автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.06
диссертация на тему: Лексика духовной культуры казахского языка

Полный текст автореферата диссертации по теме "Лексика духовной культуры казахского языка"



I - - - -

ЭЛ-ФАРАБИ АТЫНДАРЫ ЦАЗАЦ МЕМЛЕКЕТТ1К

¥ЛТТЩ УНИВЕРСИТЕТ!

Крлжаэба хг^ында МанпеШсова Свулет Ерболцьвы

КАЗАК; Т1Л1Н1Н РУХАНИ 1СЭДЕНИЕТ ЛЕКСИКАСЦ

(Цааан; акмн, маауяыларыпыц яыгариалары бойынва)

¿V 04'

Мамандыгы 10.02.02 - К,аэ1рг1 ^азак, тип

Филология гылымыныд кандидаты гылыми дэрежеспн алу ГШ1Н жазылган диссертацияньщ АВТОРЕФЕРАТЫ

Алматы - 1996

Жумыс дл-Фараби атындагы Дааак мемлекетт1к улттьи; университет^Шц кдаак; филологиясы кафедрасында орындалды

Ршши жтеюи - филология гылымыныв, докторы, профессор

ЭМ1Р0В Р. С.

Ресин опиовеиттер - филология гыдыиьшьщ доктора

Н¥РМАРАМБЕТОВ Э.

филология гылшыныц кандидаты, доцеат ШОЙБЕКОВ Р.

Жетекш¿ уйым - ДР Рыдым шнистрлгг! - Рылым академиясы-

ныц Шырыстану институты

Диссертация 1996 жылы маусымда сагат Эл-Фараби

атындагы Кдзак; мемлекетп к улттык университет жанындагы филология гылымыныц докторы гылыми дэрежес! уинн диссертация коргайтын Д. 14 А. 01.23 мамандандырылган кецеспц мэжинанде коргалады (480121, Алматы. Эл-Фараби дацгылы, 71).

Диссертациямен 9л-Фараби атындагы Кдзак; мемлекетт1к клттык университетами, гылыми катапханасында танысуга болады.

иамаядавдырылган кенрстЩ голый хат мысы, филология гылшыныц кандидаты, профессор: ^ Р- С. ЗУЕВА

Тещдоыптыц квкейкест1л1г1. 9з алдына егемен ел болуга, тэуелс^з мемлекет к^РУга бет алган казак халцы бгпнде нитей кайта тулеу, жацгыру кеэещн бастан кеппруде. Этностыц м*ндай бетбгрысында онын, пл1н вс1ресе таным к*ралы рет!нде, к*жаттык мангипп жагынан альта караган мацыэдырак. Себеб: Кай улттын, да ез1нд1к рухани медениет1 кашанда алдымен илде тацбаланады. М1не сондыктан да арб^р халыктын, интеллектуальды ерекшеличн онын ев т1л к^рылымынан ("в самом строе каждого отдельного языка") ¿эдеу керек бодады *.

Этнолингвистика эдетте Т1ЛД1 дагдылы карым-катынас К*ралынан гер1 таным кчтралы, таным кеа1 ын,гайында кеб^рек зерттейд1. Будан да дел айтсак: т1лд1 этносты танудын,, ес1ре-се интеллектуалды ерекшел1П жагынан танып-61 луд1н, н^ралы рет1нде караетырады. Халкымыздын, рухани медениет1нщ жеке свз, TipK.ec тур1ндеп 6*л т!лд1К квр1Н1Стер1Н1Ц кеб! казак; а^ын, жазушыларыньщ шыгармаларында камтылган. Жгмысымызда оларды ттгркх т1лдер1 мен т*рл1 кене жазба ескерткШтер^нен, кейб1р вэге де тглдерден ара-т*ра салыстырма деректер келтгре жане этномадени контексте ала отырып зерттеуд^ч аркасында халкымыэдыц когамдык;-т*рмыс жагдайынан, салттын; ерекшел1ктер1нен, ез1нд1к метрология жтйес1нен не б1р к*нды Т1ЛД1К те, этнографиялык та талай тын, мэлшеттерге кол жетк131 лдг.

* Гумбольдт В фон. Избранные труды по языкознанию. М. , 1984:69

Зерттеуд1ц нег1аг1 мадраты. Казак акын, жазушыларынын шыгармалары нег!31нде Т1Л1М1зд1д рухани мэдениет лексикасыньщ калыптасу арналарын айкындау. Ол тпан жумыстыч аддына мынадай мтдеттер к,ойылды:

- рухани мэдениет лексикасыньщ непзп такырыптык топтарын жане олардын, калыптасу кездергн аныктау;

- лексиканьщ б*л аталмыш кабатын, этнолингвистикалык аспект1лер1н халкымыздьщ зтномэдени ем1р1не катысы тгргысынан алып карастыру;

- халкымыздын, рухани мэдениеннщ Т1лд1к кер1Н1С1Н ттрк! жене кейб^р езге этностардыц осы тарапты Т1Л к*ралдарымен, сондай-ак бай ауыз эдебиет1 мен бгпнп керкем шыгармалардагы лингвистикалык деректермен салыстыру, сол аркылы б*лардыц езара *к,сас жер1 кайсы, айырмашылыгы неде -мгмк1Н болганша мэселенщ осы жагына зер салу;

- рухани мэдениетпен байланысты турл! Т1лд1к номинациялардьщ жасалу тас1лдер1 мен даму жолдарын айкындау;

- ара-т*ра кейбхр салыстырмалы жене этимологиялык т^л материалдарын пайдалана отырып, Т1Л1М13д1н рухани мэдениет лексикасыньщ генетикалык к*рамын (турк1л1к беличн жене мгныц сыртындагы кгрме злементтердщ тект^к тгрлергн) аныктау.

Иумыстын гылыми жацальв'ы. Диссертацияда казак акын, жазушыларынын, шыгармаларындагы рухани мэдениет лексикасы аса бай жене барынша ер теки накты илдш материалдар непз^нде, ас^ресе лингвистикалык жене этнологиялык талдаудыц б1рдичнде жгйелц т*рде адгаш рет кдрастырылып отыр. 'Пл1М1эд1н б*д рухани мэдениет лексикасы бар Караганда

бар болганы тгрл! жеке сездерд1д, эр алуан терминд1к атаулардын, жиынтыгы гана сиякты кертгешмен, лингвоэтнографиялык, этномэдени тургыда жгрпз1лген зерттеу1м1зд1ц нэтижелер! оларда хал^ымыздыд

этнопедагогикалык дагдыларына, ез1нд1К дгниетанымдары мен хкдыктын;, когамдык нормаларына, eMip теж!рибелер1не катысты талай к*нды гылыми дерек жат^анына кез жетк1эд1к. Б*л ретте жэне рухани мвдениетпен байланысты толып жатдан жеке свз TYpiHfleri, TipKec ыцгайындагы терминдерд1д к;* рылымды^, сипаты мен семантикалыд ерекшелгп ашылып, нактылана tyctí.

