автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.22
диссертация на тему: Лексические и словообразовательные особенности "Таърихи Байхаки" Абулфазла Байхаки

Текст диссертации на тему "Лексические и словообразовательные особенности "Таърихи Байхаки" Абулфазла Байхаки"

МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ РЕСПУБЛИКИ ТАДЖИКИСТАН ХУДЖАНДСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ

имени академика Б.Г. Гафурова

04.20 0.4 1 8229 "

Кенджаев Юсуф

Лексические словообразовательные особенности «Таърихи Байхаки» Абулфазла Байхаки

10.02.22 - Языки народов зарубежных стран Европы, Азии, Африки, аборигенов Америки и Австралии (таджикский язык)

Диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук

Научный руководитель кандидат филологических

наук, доцент: А. Хасанов

Худжанд - 2004

Мундари^а

Муцаддима............................................................ 4-16

Боби I. Таркиби лугавии «Таърихи Бащацй»..... ........ 17-55

1.1. Калимадои аслан тоники......... .............. 17-23

1.2. Калимах;ои ицтибосй............................ 24-26

1.2.а. Калима^ои юнонй............ ...................26-28

1.2.6. Калима^ои з^индй........... ................... 28-30

1.2.в. Калима^ои арабй............................. 30-39

1.2.г. Ицтибос аз забон^ои дигар....... ...........39-43

1.3. Тагйироти маъной............ ...................44-48

1.4. Муносибати таркиби лугавии «Таърихи Бащацй» бо гуипдои ^озираи то^икй..... ....... 49-55

