автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.22
диссертация на тему: Морфологические особенности "Табрихи Байхаки" Абулфазла Байхаки

Текст диссертации на тему "Морфологические особенности "Табрихи Байхаки" Абулфазла Байхаки"

МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ

РЕСПУБЛИКИ ТАДЖИКИСТАН

ХУДЖАНДСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ ™»1ЕНИ Б.Г.ГАФУРОВА

Сулейманов Окилходжа Шарифджонович

МОРФОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ «ТАЪРИХИ БАЙХАКИ» АБУЛФАЗЛА БАЙХАКИ

Языки народов зарубежных стран Европы, Азии, Африки, аборигенов Америки и Австралии (таджикский язык)

ДИССЕРТАЦИЯ

на соискание учёной степени кандидата филологических наук

Научный руководитель: кандидат филологических наук, доцент Гиясов Н.И.

Худжанд- 2006

На правах рукописи

10.02.22 -

/¿С'

ВАЗОРАТИ МАОРИФИ ЧУМХУРИИ ТОЧИКИСТОН

ДОНИШГОХИ ДАВЛАТИИ ХУЧАНД БА НОМИ АКАДЕМИК Б.Г.ГАФУРОВ

Дар асоси дастнавис

Сулаймонов Окилхуча Шарифчонович

ХУСУСИЯТХОИ МОРФОЛОГИИ «ТАЪРИХИ БАЙХАКЙ»-И АБУЛФАЗЛИ БАЙХАКЙ

10.02.22.

Забонхои халвдои кишвархон хорици Аврупо, Осиё, Африко, мардумн бумни Амрнко ва Австралия (забони точикй)

РИСОЛА

барои дарёфти дарачаи номзади илмкои филолога

Рокбари илмй: номзади илмхои филологи, дотсент Гиёсов Н.И.

Хучанд - 2006

и

МУНДАРИЧА

Мукаддима.......................................................................4-22

БОБИ ЯКУМ

Вижагихои хиссахои мустакили нутк дар «Таърихи Байхакй»..23-119

1.1. Исм........................................................................23-24

1.1.1. Категориям шумора ва хусусиятхои чамъбандии исмхои «Таърихи Байхакй».........................................24

1.1.2. Воситахои чамъбандии точикй...............................................24-30

1.1.3. Чамъбандии арабй.....................................................................30-37

1.1.4. Шумораи чуфт ё мусанно..........................................38-39

1.1.5. Чамъулчамъ..............................................................39-41

1.1.6. Категорияи грамматикии муайяни ва номуайянй..............41-42

1.1.7. Маънии муайянии артикли -е .................................42-47

1.1.8. Маънии номуайянии -е ..........................................47-48

1.1.9. Маънии ягонагии -е ................................................49-51

1.2. Сифат ....................................................................51

1.2.1. Сифат ва хелхои он дар «Таърихи Байхакй» ...............51-58

1.2.2. Категорияи дарача дар сифат.........................................58-65

1.3. Шумора ..................................................................65-66

1.3.1. Шуморахои микдории аслй .......................................66-71

1.3.2. Шуморахои микдории тахминй ..................................71-74

1.3.3. Шуморахои микдории касрй ......................................74-75

1.3.4. Шуморахои тартибй ..................................................75-77

1.3.5. Нумеративхо ............................................................77-80

1.4. Чонишин .................................................................81

1.4.1. Чонишинхои шахсй ...................................................81-93

1.4.2. Чонишинхои нафсй-таъкидй ........................................93-95

1.4.3. Чонишинхои таъинй ...................................................95-98

1.4.4. Чонишинхои ишоратй .................................................98-99

1.4.5. Чонишинхои манфй ....................................................99

1.4.6. Чонишинхои номуайянй ..............................................99

1.5. Феъл ........................................................................99-101

1.5.1. Замонхои феъл ..........................................................101-104

1.5.2. Сигахои феъл ............................................................104

1.6. Зарф ........................................................................105-108

1.6.1. Навъхои сохтории зарф дар «Таърихи Байхакй»

