автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.02
диссертация на тему: Лексические особенностипроизведения Абулгази Баходирхон «Шажарайи турк"
Полный текст автореферата диссертации по теме "Лексические особенностипроизведения Абулгази Баходирхон «Шажарайи турк""
УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА УРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ
САМАРКАНД ДАВЛАТ УНИВЕРСИТЕТИ
Кулёзма ^у^у^ида УДК 811.512.133-11
МАМАДАЛИЕВА НАИБАХОН САЙДАМИНОВНА
АБУЛРОЗИЙ БА^ОДИРХОННИНГ "ШАЖАРАЙИ ТУРК" АСАРИ ЛЕКСИК ХУСУСИЯТЛАРИ
10.02.02. - Узбек тили
Филология фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун таедим этилган диссертация АВТОРЕФЕРАТИ
Тошкент— 2004
Тад1$щот Ф.Хужаев номидаги Бухоро давлат университетининг узбек тилшунослиги кафедрасида бажарилди.
Илмий ра^бар: филология фанлари доктори,
профессор Р. Сайфуллаева
Расмий оппонентлар: филология фанлари доктори,
профессор Б.Уринбоев, филология фанлари номзоди А.Туробов
Етакчи илмий муассаса: Тошкент давлат педагогика
университета
Химоя 2004 йил ойининг куни соат/'
Алишер Навоий номидаги Самарканд давлат университета ^узуридаги К 067.04.01 рацамли фан номзоди илмий даражасини олиш учун диссертация ^имояси буйича Ихтисослашган кенгаш йигилишида утказилади (703001, Самарканд шазри, Университет хиёбони, 15).
Диссертация билан Самарканд давлат университета илмий кутубхонасида танишиш мумкин (703001, Самарканд шазфи, Университет хиёбони, 15).
Автореферат 2004 йил ойининг куни
тар^атилди.
Ихтисослашган кенгаш
илмий котиби, филология фанлари
номзоди Г Ш.^асанов
ИШНИНГ УМУМИЙ ТАВСИФИ
Мавзуяинг лолзарблиги. Тил ижтимоий ^одиса булганлиги туфайли унда хал^нинг рузрш дунёси, урф —одати, ижтимоий-и^тисодий ва сиёсий—маданий а^воли бевосига акс этадй. Шунинг учун з$ам тил хал^ зийнатининг холис ва мумтоз кузгусидир. Бу уринда Герман Паулнинг «Инсоният яратган барча маданият сингари тил э$ам тарихий жи^атдан текшириладиган предметдир»1, деган фикри диадатга сазовордир. Шу боисдан , ^ар бир киши тил з^ацида, айницса, уз она тили ^а^ида тула маълумотга эга булса, уз тилининг товушлар тизими, лукат бойлиги, суз ^уллаш имкониятларй, жумла тузилиши мантигини атрофлича з$ис этса, тилининг ва хаЛ^ининг тарихини )$ам англай олади.
Хал^, миллат ^аётидаги энг кичик узгариш ^ам янги бир тушунча, янги бир суз, ёки сузнинг янги бир маъноси сифатида унинг тилида уз аксини топади, Шунинг учун тилшунослар э$ам, тарихчилар ^ам «хал*; тарихи-тил тарихи, тил тарихи —хал^ тарихи» эканлигини тушуниш ва тал^ин этишда якдилдирлар.
Узбек миллати ^аётида кейинги 10 — 15 йил ичида содир булган кескин бурилиш тарихи — Миллий исти1$лол тарихи бунинг ёрцин далилидир, Ани^ки, муста^иллик расмий равишда тил муста^иллигидан бошланди, десак хато булмайди. 1989 йилнинг 21 октябрида узбек тили — она тилимизга давлат тили ма^омининг берилиши ^а^идаги К,онун республикамиз муста^иллигига ^уйилган илк цадамлардан биридир.
Бугунги — миллий мафкура ва миллий гоялар тула шаклланаётган, омманинг онгига сингиб бориб, моддий ^аракатлантирувчи ва сафарбар этувчи кучга айланаётган бир даврда миллий тил яна узгача бир а^амиятга эга булмовда, Шунинг учун йулбошчимиз, миллий истикдолимиз асосчиси, назариётчиси ва амалиётчиси Ислом Каримов миллий тилимизга катта эътибор бериб, «Жамики эзгу фазилатлар инсон ^албига, аввало, она алласи, она тилининг бетакрор жозибаси билан сингади. Она тили бу миллатнинг ру^идир. Она тилини йу^отган ^ар ^андай миллат узлигидан жудо булиши му^аррар»2, — деб таъкидлаган эди.
Маълумки, шуро тузуми даврида халщмиз, миллатимиз тарихига салбий ^араш билан ёндошиш з^укмрон эди. Шунинг учун халк;имиз тарихига оид асарларга, хусусан, туркий тиддаги тарихий асарларга эътибор жуда кам эди. Бу йуналишдаги асарлардан «Бобурнома»дан боищалари узбек фанида кенг амалиётга киритилмаган эди. Ва^оланки, «Зафарнома» (XVI аср) таржимаси, хусусан, туркий тилдаги оригинал тарихий асарлар— «Шажарайи турк» ва «Шажарайи тарокима» уз тарихимизни урганиш, у^иш ва
1 Пауль Г. Принципы истории языка. -М., 1960. с.20-25.
2 Уаримов И.А. Адолат, Ватан ва хал^ манфаати з^ар нарсадан улуг. —Т., Узбекистон, 1998, 59 — бет.
англашда улкан а^амиятга эгадир. Утмишда Абулгозий Ба^одирхоннинг илмий фаолиятига ба^о берган венгер шар^шуноси Герман Вамбери шундай деган эди: «Абулкозий Ба^одирхоннинг купгина ишлари Бобурни хотирга туширади.... Жа^он унинг «Шажарайи турк» номли тарихий асари учун ундан миннатдор»3. Мана шунинг учун исти1у\.олимизнинг илк йилида Абулгозий Ба^одирхон «Шажарайи турк» асарининг тули^ нашри оммавий тиражда амалга оширилди ва халада етказилди. Бу асар нафа^ат хал^иыиз, балки тилимиз тарихини урганишда х,ам катта а^амиятга моликдир.
Шунинг учун унда мужассамланган материаллар турли co>ça олимлари томонидан синчиклаб тад^и^ этилмоки зарур.
• Исти^лол шарофати билан фанимизга «Шажарайи турк»да йигалган ономастик материал — асардаги антропонимлар, этнонимлар, топонимлар, гидронимлар, оронимлар М.Т.Турдибеков томонидан махсус тадоиç этилди4, уларнинг курсаткичлари тузилди. Лекин М.Турдибековнинг тад^и^оти ушбу лугат жи^атдан жуда ^имматли асар лексикасининг фа^ат бир со^аси, асосан, ато^ли отларга багишланган эди. Табиийки, бу оригинал тарихий асар ономастикаси тад^и^и з^ам тилшунослигимиз, 5$ам тарих фанимиз учун катта а^амиятга эгадир. Аммо асар лугавий материалининг циймати бу билан чекланиб ^олмайди. Маълумки, Ба^одирхон уз асарини «5$атто беш яшар турк боласига тушунарли» тилда ёзишга з^аракат ^илган. «Туркларга туркона ёзиш» заруриятини шиор ^илиб олган. Шунинг учун ушбу асар лексик материалини турли — таркиби, тарихий— этимоло гик ^атламлари, у3 ва кучма маънолардан фойдаланишда Ба^одирхон ма^орати сузлараро шакл ва маъно муносабатлари жих,атларидан тадк,ик, этилиши кечиктириб булмас вазифадир. 1^атор филогогик ва бадиий обидаларимиз лексик хусусиятлари М.Абдулхайров5, Б.Абдушукуров6, Н.Ахматов7, Б.Бафоев8, Т.Жумаев9, С.Муталлибов10, Р.Зо^идов",
3 Вамбери Г.А. История Бухары. -М„ 1964. т.1. с. 115.