Мумыстыд теорияльк, жэне практикальк; мацьвы. Рухани мэдениет лексикасын бклай этнолингвистика, кейде этимология т*ргысынан да алып карастыру mymkíh болганша жалпы свз теориясы мэселес1не тереддеп Саруга, сеэ дурылымындагы тгрл1 фономорфологиялык, взгер1стерд1 д оныд семантикасына типзеин асер:н tyciHflipyre, еондай-ак ол хал^ымыздыд ваге этностармен болган ттгрл1 мэдени, экономик^лык; байланыстардыд изогласын (географиялык; аумагын) аныдтауга квмектесед1. Ж*мыста дамтылган эр сала мол ил деректер! мен теориялык материалдар жэне оларды дорытып талдаудыд нэтижелер! б*л проблематиканы баск,а туыс т^лдерде зерттеу, сондай-ак; этнолингвистикалык,. этимологиялык,, eKi Т1ЛД1 жэне тгс1нд1рме сезд1ктер жасау кезхнде де, б* л диссертациялык, ж* мыс жогары оку орындарына арналган лексикология окулыгы мен оку К*ралдарын жазуда, оларда б*л паннен ж*рПз1лет1Н арнайы курс жене семинар сабактарында да кед^нен пайдаланылатын болады.

- Б -

Зерттеу тес1лдерЬ TijiMiafliH, рухани мадениет лексикасын талдауда нег1Э1нек зтналингвистикалык,

сипаттамалык кажет1не карай кейде салыстырмалы, реконструкциялау твсглдер! пайдаланылды. Ce6e6i б* лар халкымыэдын, этномадени eMipiHiH, eaiHAiK ерекшел1ктер1н рухани ecKiiiKTepfliK т1лд1к KepiHicTepi аркылы аныктаудыц ец 6ip THiMfli eflicTepi болып табылады.

Зерттеу материалдары. Диссертацияныц зерттеу объект ici eTin алган халкымыздьщ рухани еск1л1ктер лексикасына катысты тiлдiк материалды казак; акын, жазушыларыньщ шыгармаларынан алдык. Б*ган косымша б^рсыпыра салыстырма т1л деректер1н e3iMi3fliK бай ауыз едебиет! Yлгiлepiнeн, ара-тгра акын, жырау елевдер1нен, жекелеген кене typkî жазба сжерткштергнен, осы KïHri кейбгр туыс т1лдерден, TfiKeHfli-KimiJi турл! гылыми ецбектерден жинадык.

Жумыстын, жариялануы жене мавдлдануы. Диссертация Эл-Фараби атындагы Кдзак мемлекетт1к *лттык университет iHiH, казак филологиясы кафедрасыныч кенейт1лген мэж1л1с1нде талкыланды. Диссертациянын, такырыбы бойынша республикалык журналдарда 3, газетте 3 - барлыгы 6 гылыми макала жарияланды.

Иуыыстын, вдрыльмы. Диссертация кгргспеден, 3 тараудан жане корытындыдан тирады.

BipiKai тарауда халкымыздьщ когамдык eMipiHin казак акын, жазушыларыньщ шыгармаларындагы Tiлд1к KepiHicTepi карастырылады. Еклар ^штей б1рнеше такырыптык топтарга жгйеленедг. Алдымен эртгрл! вк1мш1л1к бел^нюке, баскару жrйeciнe, бил1к жгрг^зу TepTi6iHe, лауазымдык дережеге

байланысты жеке лексема, т1ркес ыдгайында калыптаскан лгз. дуан, дуаябасы, торе, датнр, кгШс ивр, онбпсы, жтабасы, хая квтеру, хая талау, хан сарцьггы, оиакрлап тер болу, ала míbtí аттамау, ивруаЯ (6iTiCTipymi сот) сияцты сезколданыс-тар еэ алдына жеке топтастырылып, оларга к*рылымдык жене се-мантикалык талдау жасалды. Сондай-ак ел коргауга, жаугерпп-л i к жагдайга, х*кыктык нормаларга катысты баршта, сырыита, трав оты, ндгя, тас атып eirripy Tepisfli жеке номинациялар мен Kecin TrpiHe, элеуметпк бел^нюке байланысты тедевргт, маг лай, бак&ляы, бакрл кмдырту, arrepai, баярряы, kí рекея, ар-баке в icneTTi этнолингвистикалык терминдер де осылай беле Каралды. Улттьщ этномэдени сипаттагы б*л жеке сездердщ imi-нен мысал гппн енд1 ат нрйрыгыв кесу, ала xin гстау термин-дерене к,ыскаша токтала кетейгк. "Обрезывание у лошади хвоста расценивалось как некое колдоЕское, магическое действие, угрожающее жизни ее хозяина. Если после этого хозяин лошади или даже кто-либо из его сородичей умирал, то обрезавший хеост платил полный кун как убийца". Ат к*йрыгын казак smi-Р1нде б*рын мынадай жагдайга байланысты да кескен KepiHefli. "В прошлом сожительство неженатого с незамужней наказывалось даже рванием ноздрей, отрезанием губ и ушей, а в конце XIX в. резали хвост у лошади любовника и косу девице" *. "Семей облысынын бес дуанынын, барша халкынын сайланмыш адамдарынын, 1885 ж. май айында, Шар бойында, Кдрамола съезгнде жазылган

★ Фукс С. Л. Обычное право казахов в XVIII - первой половине XIX века. Алма-Ата, 1981:89, 187.

Ереженгч отыэ ceriaiHmi бабында "жылды к,*йрыгын кескендер 6ip ат шапаннан 6ip тгйеге айыпталады" деп керсетглген (Абай, N 3-1992 ж. 70-77 б.)- Немесе м*ндай кылмысты адамдарды Тэуке ханнын, "Жет1 жаргысындагы" ар жазасы бойынша eTeriH кесш, елден куатын. Осыган байланысты к,азак, халкдада "етепн кесш, елден кенру" деген сеэ калган *.