Боби II Гурузр^ои лугавй — маъной......................... 56-89

2.1. Сермаъноии во^ид^ои лугавй....... ........... 56-70

2.2. Муродифот....................................... 70-71

2.2.а. Муродифоти исм^о.......... .................. 71-74

2.2.6. Муродифоти дигар ^исса^ои номии

нутц................... ................................. 74-76

2.2.в. Муродифоти феъл........... ................. 76-83

2.3. Калима^ои зидмаъно.......... ................. 83-88

2.4. Калима^ои омонимй.......... ................. 88-89

Боби III Калимасозй дар «Таърихи Бай^ацй».............. 90-141

3.1. Розгой калимасозии исм........................ 90-95

3.2. Роз^и морфологии калимасозии исм........... 95-97

3.2.1. Калима^ои сохта.............................. 97-98

3.2.1.а. Пасванд^ои исмсоз ........................ 99

3.2.1.а.а. Пасвандз;ое, ки номи шахе

месозанд................................................ 99-102

3.2.1.а.б. Пасванд^ое, ки исми макон

месозанд................................................ 102-104

3.2.1.а.в. Пасванд^ое, ки муносибати

субъективонаи гуяндаро мефа^монанд.............. 104-106

3.2.1.а.г. Пасванд^ое, ки номи ашё

месозанд................................................ 106

3.2.1.а.г. Пасванадое, ки исми маъни

месозанд................. ...............................106-109

3.2.1.6. Пасвандх;ои сифатсоз......... ............... 109-113

3.2.1.в. Пешванд^ои калимасози исму

сифат................... ................................. 113-115

3.2.1.г. Калимасозии феъл.......... ................. 115-116

3.2.1.г.а. Феълз$ои рехта.......... ................. 116-119

3.2.1.Г.6. Феълз^ои сохта.......... ................. 119-122

3.2.2. Калима^ои мураккаб дар «Таърихи

Бащацй»............................................... 122-127

3.2.2.а. Калима^ои мураккаби навъи

двандва.................. .............................. 128-129

3.2.2.6. Калима^ои мураккаби навъи

татпуруша................. ............................ 129-135

3.2.2.в. Калима^ои мураккаби навъи

базуври^й.............................................. 135-141

Хулоса................................................................. 142-145

Руихати осори таздощй............................................... 146-156

Муцаддима

Маълум аст, ки забони тоники аз чумлаи забощои щадимы дунё ^исобида шуда, дар даврадои мавчудияти худ имконият^ои васеи лугавй ва сарфию на^вй дошт ва дар ифодаи чузъитарин тобиидои маъной захираи бои лексикиро соз^иб буд. Он дар тули дурударози таърихй роз$и пурпечутоби инкишофро аз cap гузаронида, дар натичаи бархурд бо забощои гуногуни дунё агар, аз як тараф, доираи таркиби лугавии худро васеъ намуда бошад, пас, аз чониби дигар, худ низ дар такмили таркиби лугавии забощои дигар ^иссаи босазо гузоштааст.

Албатта, дарачаи родёбии калима^ои бегонаи ба забони тоники дохилгардида мисли духули вожатой тоники ба забощои гайр дар з^амаи давру замон як хел набуд. Ба сифати далел метавон истифодаи возродои лугавиро дар рузгори А.Фирдавсй ва давраз^ои минбаъда мисол овард. Дар «Шозщома»-и безаволи шоири номбурда, ки баёнгари дороию сарватмандии забони тоники буда, аз чирадастии Фирдавсй дар арсаи сухан ша^одат меди^ад, унсур^ои ицтибосии арабй з^амагй дар з^удуди 800 калима бошанд, (ниг.35, с.54) пас дар назму насри аср^ои минбаъда шумори ощо чанд маротиба афзуда, на тан^о боиси ба арсаи фаромушй рафтани во^ид^ои аслии точикй гардид, балки мучиби мураккаб гаштани забон ва дар ин замина сабаби зуз^ури сабки нави ироцй шуд. Огози ин дигаргуниро муз<;аеди^он нимаи дуюми асри XI дониста, ривочашро садаи дувоздаз^ум з^исобидаанд. Агарчи дар давраи ёдшуда оташи гармкунандаи бозори забони форсй, ки дар Хуросон афрухта шуда буд, хомуш намегашт, вале «дар асри XI ва баъд тафаннун дар тацлиди удабои эронй ва тозй зиёдтар аз андоза ва з^адди табий ривоч гирифт ва мувозанаву сачъ ва чумлаз^ои мутародиф, ки дар насри Балъамй ё дигарон ба заз^мат ё ба нудрат метавонистем намунае аз онз^о пайдо кунем, дар царни панчум ба з^адди вофир пайдо омад, хутбаз^ои тулонй бо мувозанаву сачъ ва цофияву ибороте дорой чумлаз^ои мутародиф ва итнобз^ои белузум ба вучуд омад ва барои ба чомеа бурдани ин мацосир ва ба з^усул пайвастани ин та^олид ногузир шуданд,

ки аз калимадо, луготу амсолу ашъору чумладои арабй вом намоянд ва ин маънй боне шуд, ки дар насри форси, ки дар царни чадорум ва нимаи аввали ^арни панчум саде панч лугати тозй беш надошт, дар нимаи садаи царни панчум аз саде панчод низ тачовуз кард» (155, С.214-215).

