автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.22
диссертация на тему: Лексико-семантические особенности "Кашф-ул-махджуб"

Текст диссертации на тему "Лексико-семантические особенности "Кашф-ул-махджуб""

донишгохи ДАВЛАТИИ миллии точикистон

ШАРИПОВА ФАРАНГИС

<Ле

еьси - сгж & к />'Ш г ее е ^ ,

7 ХУСУСИЯТХ^ОИ ЛЕКСИКИ-СЕМАНТИКИИ "КАШФУЛМА^ЧУБ"-И АЛЙ ХУЦВИГИИ ЕАЗНАВЙ

&>■ $ м а.. и

а/ "" 4

Ихтисос: 10.02.22 - Забонх,ои халкдои мамолики хоричи Аврупо, Осиё, Африко, бумиёни Америка ва Австралия (забони точикй)

РИСОЛА

барои дарёфти дарачди номзади илми филология

Рох,бари илми: узви вобастаи Академяи илмх,ои

Ч, Т, доктори илмх,ои филология профессор ЦОСИМОВА М.

Душанбе -2002

мундарич;а

Муцаддима.....................................................3

Боби I. Баромади калимах,о

1. 1Калимадои точ;икй........................................11

1.1.1 .Номи аъзои бадан..............................................11

1.1.2.Номи мафх,умх,ои хешовандй................................14

1.1.3 .Номи бахпщш умр............................................15

1.1.4. Номи чонварон................................................16

1.1.5. Номи падида^ои табий......................................19

1.1.6. Номи хурданюф...............................................20

1.1.7. Номи пушиданих;о...........................................22

1.1.8. Калимах,ои ифодакунандаи асбобх,ои рузгор ва хонадорй.........................................................23

1.1.9. Калимах,ои ифодакунандаи шуморадо...................24

1.1.10. Истилохдти динй............................................24

1.1.11. Номи чонишиюф.............................................27

1.1.12. Калимахди сифатй............................................29

1.1.13. Калимах,ои ифодакунандаи амалу хдлат.................34

1.2. Калимах,ои иктибосии арабй

1.2.1. Лугат ва истилох,отй диниву ирфонй......................44

1.2.2. Калимахди ифодакунандаи узвх;ои бадани инсон.......52

1.2.3. Калима^ои ифодакунандаи муносибати хешовандй....53

1.2.4. Калима^ои марбут ба сару либос ва афзори рузгор.....56

1.2.5. Номи анвои таом ва гизо.....................................58

1.2.6. Ном^ои чонварон ва наботот................................59

1.2.7. Лугати мансуб ба шуглу пешах,о ва

вазифаву мансабх,о.....................................................61

1.2.8. Калимах,ои ифодакунандаи аломат ва сифат............63

1.2.9. Луготу ибороти ифодакунандаи амалу хдлат............65

1.3. Калимадои щтибосй аз забонх,ои дигар..........71

Боби И. Тахдили хусусиятх;ои лексикй-семантикй

2.1.Хусусиятх,ои ма^озии калимахр.

2.1.1. Калимах,ои сермаъно.........................................77

2.2. Ифодах,ои мачозй...............................................84

2.1.3. Фразеологизму................................................93

2.2. Категориями лексики................................98

2.2.1 .Синонимх,о......................................................99

2.2.2. Антонимх,о.....................................................109

2.2.3 .Омонимхд.......................................................120

2.2.4. Паронимхо......................................................127

Хулоса..............................................................132

Фех;ристи адабиёт............................................................134

МУЦАДДИМА

Дар Х,инд ва Покистон Алии Хучвирии Разнавй хамчун "дото (муал-лим) Ганчбахш" ё "Ганчбахш" шухрат дорад. Ин унвонро ба у яке аз ма-шоихи суфия Хоча Муиниддини Чаштй [соли фавташ 433 х,.] дар вакти зиёрати кабраш дар Jloxyp бо к;ироати байти зерин медихад: Ганчбахши хдр ду олам, мазхари нури худо, Комилонро пири рах,бар, нокисонро рахдамо. Аз хамон замон ин чониб унвони мазкур ба у гузошта мешавад.

