PRIESTS (beginnig XX c. - 1939)

Key words: Belarusian Catholicism, faith and patriotism, spiritual-evolutionary, invariety, inculturation, homilctics, cultural socialsation, service, prayers, religious-national, selfconsciousness, sociocultural, Christian antropology.

The Object -of investigation is practical cultural activities (kinds, structure, functions) and spiritual heritage of Belarusian catholic clergymen (translations and religious literature, scientific-publicising works, periodicals, correspondence, works of letter and art). ~ j

The Subject of investigation is educational and religius-national problems of the priests activities in the context of cultural-historical process.

The aim of investigation is to define the role and place of cultural-enlightening activities of Belarusian catholic clergymen in history of Belarusian culture and sociocultural process of the period under investigation.

Methodological basis of the research are the principles of historism, cultural objectivity, supported by the methods of dynamic culture studies, historical-genetic and comparative methods, causual analysis, didactic, hermeneutic, linguistic, literature studies and the other general scientific and more specific methods. .

For the first time in scientific literature the cultural activities of Belarusian clergymen ase investigated, their enligtening (educational), religious and national character is defined, id. est. the process of national identification is under research, the periodisation of their creative activity is made, the priests cultural-apostle (or missionary) work in the parishes, monasteries, educational establishments together with functional participation in cultural-public societies and political organisations are studied, their editorial-publishing activitiy is under investigation, culturological analysis of created inheritance is made, activity and creativity of U.Talochka, B.Pachobka, Y.Belagalovy, V.Shutovich are taken into scientific usage.

The conclusion of the thesis overcomes the stereotypes of those points of view which had been formed as a result of tendencious définition of the activities of Belarusian clergymen as antinational and reactional force. The arguments and results of the thesis can be used with the purpose of further research of the personalities, as well as of specific scientific trends in the field of philosophy, theology, history of culture and literature, for writing scientific generalising works, manuals, while teaching History and Culture of Belarus.

Подписано в печать 14.11.2000. Формат 60x84/16. Бумага офсетная № 1. Печать офсетная. Гарнитура Школьная. Усл.леч.л. 1,10. Тираж 85 экз. Заказ 359

Гродненский государственный университет имени Янки Купалы. ЛВ № 96 от 02.12.97 г. Ул. Ожешко, 22,230023, Гродно.

Отпечатано на технике издательского отдела Гродненского государственного университета имени Янки Купалы. ЛП№ 111 от 29.12.97 г. Ул. Ожешко, 22,230023, Гродно.