4 Турдибеков M.T. Абулрозий Ба^одирхоннннг «Шажараий турк» асари ономастикаси. филол. фан. номз. диссерт., —Т., 2000
5 Абдулхайров М. «Девони Мунис» тилининг лексик ^атлами. Филол.фан.номз. ...автореф., Т.,
1997.
6 Абдушукуров Б. XV-XIV асрлар туркий ёзма манбалар тилидаги зоонимлар. Филол.фан.номз.,,, автореф., Т., 1999.
7 Ахматов Н. Мухаммед Солиз;нинг «Шайбонийнома» асари лексикаси. Филол. фан.номз. диссертация. —Т., 1991, 149 бет.
8 Бафоев Б. Навоий асарларида айрим ижтимоий сузлар антитезаси /■' Узбек тили ва адабиёги — 1979, 5-сон, 28-34-бетлар; Бафоев Б. Навоий асарларида синонимлар ' 5'збек т..ли ва адабиёти. — 1980, 6 —сон, 23 —38 —бетлар; Бафоев Б Навоий асарлари лексикасининг баъзи масалалари. Навоий ва ижод сабо^лари. — Т., 1981, 114 —131—бетлар. Бафоев Б". Навоий асарлари Яексикаси. — Т., 1983, 158 бет;Бафоев Б. Лексика произведений Алишера Навоий: Автореф. дисс.....докт.филол.наук. — Т., 1989, 44 с.
9 Жумаев Т. «Умар Бо^ий» асарларининг лисоний хусусиятлари: Филол.фан.номз. диссер., Т.,
1998.
ю Муталлибов С.М. Морфология ва лексика тарихидан ^ис^ача очерк. — Т., 1959, 240 бет.
Х.Ма^аммадалиев12, Х.Назарова13, С.Рустамова14, Э.Умаров15, Э.Фозилов16, З.Холмонова17 каби тад^и^отчилар томонидан урганилгани ^олда, бу мухим ва оригинал туркий тарихий асар лексикаси, ю^орида эслатилган сабаблар туфайли, атрофлича тад^]щ этилмаган. Фанимиздаги мана шундай з^олат диссертацион иш мавзусининг долзарблигини белгилайди.
Ишнинг илмий — ижтимоий зарурати фацат бу билангина белгиланмайди. Зеро, бугун узлигини англаётган, миллнй мафкурасини шакллантираётган, жа^он и^тисодий — сиёсий ^амжи^аглигидан узига хос муста^ил уринни эгаллаётган узбек хал^и оммавий равишда Абулгозий Ба^одирхон «Шажарайи турк» асарининг оддийгина матнига эга булди, холос. Бундан ^арийб турт юз йил олдин ёзилган асардан бугунги узбек олими ва зиёлиси фа^ат матн асосида — ^еч ^андай дукат, изо?> ва курсаткичларсиз фойдаланиши жуда мушкул. М.Т.Турдибековнинг иши бу нашрни антропонимлар, этнонимлар, топонимлар, гидронимлар ва оронимлар курсаткичи билан тулдирган булса, асар матшши тугал ва :угри англаш учун асар лукатини (илк босцичда з^озирги китобхон учун тушунарли булмаган сузлар изозрши), шарили курсаткичларини тузиш зарур. Асар изошли лутатини тузиш эса Ба^одирхон асари лексикасининг тарихий—этимологик ^атламларини, сузлараро шакл ва маъно муносабатларини урганишни та^озо этади. Маданиятимиз олдида турган мана шундай вазифалар диссертация тад^и^от мавзусининг долзарблигини оширувчи омиллардан яна биридир.
Талкикотнинг максал ва вазифалари. Тадкикотдан кузда тутилган ма^сад маърифатпарвар хон, йирик олим, ёзувчи Абулгозий Ба^одирхоннинг «Шажарайи турк» асаридаги сузлар з^а^ида замонавий фан юту^арига асосланган илмий маълумот беришдир. Шу муносабат билан тад^и^от олдига ^уйидаги вазифалар ^уйилди:
— асар лексикасининг генеалогик манбаларини ани^лаш;
— «Шажарайи турк» тили лексикасининг ^озирги узбек адабий гили ва шевалардан фар^ланувчи томонларини та^лнл цилиш;
— асардаги сузларнинг маъно ва шакл муносабатларини ани*;лаш;
" Зо^идов Р. CdooT ул —ожизин» асари лексикаси.: Филол.фан.номз. , „автореф., —Т., 2001, 26 бет
12 Махамадалиев X. «Fiiec — ул—лугат» ва ундаги туркий патлам»: ...филол.фан номз. „.автореф., Т., 1998, 20 бет..
" Назарова X. Особенности синтаксического строя узбекского литературного языка конца XV-начала XVI в.в Т.. 1979. 160 с.
и Рустамова С. Махмуд Кошгарий лутатининг лексикографии хусусиятлари. Филол фанночз .,,,автореф,, Т., 1999.
IS Умаров Э. «Бадаи-ал-лугат» и «Санглах» как лексикографический памятник и источники изучения староузбекского языка XV-XVIII в.в. Автореф. лис. ...докт.фплол.наук. - Т.. 1989. 46 с.
"' Фозилов Э.И. Узбек тидинннг тарихий морфологияси. — Т., 1965, 171 бет.; Фазылов Э,
Староузбекскпй язык: Хорезмские памятники XIV века: 1-11 - Т.. том I, 1966. 650 е.: том II. 1971, 778 е.: Фашлов Э И. Староузбекский язык. Хорезмские памятники XIV века: Автореф. дисс. ...локт филол.наук. - Т.. 1967. 212 е.: Фозилов Э.И. 1^адимги обидалар ва .Алпшер Навонй тили — Т , 1969. 87 бет '"Холмонова 3. «Шайбонийхон» достони лексикаси (варианта асосида]: Филол фаи.номз ,,, диссер., Т., 1998, 182 бет.
— асар тили лексикасининг эски узбек адабий тили лугавий
фондидаги урнини белгилаш;
— асар лугатини тузиш.
Талкшотнинг метолологик асослари ва талкик усуллари. Иш синхроник тавсифий усулда бажарилганлиги сабабли унда ушбу тахдил усуллари етакчилик цилади. Бунда етакчи методологик асос объективлик ()$аадонийлик) омилидир. Шунинг учун эски узбек гили лексикаси «Шажарайи турк»да ^андай во^еъ булган булса, тад^рщотда уни шу жи^атдан акс эттириш ва тавсифлашга ^аракат ^илинди. Истаган синхроник ^олатда келажак куртаклари ва утмиш у;олат тавсифи ва ^олдш^лари мавжуд булганлиги сабабли ишда, урни билан, тарихий ва ^иёсий—тарихий та^лил усулларидан фойдаланилди. Айрим мунозарали масалалар ечимида риёзий (статистик) тадциц усулларига мурожаат этилди.
Тадкикот манбалари. Тадцщот манбалари сифатида Абулгозий Ба^одирхон «Шажарайи турк» асарининг Узбекистан Фанлар Академияси Абу Райз^он Беруний номидаги Шарцшунослик институтида 651— инвентарь разами остида са^анаётган ^улёзма нусхаси18 ва 1991 йилда ^.Муниров ва ^.Ма^мудовлар томонидан Кирилл алифбосидаги нашри асос ^илиб олинди19 .
Талкшотнинг илмий янгилиги «Шажарайи турк» асари лексикасини бир . яхлитлик сифатида илк бор тал^ин этишдагина эмас, балки муаллифнинг «туркларга туркона ёзмоц керак» омили бу со^ада нимада намоён булганлигини ва XVII аср узбек адабий тили лексикаси урта ва ундан ю^орироц савиядаги зиёлилар нут^ида . ^андай ^олатда булганлигининг тавсифини беришда ^ам куринади. :1Л Бу асар лексикасини яхлитликда олиш унинг Навоий асарлари лексикасидан кура Бобур мероси тилига я^инлиги, шу жи^атдан эски узбек адабий тили насрий асарлари услуби тизимида Бобур асарлари билан ХУ1И —XIX асрларда шаклланган ривоят ва жангномалар услуби (Умар Бо^ий, Сай^алий, Диловар, Гулханий ва боцща асарлари) орасида урин эгаллашини курсатади. Услуб ва, асосан, туркий (хусусан, мав^ум тушунчаларни ифодаловчи арабий) ибораларни ишлатиш масаласида Ба^одирхон Алишер Навоийга ^ам, XVIII аср Хоразм жонли сузлашув нут^ига з$амтула эргашмаган.