Мудаммад Тацй Бадор дар чои дигар насри форсии дариро аз лидози сабку шеваи нигориш ба шаш табака чудо намуда, давраи Сомонй, Разнавиву Салчуции аввал, Салчуции дувуму Хоразмшодиён, давраи сабки иро^й ва насри санъатй, давраи бозгашти адабй ва содданависй чудо намудааст. «Дар давраи Разнавй ва Салчуции аввал насри арабй дар насри форей асар карда, чумладо тулонй шуд ва лугати арабй ру ба зиёдй гузошт» (155, с. дол). Дар давраи мазкур агар дар назм шоироне чун Асадии Туей, Умари Хайём, Носири Хусрав, Муиззй, Фахриддини Гургонй, Анварй, Масъуди Саъди Салмон ва монанди индо арзи дастй намуда, осори гаронбадое аз худ боцй гузошта бошанд, пас дар наср таълифоти таърихй («Таърихи Бащацй»-и Абулфазли Бащацй, « Зайну лахбор »- и Гардезй), илмй («Тарчумонулбалога»-и Родуёнй, «Х^адоицусседр» -и Рашиди Ватвот), бадеиву пандуахлоцй («Калила ва Димна»-и Абулмаолй, «К,обуснома»-и Кайковус, «Сафарнома» ва «Зодулмусофирин»-и Носири Хусрав, «Наврузнома»-и Умари Хайём, «Синдбоднома»-и Замири Форёбй) ба вучуд омада, дар кадоме баробари содиб будан ба хусусияти умумй боз дорой хусусиятдои алодида буданд. Агарчи то дол хусусиятдои баъзе аз осори зикргашта мавриди тадлили мудаадицон царор гирифтааст (ниг.55, с.6), вале наметавон аз он манзараи комили таркиби лугавй ва сохти грамматикии давраи мазкурро ба таври равшан ба худ тасаввур кард, у^оло силсилаи калони осоре нигарони тадлилу тадцицанд, ки на тандо ба ошкор гардидани долати забони давраи мавриди тадлил кумак мерасонанд, балки боз дар пурраву комил шудани маводи фардангдо ёрии калон ходад расонид. Мадз ин нуктаро дар мадди назар дошта, мудаодщи шинохтаи Эрон Маадии Мудаеди^ таъкид мекунад, ки «то вацте луготу таркиботу таъбироти забони форси, ки дар мутуни назму

наср пароканда аст, наметавон як фарданги луготи ^омеъ ва комил барои забони форсй дар даст дошт. Аз ин чщат бар касоне, ки дар забону адабиёти форсй ба бадсу таздиц мепардозанд, лозим аст, ки дар матнеро, ки мавриди мутолиа ва тад^иц rçapop медиданд, лугати онро чамъоварй ва мураттаб кунанд, то дар оянда маъхазу манобеи фардангнависон бештару комилтар бошанд ва ба осонй битавонанд аз ондо истифода

кунанд» (171, с. 119).

Абулфазл Мудаммад ибни Х^усайни Байда^й, ки аз шогирдони бедтарини раиси девони рисолати Махмуд и Разнавй-Хоча Абунасри Машкон буда, дар замони салтанати Абдуррашид ухдадори раиси девони номбурда мегардад, рисолае дар таърих таълиф намуд, ки дар он додисоту воцеот тавассути ба кор овардани унсурдои ба маърифати диссй таъсиркунанда баён гаштааст. Ин тарзи нигориши муаллиф чун намунаи хуби таърихнигории асримиёнагии форсу то^ик минбаъд сабаби шудрат пайдо кардани таърихномаи мазкур гардида, мудаедицону тасдедгарони мутуни таърихй мадз ин чанбаи нигориши муаллифи ёдшударо дар назар дошта таъкид кардаанд, ки «барои навиштани таърих тандо доштани мавод кофй нест, дунаре дам лозим аст, аз ин мавод истифода кунад, яъне иншое, ки битавонад гузаштаи мадвшударо пеши чашми ояндагон мучассаму мадсус созад ва дунари Байда^й ин чост. Дар навиштадои цадим камтар китобе аст, ки битавонад ба куднагии забон ин цадар ба хонандагони худ чазаба дошта бошад ва дар хонандае ба шарти ошной ба забон онро бо иштиёц ва бидуни касолату малол бихонад. Х^унари Байдацй авчи балогати тобиши форсй ва бедтарин намунаи дунари иншоии пешиниён аст, ки забонеро дар соддагй мечу ста» (154, с. 608).