ва усулхои сохтмони он ................................................108-119

БОБИ ДУЮМ

Вижагихои хиссахои номустакили нутк дар «Таърихи Байхакй» ...120-154

2.1. Пешояндхо ................................................................120-132

2.2. Хиссача ва бархе аз вижагихои истифодаи он......................132-137

2.3. Пайвандакхо ..............................................................138-147

2.4. Нидо ........................................................................147-154

ХУЛОСА ............................................................................155-159

ФЕХРИСТИ МАНОБЕИ ИЛМИВУ СОХАВЙ ...........................160-169

Муцаддима

Кимати *одонии адабиёти х,ар миллат аз дороии хазинаи илму фарх,анги он гувох, аст, ки ин сарватро дар ма^муъ асарх,ои бузургони он миллат ташкил меди^анд. Хушбахтона, адабиёти тонику форс нук;таи баландтарини нишондих,андаи ин меъёрро дороет, ё худ ба к;авли дигар адабиёти тонику форс хазинаеро мемонад, ки гавх,арх,ои ноёбу нодири он тули х,азорсолах,о чамъоварй шудаанд. Ин гуна намунах,ои назму наср, осори илмиву фарх,ангй ва таърихй, ки бо истеъдоди баланду нотакрори нависандагй эчод шудаанд, дар адабиёти халедои дигар кам ба назар мерасанд.Хусусан,осори илмиву таърихй, ки имруз яке аз чузъх,ои асосии адабиёти тоцикро ташкил медих,анд. Яке аз чунин асарх,ои илмиву таърихй ва аз ли^ози иттилоъи комили таърихй гаронбах,о асари Абулфазл Мух,аммад бинни Хусайни Бай\ак;й "Таърихи Байх,ак;й" ба шумор меравад.

Абулфазли Му^аммад ибни Хусайни Байх,ак;й, ки яке аз дабирони дарбори шо^ Ма^муди Газнавй буд, баъд аз адои вазифаи дарбор к;арор медих,ад, ки як асари таърихи таълиф намояд. Маводи фаровони хаттй. мактубу х,уччатх,ои давлатй, тачрибаи зиндагй, чах,онбинй ва мух,имтар аз х,ама х,унари нависандагии Байх,ак;й буд, ки асари бузурги таърихй таълиф гардид. Фарки асари Абулфазл ибни Хусайни Байх,ак;й «Таърихи Байх,ак;й» аз осори таърихии дигар дар он зохир мешавад, ки Байх.ацй тавонистааст бо шикастани колаби таърихнависони кухан як асаре офарад, ки метавон онро асари комили таърихй, илмй ва адабй номид.

"Таърихи Байх,ак;й"дар соли 451 х,и^рии к;амарй таълиф шудааст. Ин асар аз 30 чилд иборат буда, то замони мо, мутаассифона, танх,о бахши дуввуми чилди шашум, чилдх,ои х,афтум, х,аштум ва бахше аз Чилди дах,уми ин асар расидаанд.Дар сарчашмах,о асари Байх,ак;иро бо