Ба^одирхон асари жуда катга давр ичида туркий хал^лар тарихи билан ало^адор булган тарихий ва ижтимоий во^еалар тавсиф ва шар^ига багшиланганлиги сабабли муаррих ва адиб уз даври кишилари учун тушунарли булмаган жуда куп сузлардан (жумладан, хитойча, мугулча, арабча ва ^оказо) утмиш давр во^еа — з^одисалари тасвирида фойдаланиши зарур булган ва бундай сузлар маъносини
" Абулгози Баз^одирхон. Шажарайи турк. Узбекистон Фанлар академияси Абу Рай^он Берушш номидаги Шар^шунослик институтининг 1;улёэмалар фонди, инв. № 7668.
"Абулгозий. «Шажарайи турк» - Т.: Чулпон, 1991, 192 бет.
очишда муаллиф уларни шар^лаш, туркий, эроний, арабий маънодошларшш келтириш усулларидан фойдаланган. Абулгозий Ба^одирхон мутул тилини ва грамматикасини дурустгина билган, шунинг учун ^атор мугулча сузларнинг турли шаклларини ва ^ушимчаларини ажратиб шар^лаган.
Абулгозий Ба^одирхон нафа^ат муаррих ва адиб, балки тузуккина тилшунос олим ^ам булган. Шунинг учун у асарида жуда куп сузларнинг (хусусан, этноним, топоним, антропонимларнинг) этимологияси з$а^ида х;ам маълумот беради ва буларнинг каттагина 1$исми «хал^ этимологияси» ^абилида булишига ¡^арамай, айриглари ало^ида дивдатга сазовордир, Ба^одирхоннинг суз маъноларини тавсифлаш ва очишда градуошшик ^аторлар омилидан фойдалаганлиги (чунончи, хитойча ёки уЙБурча сузлар изо^ида) унинг уткир заковатидан далолат беради. Ба^одирхон сузнинг маъновий ^иймати тушунчасига ^ам эга булган. Бунда унинг полисемантик сузнинг ^ар бир маъносига шу тилнинг узида ва, хусусан, узга тилларда бопи^а — боища сузлар мое келишини у^тириб утиши ёки сузнинг терминологик (хусусан, этноним сифатида) ва умумистеъмол маъиоларининг ани^ фар^аши гуво^лик бериб турмоада. Ишдаги му^им янгиликлардан бири «Шажарайи турк» асарида ^озирги китобхон учун изо^талаб 2680 сузлик — лугатнинг тузилганлигидир. Бу лутат маданиятимиз учун ^адрли булган тад^и^ этилаётган асарнинг (М.Турдибеков иловалари билан биргаликда) замонавий нашри учун зарурдир.
Ишпинг амалий ахамияти. Мазкур тад^и^от узбек ва узга туркий тилларнинг тарихий лексикологиясини яратишда, эски ва ^озирги узбек тилининг изошли лугатларини тузишда, уларни ^ажм ва сифат жи^атидан мукаммаллаштиришда ^амда олий у^ув юртлари учун мулжалланган тарихий лексикологияга оид дареликларни тулдиришда ёрдам беради. Шу билан бирга, тад^и^от материалларидан олий у^ув юртлари филология факультеглари бакалавр ва магистрларига махсус курелар ук,ишда, уцув цулланмалари яратишда фойдаланиш мумкин.
Ишга илова ^илинган лугатдан «Шажарайи турк»нинг замонавий нашрларида фойдаланиш кузда тутилмовда,
Ишнинг апробацшеи. Диссертация мавзуи Бухоро Давлат университети Илмий кенгаши йигилишида тасди^ланган ва тад^и^отлар режасига киритилган. Иш материаллари юзасидан Узбекистан Миллий университети ва Бухоро Давлат университета узбек филологияси факультета томонидан утказилган илмий анжуманларда маърузалар ^илинган, илмий ахборотлар берилган. Иш Бухоро Давлат университети узбек тилшунослиги кафедраси йигилишида муз$окама этилган ва ^имояга тавсия этилган. Тад^и^от мавзуи буйича иккита 1$улланма, учта мацола ва битта тезис эълон т^илинган.
Ишнинг тузилинпт. Диссертация кириш, уч боб, ху\оса ва ад;.5т'ётлар руйхати >>амда илова (циёсий лугат)дан иборат.
ИШНИНГАСОСИЙ МАЗМУНИ
Ишнинг 1 — боби икки булимдан иборат булиб, 1 — булимда Абулгозий Ба^одирхоннинг ^аёти, унинг "Шажарайи турк" асари ва асарнинг урганилиши хасида мухтасар маълумот берилган. 2 — булим «Шажарайи турк» а'сари лексикасининг бош^а даврлар узбек мумтоз асарлари лексикаси билан ^иёси» деб номланиб, унда "Шажарайи турк" асари" лексйкасини эски узбек тили ёдгорликлари буйича з^озирча энг мукаМмал булган "Алишер Навоий асарлари тилининг изоз^ли лугати "20 (^ис^ача АНАТИА) материаллари билан ргёсланади. Абулрозий БЦодирхон уз асарида фойдаланган, лекин АНАТИАда учрамайдиган сузлар (Кирилл алифбоси тартибида) руйхати берилди. }^иёслаш натижалари шунй курсатдики, "Шажарайи турк" асарида ^улланилган 2680 та лексемадан 606 таси АНАТИАда уз аксини топмаган.
«Шажарайи турк» асаридаги сузларнинг жуда кичик ^исми (чунончи, ало к, боку, бохирал. мегажин. аркар ва б.) АНАТИЛнинг мукаммал эмаслиги сабабли унга кирмаган. Юцорида саналган сузлар кагга ^исмининг АНАТИАда йу^лиги «Шажарайи турк» лексикасининг узига хослиги ва бир неча жи^атдан эски узбек тили луратларини тулдира олишидадир. Бу, энг аввало, сузларнинг ^атор янги маънолари мавжудлигида куринади. Биргина бухоро сузини олиб курайлик. Абулюзий Ба^одирхон ^аммага маълум топоним Бухоро сузининг янги маъносини - сурдча «олимлар тупланадиган жой» деган маънони ^айд этади ва шундай ёзади:
Хони кишварситоннинг узи Тулуйхон билан келган лашкарни олиб, Бухоро тарафига юруди. Бухоро темакнинг маъноси MyF ' тилинда илм ва а%ли илмнинг жамъ булатурран ери темак булур (64).
Маълумки, куп тилшунослар Бухоро топоними этимологиясини санскритча buxop // buxopu — уь>ув маскани ёки зиёратго^, ибодатхона каби сузлари билан боглайдилар. MyF тилини билган Абулрозийхоннинг бу ^айди алщида дивдатга сазовордир. Зероки, «маданий маскан» маъноси тарихчилар шар^и билан уйгундир.
Маълумки, эски узбек адабий тили ёдгорликларининг жуда катта ^исми лирик, лиро —эпик ва бопща турдаги китобий, кутаринки — бадиий услубларда ёзилган. «Шажарайи турк» лексикаси эСа бундай услуб сузларидан таш^ари жуда катта мивдорда оддий сузлашув услуби ва хал^ турмуш тарзи, хужалиги билан 6ofahf; сузларни уз ичига олади (чунончи, ари. ариш, ахтахона, аччи, ака. бавур. байир, бикламок ва б.). Шунинг учун «Шажарайи турк»
:(| Алишер Навонн асарлари тилининг изошли лугати: Т>рт томлик. — Т.: 1 том, 19815, 65b óci. 11 том, 1983, 643 бет; iii том, 1984, 623 бет; iv том, 1985, 636 бет.
лексикаси эски узбек тили лугатларини бойитувчи му^им манбалардан бири саналиши лозим.
Шунингдек, ушбу булимда диссертацияга илова к;илинган «Шажарайи турк» асарида фойдаланилган сузларнинг 1$иёсий лугатл калити берилган. .
