автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.02
диссертация на тему: Лирика Фаризы Унгарсыновой

Полный текст автореферата диссертации по теме "Лирика Фаризы Унгарсыновой"

ПК

УДК 8^1 >§Т2.122-14

\

Кдгсжазба кук,ыгында

Мутиев Зейнолла Жак.сылык.улы ФАРИЗА ОЦЕАРСЫНОВАНЬЩ ЛИРИКАСЫ

10.01.02-к.азак; едебиеп

филология гылымдарыныц кандидаты гылыми дэрежесщ алу ушш дайындалган диссертацияньщ

АВТОРЕФЕРАТЫ

Кдзакстан Республикасы

Алмагы 2000

Жумыс Абай атындагы Алматы мемлекегпк университепшц казак. эдебиеп кафедрасында орындалды.

Гылыми жетекии - филология гылымдарыньщ кандидаты, профессор С. МАК,ПЫР¥ЛЫ

Ресми оппоненттер - К.Р ГА- нын академии, филология гылывдарыныц докторы, профессор С.С.КДРАБАЕВ

- филология гылымдарыньщ кандидаты Ш.САРИЕВ

Жетекгш уйым - Коркыт ата атындагы Кызылорда мемлекегпк унинерситеп

е-

Диссертация 2000 жылы "_"_сагат > де

Абай атындагы Алматы мемлекегпк университет! жанындаш филология гылымдарыньщ кандидаты дэрежесш беру жоншдеп К14.05.05 Диссертациялык. кецесшщ мажийс'шде к.оргалады. (480100, Алматы кал асы, До стык дацшлы, 13)

«

Диссертащшмен Абай атындагы Алматы мемлекегпк университепшц ютапханасында танысуга болады.

Автореферат 2000 жылы " ' I"__таратьшды.

Диссертациялык кецестщ галым хатшысы, филология гылымдарыньщ кандидаты, доцент ^ ЭБД1РАЗИ¥ЛЫ

Жумыстыц жалпы сипаттамасы.

Так,ырыпгыд озектиап. ©нерпаздьщ тулгасьш душм журты танып-ошген, ел1 мен халкына кадир1 арткан, таботат сыйлаган талантымен танылган поэзия окшдершщ шыгармашылык ецбегшщ ом'флш муратка айналып, зерттелуппц оз\~ гумырлык рухани танымга ие занды цубылыс сиякты.

60-жылдары эдебиет элемщщ айшыкты жанры-поэзияда беймаза жырларымен копшипкп елец етюзген акынньщ в1р! Фариза Онгарсынова. В дегеннен онын елевдерш кулай суйген окырман акын жырларымен содан берп ишрек гасыр бонына узбей жуздесш-сырласып келед].

Аба» атындагы Республикалык Мемлекетпк сыйлыктьщ лауреаты, К,азак,станныи халык, жазушысы, к,огам кайраткер!, корнект! акын Фариза Онгарсынова шыгармашылып>1 казак; эдебиепнде езпцук уш мен орны бар тугырлы дуние десек, епшм де дау айтпас. Ф.Онгарсынова поэзиясыныц табигатын тану -алыптардан бастау алады. Керкем сез зергерлер$ Р.Мустепов, Э.Тажюаев ерб1гкен[1] баянды багам-байлауды эдебиетни галымдарымыз З.Ахметов, С.Сештов, Э.Жэм^шев, С.К,ирабаев, Т.Токбергенов, Р.Нургалнев т.б. кезшде жалгастырды[2]. Акынньщ 93 тустастарынан жэне каламдас 1Ш-С1цдтерщен Н.Оразалия, Э.Кеюлбаев, в.Кумюбаев, У.К,алижанов, С.Жумабеков, К.Ахметова, Э.Бепежанова, М.Ыскакбан жэне баскалардыц гшир-пайыадары мен байыпты галдау - тужырымдарыньщ[3] мэш зор. Бунын, барлыга акын-кайраткердщ таланты мен шыгармашылык кырын танып болдык, деген сез емес екеш жэне тус!н1к:т1. Ф.Ощарсынова шыгармишылыгыныц жан-жакты кен келемде арнайы зерттелмегеш эдебиет атты аргымактьщ жалынан тартып мшщ жургендсрдщ эмбесше аян. Эйтсе дагы Фариза акындышныц болмыс-бтш каламгердщ эр жылдары шыгып турган жыр жннактарына жазылган алгы создермен катар сол кшштарга айтылган сын-рецензия, ширлерден керше тапкам. Жогарыда аттары аталган сез онерш зерттеушшердщ б!р сарасы жаца ютап туралы сын -птрлердщ, сондай-ак акынньщ мушел тойларына байланысты мерз1мд1 баспасез беттер1нде сез козгап, ой корыткдн авторлар болып танылды. Шыны сол - кебше-кеп бipiнe 61 р: уксас, ой кайталаган ондай макалалардын акынньщ казак поэзиясындагы орнын, езщдж бтмш таразылауда белгш б5р дэрэжеде улес косканын да айта кеткен жен.