номх.ои "Мучалладоти Байх,ак;й","Таърихи Масъудй", "Таърихи Оли Сабуктегин", "Таърихи Бай^ак;й" зикр кардаанд. Аз р^и маълумотх,о, дар бораи ин асари Байх,ак;й дар баъзе сарчашмах,о ёдовар шудаанд ва аз руи гуфти олими эронй Азизуллох,и Баёт, муаррихи шинохтаи давраи Темурй Шах,обуддин Абдуллох, ибни Абдуррашид-маъруф ба Х,офизи Абру низ аз " Таърихи Байх,ак;й " ёдрас мешавад: "Матолибе аз нахустин мучалладоти аз даст рафтаи "Таърихи Байх,ак;й"-ро дар китоби Х,офизи Абру метавон ёфт. Лекин аз бист мучалладоти охирй дар х,еч як аз осори нависандагони баъдй асаре дида нашудааст"(9,137). Пас маълум мешавад, ки "Таърихи Байх,ак;й" на танх,о то замони мо ба пуррагй нарасидааст, балки дар асри 9-и х,и1\рии цамарй муаррихон танх,о аз цисмати аввали мучалладоти ин асар х,арф задаанду бас. То замони мо бошад, аз он дах; чилди аввала низ щисме бок;й мондаасту халос ва аз он 20 чилди охирй низ нишоне нест. Пас суоле ба миён меояд, ки оё Байх,ак;й тавониста буд ин асарро дар 30 чилд тартиб дих,ад? Агар не, пас маълумот дар бораи аз 30 чилд иборат будани ин асар аз кучост? Тасдик,и ин далел ё посухи суолро мо аз шарцшиноси маъруфи рус В.В.Бартольд ёфтем. У зикр мекунад, ки маълумоти тарчумах,олиро дар бораи Абулфазли Байх,ак,й муаррихи асри 12 Абулх,асани Байх,ак;й дар асари худ "Таърихи Бай>;ац" меди^ад. Дар як вацт у дар бораи хидмати Байх,ак,й низ сухан ронда, тасдик; мекунад, ки асари Абулфазли Байх,ак,й 30 чилдро ташкил медих,ад ва аз давраи салтанати Сабуктегин то ofo3H х,укмронии Иброх,имро дар бар мегирад. Бино бар иттилои Абулх,асани Байх,ак;й, к,исмх,ои чудогонаи ин асар дар китобхонах,ои мухталиф мавчуд будааст, лек ба пуррагй х,амаи мучалладотро надидааст (18,68). То кадом сол навишта шудани ин асар хам маълум нест, танх,о мо х,аминро медонем, ки он аз 30 чилд иборат буд(18,68).Ин 40 шарк;шиноси рус В.В.Бартольд ба суханони муаррихони асри 15 Фасех,й ва Мирхонд такя мекунад.Х,амчунин у зикр менамояд, ки "порчах,ои на он цадар калони к,исмх,ои аввали ин асар аз чониби муаррихи асри 13 Ч,угчони ва муаррихи асри 15 Х,офизи Абру истифода шудаанд ва порчах,о аз 20

Чилди ин асарро мо дар ягон ч° надидаем" (18,68). В.В.Бартольд дар асараш цимати илмии асарро низ таъкид кардааст: "Асари Абулфазл Мухаммад бинни Хусайни Байх,ак;й дар байни сарчашмах,ои таърихии мусалмонон, ё худ ацаллан осори то ба мо расида мак;оми хосеро ишгол мекунад"( 18,67). В.В.Бартольд дар мак;ола ва бобх,ои чудогонаи асараш аз матни "Таърихи Байх,ак;й" дойр ба бисёр масъалаву na>yiyx,OH гуногуни таърих мисолх,ои муайян оварда ва аз он васеъ истифода бурдааст. В. В. Бартольд асосан барои муайян намудани номи шах,ру дарёх,о, асомии ашхос, муайян намудани санахои чангу тохтутозх,о, кушодани хислат^ои чех,рах,ои бузурги таърихй, хулоса, муцоисаи таърих бо сарчашмах,ои дигар ба асари Абулфазли Байх,ак,й такя намудааст. Аз ин бармеояд, ки "Таърихи Байх,ак;й" дар х,ак;ик;ат аз лщози доштани иттилоъи комили таърихй, мук;оиса ва таснифи х,одисаю воцеъот бо сарчашмах,ои дигар, муайян намудани номи кишварх,о, мах,алх,ои чуфофй. номи шахсиятх,ои таърихй ва Fañpa китоби арзишманд ва гаронбах,ое мебошад.Яъне бо итминони комил метавон гуфт, ки "Таърихи Байх,ак;й» на танх,о асари илмй-таърихиест, ки мах,з аз руи ин асар таърихи он замон муайян мешавад,балки аз руи ин асар таърихи асрх,ои гузашта низ маълуму сах,ех, мегарданд. Аз ин лих,оз, "Таърихи Байх,ак;й" аз чих,ати дигаре низ дорой арзиш ва эътибор аст ва он иборат аз зикри х,аводисе аст, ки марбут тан>,о ба замони Разнавиён нест ва нависа нда ба муносибат ба ощо ишора кардаастАз чУмла> машх,уртарин ва дак;ик;тарин иттилооти марбут ба силсилаи К,арохониёнро дар муддати х,укмронии тулонии он^о фацат дар "Таърихи Байх,ак;й" метавон ёфт"(9,138). Яъне лозим ба таъкиди дубора аст, ки мах,з "Таърихи Байх,ак;й" муайянкунандаи таърихи гузаштаи халк^ои дигар, яъне пеш аз Разнавиён низ буда, таърихи ин халк,иятх,о ма^з аз руи ин асар муайян шудаанд.