Иккинчи боб («Шажарайи турк» асарининг тарихий — этимологик лексик ^атламлари) ^ам уч булимдап иборат булиб, уида acap тили лугат таркиби тарихий —этимологик ну^таи назардан та^лил ^илинган.
Тадциц натижалари шуни курсатдики, Абулгозий Ба^одирхоннинг «Шажарайи турк» асарида 4037дан орт1щ суз ишлатилган. Шулардан 1130 тасини туркий, 900 тасини арабча, 460 тасини форс—тожикча сузлар ва 50 тасини учта (туркий, араб ва форс— тожик) тил унсурлари иштирокида ясалган ^оришма сузлар, 87 та мутулча, 53 та хитойча сузлар ташкил ^илади. Булардан ташцари, 880 та антропоним, 286 та топоним, 118 та этноним, 51 та гидроним, 22 та ороним ^айд этилди.
Иккинчи бобнинг 1— булими «Туркий сузлар патлами» деб номланади. Асар тили лугат таркибини тарихий — этимологик ну^таи назардан таэушл ^илишда, аввало, узбек тилининг тарихан узиники булган сузлар белгнлаб олинади, чунки улар узбек тилида цадимдан мавжуд булган туркий сузлар булиб, узбек тили лексикасининг негизини ташкил этувчи цадимий ^атламдир21. Шунга биноан, энг аввало асарда туркий сузларни 28 та маъно гуру^ларига ажратилди.
Абулгозий Ба^одирхоннинг «Шажарайи турк» асари лексикасини з^озирги узбек адабий тилининг лугат таркибига ^иёслаганимизда, асар тилида ^улланган туркий сузларнинг асосий ^исми ^озирги узбек тилида деярли узгаришсиз са^ланганлиги унда айрим сузларнинг унутилганлигини, маълум сузларнинг маъноси узгарганлиги ва шаклий узгаришларга учраганлиги маълум булди. Эски узбек адабий тилининг шаклланиши ва ривожланиши жараёнида содир булган айрим узгаришларни ани^лаш ма^садида бу тоифадаги сузларни ^адимийро^ ёзма-манбалар тилига з^амда ^озирги туркий тиллар оиласига мансуб тилларпинг лугат бойлигига солиштириш натижасида намоён булган' му^им хусусиятларини ^исобга олган ^уйидаги гуру^ларга булиб урганилди:
I. Унутилган сузлар. Бу гуру^га мансуб сузлар з^озирги
узбек тилида ишлатилмайди:
лорута — ша^арда тартиб са^овчи маъмур, ша^ар бошлиги: Урузхон бу айтилгая вилоятларнинг барчасига доругалар цуюб, Самарканд сари юриди (22).
Доруга сузи муруллар истилосидан сунг ^улланиладиган булди. Лексикографияга оид илмий манбаларда бу сузнинг бир неча
!| (>Т \) — Узбек тили лексикологияси. — Т., 1981, 56 —бет.
маънолари берилади: «мансаб номи, бодщарувчи»22 , 1) «мутулларда вилоят ёки ша^ар 6ouiuifh»; 2) «вилоят бошлики»; 3) «полиция чиновниги, бозор назоратчиси»23.
А.Ю.Якубовский бу сузнинг этимологияси з^а^ида шундай ёзади: «Доруга («дарага» феълидан) мугулларда «ша^ар, вилоят бошлири, ша^ар з^окими» маъноларида ишлатилган. У рта ¡ - Осиёда вилоят боншщларини з^озир з$ам дорура деб атайдилар»24 .
• 2. Ма%носи узгарган сузлар. Абулгозий Баз^одирхоннинг «Шажарайи турк» асарида цулланган айрим сузларнинг маъно доираси торайган. ^озирги узбек тилида бу маънолар бош^а сузлар зиммасига юклатилган. Бунинг асосий сабаби тилшуносликдаги полисемия — куп маънолилик з^одисасидан ^очишдир. Масалан, утл (утлонI сузи з^озирги узбек тилида «эр жинсидаги бола ёки фарзанд»га 'нисбатан ишлатилади. «Шажарайи турк»да • бу суз: жинсйдан ^атъий назар, умуман, фарзанд ва баъзи уринларда авлод ёки урувда нисбатан ^улланилган:
Бу элнинг юртлари цалинг ягочиинг ичинда турур. Анинг учун Урманщт от цуйдилар. ... Булардин бошца тащ бир Урмащит отли эл булур. Иккисининг бири—бирина %еч цариндопшщи булмас. ... Тащ бири мугул, нукуз угл он л аринл ин турур. Бу айта турганимиз уз олднна бир бошца эл турур (34).
Ярог сузи з^озирги узбек адабий тилида «цурол, аслаз^а, асбоб» маъноларини ифодалайди. «Шажарайи турк»да бу суз з^ам шу маънода, з$ам з^озирги узбек адабий тилида деярлн учрамайдиган «з^озирлик, тайёргарлик» маъноларида ^улланган:
Углонларим ва хащиы бирлан эсон—омон келдим, теб, улуг туй яропгн %илиб, бир хирго% ясаттурди (24).
3. Шакли узгарган сузлар. Абулгозий Баз^одирхоннинг «Шажарайи турк» асарида айрим сузларнинг икки хил фонетик шаклда ишлатилиши кузатилади. Масалан, тупрок/Утурфок. ёмгир // ёрмур. утир=// ултур=. илон // йилон. илдам // йиллам. супа // суфа. оёк // аёк. аёр. урла // урду, кош (олл, хузур) // кат, мегажин // мугажин, отхона // актихона, батр // бавур каби жуфтликлардаги биринчи суз тилда мустаз$кам урнаша бошлаган ва диалектал характерга эга булган з^одисадир.
"Древнетюркский словарь-Л., 1969, с. 159.
Радлов В.В. Опыт словаря тюркских наречий: Т.Ш. ч.2. - М.. 1963. с. 16.
24 Греков Г.Д.. Якубовский А.Ю. Золотая Орла и ее падение. - М.-Л.. 1950. с.130.
«Шажарайи турк» да ь;улланган ^ав(//^увмо^») сузи з^озирги узбек тилида кувмок шаклида ишлатилади. Бу суз ^адимги ёзма ёдгорликлар тилида з$ам учрайди25.
Айрим сузларнинг икки хил фонетик шаклда ишлатилиши, асосан, хал^лар уРтасиАаги тухтовсиз аралашув з^амда тилнинг кундалик ва самарали таъсири натижасида шева хусусиятларининг текислашиб бораётганлиги билан изохданади.
III. Диалектизмлар. Туркий тиллар орасида узбек тили мураккаб шева хусусиятларига эгалиги ва уларнинг узаро бир — бирларидан фонетик, грамматик з$амда лексик жиз^атдан фар^ланиши билан характерланади, Маълумки, жонли тил тарихий ёдгорликдир, Тарихий - бадиий асарларда учрамаган айрим суз формаларп шеваларда учраши мумкин. Шунга кура, айрим асарлардаги диалектизмларни ^иёсий ^фганиш ор^али сузларнинг келиб чи^иш тарихи ва этимологиясини ани^лаш мумкин, Бу жиз^атдан Абултозий Баз^одирхоннинг «Шажарайи турк» асари характерлидир. Fapönii ва жанубий тил цатламларининг мавжудлиги з^амда муаллифнинг ижтимоий келиб чи^иши унинг Хоразм шевасига я^инлигидан далолат беради. 1^уйида шевага хос айрим сузларнинг маъноларини шарз^лаймиз:
Курсок // курсак — ^орин сузи, асосан, Мангат ва Гурланда ^улланилади:
Цари киши иссщ кунда от чопцанда цурсоцп огриб турур (138).
кабан — ёввойи эркак чуч^а (Урганч, Хива ва Хон^ада:
^аван):
Мвгажиннинг эри кабан булур (148). курч — омихта (Хива, Урганч, 1^изилкуприкда): Цулдпн ва курч ианн киши цоляасун (177). качар — тана; сигирнинг икки ёшга етган боласи (Гурлап, Мангит, Хазораспда):
Нишопурдин %ачарни олиб, Султон Му^аммаднинг кейннидин кетди (73).
