автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.22
диссертация на тему: Лексические особенности языка поэзии Камола Худжанди

Текст диссертации на тему "Лексические особенности языка поэзии Камола Худжанди"

МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ РЕСПУБЛИКИ ТАДЖИКИСТАН ХУДЖАНДСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ ИМЕНИ АКАДЕМИКА БАБАДЖАНА ГАФУРОВА

На правах рукописи

МИРМУХАМЕДОВА МАКСУДА БАРОТОВНА

04.2.01 2 6 7 9 52 "

ЛЕКСИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ЯЗЫКА ПОЭЗИИ

КАМОЛА ХУДЖАНДИ

Специальность:

10.02.22. - Языки народов зарубежных стран Европы, Азии, Африки и аборигенов Америки и Австралии (таджикский язык)

ДИССЕРТАЦИЯ

на соискание ученой степени кандидата филологических наук

Научный руководитель: доктор филологических наук, профессор Вахобов Толиб

Худжанд -2012

МУНДАРИЧД

Муцаддима..................................................................................3

Боби 1. Таркиби лугавии ашъори Камоли Хунандй аз руйи баромад........15

1.1. Калима^ои аслии тоники...........................................................17

1.2. Калима^ои ицтибосй................................................................31

1.2.1. Калима^ои ицтибосии арабй.................................................33

1.2.1.1. Истилохот ва калимахои ирфониву динй................................40

1.2.1.2. Калимазди ицтибосии туркию мугулй....................................50

1.2.1.3. Калима^ои ицтибосии лотинй, юнонй ва хиндй......................55

Боби 2. К^абатзди лугавию маъноии ашъори Камоли Хунандй...............68

2.1. Калима^ои сермаъно (полисемй)...............................................69

2.1.1. Мавцеи метафора, метонимия ва синекдоха дар лексикаи

ашъори Камоли Хунандй...............................................................80

2.2. Калима^ои омонимй................................................................91

2.3. Калима^ои синонимй..............................................................115

2.4. Семантикаи таркибу иборахои фразеологй..................................122

Хулоса......................................................................................134

Фехрасти адабиёт.........................................................................141

г0-

МУКЛДДИМА

Мух,имияти мавзуъ. Забони адабии точик аз кухантарин забонхои гурухи эронист, ки давраи дурударози таърихиро аз cap гузаронидааст. Ин забон дар дарозои таърих тадричан такомул ёфт ва пурбору суфта гардид. Дар осори забоншиносй таърихи инкишофи забони точикии форсй (ё форсии точикй) дар се давра та^симбандй шудааст: забони форсии точикии кухан (аз аввалхои хазорсолаи дуюм то асри IV - III пеш аз милод), забони форсй-точикии давраи миёна (аз асрхои IV - III псш аз милод то VIII - IX милод) ва забони форсии точикии нав (аз асрхои VIII - IX то замони мо) (11.102,10-30; II. 103,281-282; 11.104,3-10; 11.125,8-9).

К,обили зикр аст, ки солхои охир ба ин таснифот давраи нави инкишофи забони точикй (аз соли эълони истиклолияти Ч,умдурии Точикистон - соли 1991 то рузхои мо) аз чониби забоншиносони точик пешниход гардидааст, ки ба вазъи амалкарди забони точикй ба сифати забони давлагй чавобгу мебошад (11.93,13-14).

Забон ва фарханги мардуми точик дар ин давраи мадиди таърихй

борхо дар садади таъсир, тороч ва харобкории ачнабиён карор гирифта,

муковиматпазирии худро собит намудааст. Махз бо устувории фонди

лугавй ва сохтмони грамматикии худ забони точикй дар арсаи

муборизаи мафкуравй ва бархурди фархангхову акоиди динй пируз

мегардид. Забону фарханги юнонихо, арабхо, мугулхо ва русхо дар тули

таърихи беш аз 2000-сола натавонист пояи барчои фархангу забони

точикиро барканад ва хастии онро бархам занад. Махсусан, Осиёи

Миёнаро истило кардани арабхо, ки дар давраи нави инкишофи забони

точикй сурат гирифт, ба забону фархднги точикй мусибатдои зиёд овард.