Номи пурраи Хучвирй Абулхасан Алй ибни Усмон ибни Абуалй ал-Чуллобй ал-Хучвирй ал-Разнавй мебошад ва дар адабиёт бо зикри "Чуллобй", "Дучвирй" ё "Разнавй" омадааст.

Мухаккикон тахмин мекунанд, ки Хучвирй дар охири кар ни чахоруми хич,рй (X м.) дар шахри Разна ба дунё омадааст. Хучвирй бо амри пири худ ба Jloxyp сафар кардааст. Тахмин меравад, ки дар он вакт чихил сол дош-тааст ва дар он чо масчид сохта, бок;имондаи умри худро дар хамон чо ме-гузаронад. Соли фавти Алй Х,учвирии Разнавй аз руи маъхазхо ва навиш-тах,ои ба шакли моддаи таърих дар дару девори мазори у тахминан ба са-наи 445 хдчрй (1045 м.) рост меояд.

Осори Хучвирй, чунон ки худи у дар "Кашфулмахчуб" кайд намуда-аст, бисёр ганй будааст. Ба калами у чунин асархо, ба монанди Девони шеър, "Минхочуддин", китоби "Фано ва бако", "Дар шархи каломи Х,усайн Мансури Хдллоч", "Нахв -ул-кулуб" мансуб будаанд.

Китоби "Кашфуласрор" мансуб ба Хучвирй дар Лохур чоп шудааст, вале дастраси мо нагардид. Ба ин тарик, "Кашфулмах,чуб" китоби ягонаи бебахси Ч,уллобии Х,учвирист, ки дар солхои 1044 - 1050 таълиф шудааст. То ин вакт дар тасаввуф ба забони арабй якчанд китоб таълиф шудааст, аз чумла осори манзум ва мансури арабии Х,аллоч, "Рисолаи Кушайрй", вале ба забони точикй китоби Хучвирй аввалин асари комил дар тасаввуф ме-

бошад. Мах.3 содагиву равонй ва нафисии асар дар тули таърих дикдати адибону олимон ва мухдвдщонро ба худ чалб намудааст. Дар ин бора мухаккики эронй Забехулло Сафо менигорад: "Китоби "Кашфулмахчуб"-у аз умах,оти кутуби суфия ва аз чумлаи кддимтарини онхост, ки баъд бо мавриди истифодаи касоне, ки дар ах,вол ва осори машоихи суфия китоб менавиштаанд, карор гирифта, монанди Аттор дар "Тазкиратулавлиё" ва Ч^омй дар "Нафахотулнс" [2.6; 2.29]. Аз бузургони гузашта, чунон ки Забехулло Сафо кайд намудааст, ориф ва шоири бузург Шайх Фаридаддини Аттор дар "Тазкиратулавлиё", ки шомили шарх,и х,оли авлиёи тарик;ат ва суфиён аст аз Алии Дучвирй ва китоби у ёдовар мешавад [2.6].

Абдурахмони Ч,омй, аз шоирони машхури карни XV, дар асараш "Нафахот-ул-унс" шархд холи Хучвириро бо таърихи валодат ва фавт дарч, намуда мегуяд: "Сохиби китоби "Кашфулмахдуб" аст, ки аз кутуби муътабари машхур дар ин карн аст ва латоиф ва хакоикд бисёр дар он китоб ч,амъ кардааст" [2.29,127].

Аз адибони гузашта инчунин Хода Мухаммади Порсо дар асараш "Фаслалхитоб" ва Дорошукух дар "Сафинат-ул-авлиё" аз Хучвирй ёдовар мешаванд [2.10].

Шарщлиноси англис Николсон "Кашфулмахчуб"-ро ба забони анг-лисй тарчума намуда бо мукддимаи иборат аз 80 с.ифа пешкаши хонанда-гон намудааст [1.2,13 ].