Адабиётшиноси маъруфи эронй Мух,аммадтак,ии Ба^ор низ ро^еъ ба мук;оисаи насри форсй ва тах,аввулоти ин забон аз "Таърихи Байх,ак;й" васеъ истифода бурдааст. ¥ дар асараш "Сабкшиносй" дойр ба масъалах,ои таърихи забону адабиёти форсй бобх,ои чудогонаро

бахшидааст.Аз чумла, дар боби х,афтуми асар - "Заъфи таълифоти форсй" Маликушшуаро Бах,ор шикасти давлати Сомониёнро зикр намуда, равшан менамояд, ки байни давлатх,ои кучаки Хуросон "фикри тозае, ки дар тарви^и осори форсй пайдо шуда буд, низ заиф гардид" (20,168). Ин заифй, албатта, баъд аз шикает х^рдани давлати бузург падид омад, зеро "давлати Сомонй миёнаи ду давлати турк - Эликхонияи Самарканд ва Разнавияи Зобулистон цисмат шуд, гарчи давлати Разнавй форситар аз аввалй буд.аммо Махмуд шахсан марди мутаассиб, карромимазх,аб ва бе алок;а ба эхёи осори бостон буд ва бо ин хаёлот ошной надошт"(20,168). Лек бо вучуди ин, аз руи гуфти Мух,аммадтак;ии Бах,ор, дар огози х,укмронии Махмуд девони давлати Разнавш,о ба забони форсй буд, "вале пас аз азли у бори дигар девонро ба арабй гардониданд?"(20, 169). Аз ин он таърихх,ое гувох,й медщанд, ки ба забони арабй навишта шудаанд ва ба ацидаи Бах,ор, "тоза насри фаннии арабй дар Хуросон х,ам сироят карда буд»(20,169). Мух,аммадтак,ии Бах,ор дар "Сабкшиносй" та^аввулоти ин давраро дак;ик; омухта мегуяд: "Ба назар мерасад, ки агар оташе, ки дар царни саввум барои гарм кардани бозори забони форсй дар Хуросон равшан шуда буд, хомуш намегашт, кутуби Абуалй Сино ва Мух,аммад Закариё ва Аб^райх,он ва соири донишмандони эронй дар санавоти баъд х,ама ба форсй навишта мешуд, чунонки маъазолик ридггаи нигориши кутуби насри форсй пора нашуд ва кутубе монанди "Таърихи Бай^ацй" ва «Гардезй» ва "Таърихи Сиистон", «Кобуснома» ва «ат-тафх,им» ва «Кашфу-л-мах,чуб» ва кутуби илмии дигар дар улум ва фунун "боз х,ам ба форсй навишта шуд"(20,169). ХаРчанД ин асарх,о ба забони форсй навишта шудаанд,лек дар онх,о таъсири забони арабй низ ба назар мерасад. Дар ин мавзуъ Бах,ор дар гуфтори нух,уми асараш, ки номи "Насри форсй"-ро дорад, сухан рондааст. ^ муайян мекунад, ки: "Ин давра то авохири к,арни панчум мекашад ва дар авохири к;арни панчум шева ва сабки тозае, ки таъсири насри арабй дар он шадидтар дида мешавад ба вучуд меояд. Х,арчанд ки то авоили царни шашум х,ам китобх,ое ба сабки ин давра навишта шудааст, монанди "Мучмалу-т-