Аз осори таърихй бармеояд, ки дар натичаи чангхои шадид ва тулонии

соли 715 арабхо Мовароуннахрро тахти гасарруфи худ дароварда, дини

исломро бо зарби шамшер пахн намуда, забони арабиро хамчун забони

дину давлатй барои мардуми точик тахмил карданд. Истилогарон чахди

зиёде карданд, то осори пешинаи фархангу забони точиконро аз байн

бардоранд. Дар он замон нигориши осори илмиву адабй ва динй бо

з

забони точикй комилан эълон гардида буд. Изофа бар ин, онхо ёдгорихои хаттии гузаштагони моро ба коми оташ кашиданд ва дар нобуд сохтани тамаддуни асили ориёй даст ба зурй заданд.

Танх,о дар нимаи дуюми асри IX дар натичаи шиддат гирифтани муборизаи истикдолхох,й вазъияти бухронй тагйир ёфт ва заминае барои пешрафти фархднги худй дар Хуросону Мовароуннахр падид омад. Дар натича аввал давлати Тохдриён (821-873), пас давлати Саффориён (873903) ва них,оят давлати Сомониён (875-999) ба вучуд омаданд, ки дар ташаккули халь;и точик са^ми босазо гузоштанд.

Забони мардуми точик, ки онро «забони дарй», «форсии дарй» ва ё «форсии точикй» меномиданд, аз тарафи амирони Сомонй хдмоя карда шуд ва хдмчун забони давлатй чойгохи худро ёфт. Шоирону олимон асар^ои хешро бо ин забон таълиф кардан гирифтанд. Бо забони дарй (точикй) поя ва асоси адабиёти классикии форсу точик гузошта шуд, ки намояндагони барчастаи он Абуабдуллох Рудакй, Шавдди Балхй, Абулкосими Фирдавсй, Абуалй Сино ва хдмзамонони эшон буданд.

Дар давраи Сомониён забони форсии точикй, махсусан, дар содаи назм ру ба шукуфой овард. Дар дарбори Сомониён бо забони арабй низ шеър мегуфтанд, вале забони форсии точикй накдш муассиртар дошт.

Аз даврони Сомониён то асри XX дар сохти грамматикии забони точикй, ба вижа дар забони назм, тагйироти чиддие ба амал наомад. Ин далели котеъ ба устувории сохти грамматикии забони точикй мебошад. Осори Устод Рудакй ва Фирдавсй имруз низ аз лих,ози сохт ва мазмун ба хдмагон фах,мо буда, тозагиву таровати худро нигох доштаанд. Агар забони арабиро забони салиси Куръон то ба имруз равон нигох, дошта бошад, пас, бешуб^а, забони назми оламшумули точикй асолати забони моро х,ифз намуда, то ба имруз бегазанд расонидааст.

Тахдик ва баррасии арзишх,ои лугавию семантикии забони осори шоирон собикди таърихй дорад. Дар тазкираву баёзх,о, лугатномаву шархдо ва рисола^ои марбут ба санъати сухан дар шарху тавзе^и забони

шеъри шоирони номвар му^акдикони гузаштаи мо андешах,ои худро ба калам додаанд.

Хоча Камол аз шоирони номвари таърихи адабиёти точик ба хдсоб рафта, дар давраи камолоташ доди суханро дода, андешадои волои хешро бо сухани баланд баён намудааст. Мухдккикон дар тахдикоти арзишманди худ Камолро бо эх,тиром ёд кардаанд. Масалан, асре баъд аз Камоли Хучандй мутафаккири бузург Абдурах,мони Ч,омй мавкеи уро хеле баланд арзёбй карда, гуфта буд: «Вай (яъне Камоли Хучандй - М.М.) дар латофати сухан ва диккати маонй ба мартабаест, ки беш аз он мутасаввир нест» (1.22,463). Е.Э. Бертелс уро «эчодгари лирикаи нозуку латиф» меномад (II. 24,285). Абдулганй Мирзоев услуби уро ба услуби шеърнависии Хрфиз монанд мекунад (II. 81,26).