Шаркшинос Х,ермон Эте "Кашфулмахчуб"- ро мавриди тахлилу тад^иц к;арор дода мегуяд: "Кддимтарин китоби манзум марбут ба усули назарй ва илмй, тасаввуф ва вахдати вучуди ирфонй хамоно иборат аст, аз "Кашфулмахчуб" - таълифи Абулхдсан Алй бини Усмон ал-Ч,уллобй ал-Хучвирй".... [1.2,38].

Мухаккики эронй дуктур Косим Рани дар китоби "Таърихи тасаввуф дар ислом" ба "Кашфулмахдуб" бахои баланд дода мегуяд: "Китоби "Кашфулмахчуб", то чое ки иттилоъ дорем, к;адимтарин таълифи суфия аст дар забони форсй ва аз домеътарин муаллафоти суфияи карни панчум аст,

муштамил бар баёни акриди мухимаи суфия ва шархд х,оли машоихи маъруф аз дарни аввали ислом то замони муаллиф ва фиркаву мазох,иби суфия ва ху-сусияти хдр яке аз он фирк;ах,о ва одоб ва макомот ва ахвол ва таъриф ва тав-зехд алфоз ва ибороти мушкила ва амсоли он" [1.2, 37].

Дар китоби "Ч,у стучу дар тасаввуфи Эрон"-и Абдулхусайни Зар-ринкуб шархд х,оли Алии Хучвирй омадааст. Муаллифи мазкур дар бораи "Кашфулмахдуб" мегуяд: "Ин китоб то хдцце ба шеваи "Рисолаи Кушайрия" таълиф шудааст ва гузашта аз ахволи машоих дар ак;оиди суфия, масоил ва ахволи онх,о низ ба^с мекунад" [1.25,66].

Инчунин олимони эронй шодравон Сайид Нафисй ва окон Яхёи Хабибй осор ва таърихи х,олу ахволи Хучвириро тахдил ва баррасй намудаанд.

Дар бораи мушаххасоти сухани Хучвирй Маликушшуаро Бахор бештар таваччух кардааст. Маликушшуаро Бах,ор дар мачмуъ аз чихати хусусиятхои услубй китобх,ои тасаввуфии асрх,ои XI-XII-po дар як радиф. гузошта мена-висад: "Кутуби форсии суфиён, аввалан дар них,ояти содагй ва забонию расой ва хусни таъсир ва сарфу нах,ви комил ва дорой луготи форсии латифе аст, ки дар куруни баъд хама аз миён рафтааст" [1.6, 53].

Маликушшуаро Бах,ор дар фасли махсуси баёни сабки Хучвирй ва як-чанд чих,ати он таваччу^ кардааст: 1. Лугату таркибх^ои тозаи форсиро, ки дар ин китоб омадаанд, як-як оварда ва шарх, додааст. Микдори ин лугат 61 адад аст. Барои намуна чанд лугату таркибхоро меорем:

Пойбозй - рак;с

Гирди пой нишастан - чорзону нишастан

Зуфон - забон

Рузгормард - марди бузург ва фавкулодда [1.6, 188].

Маликушшуаро Ба^ор истилох,от ва калимах,ои тозаи арабиро хам зикр кардааст, ки чамъан онх,о зиёда аз 190 адад мебошанд. Дар поёни онх,о сабаби интихоби калимахои арабй чунин шархи мухтасаре дорад: "Сивои ин лугот ва истилохот низ луготи арабй ва ибороти арабй бисёр дорад, вале муроди мо луготе буд, ки к;абл аз вай бад-ин маънй истеъмол

намудааст ва ин лугот низ к;исмате баъдхо аз миён рафтааст ва луготу ис-тилохоти дигаре ч;ойгузини онх,о гардида" [1.6, 191].

Тарафи дигари забону услуби "Кашфулмахчуб", ки Бахор ба он та-ваччу^ менамояд, муносибати муаллифи китоб ба мувозина ва сач/ь аст. Сачъхои истифода кардан Х,учвирй, ба к,авли Бахор, зиёдтар аз истифодаи Балъамй мебошанд. Ин аз он далолат медихдд, ки истифодаи сачъ дар услуби баён тадричдн ривоч меёфтааст.