Жогарыдагы этнолингвистикалык; нуйрыч тгю TipKeci Kefl6ip аймак,та K,a3ip, ijrepifleri мысалдардагыдай атпен байланысты емес, адамга катысты, ягни нрйрыгш яврге тгю тур1нде сакталган. Соган байланысты оньщ магынасы да сел езгерген. Мысалы "Ана тт" гааеНнде (2.12.1993) тлттык; болмыс *гымдары айдарымен берглген хабарда мынадай дерек келт1р1ледь "К,¥йрыгын жерге тгю - едет". Араздаскан немесе 63iне ^иянат жасаган 6ipeyiep бакытсыздыкка ия 6ip колайсыз жагдайга гшыраганда жеб1р кврген адам: ей, бэлемге сол керек, к*дай тапдан екен деп, н;уйрыгын жерге rrflin, ececi кайткан адамдай куанады. Демек, бгл табалаудьщ белпа болып табылады.

Т1Л1М13де сондай-ак; этнолингвистикалык; ат цуйрш'ын кесу атауымен рылымдас тусау кесу, ала ж!п кесу Tepisfli де жекелеген терминдер бар. Соцгы процесс ертеде 6ip 6ipiMeH жауласкан карсы eKi жакты 6iTicTipyfiin, кел1С1мге келирудхц, ягни билер тарапынан айтылган терел^ктщ, бил!КТ1н символдык белг1С1 болып саналган. "Тксау кесуу -ала жаб кесуу по древнему киргизскому обычаю, по

* Соэакбаев С. Тауке хан. Жет1 жаргы. Алматы, 1994:32

произнесении бием приговора, двое тяжущихся брали за концы вереэочку, которую разрезывал посторонний и это было знаком окончательного решения тяжбы" Ал галым Гузыхан Адпанбек ала »¡п кесу Т1ркес1нш, зтнолингвистикалыд мэн^н буган кер!С1Нше, жогарыдагы ат дуйрыын кесу терминален магыналас сез долданыс рет^нде (ек1 жадтыц б 1р б1р1нен кет1су1н1д, жауласуынын, символдыд кердн^с! т*ргысында) алып байымдайды. "Ала ж1пт! пайдаланудьщ ез1нД1К мэн1 бар. Лгдпан хак!МН1Д айтуы бойынша ем!рде он ж*п болады. Солардыд б1р1 - ад пен дара. Ес^лген липт^ц 61р дабаты ад, екании дабаты дара болып келед1. Ж1ПТ1Д ек1 дабаты ажырамастай астасып, кезек алмасып, тыгыз ер1Л1п отырады. Б*л - тодтаусыз ауысып келш отыратын кгн мен тгннад 6елпс1. Сонымен доса жалпы ешр мен Т1рш1Л1КТ1Д ишара туспалды бейнес! болып саналады. Сондыдтан да даэад халды ала ж1пке киел1 деп дарап, айрыдша мэн Сергеи. Б1реуд1Н, ала аттамау деген сез кгсгге диянат

жасамау магынасында долданылады. Адамдардыц б1р1н б 1р1 керместей болып араздасуын бейнелеп айтданда ала Ж1ПТ1 кес1сп дейд!. 6)сл да жадагы айтылган ишара белг^ден кел1п шыгады. Кдсиетт1, киел! ж!пт! гзу ырымы дкшпандыдты б!лд1ред1, ягни вм!рд1Н,, т^ршшклчц бейнесд болып саналатын ала Ж1ПТ1 чву дкшпанга 6Л1М Плеу магынасында дабылданган. Кдрым-датынасты тодтатуды да ишара белпмен ала жШИ тэ1п керсеткен" **. Б*л жагыкан алганда этнолингвистикалыд "ат

* Ильминский Н. И. Материалы к изучению киргизского наречия. Казань, 1861:116

** Адпанбек Г. К,азадтардьщ дтние танымы. Алматы, 1993:36,37

к*йрыгын кесу" мен "ала лап кесу (узу)" т1ркестер1н, ягни б*л ек! символдык процестщ екеу^н де ездерш^ч б1ЛД1рет1Н *гымы, семантикасы женхнен езара синонимдее к*былыстар деп Карауга болады.

Б?л тарауда халкымыздьщ когамдык ем1р1Н1Ц казак акын, жазушыларыньщ шыгармаларындагы Т1лд1к кер1н1стер1н14 жогарыда аталгандардан баска тагы ек1 тобы сез болады. Мыс алы кгндел1кп т*рмыс, т1рш1Л1Пмен, ар алуан алым-салык ггрлер^мен байланысты крры^гь»^, кдуга тарту, уй бастыру, кдзщ кату, бацан т1реу, 191 ою, «¡ос арту, кара шш-ын, зекет, кувак зекет, отыра аекет, кел1 туб!, кеусен, атауыа, шацбасар т. б. ттрл! терминдер карастырылады.

Кдзактыц ежелг! еск1Л1П бгл уакытта епшмшц де ес1нде жок- Дзлд1 магл*маттьщ болмайтын себеб1: казак еск1л1Пн1ч жазу куй!нде сакталып калган белпе! жок.-. Кдзак ел1нщ ипк! вМ1р1 ек! тлкен дву1рге бел^нед!. Б1реу1 - ¡слам ДШ1 К1рген соцгы мезгхл. Ек1НШ1С1 - содан аргы, еск! д!н, дау!рь Е*л дву1рдхд б1зд!ц заманымыэга жеткен белплер1 болса, елд!Ц кейб^р едет салтында, елец, жырында, еск1л1кт1 зггымында калган белплер болады *. М. Эуезов б*л жерде "Ища еМ1р" деп рухани ем1рд1, ал "ескх Д1Н" деп казак т^рмысында ислам Д1н1не дей^н болган шамандык жайын айтып отыр. Кдзактардагы осы шамандык маселес1н кез!нде Шокан Уалиханов та жазган **. "Елд^ц кейб1р адет салтында, елеч жырында,

* Эуезов М. Жиырма томдык шыгармалар жинагы. 16 т. Алматы, 1985:17,18.