Аз тадкдкоту тах^иях.ои осори Камоли Хучандй аз тарафи олимони ватаниву хоричй С. Айнй, Е.Э. Бертелс, И. С. Брагинский, К. Шидфар, А. Мирзоев, Ш. Х,усейнзода, А. Дех,отй, С. Асадуллоев, А. Афсах,зод, А. Давлатободй, А. Насриддин, А. Сайфуллоев, С.Абдуллоев, Б. Максудов, А. Абдукодиров ва А. Давронов, Э. Гулисурхй, М. Шафак, А. Карами ва силсилаи маколах,ои илмиву публитсистй ба чунин хулоса расидан мумкин аст, ки Камоли Хучандй хдмеша дар рох,и эчоди газал ва офаридани маонии бикр дар адабиёти кухднбунёди мо сах,ми босазо дорад. Таълифоти ин шоири шах.ири мо нишон медих,ад, ки у дар офаридани газал аз раем, одат ва анъанах,ои мардумй истифода бурда, дар баробари таълимоти мактабх,ои тасаввуфй, истифодаи санъатх,ои бадей ва салосату балогати забони форей тавонистааст, ки дар вусъати андешааш тасвири ормонх,ои кавми сахтчони моро гунчоиш бидих,ад. Вакте мегуяд, ки: «Тифливу дар гиря мебояд туро гадвора сохт!» пеши назар расму русуми мардумй точик чилвагар мегардад, ки хангоми гиряи тифл уро бояд гах,ворабанд кунанд, то ором бигирад. Вокеан, Камоли Хучандй фах,миш ва андешахои мардумй моро ба колаби шеър медарорад, ки миллияти шеъри уро таквият мебахшад.

Мак,саду мароми х,ар шоир сурудани ангьори тоза ва пурмаънист. Камоли Хучандй дар офаридани газал кушиш карда, то газалаш комилу баланд бошад. Аз ин ру, у бо газалдои баландмаънои худ ифтихор дорад ва мегуяд, ки ин сухандо сухандои ман не, сухандои осмонй дастанд, ки лутфу карами Худованд ба ман нозил кард, вагарна ба фикру андеша чунин сухан гуфтан амрест мадол:

Дар сухан лутфи илодй ба ту ёр аст, Камол,

В-арна сад со л ба фикр ин суханон натвон сохт (1.4,42).

Омузиш ва баррасии хусусиятхои лугавию семантикии ашъори Камоли Хучандй дар чанбадои вожашиносию маънишиносй имкон медихад, ки мухтассот ва вижагихои лугавию семантикии шеърдои Камоли Хучандиро муайян намоем ва зимни он мацоми шоирро дар рушду инкишофи забони то^икии форсй нишон дидем.

Интихоби мавзуъ. Крбили зикр аст, ки дар забоншиносии точик (эронй инчунин) мавзуи вижагию хусусиятдои лексикаи осори яке аз нобигадои адабиёти форс-точик Камоли Хучандй тадки^оти комил ва фарогир родандозй нашудааст. Ба донишмандони риштаи суханшиносй ошкор ва маълум аст, ки Камоли Хучандй зодаи Хучанд буда, баъди камолот Табрезро макони икомати доимй интихоб мекунад ва табиист, ки дар забони шеъри мавсуф омезиш ва гавъамии гуишхои ба истилод точикию форсй хеле чашмрас ва вок;еист. Аз ин ру, тадкик ва омузиши забони осори Камоли Хучандй дар заминаи хусусиятхои лугавии он хеле чолиб ва пурахдмият мах,суб меёбад. Рах,андозии силсилаи тадкикот дар ин чанба имкон медидад, ки омузиши мавзуи зикршуда то андозае фаро гирифта шавад.