Дар китоби "Сабкшиносии наср"-и Сируси Шамисо "Кашфулмахчуб" хамчун намунаи барчдстаи осори насрии асри V хичрй муаррифй шудааст, аз чумла муаллиф мегуяд: "Таълифи Чуллобии Хуцвирй аз муътабартарин ва кадимтарин кутуби суфия аст" [1.74,130].

Китоби "Кашфулмахчуб"- е, ки мо хдло дар даст дорем, бо мукдцдимаи муфассали дуктур К^осими Ансорй чоп шудааст [1.2]. Ин мукаддима зери унво-ни "Шархи х,оли Хучвирй ва ах,амияти "Кашфулмахчуб" бар асоси маъхази к;адим ва чадид" дар хачми ей сах,ифаи чопй мавчуд аст. Муаллифи мукаддима ном ва насаб, зодгох ва таърихи валодат, мазхаб ва тарик;ат, устодон ва машои-хи Хучвирй, сафарх,о ва издивочд у, инчунин осори адабй ва вафоти уро дар асоси китобу тазкирахои таърихй ва тахдилу тадк;икотхои олимони имруза овардааст. Дар мукаддимаи мазкур таъсири кутуби осори суфия ба "Кашфулмахчуб" ва таъсири "Кашфулмахчуб" бар "Тазкиратулавлиё" бисёр ба маврид аст. Сабки китоби "Кашфулмахчуб"-ро Крсими Ансорй чунин баходихй мекунад: "Ин китоб аз хайси сабк болотар ва асилтар ва ба давраи ав-вап наздиктар аст, то соири кутуби суфия ва метавон онро яке аз кутуби тирози аввал шумурд, ки хар чанд дар карни панчум таъжф шуда ва беш аз кутуби кдцим дастхушии тоза ва лугатхои он замон аст, аммо боз намунаи сабки к;адимро аз даст надода ва руи хам рафта дорой сабки кухна аст" [1.2, 31].

Инчунин санъатхои бадеии мувозина ва сачъ дар "Кашфулмахчуб", лугати форей, истилохот ва калимахои арабй дар мукдддима аз гановати санъатхои бадей ва забони асар дарак медиханд.

Райр аз шаркдшносони гарбй Х,ерман Эте ва Николсон "Кашфулмах;чуб"-ро шаркдшноси рус В.А.Жуковский мавриди тахдилу баррасй дарор додааст.

В.А.Жуковский " Кашфу лмахду б''- ро аз руи дастхатх,о бо мукаддимаи муфассали худ дар соли 1914 омодаи чоп месозад. Ин асар бо мукаддимаи В.А.Жуковский пас аз марги мухдкдик соли 1926 дар Ленинград чоп ме-шавад. В.А.Жуковский шарх,и холи Чуллобй ва кдробати уро бо ори фону машоихи суфия овардааст. Дар бораи забони асар В.А.Жуковский мегуяд: "Кашфулмахдуб" кадимтарин асари насрии осори форсй буда, намунаи калима ва иборах,о, хусусиятх,ои этимологи ва синтаксисии нодир мебо-шад" [1.21,13]. Мухаккик сохги грамматикии асарро хеле хуб тахдил на-мудааст. Чунончи: 1) гирифтани исмх,о суффикси чдмъбандии - он ва хо-ро: гунох,он, андухрн, луготх,о; 2) дар феълх,о озод будани чойи префикси ме -: Ме бе^тар аз он вай талаб кардам [13] ; 3) чои префикси инкории на-, 4) истифодаи -хикоят ва ^ - вахдат ва гайра. Дар хусуси таркиби

лугавии асар муаллиф кушидааст калима ва таркибх,ои кух,на ва нодирро, ки имруз истеъмол намешаванд, нишон дихдд: бишулонидан, биюс, ба-захдор, кадвода ва гайра. Инчунин В.А.Жуковсий низ ин нуктаро, ки "Кашфулмахдуб" лугати арабии фаровон дорад, таъкид мекунад. Му-лохдзахои В.А.Жуковский аз ахдмият холй набуда, аз к;имату арзиши ба-ланди "Кашфулмахчуб"-и Дучвирй шаходат медихдд ва добили тах,син аст, ки ин асар дар ибтидои асри XX диккати шаркшиносони русро ба худ чдлб намудааст [1.21].