«Шажарайи турк »да ^улланган туркий сузларнинг муаллиф томонидан изоз^ланиши асарнинг муз^им хусусиятларидаи з^исобланиб, бу бир томондан, илм аз^лига Хоразмнинг узоц утмишдаги ижтимоий —сиёсий, и^тисодий — маданий з^аётига оид жуда куп маълумот берса, иккинчи томондан, эса асар ^имматини оширади. Шунга кура, асар тилидаги сузларнинг тарихий тавсифи натижасида бу ^атламда кузатилган узгаришларни юзага чи^ариш учун узбек тилининг келгусида нашр этиладиган оммабоп изошли лугатларида юк,орида келтирилган з^амда тад^1Щотнинг «Лугат»
" Фазылов Э. Староузбекскии язык: Хорезмские памятники XIV века' 1-11 - Т. том I. 1966. с.251: гом II. 1971.
c.J /1
цисмида берилган барча сузларни барча ,шаклий ва маъновий куринишлари билан акс эттириш лозим.
2 —булим «Узлашма сузлар з^атлами» деб номланиб, унда араб, форс —тожик, м)тул, хитой тидларидан узлашган сузлар таз^лил ^илинади.
Арабча сузлар. Абулгозий Ба^одирхоннинг «Шажарайи турк» асарида бош^а тиллардан узлаштирилган сузларнинг энг купини араб тилидан олинмалар ташкил ^илади. Арабча сузларнинг аксарият 1$исми от туркумига мансуб сузлардир ва уларнинг орасида мавз^ум тушунчаларни ифодаловчи сузлар етакчи уринни эгаллайди. Асарда цулланган арабча сузларни 26 та маъно гурухдарига ажратиш мумкин.
«Шажарайи турк» асари тилидаги арабча сузларнинг асосий цисми з^озирги узбек адабий тилида узгаришсиз ^уллангани з^олда, айримлари маъно ва шакл. ,жиз$атидан бироз фар^ланади ва баъзилари, умуман, ишлатилмайди. Тадрн^отимизда бунга ^атор мисоллар берилган.
Араб тилида купликнинг икки хил шакли мавжуд: тутри куплик ва сини!$ куплик26. «Шажарайи турк» асарида купликнинг jçap иккала шаклидаги сузлар учрайди:
а) тугри купликка мисоллар: газал — газалиёт (12) рубоий — рубоийёт (12) во^еа — во^еот (13) маснавий — маснавийёт(12) з^одиса — ^аводисот (133);
б) синш$ купликка мисоллар: олим — уламо (11)
фозил — фузало (11) цасида — ^асойид (11) шеър — ашъор (12) кабир — акобир (77) шараф — ашроф (77) марта — маротиб (133) ва б.
«Шажарайи турк»да арабча сини^ ва тугри куплик шаклини аралаш ^уллаш з^оллари з$ам учрайди: холиса — хаволисот (133).
Абулгозий Ба^одирхон уз асарида араб изофасидан з$ам фойдаланган: лор ул—фано, лор ул—бако (75), мухибб ул—уламо fil), мураббиюл фузало fil), ахир ул —амр (71). зиёулмулк fil), шайх ул — ислом f74). вали ал—ахл f88) ва б.
Форс—тожикча сузлар. Асарда ^улланган форс—тожикча сузларни 26 та маъно гуруз^ларига ажратиш мумкин.
J> Рустамов А. Арабские формы множественного числа в языке «Ма^бубул — кулуб» Алишера Навои Вопросы тюркологии. - Т.. 1965, с. 100-105.
«Шажарайи турк»даги форс —тожикча сузларнинг ^озирги узбек тилига муносабатини ^уйидаги гуру^ларга булиб ургандик:
а) ^озирги узбек адабий тилида ишлатилмайдиган сузлар: рох—рав — йулка, коридор:
Бобосултон рох — равнинг усти бирлан дарвозага югурди (156)
б) ^озирги узбек адабий тилида маъноси торайган сузлар: >£озиргн узбек тилида чан&он сузи «марта, карра»
маъноларида ^улланади ва «Шажарайи турк»да «жуда» маъносини ифодалайди:
Таци чанлон ёмон ишлар щлиб турур ким, айтса суз узсщ булатурур (63).
в) Абулгозий Ба^одирхон ^уллаган айрим форс—тожикча сузлар ^озирги узбек адабий тилида шаклий узгаришларга учраган: «Шажарайи турк»да Х,озирги узбек тилида дору дори
ХИШТ FHHIT
Шунингдек, асарда форсча изофа >$ам ^улланилган: дуойи бал, ахли пеша ва б.
Умуман, асардаги форс—тожикча сузларнинг устида олиб борган кузатишларимиз уларшшг асосий ^исми ^озирги узбек адабий тилида узгаришеиз са^ланганлигини курсатади.
1. Коришма сузлар. «Шажарайи турк»да туркий, форс — тожик ва араб тиллари унсурларининг бирикиши натижасида ^осил булган сузлар куплаб учрайди.
«Шажарайи турк» тилида кузатилган ^оришма сузларнинг аксарияти ^ушма феъллардир. Бунда узак, асосан, арабча ёки форс — тожикча суз булиб, кумакчи феъл сифатида ол=, бул=, кил=, эт=, тут=, сол=, топ=, ур=, торт-', бер~ туш=, 6oFAa=, кол= кабилар иштирок этган.
2. Мутул ча ва хитойча сузлар. Эски узбек тили лугат таркибида
3. жуда куп сузлар борки, уларнинг манбаларини ани^лаш осон булмайди. Шунинг учун бу сузлар туркий тиллардан мугул тилига узлашганми ёки, аксинчами, туркий ва мугул тиллари бир оилага мансубми ёки ало^идами каби масалаларни аншушш ^озиргн туркийшунослик ва олтойшунослйкнинг кун тартибидаги асосий вазифаларидандир.
Узбек тили ^адимий туркий цабила ва ypyF тиллари даврида олтой —мугул тиллари билан ало^ада булган. Узбек тилининг мутул тили билан ало^аси ^адимий даврларда, ^адимий олтой тиллари билан муносабатлар ва XIII аерда мукулларнинг Урта Осиёни истило ^илиши даврларида юз берди. >^озирги узбек тили лексикасида
учрайдиган бир ^атор асли мугулча сузлар ёки турк ва мутул тиллари учун умумий булган лексик цатлам игу алоцалар натижасидир27.
Куйида «Шажарайи турк»да ^айд этилган, з^озирги мутул тилида з^ам ^уллаыувчи сузларнинг айримларини циёслаш учун келтирамиз:
«Шажарайи турк»да >$озирги мугул тилида
бой баян
со1$ол сахал
табоц таваг
хотун, хотин хатан, хатантай
узум усан, узэм
^овур>а, ^обурга хавирра
^арчихай харчга
кучлук хучутай
эга эзэк
401$ цаг, цаг уг
Шуниси характерлики, Абулгозий Ба^одирхон уз асарида ^уллаган мурулча сузларга изо^ берган. Мисоллар келтирамиз:
«Таци Чингизхон бекларига боциб айтди: Муни нсчук Арсланхон теб булур. Бу кундин сунг муни Арслон амрац тесунлар, теб %укм цилди. Мурулнинг луратинда тожикни сайракдеб эрмиш (32).
Мисолларни яна давом эттириш мумкин. Булардан таищари, «Шажарайи турк»да уйгур тили орр;али хитой тилидан кирган ва з^озирги талимизда деярли 1$улланмайдиган сузлар з^ам учрайди. Бу сузлар, acocan, мансабни билдпрувчи сузлардир:
Ючанак, жу, зу. зучанак. канжун, такчун. тунжун. камжу. кун, кунгли, чурча. шинак, ночи, хин, фужу ва игу каби цатор сузларни муаллифнинг узи изо^лаган.