Сарчапшахои асосии назариявию методологии тадкикот. Дар

чараёни андузиш ва баррасии мавзуи интихобшуда мо ба се гурухд

тадкикотдои олимон такя намуда, афкори хешро дар заминаи таълимоти

олимони машх,ури рус - В.И. Абаев, Е. Э. Вертеле, Ф. М. Березин, А. Н.

Болдирев, В. В. Виноградов, Р. А. Будагов, В. А. Лившитс, Ю. А.

Рубинчик, И. М. Оранский, Н. Л. Пумянский, Т. Семашко ва гайра,

б

точик - С. Айнй, А. Афсахзод, Т. Бердиева, Т. Вахдобов, Р. Раффоров, Д. Бахриддин, Т. Зехнй, Б. Камолиддинов, М. Мухаммадиев, А. Насриддинов, А. Нуров, Ш. Рустамов, С. Сабзаев, Д. Т. Точиев, А. Хдсанов, С. Х,алимов, С. Х,ошимов, Т. Шокиров, А.Абдукодиров, А.Давронов ва диг., эронй - М. Т. Бахор, М. Муин, П. Н. Хонларй, А. Давлатободй, Э. Гулисурхй ва дигархо такя ва баён намудем.

Дарачаи омухта шудани мавзуъ. Омузиши пах.лу^ои гуногуни ашъори Камоли Хучандй дар чанбах,ои адабиётшиносию забоншиносй ба таври бояду шояд дар Эрон, Точикистон ва Русия сурат гирифтааст. Месазад, ки он^оро дар ин замина ба се гурух, тасниф кард: а) тадк;ик;от^ои бахши адабиётшиносй; б) та^ия ва тадвини девони ашъори шоир; в) тадк.ицотхри бахши забоншиносй.

К,обили зикр аст, ки тадк,ик;от^ои бахши адабиётшиносй, аз як тараф ва та^ияи ашъори комил ва мунтахаби шоир, аз тарафи дигар, аз назари теъдод фузунтар буда, му^ак^икрну мураттибони ашъори Камоли Хучандй ба ошкор намудани муаммох,ои чанбаи адабии ашъори шоир муваффак, гардидаанд. Олимони адабиётшинос дар баробари тадк,ик,у тах,к,ик,и масъала^ои гуногуни мансуби чанбаи адабию бадеии ашъори Камоли Хучандй дар бораи хусусият^ои забонии он низ таваччУ*. зо^ир намудаанд. Дар адабиётшиносии точик аввалин тадк,ик,оти ч°либ аз Чониби устод С.Айнй бо унвони «Камоли Хучандй» (6) ба табъ расидааст, ки дар он зимни тах^лили пахдохри адабии осори шоир устод дар атрофи забони он андешах,ои хешро баён намудааст. Бо эътироф ва арчгузории устод С.Айнй «Камол устоди бузурги забон аст, у дар аксар байтной худ як-ду сухани думаънидор , ё ки чанд маънидорро кор мефармояд, у ин гуна сухан^оро чунон устодона кор мефармояд, ки бо гирифтани х,ар кадоми он маъни^о мазмуни байт пурра мебарояд». Устод бо овардани чанд байт (Гуфтам: - Шакар аст он, на дах,он! Гуфт: -Туро чй? Гуфтам: - Чй намак^ост дар он? Гуфт: - Туро чй?...) ба хулосае меояд, ки «чй цадар содда, чй цадар оммафа^м ва чй к;адар бо забони

имрузаи то^ик наздик будани шеър^ои Камолро» эх^сос мекунем (II.6,229- 230). Устод С.Айнй ба ак;идаи адабиётшинос Б.Максудов, «аввалин мух.авдик.ест, ки ба сабки нигориши Камол ишора^ои дак;ик; кардааст» ва «чунин ишора^ои С.Айнй характеры масъалагузорй доштанд, ки минбаъд аз ч,ониби адабиётшиносон (забоншиносон инчунин - М.М.) бояд х,аллу фасл мешуд» (II.70,7).