** Валиханов Ч. Ч. Собрание сочинений в пяти томах. Т. 4. Алма-ата, 1985:59, 60

ecKijiKTi *гымында калган" б*л белплер казак акын, жааушыларынын, шыгармаларынан жшрек байкдлады. Олардагы елд1К, этностык осы белг^лердщ, салттык мадениетт^н, жеке сез, TipKec TrpiHfleri т1лд1к KepiHicrepi "диссертацияиын eKíHei тарауында каралады. Keftfiipi мысалы мыналар: крваиепде, айттырып алу, яекелеп алу, алыгг чашып алу, меи^е ялу, цыа «¡авар, крл гст&тар, мат стар, яьшылдык; кррар, тесек салар, етщ яеяер, ipse тебер, кврпе к^шылдатар, крръщ mbtí, "яауып кедД1" алу, яен&етайлыц, rqua нбасыв с г pay, ¡Фйрыягбауыр яесу, "бибатпа ni pi и" т. б.

Осындагы этнолингвистикалык кынаменде термина алгаш Абай, оган ¿лесе Ж. Аймауытов ко-ОДанды,- Кднаменде, жар-жар мен бат ашар бар. Куз ибасы да, кынамендес! де, тойы да сол. Кдлнамендо термин i "Абай Т1Л1 сезд^пнде" "кгйеуд1 калындыкпен алгаш рет кездест1ру кепи, ойын-сауык" деп тгс1нд1р!лген (АТС: 149). Этнограф С. Кдсиманав та оны осылай сипаттайды. "Кдааменде - кгйеу келген йунП кызыл-жасыл ктнген кыздар тобы, ойын" *. Ал Кдзак совет энциклопедиясында (3: 102) оган мынадай аныктама бер1лген. "Кдааменде - казактын; *лттык ойын-сауыгы, кгйеу Ж1Птт1н; калыцдык отауына немесе кыз жецгес1н:д гЙ1не жолдастарымен алгаш келу1Н карсы алу кепи. Кдаамендеге катысушы кыз-келшшектер кызыл-жасыл кигнш, тырнактарын бояйтын болган, Шыгые халыктарында кынаменде кеш1 кыз абыройыныд тазалыгын б^лд^ру гпин калыддыкпен 6ipre болган кгннщ

* Кдсиманов С. Кдзак халдыныд колэнер!. Алматы, 1969:229

ертен^не де етк131леД1.

К^шаменде лексемасы, б1зд1д ойымыеша, жеке-жеке ек1 сезд:ц, дына жэне менде ттбхрлершщ б1р1гу1нен жасалган сиякты. Цына - араб сез1. "Кина - тырнак; бояйтын дызыл бону. Шсылмандар тырнадтарына кына жагады. Осман тур^ктер* Уйлену тойынан кей1нп тгнд1 дына гевее! деп атайды. Бу лай атайтын себебх далывдык кына тушнхн, алдында езтн, саусадтарын кынамен бояп алады" (РСл 2: 726).

Атадты француз жазушысы Александр Дюма еткен гасырдьщ елу1нш1 жылдарынын, аягында Ресейде саяхатта жтргенде кутпеген жерден Г. А. Кушелев-Безбородко деген графтыц балдыэыныц уэатылу тойына шадырылып, Кавказга келедк Ол Ресей мен Кавказда болган осы гш айлыд сапары туралы кейш уш к1тап жариялайды. Б1реу1 - "Кавказ" деп аталады. Мунын, "Шамиль, его жены и дети" атты жиырма сепзхнпи тарауында А.Дюма б1з саз етш отырган этнолингвистикалык, к,ынаменде ескхлхгамен байланысты мынадай бхр мэлхмет келт1ред1. "... на невесту надевают новые шальвары, рубашку, покрывало и красные сафьяновые сапожки на высоких каблуках. Потом начинается угощение. Кушанье берут и едят пальцами - с выкрашенными хной ногтями. Обычай этот существует как в северных странах, так и в горных азиатских странах *.

К,алындык,тын, тырнагын кынамен бояу салты кавак, турмысында да ертеден келе жатщанга удсайды. Мына б1р деректер мысалы соны ацгартады: ¥лбике: Естим1с1ц, ей, кожа,

* Дюма А. Шамиль, его жены и дети // Книга исторических сенсаций. Альманах. М. , 1993:10-13.

ecepMiciH,, Айткан сезге бекетай тусермющ. Келген екен Мекеден каналы к*с, Акын болсац байлауын memepMicin. Кудер! кожа: Ауылымнын; конганы Ебелект1, кек шыпшыктын, кереп кебелекть Тгмсыгы узын, аягы кызыл болса, Каналы к*с деген1Ч KeK^iKTi (Айтыс).

К^наменде композитасыныц осы кына сыдары тiлiмiздe ез алдына жеке турып та колданыла бередк Мен де 6ip кунде зорлык кылушы ед1М, кылган эорлыгымныц кынасын тарттым (В. Радлов жинаган ертеплерден). Кдлна лексемасы содгы мысалда контекске Караганда, "азап, таукымет" магынасында колданылып турган сиякты. Ал онын, мьша 6ip увхндиюрде кандай магына б1ЛД1р1п турганы онша анык емес: Дурыс сез_ акылынан шык,паса да, Кунадан жаман сезд!д ty6ih байкар (Акан cepi). Квн,1Л1НД1 кьша, кезщд1 торта басса, 1шке толган капырыкты немен сейглтер едхн, (Ж. Аймауытов). Ол казак Т1л1нде сондай-ак к*>«надай КМРУ Т1ркес1нде де к,олданылады.

Ал крнаменде термшпнщ eKiHiai, , менде сыцарыныц этимологиясы туралы ек-i турл1 жорамал айтуга болады.

EipiHBi. Б13Д1Ч ойымызша, менде cesiHiH шыгу теп монгол Т1л1ндеп мэнд (Монгол орос толь. М. , 1957:252), бурят т1л1ндеп мэндэ (Сравнит, сл. тунгусо-маньчж. языков. Л. , 1975: 58) лексемаларымен байланыстыруга болатын сиякты. Мэнд, мэндэ 6ул талдерде "здоровье, благополучие" деген магына б1лд1редх. К^амекде курдед1 cqbíhíh, менде сыдары да cipe осы "амандык, саулык, бгт1ндхк" мэнгндеп сез болу керек. Кдлыцдык кынаны тырнак-бармагына ертеде куйеу1мен алгаш рет салтанат тунхнде ез^над амандыгыныч, саулыгыныд белпс! ретхнде жакканга удсайды. Крнаныд жалпы ейел затыныд

бойындагы асыл касиетхнхц белпсг есептх осы символдык цызмет! Шал а^ынныц айелдхн уш турлн сипаттаган мына 6ip еленхнен де айкын ацгарылады: EKiHmi вйел - каналы бармак дейтiн: аа нарсет квптей к^лады, кеп HapceHi квддей кылады, кишхне Kip жу^пайды, асына кшшыц турмайды, дуниесхнлц Capí таза болады.