Мувофи^и ахбори сарчашмадои асримиёнагй, Абулфазли Байдацй дар тули даёту фаъолияташ як силсила таълифоти гаронбадое эчод намуда будааст. Яке аз чунин таълифоташ «Зинатулкуттоб» ном дошта, аз хусуси расму русуми дабирй бадс мекардааст. Уцайлй дар асараш «Осорулвузаро» китоберо бо номи «Мацомоти Абунасри Машкон» ба Байдацй нисбат додааст. Худи Абулфазли Байдацй дар ду чои

«Таърихи Бай^ацй» аз рисолаи «Ма^омоти Ма^мудй» ёдовар шудааст. Мутаассифона, аз осори адиб ва муаррихи маъруфи ёдшуда тащо «Таърихи Бай^ацй» боцй мондааст, ки он цисме аз рисолаи си^илдаи «Таърихи Оли Сабуктегин» ба шумор мерафтааст.

«Таърихи Бащацй» аз чумлаи бе^тарин ва мукаммалтарин рисолае зщсоб меёбад, ки оид ба таърихи азди Султон Масъуд ба^с карда, баробари ин аз хусуси Саффориён, Сомониён, Салчу^иён ва а^ли адабу шуарои даврони фармонравоии он^о маводи чолиби дигдеатеро доро будааст.

Ало^амандона ба ин масъала цайд кардан бамаврид аст, ки ин асар асосан таърихи сулолаи Газнавиёни нимаи аввали царни Х1-ро инъикос карда, дар он бехирадию фосиции шо^и рузгори муаррих Султон Масъуд бо тамоми па^лудояш нишон дода шудааст. Баробари ин дар асар, чунон ки дар боло ишора шуд, воцеа^ои пеш аз Газнавиён низ зимнан нацл гардидааст. Дар ин таърихнома, ки яке аз осори пурарзиши асримиёнагй ба шумор меравад, аз а^волу ахлоци Наср ибни Ащади Сомонй ва солдои охири салтанати хонадони Сомониён низ маводи чолибе дарч шудааст. Асар арзиши баланди эстетикию маърифатандузй дорад. Дар ^араёни зикри воцеа^ои муассир Бащацй адибону осори ощоро ёдоварй карда, илму хирадро ситоиш намудааст. Дар асар ба тафсили лав^а^ои бадей, зикри панду ахлоц дивдати махсус дода шудааст. Яке аз хусусият^ои му^ими ин китоб зикри ицтибоси фаровони ашъори Рудакист. Муаллиф байтной зиёди шоири номбурдаро барои тасдищ фикр^ои ахло^й ва тацвият додани ^анбаи тарбиявии воцеа^о овардааст. Аз зикри воцеа^ои таърихию адабй равшан мешавад, ки муаррих ба одаму одамгарй, хислат^ои неку ^амида, илму хирад, ахлоци пок, сул^у созгорй, дустию бародарй тава^чу^и беандоза доштааст. Дар ин таърихнома Бай^а^й касодии бозори илму зунарро ба таври возе^ нишон дода, аз хусуси бадахлоциву зиштии тинати адли дарбор, горату истисмор, зулму бедодии сармоядорон бо нафрат андешаронй мекунад. Бащацй дар ин асар гузоришоту ривоят^оеро низ

овардааст, ки мадсули шунидаю хонда^ояш растай д.

Дар бораи баъзе хусусиятдои лугавй ва грамматикии «Таърихи Бащацй» бархе аз мудаадицони таърихи забони форсй-тоники мацолаву тад^инот^ои илмй ба табъ расонида, дар ин самти омузиши таърихномаи мазкур ивдоми нахустин пеш гузоштаанд. Эроншиноси франсавй Ж. Лазар дар тадщ-щоте, ки ба забони осори давраи аввали ташаккули забони форсй — то^икй бахшидааст, як цатор хусусиятдои грамматикии «Таърихи Бащацй»-ро мавриди баррасй царор додааст (151.С.76-79, 139,141,224). Вале ^амин му^аодиц ро^еъ ба хусусият^ои лугавии таърихномаи зикршуда ишорае накардааст. Му^авдици ша^ири Эрон шодравон Му^аммад Тацй Ба^ор дар тадцицоти арзишманди худ «Сабкшиносй ё таърихи татаввури насри форсй» оиди чанд хусусияти лугавию грамматики, ба хусус мавриди истеъмоли луготи а^иб, во^ид^ои лугавии нави арабй, тартиби калима дар чумла, тарздои хоссаи истифодаи феъл, маврид^ои ихтисори ^узъ^ои чумла, ба кор овардани як шакли феълй ба чои дигар (феъли замони гузашта ба чои феъли замони дозира-оянда), корбурди фаровони масдари ноцис бар хилофи услуби нигориши авди пешин ва монанди ищо изгори ацида намудааст