К,обили зикр аст, ки дар атрофи зиндагиномаи Камоли Ху^андй ва ашъори у баъди чопи макрла^ои устод С.Айнй тавач,чух,и олимон бештар зох>ир гардид. Ма^з дар ^амин давра мацола ва гузориши илмии З.Ш.Ра^абов (Нусхаи дастнависи Камоли Ху^андй//Стахановчй, 1948, №100), А.Мирзоев (Камол ва як шарти омухтани он/ДИарк;и сурх, 1947, №2, с.24-27), Ш.Х,усейнзода (Камоли Ху^андй//Камоли Ху^андй. Разал^ои мунтахаб. - Сталинобод: Нашрдавто^ик, 1955, с.3-36); Сарояндаи шик; ва зебой// Камоли Ху^андй. - Мунтахабот: Сталинобод, 1960,с.З-7), И.С.Брагинский (К изучению творчества Камола Худжанди//Краткие сообщения Института востоковедения. - М., 1958. -Вып.27, с.82-87), А.Афсах,зод (Камоли Хуч,андй. - Душанбе: Дониш, 1976, с. 40) ва гайра^о ба табъ расидаанд, ки х,ар яке дар омузиши осори Камоли Ху^андй ^ойго^и худро доранд. Дар робита ба 675-солагии тач,лили зодрузи ин нобигаи адабиёти форс-точ,ик як силсила асару мак,олах,ои адабиётшиносони то^ик, бавижа Камолшиносон ба табъ расидаанд ,ки омузиш ва тадк;ик;и масоили марбути замон ва осори Камоли Хучандиро ба зинаи нав иртик;оъ бахшиданд. Тадцицотх.ои доманадор ва аз мавцеи илмй тасбити олимони то^ик, аз кабили А.Сайфуллоев, С.Абдуллоев (11.122), А.Афса^зод (11.15), А.Насридцин (11.95), С.Асадуллоев (11.10), Б.Максудов (11.70) ва дигарон собит ва тасдик; намуданд, ки ацидаи баргалати як идда адабиётшиносон дар мавриди гуё «Камоли Ху^андйдар адабиёт нак;ше нагузошта, фацат чун сояи Х,офизи Шерозй шинохта шудаасту бас (ак;идаи Р.Хрдизода -М.М.)» пояи воцей ва илмй надорад (И. 15,3-4). Дар асарх,ои мазкур баъзе

паХгВДои забонии ашъори шоир, аз чумла, категориями лугавии ашъори шоир мавриди та^лил ва баррасии муаллифон царор гирифтаанд. Ва «¡обили зикр аст, ки мух,ак;к;ик;он баррасии калима^ои интихобй ва муайянеро ба манзури кашфи саноеи бадей ва услуби бадеии шоир ра^андозй намуда, ба хулоса^ои чолиб омадаанд. Аз чумла, дар асари профессорон А.Сайфуллоев ва С.Абдуллоев Боби VI-и он (с.232-28) ба ^алли масъалаи «Забон ва саноеи шеъри Камол» бахшида шудааст. Дар ин боб муаллифон истифодаи саноеи суханро ба риштаи та^лил кашида, зимни онх,о маъонии калима^оро шарх.у эзох, меди^анд. ТаваччУ^и он^оро, минчумла, маънои аслй ва маънои ма^озии во^ид^ои лугавии ашъори Камол ба худ чалб кардааст. Дар мавриди корбурди калима^ои ицтибосй дар забони осори Шайх Камол ва теъдоди бештару фузунтарро касб намудани калима^ои и^тибосии арабй хулосаи муаллифон хеле чолиб аст (II. 122,233).