Кррыта айтканда, щлнаменде термина Miне осындай этнолингвистикалык; нег¿эде, кына мен мэндэ/менде сеэдерхнщ 6ipiryiHeH келт шыкты ма деген ой келедл.

EKiHmi жорамал. М. Кдшк,аридын, лугатында (1:454) мынадай дерек келт1р1ледь "MsHflipi - келин билан куев ишгорикида кечаси йигиладиган мажлиснинг оти, унда уларнинг устларидан пул сочадидар (чигилча); MSHflipi - никох туйи кечаси -свадебный сговор с вечеринкой". Кдзакдаласак, былай болып шыгады: M3Hflipi - келлн мен кгйеу кеадесет1н tyhí жиылатын мэжшстщ аты, онда олардын, устерхнен акша шашады.

Шынында да, н^шаменде кт рдел i атауындагы мекде ees i генеологиялык жагынан кене ttpíktík осы íohaípí лексемасымен байланысты болуы да mymkíh. Олай болган жагдайда к^шаыенде дегеншлэ црна тойы болып шыгады. 1Цша тойы TipKeciH жогарыда келтхрген осман TypiKTepiHiH; нллндеП одна гешес! TipKeciMeH салыстырын,ыз. Тагы Cip мысал: Ekí бай к?да болып жал ас ты бал, Кдеык; матап кырык жет1 алысты мал (Ж. Сыздыков). Осындагы кдац кетi термин! кдлын, мал мелшерлн бхлдхрт тур. "Кдлыц мал мелшерхнш; отыз жетх, кырык жеп болып келухнде терец сыр бар. Бул аталган сандар малдыд, яки болмаса берыетлн дуниенЩ саны емес. Кдоык жен 40 рет жет1, ягни кырык апта (40 х 7 = 28D) дегенд1 бллдлреди Бул свбидхн, ана

дурсагында болу мерз!м1 9 ай 9 кунге жуык. Кдош^ касиеттг сан, жет{ де ерекше санныд б 1 р 1. Кырык жет^н^д квр^ню! былайша сипатталады. Жет1 кат как бар, ар кект^ч дырыдтан перштесь ягни дырыд жет! тгрл1 жадсылыгы Ьэм ¡ггшп болады. Ежелп тгс1н1к бойьгнша адам баласына (жалпы таршалакке) эсер етет^н куш, эр кат кект^ч еэ иес1 яки сайраны (планетасы) болмад. Олар - Сатурн, Юпитер, Марс, Шолпан, Меркурий, Кун мен Ай. Ана дурсагында баланын, есу кеэен^нгц арбгр кун1 рухани ктштЩ (пер1штен1ч) бакылауында болады. Кун сайын 61р перште камкорлык жасап отырады. Соныдмен кырык жет1Н1Д кыруар мал, дуние-мул1к емес, теред аспани мэн1 бар тылсым кушт1 тгс1НД1руге умтылган алемд^к жумбадтыц шешуанад б1р кер^ню! гана екенд1г1н байкаймыэ.

Отыв жет! туралы да дал осындай пайымдау жасауга болады. Баланын, дуниеге келу иерз1М1 9 айга толмаган жагдайда, шала туганда 7 айлык болса, ем1р суру1 мумк^н де, 6 яки 8 айлык балалар турмайды. Еул ежелден белпл1, даз1рг1 медицина да муны терюке шыгармайды. (30 х 7 = 210) 7 айлык кыз бала дуниеге келгенде "суй1нпн, 37", "ал 9 айлык болганда "47" деп хабарлау урдю^ болгандыгы мэл^м" *.

Халдымыздьш, салттык мадениетхнщ казак акын, жаэушыдарыныч шыга$маларындагы т1лд1к кер^стер^шц ендим б1р улкен тобын еск1Л1кт1 ттрл1 наным-сен1ммен, М. Эуезов айткан "еск! дан дэу1р1мен", Е Уэлиханов жазган шамандык жайымен, мифологиялыд угым-тус!н1кпен, аспан елем1мен байланысты туган тасаттыи^ кгн яайлату, май тасы, акр арб ас,

* Акпанбек Г. Ндзадтардыд дуние танымы: 37, 38

боацасца, вернее нелеву, пер1 иедеву, тебе л бив сойдыру, тврттддеп аяац цаа дыру, терт цырлая оягщ к&адыру, путная, сырттан, аудие таек,а алей байдап ттвеу, артыыал товырак, машу, обор, аидаЛа, щыаыр, иойывга. бжршак, (шее) саду, марыс краав, вкпеиев кргу тер13Д1 тгрл1 евзколданыстар, арнайы терминдер к*райды.

Ек1НШ1 тарауда м^не булардыц да, сондай-ак казак акын, жазушыларыныц шыгармаларындагы халыктыц кейб1р дэсттрл1 ойын-сауыгына, ацшылык пен едет-гурпына катысты квкпар саду, ваурыадаиа, "ац ттйе бас" кмду, аод-яорадгы, тарту-тарадгы, ттс морушы, ест ¡рту, гш тару, ег асаху, стйеюсе ттсу, аявда мыгылу тар1зд1 жеке номинациялардьщ да кеп аспекта этнолингвистикалык табигаты, танымдык, дерект^к сипаты жете карастырылады. Б1р гана мысал: Уй1р1цмен уш тогыз деп жымывдап, жасы глкеш жанына байланганда (Абай). Осындагы уй!р£циен уш тогш термин1 мен якуттарда айтылатын мына адыздьщ арасында влдеб1р алые ундесИк бар сиякты. "Характерно, что в олонго герои всегда отыскивают жен далеко и что дорога их считается трудной, "с девятью холмами". Переезжают по пути по меньшей мере "девять лесов и перелесков", столько же аласов (лесных долин) и т.д. Предание говорит, что "в старину у богатой невесты обязательно было три на девять олохов (юсъ тоаус олохтог), т.е. 27 остановок (олох)... На остановках, говорит предение, обязательно убивали скот и совершали один странный обряд: уезжая, бросали шкуру на которой сидела невеста во время дороги и в гостях; в дороге ею покрывали седло, а в юрте скамью. Со временем она превратилась в небольшой кусок меха,