(153,с.67-84).

Олими дигари тавонои Эрон Парвиз Нотили Хонларй ро^еъ ба масъалаи забони ниёгонамон дар царни XI ибрози назар карда, баъзе роадои ташаккули вожатой сохтаи ^иссадои номй (ниг.160,с.21,26,27, 33,34,43,44), феълй (ниг.160,с.45,46,52) ва калимаз^ои мураккабро (ниг. 160, с. 55,57,58,59,62,64,66,69,71,73) нишон додааст.

Мудаоди^и номбурда инчунин аз хусуси родной чамъбандии исмх,о (160, с.95), категорияи номуайяниву ягонагй (160, с. 169), сифат ва категориями он (160,с.126,150,154,156,220), шумора (160, с.134,140, 172), чонишин (160, С.178,191,198,203,204,206,372,435), PoWh ташаккули шакл^ои таркибии номй (159, с. 58,62,86,98,99,100), зарф^о (160, с.284,287,371), нидо (160,с.290,309,310,312), баъзе хусусият^ои синтаксисй (160, с.457,463,468,469,479) изгори андеша карда, дар

Байдацишиносй чандин хишти пухта гузоштааст.

Мудавдици дигари Эрон Сируси Шамисо дар «Куллиёти сабкшиносй» дангоми таващуф ба сермаъноии иддае аз феълдо, амсоли исто дан, сохтан ба маводи таърихномаи мазкур руй оварда, аз он чанд Чумларо ба сифати далел дар тад^и^оти арзишмандаш зикр мекунад.

Дар тадцщоти дигараш дамин муаллиф «Таърихи Байдацй»-ро аз «шодкоридои насри форсй» дисобида, таъкид мекунад, ки «насри ин китоб байнобайн аст, яъне дам дамой салобату фахомату соддагиву устувориву порсимадории адди Сомонй ва Разнавиро дорад ва дам мухтассоте аз наср дар доли назчи фаннй дар он аст, яъне омехтагии назму наср дорад, ки дар адди цабл марсум набуд»(167, с.48).

Дар чои дигар Сируси Шамисо рочеъ ба баъзе хусусиятдои грамматикии таърихномаи ёдшуда (167, с.38,208), калимадои ицтибосии арабй (167, с.51) ва монанди индо издори ацида намуда навиштааст, ки «лугати зебои форсй ва зарбулмасалдои ширин дар Байдацй бисёр аст ва пайдост, ки ин лугатдову масалдо дар забони мудовараи он рузгор марсуму мутадовил будааст...» (167, с.51)

Баъдан у нишонадои барчастаи сабки Байдациро, ки «Таърихи Байдацй» бо он навишта шудааст, як-як номбар карда, бо такя ба андешаронидои Мудаммад Тацй Бадор ондоро ба тарной зерин меорад:

1. Мавчудияти чумладои тулонй.

2.Тавсиф.

3. Зикри далел ва тамсилдо.

4. Тацлид ба насри арабй (дар шакли мафъул овардани феълдо дар замони гузаштаву дозира, истифодаи сачъ).

5. Ихтисори феълдо дар чумла.

6. Х^азфи цисме аз чумладо.

7. Навигарй дар истифодаи феълдо.

8.^амъ баста шудани чонишиндо (шумо-шумоён).