Асар лексикасининг негизини туркий сузлар ташкил этади. Туркий лексик цатламнинг катта ^исми узининг шакли ва маъноси жй^атидан >>озирги узбек адабий тилидагидан деярли фар^ 1$илмайдиган феъллардан иборат. Шунингдек, асарда туркий исмлар, антропоним, топоним з$амда ypyF ва забила номлари 1$улланган булиб, уларнинг деярли ярмиси з$озирги тилимизда ишлатилмайди. Шундай б^лишига 1 царамай, бундай сузларнинг маъноси ва' этимологияси з^ида муаллиф томонидан берилган изо^лар ор^али китобхон керакли маълумотларга эга була олади. Асар лексикасининг з^озирги узбек адабий тилидан фар^и, асосан, унда Хоразм шеваларига хос сузларнинг куиро^ ишлатилганлигидир.
Арабча ва форс—тожикча сузлар, асосан, сарой з^аётига, ижтимоий —сиёсий з^аётга, з^арбий ишларга ва динга ало^адор сузлар ва мавз^ум тушунчалардир.
'(УТЛ) — Узбек тили лексикологияси. — Т., 1981, 79—80— бетлар.
Учинчи боб «Шажарайи турк» асаридаги сузларнинг шакл ва маъно муносабатига кура турлари» деб номланиб, уч булимдан иборат.
Биринчи булим («Куп маъноли сузлар»)да асарда учрайдиган куп маъноли сузлар урганилди. ... " Г .
XVII аср ёзма ёдгорликларидаги тил бирликларини урганиш эски узбек адабий тилининг купгина назарий масаЛаларини ёритишга ёрдам беради. Уша даврда яшаб ижод этган АбулБозий Ба^одирхоннинг «Шажарайи турк» асарини игу ну^таи назардан урганадиган булсак, асардаги сузларнинг маъно ифодалаши бир хил булмай, айрим сузлар фа^ат бир маънода, купчил'иги икки ва ундан орти^ маъноларда ^улланганлигини курамиз. Шунинг билан бир каторда, боища ёзма ёдгорликларда ^улланилгац куп .маъноли сузлар барча маъно ^ирралари билан «Шажарайи турк »да уз ифодасини топмаган.
Мавжуд назарий фикрларга асосланиб, ушбу булимда «Шажарайи турк»даги куп маъноли сузларнинг лексик —семантик хусусиятлари ^а^ида мулохазаларни баён ^иламиз.
«БОШ» лексемаси умумтуркий суз булиб, у узбек классик адабиёти ёзма манбаларида ва ^озирги туркий тилларнинг деярли барчасида фаол цулланилади.
Масалан, ^адимги туркий ёзма ёдгорликлар ва эски узбек тилида ёзилган бадиий асарларни тад^и^ этган олимлар «бот» сузининг маъно ^ирралари хусусида батафсил фикр билдирганлар28.
Абулгозий Ба^одирхоннинг «Шажарайи турк» асарида бош сузи 52 марта учраб, ранг —баранг маъноларни ифодалаб келган.
Маънолош сузлар. Абулгозий Ба^одирхоннинг «Шажарайи турк» асарида т^улланган маънодош сузлар з$ам маълум даражада синонимик ^аторни ташкил этади. Тад^и^отимизнинг ушбу булимида бир асарда учрайдиган лексик синонимларни гуруу\.арга, уяларга ажратиб, урни билан, синонимларнинг услубий ^улланишларининг баъзи куринишлари замирида узига хос хусусиятлар яширинганлиги курсатиб утилган.
1. Синонимларни тузилишига кура ^уйидаги гуруяларга булиш мумкин:
2. Синонимик 1$атор компонентлари содда сузлардан иборат: а) иккита туб сузли:
гёг — кипа
... фалон ойнинг унй куни фалон ерАа топушали, таци мутулдин кинамизни тортали теб, шул айтган ерларинда барчалари бир ерга цушилиб, мурул врининг устина юридилар (28). .,.
"-ч Б-лфоев Б Навоии асарлари лексикаси. — Т., 1983, 50 —оет.
Таци уз—узина ва цатидат кишиларга кенгашти, цайда
борсам мен бу учумни олурман теб (117).
б) учта туб сузли:
хукм — амр — буюрук:
Тангри буюрукинда закот бермак фарз турур (126).
Ёфас отасинингхукми бирлан Жуди тотидпн кетиб, Атил (Итил) ва Ёйщ сувининг ёцосит борди (15).
... Шайх %асан Кучак дерлар, Абусаидхоннинг амри бирлан Румнинг бир тарафинда %оким эрди (102).
2. Синонимии ^аторни араб тилидан узлашган сузлар ташкил ^илиб, уларда араб тили учун грамматик бирлик ва куплик саналган сузлар эски узбек адабий тилида з$ар бири ало^ида лексема сифатида 1$абул цилинган ва улар маъно ^ирралари билан узаро маънодошлик функциясига эга булган. Араб тилига хос грамматик куплик шакллари сузлар таркибида уз хусусиятини са^ламайди (Рустамов, 1965).
3. Синонимик ^аторни туб ва ясама сузлар ^осил цилади. Бунда туб сузлар, одатда, бош^а тиллардан узлаштирилган сузлар булади: урук — умак — каринтош — авлол —ажлол — наел — насаб — шажара — пушт — тухм.
Бу маъно уясидаги каринтош сузи тарихан ясама булган.
4. Синонимик 1$атор туб суз ва изофали бирикмалардан ташкил топади: %аё — пардаи нсмат.
II. Синон-имлар ва синонимик цаторларнинг миадори >$ам туркумлар буйича бир хил булмай, лексик маъносининг характерига кура от ва феъл туркумидаги сузларга нисбатан куп.
1. От туркумига кирувчи сузларнинг аксарияти полисемантик ва кучма маъноларда ^улланганда, бир суз бир неча синонимик цаторларда келади.
а) синонимик ^атордаги лексемаларнинг купчилиги турдош отлардан иборат: Эл —ранят—халк —жамоат.
б) ато^ли отлардан синонимик ^аторлар ^осил булиб, унинг компонентларидан бири этнонимик вазифа бажариб, шу халц яшаётган мамлакатнинг номини 5$ам атаб келади з^амда мамлакатнинг мавжуд номи билан синонимик цатор з^осил кидали/ араб — араб халки; Араб—Арабистон.
в) кумакчи отлар синонимик ^аторни ташкил этади: Лаб—
ёка.
2. Феъл туркумига кирувчи сузлар синонимик ^аторни ташкил ^илади:
а) синонимик ^атордаги компонентларнинг аксарияти ^ушма феъллардан иборат: толиб кел— — музаффар бул—: маслахат кил — кенгаш кил: ларкор бул — керак бул: полшох кил — хон кутар: нноят кил —мархамат кил —шафкат кил.
б) содда ва цушма феъллар узаро синонимик ^аторни ташкил ^илади: Урушмок—мухораба кил —мукотала кил.
III. Синонимик ^атордаги компонентларнинг келиб чщиши асосида з$ам уларни гуруз^ларга ажратиш мумкин. Синонимик ^атор уч бир оилага кирувчи ёки икки, уч оилага мансуб тиллар материалларидан тузилган булади.
«Шажарайи турк» тилидаги синонимларни шу ну^таи назардан таз^лил ^илганимизда, уларнинг ^уйидаги куринишларига дуч келамиз:
1. Синонимик ^аторларни умумтуркий сузлар ташкил ^илади:
Йирок— узок; каринтош—урук.
2. Синонимик цатор узбекча ва арабча сузлардан тузилган: суз — калима: барча — бари — тамом; улум — ажал: йусун — копун— коила.
Бу синонимик ^аторлардаги суз, улум лексемалари бетараф, ^олганларида эса услубий баз^о буртиб туради. Бу лексемаларнинг ишлатилиши нут^ куринишлари буйича чегараланмаган.
3. Эски узбекча ва форс — тожикча сузлардан тузилган синонимик уялар: оп — шикор: ер — замин: чирик — лашкар.
4. Форс —тожик ва араб лексемаларидан тузилган синонимик ^аторлар: кухна — калим: мурол — орзу.
5. Фа^ат форс—тожик лексемасидан ташкил топган синонимик
уя: чехра — чирой.
6. Мугул ва форс —тожик тил бирликларидан иборат синонимик 1$атор: бахолнр — жувонмарл — пахлавон.
7. Фа^ат арабча сузлардан тузилган синонимик т^аторлар: замой— махал — вакт: хийла— макр.