Дар забоншиносии тоцик яке аз тадки^отх;ои назаррасе, ки мах,з ба тахлили хусусиятх,ои забонии асари "Кашфулмахдуб" бахшида шудааст, рисолаи номзадии С.Сабзаев мебошад [1.67]. Рисола "тахдилу тадкики лексикаи ёдгории асри XI-и тонику форс "Кашфулмахдуб"" буда, аз ду боб иборат аст. Дар боби аввал характеристикаи гурухдои лексикй-семантикй оварда шуда, муаллиф лугати асарро ба гуруххои лексикаи ичдимой ва чамъияти сиёсй, мафхумхои гоявию ахлокй, лексикаи касбу

кор, маълумот дар бораи истилох,оти илмй, лексикаи маишй тасниф наму-дааст. Боби дувум хусусиятхои лексикй-услубии калимах,ои сермаъно, омоним, синоним ва антонимх,ои "Кашфулмахчуб"-ро дар бар мегирад. Тадкдкоти мазкур кори мухдмме дар забоншиносй аст. Он яке аз аввалин тадкикотх,оест, ки лексикаи асари тасаввуфиро дар бар гирифта, таснифоти истилох,оти суфия, вожатой ифодакунандаи асрори илохй, ч;их,ат*ои илмии суфия, кушиш^ои суфй барои дарки хдстй ва гайраро шарх, медих,ад. Ба акидаи муаллифи рисола тадкикоти мазкур ахдмияти назариявй ва амалй дорад. Вай барои сохтмони лексикологияи таърихии форсу точ,ик, инъико-си пурраи лексикаи асри XI хизмат менамояд [1.72, 19].

Мавзуи омузиши истилох,оти тасаввуфро забоншинос С.Сабзаев дар рисолаи докториаш дар зери унвони "Тахдаки лингвистии йстилохоти та-саввуфии насри порсии тоники дар асрх,ои Х1-ХН" давом додааст [1.74].

Луготи "Кашфулмахчуб"-ро дар баробари дигар асарх,ои тасаввуфй, муаллиф ба гурухдои маъноии таъвили суфиёна дошта тасниф намудааст.

Мо дар ин рисола корх,ои анчомдодаи С.Сабзаевро ба эътибор гирифта аз мавк;еи дигари илми забоншиносй масъаоахои тозаеро ба миён гузошта ва х,ал кардем дар асархои у мавриди таджик; карор наёфтаанд ва ё худуди тахдил инкишофи заруриро наёфтааст. Дар навбати аввал мо баромади кали-мах,оро мавриди тадкик карор додем, ки дар рисолахои мазкури С.Сабзаев мавриди таджик; карор наёфтаанд. Баромади калимах,ои точикй ва арабй кисми зиёди рисоларо ташкил дод барои ин сарчашмахои дастарси таърихи забони точдкй ва луготу дастурх,ои забони арабй истифода шудаанд.

Дар ин кисми кори мо баъзе масъалах,о, аз чу мл а баромади калимахо бо кори С.Сабзаев дар мавриди шарх,и истилох,от аз чониби у бархурде дорад, лекин мо бештар ба самти лугавии баромади калима ва маънои он та-ваччух, дошта, дар кори С.Сабзаев вазифаи истилохии вожахо ба эътибор гирифта шудааст. Масалан калимаи айн дар рисолаи номзадии С.Сабзаев хамчун истилох,и асрори Илохй шарх, ёфтааст [36]. Дар кори мо айн калимаи иктибосии арабй ба гурухд маъноии ифодакунандаи узви бадан дохил

мешавад. Ба монанди хамин шарх ва таснифи калимахои хичоб, тахорат, зохиру ботин ва гайра дар рисолаи С.Сабзаев ва кори мо аз мав^еъхои гу-ногун баррасй шудаанд.