который якутская невеста отправляясь в дорогу брала с собой, чтобы постоянно на нем сидеть. Бот этот - то мех бросался на каждом олохе" *. Жада ттскен кел^нд! жумсак тер! гст1не отыргыэатын осы квне салт якуттарда гана емес, ертеде казан; двстгр1нде де болганга уксайды. Мысалы, Шокдн Увлиханов ол жен!нде былай деп жззады. Хозяин (отец мужа) юрты, как владелец очага, заставляет, ее сесть на баранью шкуру, говоря при этом: будь мягка как кожа **. "Жас келлндл оныч жанындагы жумсак тулак~баспакда отыргызады. Бул жача тускен кeлiннiч М1нез1 де илеген тулактай жумсак, бияэы болсын" деген ырым ***. Осы ретте Т1л1м1здеп "байб1ше кврпеде, токал шанашта" деген нркес те кед1л аударады.

Абай колданган влг! этнолингвистикалык "уй1р1мен уш тогыз" деген терминге сондай-ак якут калыцдыгыныд куйеу^шд уй1не дей1Н жолшыбай "юсь тогус олохтог", 27 жерге токтап, аялдама жасайтын дагдысына, ягни 27 еаныныд б1лд1рет!Н этнолингвистикалык, ерекшел^пне белпл! , дэрежеде казак Т1Л1ндег1 мына 61 р деректш, де катысы бар сиякты. "Нудач тагы блрде ач карап келе жатып, кун шуактап жаткан жиырма жет! тглк1Н1Ц устлнен шыгады ****.

* Серошевский В. Л. Якуты. Опыт этнографического исследования. М. , 1993: 538, 539.

** Валиханов Ч. Ч. Собрание сочинений... Т 1. Алма-Ата, 1984: 208

*** Куйеу келнр, кыз уэат, тойычды дыл. Алматы, 1994:19

**** Моцголия казадтарыныд еэ1лдер1. Алматы, 1994:12

Хадкымыадыц садттык мадениетшщ казак акын, жазушыла-рыныц шыгармаларындагы Т1ЛД1К квр1Шстер!Н1Ц соцгы б^р глкен тобы у лттык, ойын атаулары болып келед1. Олар мысалы мына сияктылар: "амии бастав крлу, аударыспац, цалмацтыц

ИЧтр-иур" ойыны, "чара нглаиГ ойвау, о рам ал тастау, белбеу соц. "Хан цалай", "тая/ш жгв^ртпекГ, сатина тыкдаи^ "авдай фиша иг и дай цыл", "лэпи иолда, ярлдыриа цавд балтаи тая, сокрр теке, вйголек, табав тлрес, игшс тастау т. б. Буларга жасаган этнолингвистикалык талдауымыз да т1л1м1здщ жалпы рухани медениет лексикасыныц генетикалык (текик) к*рамы, такырыптык арналары, генезис!, сондай-ак этнопедагогикадык мэн1 жеН1Ндег1 угым-тус1Н1г1м1зд1 едву1р кецейте туседк

Диссертация иыц уш1нш1 тарауы халкымыздыц ез1нд1к метрологиялык жуйес^нац казак акын, жазушыларыныц шыгармаларындагы п ЛД1К кер^нютергн талдауга арналган. Халыкгык метрологияга катысты елшем атауларыныц бастапкы карапайым улплер1 дай плде де жалпы адамзат когамыныц алгашкы балац шагынан бастау алады. Эрб^р кауым, тайпа мушелерхнщ еэдертн Т1рпил1к ортасын, айналасын сандык жэне кен^стак, сондай-ак келем, уакыт сиякты, салмак тер1эд1 езге де турл1 сапалык касиеттер^ тургысынан сипаттап дагдылануга ете ерте ден койганын жане коршаган дуниенг алгашкы кеадег1 танып б^лу децгей!Н1ц тым карадурс1н болганын бупнде жекелеген этнолингвистикалык» тарихтык деректерден байкап белуге болады. Мысалы ежелг1 жуцго (кытай) жылнамаларында тугюлер (турк1лер) туралы мынадай мэлхметтер келт1р1лед1. "Уравнения времен во всю не знают, а

замечают времена только по зелени травы" "Они узнавали о последовательной смене лет и отсчитывали время по зазеленевшей траве... Турки говорят (еще и сейчас): Ему три зелени - уи уал1нда. Следовательно, слово уаая обозначает не завершившийся год, а который год возраста" **. Осы айтылганга мына дерек те катысты деп ойлаймын. "Кдзак жаца жылы Д1Н эсергнен таза. , Б*л кун! ешб1р к*лшылык, д^н вдеттер! жасалмайды. Бар болганы - ел б1р-б1р1мен керЮШ:-масыц г&тты болсш!- дейдк - Ауыз актан айрылмасын, кызылды уакытымен (кыс) керсетс^н, лас чгтты болсыпI- деп бата жасап таркасады" ***. Б1зд1н, ойымызша, «ас лексемасын б*л жерде Магжан да сол. наурыз айындагы алгашкы кек ("зелень") магынасында колданып отырган сиякты. Жылды б'/лай айналага Каптап квк шыгатын осы наурыз айымен санау дагдысы ертеде к;азак тзгрмысында да болганга укеайды. Мына б1р деректен мысалы сондай ой туады: Кезш жасын керсейпп, Уя вауршды берсейнп. Ув наурыады берген1м, Уш жыл «т1п кеткен сан, Уагдага келгенпл, Ек1-ти наурыз еткенде Сайын кетер жорыкка (Ер Сайын).

Турк1лер ертеде сандык *гымды танып б^дудщ» тацбалаудын;, еске сактаудын, бгдан езге де тгрл1 жолын б1лген. Кейб1р1Н атай кетей:к. "Ухуаньцы живут в круглых

* Бичурин (Иакинф) Н. Я. Собрание сведений о народах, обитавщих в Средней Азии в древние времена. М. ; Л. , 1950:231.