8. Уч тил (узбек., форс-тожик ва араб тиллари)га хос лексемалардан ташкил топган синонимик ^атор: хон — крон — подшох — нюх — султон — малик.
Мисоллар таз^лиЛи маънодош сузларни лексик —семантик гуруз^\арга ажратишга имконият яратди. Асарда бу сузларнинг Чулланиши уша даврнинг з$аёти, инсонлар дунёцараши, маънавияти, ^изи^иши ва бош^а купгина. томонларни очиб беришга хизмат цилади. Асарда ^улланган айрим сузлар зрзирги давр авлодига.таниш, баъзилари эса йут$. 5^озирги тилимиз лугат бойлигида сацланмаган сузларнинг асарда ишлатилиши уша давр з^а^ида тасаввур уйготади, ота - боболаримиз тарихини чу^урро^ билишга, з^аётимизнинг ^адрига ётишга ургатади. Бу кабй асарлар тилини тадки^ этиш ва авлоддан авлодга ^олдириш келажакда бажариладиган муз^и.м ишлардандир. ■ ■ •
Иккинчи булим' («Ш'аклдош сузлар») ва учинчи булим («Зид маъноли сузлар»)да з$ам асарда ^улланилган шаклдош ва зид маъноли сузлар худди игу тартибда урганилган.
Абулгозий Баз^оДир'хон «Шажарайи турк» асарининг лексик хусусиятлари юзасйдан айтилган фикрларга асосланиб, ^уйидаги хулосаларга келиш мумкин:
1. Абулгозий Ба^одирхон XVII асрда яшаб ижод этган йирик тарихнавис ёзувчи, жамоат арбоби ва маданиятимиз ^омийси сифатида узбек элати адабиёти ва узбек адабий тили тарихида ало^ида урин эгаллайди. Унинг «Шажарайи турк» асари тарихий маълумот тарзда ёзилган булса з$ам, у бадиий насримиз намунаси сифатида муз$им а^амиятга эга.
2. «Шажарайи турк» асари XVII аср узбек адабий тили ва тарихий диалектологиясини урганишда ^имматли манба з^исобланади. Бу асар тили ва услубининг соддалиги, жонли сузлашув тилига я^инлиги билан бош^а эски узбек тили ёдгорликларидан ажралиб туради.
3. «Шажарайи турк»даги сузларнинг туркий ёзма ёдгорликлар тилига ыу^оясаси Абулгозий ижодига XV—XVI аср узбек адабий тилининг таъсири ва шу билан бирга XVII аср узбек адабий тили анъаналари са^ланганини курсатди.
4. Асар лексикасини нисбатан мукаммал урганилган Мир Алишер Навоий асарлари лексикаси билан ^иёслаш Абулгозий Баз^одирхон асарлари лугат бойлиги, бир томондан, эски узбек адабий тили хазинасидан, иккинчи томондан, XVII —XVIII асрлар жонли халц тили имкониятларидан кенг фойдаланганлигини к}фсатади. Бу асар лексикасининг бир ^исми (10 — 15%) Мир Алишер асарларида тамоман ^айд этилмаганлиги ёки ундан маъно жиз^атидан фар^ланиши уни бу асар лексикасининг эски узбек тили мукаммал лугатини тузишда алс^ида аз^амият кашф этишини курсатади. Шунинг учун фанимиз олдида турган музрш вазифалардан бири «Шажарайи турк» лексикасини, бир томондан, Алишер Навоий, Бобур асарлари лексикаси, иккинчи томондан, з^озирги узбек шевалари материаллари билан ^иёсий урганишдир.
5. Асар лексикаси сузларининг каттагина ^исми з^озирги узбек адабий тили ва унинг шеваларида с а фланга ни з^олда, айрим сузларнинг унутилганлиги, баъзиларининг цулланиш доираси торайганлиги, маълум цисм сузларнинг маъно ва шаклий узгаришларга учраганлиги билан з^озирги узбек тилидан фар^акади.
6. «Шажарайи турк»даги араб, форс — тожик ва мутул тилларидан кирган суз, суз формалари XVII асрда яратилган асарлардагига кура кам ишлатилган ва тилимиз лугат таркибига сингиб долган сузлардир. Булардан айримларигина (шеваларимизда 1$улланишини з^исобга олмасак) з^озирги узбек тилида ишлатилмайди.
7. «Шажарайи турк» даги купгина сузларнинг муаллиф томонидан изох,ланиши асарнинг характерли хусусиятидир.
8. Абулгозий Ба^одирхон «Шажарайи турк» асари билан улут Навоий, Бобур, Мухаммед Солиз^, Хожа Мажлисий каби суз санъаткорлари томонидан ривожлантирилган эски узбек адабий тили анъаналарини давом этгириб, жонли сузлашув тили асосида адабий тилни такомиллаштирди. Хаётимизнинг турли тармо^ларига оид суз ва иборалар билан уни бойитди.
9. ' Абулгозийхон уз асарининг услубийюксаклиги ва лугат
жи^атдан''бойлигини таъминлаш учун куп ,гмаъноли, маънодош, шаклдош ва зид маъноли сузлардан з>ф майорат билан фойдаланди. Шу тарифа асар тилига образлилик ва таъсирчанлик бахш этди.
Тад^и^отга илова ^илинган ^иёсий лукатнинг калити ва намунаси:
1 — хона: асардаш суз,
2 —хона: сузнинг асарда учраган саз^ифаси.
3—хона: сузнинг ^айси тарихий — этимологик ^атламга тегишли эканлиги.
4 —хона: сузнинг маъноси. ■
5 —хона: сузнинг «Алишер Навоий асарлари тилининг изошли лутати»да бор ёки йуцлиги.
6 —хона: сузнинг «За^ириддин Му^аммад Бобур асарлари учун цис^ача лутат»да бор —йутушги.
7 —хона: сузнинг Му^аммад Солщнинг «Шайбонийнома» асари ^иёсий лугатида бор — йу!ушги.
8 —хона: сузнинг «Узбек тилининг изошли лугати»да бор — йу1$лиги.
9 —хона: сузнинг фа^ат узбек шевалари лутатидагина бор ёки йугушги.
10 —хона: сузнинг цушимча изо^лари цайд этилган.
Диссертация мавзуси буйича ^уйидаги илмий ишлар эълон рглинган:
1. Абулгозий Ба^одирхон «Шажарайи турк» асарининг лексик хусусиятлари. Методик цулланма. ТошДУ нашриёти, 1994 йил, 3,5 б.т.
2. "Шажарайи турк" асарида ^улланган сузларнинг шакл ва маъно муносабатига кура турлари. Рисола. УР ССВ нашриёти, 2000 йил, 32 бет
3. «Шажарайи турк» асари тили ва узбек адабий тили // Шар^шунослик. 2002 йил, 1 — сон, 39 — 45 —бетлар.
4. "Шажарайи турк"да бош ва яхши сузларининг маънолари // Узбек тили ва адабиёти. 2002 йил, 6 —сон, 69 —70 —бетлар.
5. "Шажарайи турк" асарида маънодош сузларнинг ^лланиши. Урганч Давлат университетининг илмий — методик журнали. 2002 йил, 3 — сон, 52 — 56 — бетлар.1
6. «Шажараий турк»да мугулча ва хитойча олинмалар// Бухоро Давлат университетининг «Адабий тил жонкуяри» номли илмий ма^олалар туплами. 2002 йил, 86 —87 —бетлао.
Филология фанлари номзоди илмий даражасига талабгор Мамадалиева Наибахон Сайдаминовнанинг 10.02.02 — узбек тили' ихтисослиги буйича «Абулгозий Ба^одирхоннинг «Шажарайи турк» асари лексик хусусиятлари» мавзусидаги диссертациясининг ^ис^ача
мазмуни
Калитли сузлар: Абулгозий Ба^одирхон, лексика, та^лил, «Шажарайи турк», тил, щёсий та^лил, ^атлам, маъно гуру^лари, мумтоз, курсаткич, лугат, изо?;, маъно, тушунча, ^улёзма, асар, туркий, нусха, тавсиф, лексикология, таржима, тезаурус.