таворих ва-л-Кисас", аммо он китобро метавон так^идшудаи ин давра шумурд.зеро мебинем, ки аз авохири царни панчум кутубе монанди "Таърихи Байхак;й" ва баъд аз у "Калила ва Димна"-и Насруллох,и Муншй ба сабки дигар ба вучуд омадааст ва сабки тозае эчод шудааст». (20,287) Умуман, Бахор насри форсиро ба чор давраи асоси гур^хбандй мекунад ва "Таърихи Байх,ак;й" ба давраи аввали он дохил мешавад, ки замони омезиши забони форсию арабй ва таъсири забони арабй ба форсиро дар бар мегирад.Мак;сад аз ин гуфтахо бори дигар нишон додани хидмати бебах,ои Байх,ак;й нисбат ба таърих, адабиёт ва забон аст. Новобаста ба чунин мушкилию пешомадхо у тавонистааст чунин як асари гаронмояро офарад.

Ж.Лазар дар як пажухиши мухими хеш рочеъ ба таърихномаи Байхак;й маълумоти мух,им дода, чанд хусусияти мухими сарфию нахвии онро мавриди тахлил царор додааст (ниг. ба 136, 139-421) Дар мавридхои дигар низ хамин муаллиф аз хусуси вижагихои алохидаи овой, имлой ва грамматикии «Таърихи Байхак;й» маълумоти судманде додааст.

С.Шамисо дар «Сабкшиносии наср» ном асари худ «Таърихи Байхак;й»-ро аз «шох,корих,ои насри форси» хисобвда, навиштааст, ки «насри ин китоб байнобайн аст, яъне хам х,амон салобату фахомату соддагиву усутувориву порсимадории ахай Сомони ва Газнавиро дорад ва хам мухтассоте аз наср дар холи нузчи фаннй дар он аст, яъне омехтагии назму наср дорад, ки дар ахди хабл марсум набуд, шеъри арабй ва зарбуламсоли арабй овардааст, оя ва хадис дорад, харчанд хондани он осон нест, аммо монанди «Калила ва Димна» мушкил хам нест» ( 103, 48) Хамин мух,ак;к;ик; баъдан вижагихои мухими насри байнобайнро ба тарици зер нишон додаст: 1) истифодаи чумлахои тулонй ва мутародифоти лафзии бисёр камёб; 2) истифода аз санъати тавсиф; 3) зикри истишход ва тамсил; 4) так^ид ба насри арабй; 5) истифодаи калимахо аз руи кридаи забони арабй; 6) зикри чумлахои арабй дар сарлавхахо; 7) чумлабандихое, ки хоси арабхо аст; 8) хазфи бахше аз чумлахо; 9) истифодаи хоссаи феълхо; 10) истифодаи феъли

замони гузашта ба чои замони х,озира-оянда; 11) бо пасванди -он(ён) Чамъ бастани баъзе ч°нишинх,о; 12) истифодаи фаровони калимах,ои арабй (104,49-53)

С.Шамисо дар тадцицоти дигараш низ дар бораи вижагихои дигари граммматикии «Таърихи Байх,а^й» амсоли корбурди шаклхои нодири пешояндх,о (бе аз ба маънои «бидуни»), истифодаи феъли ёвари шаклсоз ба чои феъли дигари ёвари калимасоз (мисли истифодаи феъли истодан ба маънои «шудан» ба чои феъли шудан), ба маъних,ои хосса истифода шудани баъзе феълх,ои содца ва монанди инх,о андешаронй кардааст (103, 207-208, 253, 254-255).