Адабиётшиноси дигар профессор А.Насриддин дар соли чашн асари мукаммале дар чанбаи матншиносии осори Камол бо унвони «Сеэфи мубин» (1996) иншо намуда, зимни х,аллу фасли масоили ба^сноки матн^ои газал^ои Камол инчунин ба таэушли забонии як идда калимоту таркибот мепардозад, ки а^амияти бавижаи илмиро доро мебошад. Хулосаи муаллиф оид ба «Камоли Хучандй аз хирвори гавхар музфаз^ои обдору пуржило ва бисёртегаро интихоб карда, ^ар якеро чеши муносиб устувор месозад. Байни он вожагону ибороти сайк,алдодаи устодони салаф, таркибу ибора^ои барсохти шоир, баёни мале^и му^овараи мардумй ба чашм мерасад, ки чумлагй ^адиси шоирро мумтоз кардаанд» (11.95,121). Муаллиф дар бораи калимах>ои барсохтаи Шайх Камол тавак;к;уф намуда, «риштакорй»-ро чун маф^уми мустазоди «содакор» чун «риштакорй» дар х,еч як аз «Фарх.анщои чомеъ ба чашм нарасид» (Ба ток;и абруят дар риштакорист, Сари зулфат, вале рух содакор аст) (11.95, 121).

Аълохон Афса^зод аз зумраи адабиётшиносонест, ки дар тадцицоту мак;олоти хеш па^лу^ои торик ва нокушодаи шеъри оламгири Шайх Камолро ба риштаи та^лил кашида, симои ин абармарди шеъри форс-то^икро дар байни ^амасрону баъдина^о муайян сохтааст. А.Афсах,зод дар рисолаи Камоли Хучандй - устоди газал» як бахшеро ба унвони «Забони ашъори Камол» бахшида, афкори хешро дар бораи забони ашъори шоир чамъбаст намуда. зимни он аз му^ак;к;ик;они забони ин шоири тавоно таманно мекунад, ки сохтор, маъно ва тобиидои шаклй ва маънавии вожа^о, таркиб^о, иборах,о ва чумла^ои ашъори шоир мавриди таджик; едюр до да шаванд (П.15,214). Мух,ак,к;ик; хулосаи ч,олиб нисбати забони шоир баён намуда, шеваи гуфтори Камоли Хучандиро «самимй ва са^ли мумтанеъ» арзёбй мекунад, зеро «сомеъу хонанда мух^тавои ашъори уро чун фикру зикр, орзуву армон, пиндору саргузашти шахсии худи шоир истицбол менамоянд». Самимй ва дорой сифати cajyra мумтанеъ будани шеъри шоир ба пиндори мух,ак,к,ик; тавъам омадани омил^ои зер мебошанд: а) забони ашъори шоир; б) захираи лугат; в) тарзи гуйиш; г) истифодаи ибора^ои рехта; f) корбасти таъбир^ои халк;й; д) истеъмоли мак;олу зарбулмасал^ои забонзадаи мардум ва Fañpa (II. 15,198). Ба ак;идаи А.Афсах^зод Камоли Хучандй «бунёди ашъори худро асосан ба вожатой ноби форсии тоники них,ода, бар замми ин, х>амон калима^ои арабиеро ба онх,о афзудааст, ки кайх>о боз ба забони точикй ворид шуда, дар магз андар магзи шеъру адаб ва фарханги мо 40Й гирфта, дар ак;лу шуури мардум нак;ш баста, комилан худй шуда, пурра х,ал гардидаанд» (II. 15,198).

Тавре ки дар боло зикр намудем, як гуру^ тадк;ик;отх>о дар чанбаи забоншиносй оид ба забони Шайх Камол, бавижа таркиби лугавии ашъори шоир ба анчом расидаю интишор гардидаанд, ки голибан дар давраи чашни шоир арзи вучуд намудаанд. Мах,з ба ифтихори 675-солагии Камоли Хучандй ду мачмуа, яке дар Хучанд бо унвони «Партаве аз чони пок» (11.106) ва дигаре да