9. Лугат ва феълу истилодоти форсй-точикй (ниг. 167, с.51).

Надвшиноси барчастаи Эрон Хусрави Фаршедвард дар тадцицоти

пурциматаш «Ч[умла ва тадаввули он дар забони форсй» дангоми баёни тадаввули хелдои мухталифи чумладои содда (ниг. 170, с.146,175,232, 233,234,235) аз маводи «Таърихи Байдацй» ба сифати далел мисолдо оварда, кутодии чумладои соддаи таърихномаи мазкурро нисбат ба даврадои сонй таъкид менамояд. Олими номбурда аз хусуси мувофицати мубтадо бо хабар (ниг. 170, с. 229,256), чои аъзодои чумла (ниг. 170, С.225,228,386-395), истифодаи хабар бо феълдои ноцис (ниг. 170,с.244,245), дар ифодаи хабар омадани шакл^ои мухталифи феълй (170, С.403) ва монанди индо изгори ацида кардааст.

Мудащици номбурда дар як мацолаи худ, ки «Баъзе аз цавоиди дастурии «Таърихи Байда^й» ном дорад, оид ба табдили овоздо ба дамдигар дар таркиби калима ва баъдан аз байн рафтани ощо, ташаккули бархе аз калимадо бо ёрии унсурдои калимасоз ва феълдои таркибии номй, хусусиятдои истифодаи баъзе исмдо, категорияи шумора, мутобицати муайянкунанда бо муайяншаванда, ба чои чонишини шахсй истифода шудани ишоратчонишин до, истифодаи бархе аз ^онишин^ои шахсй мисли эшон нисбат ба предметной гайришахс, зикри ^онишини шахси сеюми тащо -у- баъди хар кас, овардани чонишини шахсй дуюми Чамъ дар шакли шумоён, дар бораи вазифаи феълдои ёридидандаро адо кардани феълдои муста^ил, бо ёрии феълдои гаштан, шудан, омадан сохта шудани тарзи мафъули феъл, истифодаи пешванди ме— ва пасванди - Й бо сигадои мухталифи феъл, якчоя истифода шудани он до, корбасти замони дозира-оянда, замони дозира-оянда ба ч°и гузашта, тадаввулот дар истифодаи баъзе калимадои ёридидандаи асри XI, истифодаи ками диссачаи мар, ба чои як пешоянд ба кор рафтани пешоянди дигар ва гайрадо андешаронй кардааст (169,с.468-515). Мудащици дигари эронй 1^иёмиддини Рой дар як мацолааш аз хусуси баъзе калимадои хитои, мугулй, туркии «Таърихи Бащацй» мулодиза рондааст (163,с.182-199). Муаллифи номбурда водиддои лугавии чанг, шер, пуст ва монанди онхоро аслан хитой дисобидааст, ки шубданок аст

(163, С.187).

Хитой будани калимадои номбурдаро муаллиф чунин исбот менамояд: «Банда, ки дара^аи мостирии худро дар забону адаби чини ба даст овардаам як идда луготеро дар ин китоб («Таърихи

Байдацй» - К.Ю.) ёфтам, ки онро дар мутуни цадими чинй низ хонда будам»(163, С.183).

Дар ин ё он сарчашма дучор гаштани ягон водиди лугавй дануз маънои ба ин ё он забон мадсуб шудани калимаро надорад. Дигар ин ки иддае аз калимадои ёдшуда дар матщои пешазмилодии забондои эронй дучор меояд (88,с.29).

Мудаадици дигари эронй Мудаммад ^аводи Шариат дар як мацолаи хеш дар бораи мивдори истифодаи шакли замони дозира-ояндаи феъл изгори назар карда, баъдан оиди мавцеъву мавриди ба кор рафтани он андешаронй кардааст (165,с.365-373).

Мудащиц Руломдусайни Юсуфй аз хусуси дунари нависандагии Абулфазли Байда^й