С.Сулаймонов дар як маколаи хеш дар бораи накдни Носири Хус-рави Кубодиёнй дар ташаккул ва рушду нумуи забони точикй бархан мефармояд, ки «мероси фалсафии Носири Хусрав пас аз Ибни Сино нишонгари он аст, ки ирсияти фархангй на танхо дар шакли андешаи фалсафй, балки дар сурати корбасти забони форсй (точикй) дар таълифи асархои фалсафй нигох дошта шуд» (110, 472). Ин хакикати махз аст, ки он ба Абулфазли Байх,ак;й хам сад дар сад мансуб аст, зеро у тавонист, ки бо корбасти забони точикй дар таълифи асари таърихи заминахои услуби илмй-таърихии ахди Сомониёнро тавсеъа бахшад ва мархалаи нави ташаккул ва такомули ин услубро ба вучуд орад. Мух,аммадтак;ии Бах,ор дар бораи худи асар ва забони вай чунин мефармояд: Насри "Таърихи Байх,ак,й", чунонки гуфтем, сайр ва татаввури насри форсиро аз соддагй ба суи насри фаннй нишон медих,ад,бад ин шарх,, ки дар насри к;арни чал,орум саъйи нависанда ин буда, ки х,ак;к;и матлабро баён кунад бо нихояти эъчоз, аммо наср дар царни панчуми хичри тавсиф ва таъриф ё истилох,и имруза манзарасозй ва баёни хол ба тарики шоирона набуда буд ва нависанда саъй мекунад, ки ба кумаки алфоз ва истилохоти тоза ва мустаъмал дар гуфтугух,ои рузона ва ба кор бурдани чумлахои пай дар пай матлабро комилан равшан кунад ...»(21,44). Дар бахши дигари асари

худ Бах,ор тах,аввулоти грамматикии забони форсиро нишон додааст ва дар ин бахш аз "Таърихи Байх,ак,й" них,оят васеъ истифода бурдааст. У асосан дар муайянкунй ва тах,аввули маънои феълх,ои ма^ул, феълх,ои "шудан", "намудан", "бикашидан", "гаштан", "гардидан", асх,ои би-, ме-, пешовандх,ои бар, вар, андар, дар ва Faftpa аз "Таърихи Байх,ак;й" истифода бурдааст. ( 20, 304 - 370).

Мух,ак;к,ик; Г.И.Козлов дар тадк;ик;оташ баъди аз хусуси таърихи пасванди - и ( hait) андешаронй карданаш вазифах,ои онро дар таркиби Чумла^ои насри классикй ва порсии миёна мук;оиса менамояд. Баъдан корбурди пасванди номбурдаро бо шакл^ои замони ^озира-оянда, гузашта, гузашта-х,озираи феъл дар «Таърихи Байх,ак;й» тах^ил намуда, ифодаи маънох,ои зиёдеро, мисли шарт, хох,иш, муцоиса ва гайрах,о таъкид мекунад (54, 61-76).

Забоншинос С.Халимов дар радифи осори дигари ин давр дар бораи хусусиятх,ои грамматикии «Таърихи Байх,ак;й», мисли ташаккули феълх,ои таркибии номии зиёде аз исму сифати арабй, вижагих,ои забони х.икоях.ои бадеии дар дохили «Таърихи Байх.ак.й» омада, тава^ЧУ^и хосса зох,ир кардани муаллифи «Таърихи Байх,ак;й» ба истифодаи вожах,ои алох,ида, дар шаклх,ои гайримаъмул истифода гардидани калимах,о (ба Чои набера нанаса), аз сад калима арабй будани дах, адади он дар асар, х,амчун ифодаи тайёр ба кор рафтани баъзе чумлах,ои арабй, истифодаи нодири баъзе пешояндх,о, дар муколама ба кор рафтани чумлах,ои кутох,и гуфтугуй, истифодаи паи^ами муродифот ва монанди ин^о муло^изаронй кардааст. (122, 18; 45-46; 68-73) дар як маврид С.Халимов бардак к;айд менамояд, кн «аз руи хусусиятх,ои забонаш «Таърихи Байх,ак,й» дорой унсурх;ои Оарцастаи бадей низ мебошад. Ин асар гуё инъикоси забони зиндаи асри муаллиф аст. Аз ду ч