** Бавен Л. Концепция возраста у древных тюрков//Зарубежная тюркология. М. , 1986:363

*** Жгмабаев М. Шыгармалары. Алматы, 1989:347.

юртах, питаются мясом, пьют кумыс. Письма не имели. Предводители и начальники овечьим пометом грубо отмечали число ратников. - Количество требуемых людей, лошадей, податей и скота считают по зарубкам на дереве. А для памяти вырезывали знаки на дереве и делали узелки на веревочке" *.

Осы сиядты халык,тыд елшемнщ, есептт ежелп сев колданыстыд кейблр ¿зл бурын казак турмысында да болган скякты. Мысалы казак тииндеп блр кезп сандык ман1 бар сондай еск1л1кт1 терминдердхд катарында бтглнде блржода умыт болган ссндо лексемасын атауга болады: С1зд1ц тгйец1зд1ц саны неше сокыр болган ет осы, бейбше (М. Эуеэов). Туйелх байлар врб¿р жгз туйенац б^рлнлд кез1н шыгарып, канша туйес1 бар деуд^ц орнына неше сокыры бар дейтлн". Кдз1рп Актебе облысыныд сортавды, шакатты жер1нде еткен гасырда Кдра ес1мд1 бай болып, оган отыз сокыр аталатын туйе табыны блкен. Сокыр дейТ1Н1 есеблнен жацылмас глин арбЛр жузЛнни туйенлц сол жак кез1н шыгарады екен. Сондай сокырлар К,арада отыз болган, ягни уш мыц туйесх болган" **.

Халкымыздыд еэ1НД1к метрологиялык ЖУйес! казак акын, жазушыларыньщ шыгармаларындагы елшем мэнд1 турлл сез колданыстардан айкын адгарылады. Мысалы олардагы блр бой, алты ев, бес таир, тя цат, ов еш чгрсау, 61 р крйын (аира), еш царын (ыай), алты крсац (крй), бес буда, 61 р кдгаа (шай), сегУа жгв, 61 р к? мак, (отыв), малгыа ттп ян, 61 р у не,

* Базен Л. Концепция возраста...: 365

** Муданов С. Халыд мурасы. Алматы, 1974:73.

ек1 баспаъ ек1 аекет, ек1 нррсац тэр^здес нумератив манд: тхркестердхн, алдьщгы сыцарлары-есепт1к сандар да, ал екхнпа сыдарлары кав!р классификаторлар дел1Н1П жур *. К,ззак пня-де есеппк санмен тхркесш келш, белгхл! б^р елшемд^к ггым-ды б1лд1рет1Н мундай классификаторларга байтал лексемасы да жатады. Оныд влшем угымына катысын мына 61р т!ркестен айкын керуге болады. "Бес байтал - айел куны" деген бхр сеэ. Кдрмакда талай жасты 1Л1п жатыр (Магжан); К^здыд к*ны бес байтал, Сатылып кетп базарга (ЬЦржакып). Байтал эат ес1М1Н1н булай нумеративт1к термин ретхнде казак турмысында ертеде жи1 колданылганын мына 62р деректерден де керуге болады. "Кдлыд мал телеуде, кун мен салык етеуде колданылатын байтал елшем1 бар. Муа кой - 25 байтал, кысырактын, уй!р1 - 25, куйр!к немесе жорга - 15, кейде - 25 байтал, боталы туйе - 10 байтал, атан туйе - 15, бие - 5, бузаулы сиыр - 5, терт кой - 1, жамбы - 15 байталга тед деген, тагы баска елшемдер бар **. Ал Модголияда туратын кавактардыд т1л1ндеп 6ул этнолингвистикалык терминн1Д елшемд1к мен! де непзхнен осы мелшерлес болып келедк "байтал - калыдга берет 1н малдыд б1рл1к елшем1: бес к;ой -бхр байтал, жет! еик! - б:р байтал, б1р сиыр - 61Р байтал, б!р кунан (данен, к*нажын, денеж!н, жылкы) - 61 р байтал, атан туйе - бестен он байтал, таксы ат - бестен он байталга

* Бугаева Т. Г. Нумеративы в корейском языке//Исследования в области этимологии алтайских языков. Л., 1979:211, 217.

** Кдтранулы Д. Улттык тагамныд этномэдени кызметтер! // Жулдыз, Ы 3 1994:188

дейт, жуйрхк ат - оннан он бес байтал, хоруа - жиырмадан елу байтал, б!р кесек ки1а - уштен бес байтал т.б. мелшермен к,удаласк,ан екл как, ваара кел!сед1" *.

Бул тарауда казак акын, жазушыларынын, шыгармаларындагы нумеративтер катарында сан, лек, тумен, такал, сайыпкдоан, кдоуар терминдерл де кеч сез болады. Олардьщ Т1Л1М13дег1 турл: елшемд!» - мэн! каралады. Мысалы мунда сан, лек сездерлнщ турк! нлдерлнде бхрде "он мын,", сонымен коса жане "жуз мыч" магынасын да б1Лд1рет1нд1П, белплд "он сан" Т1ркес1Н Шоканныд "миллион" магынасында сипаттайтындыгы айтылады**. Бул ретте сондай-ак кеб1не-квп "он мыц" угымында туегндлрлллп журген тумен термин! шц парсыдыктарда 3 сом кумю акша орнында, ал бу^арлыктарда оныч 40 танап^а теч жер влшемлнлч атауы рет1нде колданылатынына (гаяая-араб сез:, жер елшем1, жер елшейпн ж1п мэшн бллд^редО танапта - 40 кеэ, 3600 шаршы адым (гектардын, алтыдан б1р1не. жуыгы) ***, кеэде - 1,25 аршын болатынына квч^л аударылады. Шокан сайыпкдоан терминлн кад^мП "рубль" магынасында кеднредг ****. Ал В. Б. Радлов (4:283,284) ол туралы былай деп жазады.

* Базылхан Б. Моцголиядагы казактардыц Т1Л1. ¥лаанбаатар-©лгий, 1991:116.

** Валиханов Ч. Ч. Собрание сочинений... Т.2. Алма-Ата, 1985: 387.

*** Рустемов Л. 3. Араб-иран к1рме свздер1н1ч казакша-орыс-ша тусхндхрме сезд1Г1. Алматы, 1989:270.

**** Валиханов Ч. Ч. Собрание сочинений.. . Т. 4. Алма-Ата, 1985:165

"СаЛыбкыран (Адербедженское наречие) серебряная монета 1-10 туман". Ндзак акын, жазушыларынын, шыгармаларынан сандык *гымы квпипдгкке т y с i н iксiз тагы бiр нумератив кездеседк 0л - парсы TiaiHfleri "есек" магынасын б1лд1ретгн хар (хар) TY6ipiHe yap (вар) аффикс жалгану аркылы жасалган харуар (харуар) сеэiнен к.елiп шыкдан кдоуар лексемасы. Нумеративт^к магынасы 300 килограмдай,, ягни бiр eceKTiK (eKi тец) жгк дегенге келед1 *.