Дар боби дуюми корамон хусуиятхои лексикй-семантикии калимахои асарро тахлил кардем. Дар ин ч;о низ аз чихдти гузориши баъзе мавзуъхо бо рисолаи С.Сабзаев мувофик;ате дорем, лекин асоси принсипи у таснифи семантикаи калимахо аз ч;их,ати услуб буда, дар таснифот муаллиф бо номгуи калимахо ва тарчумаи русии онхо кдноат кардааст. Масалан, дар фасли "Хусуиятхои услубии калимахои сермаъно" танхо вазифаи услубии калимахои сермаъноро тахлил кардааст. Мо дар корамон хусусиятхои се-мантикии калимахоро дар матн ба инобат гирифтаем. Масалан калимаи нур дар рисолаи С.Сабзаев дар дохили ифодахои нури офтобу мох, нури дида, нури тавхид ва мухаббат хамчун рукни сермаъно оварда шудааст. Мо нури тавхид ва мухаббатро хамчун ифодаи мач,озй тахлил кардаем, чунки сермаъной дар асоси маънои калима бармеояд, чунки маънои мутлаки нур рушной асту бас.

С.Сабзаев ифодахои мачозиро ба гурухи лексикаи суфиёна ва сер-маънолй мансуб дониста аз хамин мавк;еъ онхоро к;исман тасниф намуда-аст. Мо онхоро ба гурухи ифодаи мачозй дохил кардаем, зеро ин мавзуъ ба тахкик;и забоншиносй мансуб мебошад. Ба монанди хамин "Фразеологизмхо" дар кори мо банди чудогонаи тахкикро ташкил дода-анд. Фасли "Паронимхо" низ дар рисолаи мо бори аввал мавриди тахкик г^арор ёфтааст. Дар мавзуи хусуияти семантикии синонимхо, антонимхо, омонимхо кори мо бо рисолаи С.Сабзаев бархурде дорад.

Дар рисолаи номзадии С.Сабзаев синонимхо танхо ба силсилаи синонимии мавзуй (истилохоти динй-тасаввуфй) ва синонимхои контекстуалй так;сим шуда намунахо бо тарч;умаи русй бидуни шарху тавзех оварда ме-шаванд, инчунин муродифоти калимахои сермаъноро бо шарху тавзех овардааст. Дар рисолдаи мо синонимхо ба гурух^ои синонимхои чуфтистеъмол, силсилаи синонимй ва вожахои муродиф, инчунин ба зер-

10

гурухдо калимах,ои муродиф аз руи доираи истеъмол ба баромади кали-мах,о тасниф намудем. Забоншинос С.Сабзаев баромади синонимх,ои кали-махои арабиро нишон дода, тахлили услубй намудааст. Mo баромади ка-лимах,ои муродифиро аз руи колибхои арабй-арабй, арабй-точцикй ва точикй-точикй тасниф намудем.

Антонимхоро забоншинос С.Сабзаев аз чдхдти семантика тахдил ва тахкик карда, ба баромади онхо х,ам назари мухтасаре дорад. Дар рисолаи мо таснифи антонимх,о аз руи сохт (якреша ва гуногунреша) ва баромади калимахо сурат гирифтааст. Дар тахлили омонимх,о С.Сабзаев танх,о гурухд маънои калима аз асли лугавиро нишон додааст. Омонимх,оро мо бо ро^и аз хам дур шудани калимахои сермаъно, аз хисоби калимахои ик;тибосй (арабй), тасодуфан ба ^ам монанд будани калимахои точикй ва иктибосй тасниф ва тахдил намудаем.

Хулоса рисолаи мо аз чихдти тартиби гузориши мавзуъ ва масъалах,ои забонй, ба миён овардани чихатхои нави лексикии баромади калимахо, тарзи тахлили самтх,ои асосии тахкик, истифодаи маводи асосй ва шархи он кори мустакилона буда, дастовардх,ои илмии мавчударо чамъбаст менамояд.

БОБИI. БАРО