Тадаи^от объектлари: Абулгозий Ба^одирхоннинг «Шажарайи турк» асарининг Абу Рай^он Беруний номидаги Шар^шунослик институтида са1у\анаётган ^улёзмаси ва 1991 йилда Кирилл алифбосида нашр ^илинган варианта тад^и^от объектлари сифатида 1$абул ^илинди.
Ишнинг ма^сади: Тад^и^отдан кузда тутилган ма^сад Абулгозий Ба^одирхоннинг «Шажарайи турк» асари лексикаси ^а^ида замонавий фан ютуцларига асосланган илмий маълумот беришдир. Шу муносабат билан тад^ицот олдига асар лексикасининг генеалогик манбаларини ани^аш, «Шажарайи турк» тили лексикасининг з^озирги узбек адабий тили ва шевалардан фар1у\анувчи томонларини та^лил ^илнш, асардаги сузларнинг маъно ва шакл муносабатларини ани^лаш, асар тили лексикасининг эски узбек адабий тили лукавим фондидаги урнини белгилаш, асар лугатини тузиш каби вазифаларни Куйди.
Тад^и^от методлари: тарихий, ^иёсий —тарихий, статистик, тавсифий метод.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: «Шажарайи турк» асари лексикаси бир яхлитлик сифатида илк бор Таллин этилиши билан бир ^аторда, муаллифнинг «туркларга туркона ёзмо^ керак» омили бу со^ада нимада намоён булганлигини ва XVII аср узбек адабий тили лексикаси урта ва ундан ю^ориро^ савиядаги зиёлилар нут^ида ^андай ^олатда булганлигининг тавсифини беришда ^ам куринади. Шу билан бирга, бу асар лексикасини яхлитликда олиш унинг Навоий асарлари лексикасидан кура Бобур мероси тилига яршлигини курсатади. Шунингдек, тад^и^от натижасида «Шажараий турк» лексикаси буйича статистик маълумотга эришилди, Абулгозий Ба^одурхоннинг туркий хал^лар тарихи, тили, узи фойдаланган сузлар этимологиясини чук,ур билиши урганилди.
Ишдаги му^им янгиликлардан бири «Шажарайи турк» асарида ^озирги китобхон учун изо^талаб 2680 сузлик-лутатнинг тузилганлигидир. Бу лугат маданиятимиз учун цадрли булган тад^и^ этилаётган асарнинг замонавий нашри учун зарурдир.
Амалий а^амияти: олий у^ув юртлари филология йуналишидаги талабалари учун дастур, дарслик ва у^ув ^улланмалари яратишда, тил тарихи буйича изошли лугатлар тузишда фойдаланилади.
1^улланиш со^аси: Филология йуналиши.
РЕЗЮМЕ
диссертации Н.С.Мамадалиевой на тему «Лексические особенности произведения Абулгази Баходирхон «Шажарайи турк» на соискание ученой степени кандидата филологических наук по специальности 10.02.02 - узбек тили
Ключевые слова: Абулгази Баходирхон, лексика, анализ, «Шажарайи турк», язык, сравнительный анализ, пласт, смысловые группы, классика, указатель, словарь, значение, понятие,, рукопись, произведение,
тюркский, вариант, классификация, лексикология, перевод, тезаурус.
Объект исследования: Рукопись произведения «Шаажараий турк» Абулгази Бахадирхана, сохраняющаяся в институте Востоковедения им. Абу Райхоана Беруни и его вариант, выпущенный в кириллице в 1991 году являются объектами исследования.
Цель работы: Дать научное обоснование и исследование слов, использованных в «Шажараий турк» Абулгази Бахадирхана на основе современных достижений науки и создать словарь лексики «Шажараий турк».
Метод исследования: Исторический сравнительно-исторический, статистический, описательный методы.
Полученные результаты и их новизна: Лексика «Шажараий турк» исследована в целом как система, показан результат использованного в произведении принципа «туркларга туркона ёзмо= керак» и в чем он выявлен, а также дана характеристика речи интеллигенции, которая открывает особенности лексики современного узбекского языка XVII века.
Исследование лексики данного произведения как показала близость его с лексикой языка из наследия Бабура, а не Навои. Изучение языка наследий великих людей любых эпох дает возможность приобретения обширных знаний о жизни и культуре того времени.
Практическая значимость: Работа может быть использована пр создании программ, учебников и методических пособий, а также при составлении толковых словарей по разным отраслях науки.
Степень внедрения и экономическая эффективность: Необходима, для создания учебников, словарей по истории узбекского языка. Составленные учебники, словари сэкономят необходимое время для изучения материалов истории тюркских народов.
Область применения: Филологическое направление.
RESUME
On the dissertation of Mrs. Mamadaliyeva N. on the following theme: "Research of the manuscript Shajarayi turk" and its lexical peculiarities by Abulgoziy
Bahodirhon",
on the degree of Doctor of Philology in the speciality - uzbek language
Key words: Abulgoziy Bahodirhon, lexics, analysis, "Shajarayi turk", language, comparative analysis, stratum, the group, the group of the meanings, classics, grades, dictionary, note, meaning, manuscript, work, turkiy, copy, characteristic, lexicology, translation, thesaurus.
The objective of the research: The main objective of this research is the analysis of the manuscript "Shajarayi turk" of Abulgoziy Bahodirhon", which is preserved in the library of the Institute of Oriental Studies, named after Aby Raikhon Beruni and its new variation, which was published in the Cyrillic alphabet in 1991.
The purpose of the research: To present scientific substantiation and research of the vocabulary and words used in the manuscript "Shajarayi turk", written by Abulgoziy Bahodirhon on the basis of the contemporary scientific achievements and creation of the special dictionary on the lexics of this work.
Methods of the research: Methods which were implemented in this research are as follows:
- Historical, comparative-historical, statistical, descriptive.
Results and novelty of the research: This research explores the vocabulary words and lexics of the manuscript "Shajarayi turk" completely as a system, which shows the principle results of the work which are the following: "TypKAapra TypKOHa §3moi$ KepaK». Tht meaning of this guotational is the followihg: «People to the turkiy natiohaly must use only turkiy language and lexics". and also gives the characteristic of the intelligence speech, and reveals lexical features of the uzbek language in XVII century. This research on lexics of the given words, shows closeness to Bobur's heritage language mainly, but not to Navoi 's.Studying of the language heritage of the great representatives of different epochs, gives an opportunity to receive extensive knowledge, regarding life and culture of that time.
Practical significance: This research can be used in creation of the special programs, text-books, creation of methodological manuals, dictionaries on the history of the uzbek language and on different spheres of science.
The level of introduction and economical effectiveness: This research can be used for the purpose of creation manuals, text-books, dictionaries on the history of uzbek language. These created text-books and dictionaries will give opportunity to decrease time for studying materials regarding the history of turk nations.
The sphere of application: This research can be used mainly in the philological direction.
Л y F А Т
1 2 3 4 5 6 7 8 1 9 10
Лбла.% А. Бомаъни, нодон 1
А6р 112 А. Икки улуг ота
Лбу 80 А. Ота
Абукан 48 мут, иккинчи авлод бошлиги ---
Авбош 145 ф. — т. айн.саё^, дарбадар
Авж А. Бирор ^одисанинг энг ^изиган пайти, кучайган, зурайган ва^ти, говори iryiyracn
Аввал 12 Л. бу орда: бир: тунгич.
Авлиё А. Диний тушунча
Лвлод 11 А. Бир ота — бободан тарбаган, долган наел; зот, зурриёт + -Ï -h ■h ;
Авлон 107 марказдан узо^, чет жой: кимсасиз ер. i
Ав^от А. Ейиш— ичиш учун тайёр нарса, таом
Агар 18 Шарт белгиловчи
Агарчн А. Айн. Агар
Авом 17 А. Омма: халн, одлий кишилар
Адаб 15 А. Тарбия
Адад А. Иш — 5{аракат 1
Лдаш — 23 "а. Адашмо^
/•длу cajço 14 О^илона ва холисона иш тутищ, ха^онийлик
Адонат ¡a Узаро низолар, душманлик муносабатлари i
Адолат А. О^илона ва холисона иш тугаш, хаедонийлик i i