YmiHmi тарауда турл! жас мелшер1н немесе 6ip сандык *гымды, сондай-ак взге турл! влшем mshih б1ЛД1рет:н тасттлек, игабалшъ бараыв, т* тт левей, щырыц ттлегев (бтршт), eKi кырыияая, re кррыккая (тгйе), 6ip ов бес, eKi он бес, 6ip кем он бес, 6ip кем от ыа, бес ширма, иг ее я яарыи яас, 6ip квйлекп бгрыв тоадыргав, саулык, ирйдщ маешдай (гтиыры), табын, «еле, r&ip, крсая; (6 креак, крй), ас ¡фтыкрыц (иай), 6ip мвргеи (ащы шек), кдеын; ах басы (epix), кррзяьш басы (ет) таргзд! .нумеративтер де этнолингвистикалык тургыда ссылай семзнтикалык жагынан сараланып жан-жакты талданады. Сондай-ак казак акын, жазушыларынын, шыгармаларындагы яаибы, яариац, аоя^ тоцх, тяь¡в, игл, д 1лдэ, батпав, беабев, пут, чадая^ ииск&л, сармав, аршьш, кеа, боцырау (болтав), кгаеи (¡teai), сам бага, сан яамыраД, к&с к&рая, беав, сарма беав, Kimi беав, к^лаяиекте, саЬарда, сареаде, шаряы ттс, сиыр ттс, талтге, сэске ттс, акрам, вамааяам, ваиаадггер, ваыаа беав, к^тпав ueaaiji, бкевхв, Oipep сауыиындай иеазлл, mejti бойы

* рустемов Л. 3. Араб-иран.. .: 174.

мер, от орвывдай, тырваирай, тест Истей, ат басывдай, квадей (cap тостагав), белу ар дав, тобыярав, цабыргадая, иереге бойы (аалгыв), таллия тгсепв (бит), 6ip шайкри (чай), 3-4 iстеидт, 6ip кршш (гв), тгтам, иглам тгтаи, каш иглам, сыныц стйеч тэргэдес салмад, уадыт, дашыдтыд, узындыд, 6HiKTiK, далыцдыд, квлем, адша, аудан, сан мвлшер^н бхлд^реин турл! .елшем атаулары да, арнайы нумеративтер де жумыста солай ер алуан мол т1л деректер! непз^нде Т1ЛШ13д1ц рухани мадениет лексикасыньш, тагы 6ip удкен саласы ретшде Штей жУйеленщ, семантикалыд та, дурылымдыд та жадтарынан жете сараланып, кец квлемд1 этномадени контексте жан-жадты талданады.

Кррытындыда халдымыздыц рухани медениетiHiд дазад адын, жаэушыларыныц шыгврмаларындагы т1лд1к KepiHi стерли

лингвоэтнографиялыд тургыда, жалпы этносты танудыц, ecipece оны интеллектуалды ерекшел1ктер1 жагынан танудыц дуралы ретшде алып зерттеу^мазд^ц непзп натижелер! келт1р1лед1.

Диссертация тадырыбы бойынша жарияланган мадалалар:

1. Кушхк куйеу (Этнолингвистикалыд этюд)// "Ана т1л1", 1992, N 25.

2. Крнаменде // "Ана т1Л1", 1992, N 30.

3. Тамуд жене тацба // "Ана Т1Л1", 1993, N 16.

4. Тамуд, тацба жэне таможня сездерипц этимологиясы // Kf> YFA-нын, Хабарлары, 1995, N 5-6.

5. Кейбгр турмыс-салт атауларыныд этнолингвистикалыд сипаттамасы // Кдзад Т1Л1 мен едебиен, 1996, К 4.

6. Кдзад Т1л1н1ц этномадени лексикасы мэселес1не // КЯ Гылым министрлхП - Гылым академиясыныд Хабаршысы, 1996, N 3.

Ланлеисова Саулет Ерболовна Лексика духовной культуры казахского языка 10. 02. 02 - Современный казахский язык

В диссертации предпринята попытка рассмотреть лексику духовной культуры казахского языка. Базой для такого этнолингвистического анализа послужили лингвистические факты-произведения казахских поэтов и писателей, а также этнографические данные. Вес материал охватывает следующие ее разряды: лексика, связанная с общественным укладом жизни казахского народа (его админстративно-управленческой системой, правовыми нормами, основными занятиями и социальными группами), обрядовая лексика (слова с национальными этнокультурными значениями, характеризующие людей в системе общественных связей и ценностей; слова, относщиеся к календарным, семейным отрядам, мифологии, деталям жизни и быта) и лексика народной метрологии (классификаторы, т. е. названия предметов, считаемые поштучно; совокупно-счетные слова и названия мер).

Системный подход к анализу этой части лексики казахского языка и приведение в связи с этим лингвоэтнографические данные позволили описать ее истоки формирования и основные генетические элементы, а также получить ряд сведении об этой культуре, восходящей к глубокой древности.

Zhanpeisova Saulet Yerbolovna

Yocabulaty of the Spiritual Culture of the Kazakh

language

This thesis is sn effort to consider vocabulary of the spiritual culture of the Kazakh language. This ethnolinguis-tic analysis is based on linguistic facts - works of Kazakh poets and writers, as well as ethnographic data. The entire material encloses the following categories: vocabulary related to the social structure of life of Kazakh people (its administrative and management system, legislation, basic occupations and social groups), ritual vocabulary (words with national ethnocultural meanings describing people in the system of public relations and values; words related to calendar and family ceremonies, mythology, details of mode of life and family life) and vocabulary of folk metrology (classifiers, i.e. names of countable objects; collectively countable words and names of measures).

A systematic approach to analysis of this part of vocabulary of the Kazakh language and linguistic and ethnograpnic data adduced in this relation allowed to describe its sources of formation and basic genetic elemements, as well as to obtain information in the culture going back to hoary antiguity.