вм!р1 мен внерш елец-гумырга сыйгазган акынныц коп жылдык шыгармашылык енбепнщ эр алуан кезец еншюшсн елеул! орнын ойып алып, эдебиет майданы куресксрлершщ капамына Ыгутщ 931 де заманга сай завдылык. К,аз1рп доу]р поэзиясында парасатты ой мен пайымнын зерше шккея 60-90 жылдар лирикасыньщ "алтын дэу!рге" айналып, тамаша туындыларымен тангажайып урдоске кетерхлген тацдаулы окшдер! кагарында езпццк ушмен Фариза акын да жаркырай кершдь Успмпдеп гасыр койнауына енш бара жаткан казак поэзиясыныц мандай алды жарык жулдызы,

жаркын кубьшысы катарында аталган Ф.Онгарсынованьщ шыгармашылык, мурасын жуйеш турде, ксц арнада зергтеу- эл1 колга алына к,ойган жок,. Кулл1 шыгармашылык-онерпаздык. кабшет-талангымен эдебиег зерттеуцллершщ назарын аударып, ойлы да сыншы, тгшгампач ок,ырмандарыньщ кещлшен шыккан Фариза акындыгыныц арнайы да максатты, сондай-ак, мшдегп зергтеу кезше айнальга, объекп ор]сше шгуь ешр талабыньщ пэрменше сай рухани кажеттайк болар еда. Акын туралы, оныц шыгармалары хакында калам тербеген эдебиет майталмандарыныц кепшшпне тэн деуге болатын ортак жэйг (егер кемшшк деуге келсе)- Онгарсынова суреткерлтнш сан апуан к,ырына теревдеп барган жок., л гни терен. гексерш зергтеу®, арнайы ден коюды мак,сат та етиеген сияк,ты.

Ширек гасыр бойына эдебиегпен б1ржуптаса б1те кайнасып келе жаткан каламгердщ шыгармашылык, мурасы гуралы б1рталай жазыльш, б1рсыдыргы айтылып, эдеша эдеби- гылыми к ез кар ас, ЖYЙeлi нет калыптасса да, кдламгер кайнарыньщ куат-кушш, булак, бастауын жеткшктс ез дэрежесшде, ез бшпнде, ез олшемшде таразылай, багамдан алдык па ?!.. Яки, такырып зэрул!п осындай идея-мураттан туындап жатса керек. Орт кннез акыннын "шнезда жырларындагы" (Р.Нургалиев) ешрлж елшемдердщ внердеп ерюн кенейтш, оскелен жанрга (лирикада) кандай енеге к.оск.анын орбпе корыту- бул дагы осы ецбектщ гылыми маиызьш мшдетше алады.

Фариза, алдымен, лирик акын. Оныц акындык олемшщ айшыхы мен эшекеш де осы лирикасында жатыр. Акын Ф.Онгарсынова лирикасыньщ мэн-жайын зерттеуден, тексеруден туган басты мэселенщ б5р баплгында акыннын лирикалык кешпкер! х5м жэне оныц автормен байланысыя керсету гурса, еклшп айкын мурагтьщ езепнде керкемдок-шеберлж орнектер! аркау болмак.

Ф. Оцгарсынова елендершщ идеялык - гакырыптык, керкемдак куатын айкындау, улттык гш байлыгын пайдалану мен ой еркшдтнщ ем1р шындыгын жепазудеп ересш, болмыс-пайыиын байыптау да осы зерттеудщ аясына гаредо.

Зерттеу жумысыньщ максаты мен мшдегтерЬ Акын лирикасы арнайы кен, турде зерттеу нысанына алгаш рет алынуы ссбепп езект1 мэселелерда непзге альш, зерттеу оарысында мынадай мпадеггерд! шешуш кездедак:

• лирика тегшщ табигаты туралы тужырым-туйшдер

• акынныц лирикалык. кейшкер1 жэне онымен байланысы

• елец енерше кезкарасы, езшдж елшем, багам-байлауы

• азамагтык эуен, элеумет мэселесш жырлау

• махаббат, кецш-куй лирякасы, туган жер такырыбы, дала образы

• эйелдер элем], эйел психологиясы - акын лирикасыньщ басты кайнар кeзi

• ежелп турю халыктары эдебиет! жене классикалык, Шыгыс поэзиясыньщ дэстур кездер1мен байланыс

• жыраулар поэзиясынын, арнасында

• Абаи MeKre6i жэне дэстур жалгастыгы

• Махамбет дэстуршщ вуен-эсер]

• XX Facbip поэзиясыныц сурлеу-жолы (ara, замандас, кешнп толкын)

• акын поэзиясыньщ rini, беннелшк жуйеа

• акынныц сгилыдк ажыратымы, суреткерлж колтацбасы, Каламгерлш устанымы

Зерттеу нысанасы (объект^) ретпще акынныц "Шшде". Гавдамалы елецдер (1978), "Сенщ махаббатыц!" Эйелдер элеш кыр клтабы (1979), "Сухбат" (1983), "Дауа" (1985), "Ekí томдык: Гандамалы шыгармалары" (1987), "К,ыз-гумыр" (1996), "Мен саган ашык емес ем" (1999) сынды жыр кггаптары алынды. Сонымен Ирге эр жылдарда мерз1мда баспасез беттершде жарняланган •анымдык макалалары мен niKip - сухбаттары пандаланылды. Диссертациялык; жумыстыц теориялык жоне методологияльщ 1епзш казак эдебиеттану гылымыньщ жетекнн окшдерщщ жэне -эуелаз мемлекеттер достастып>ша енетш елдер галымдары мен :ыншьшарыньщ ецоектершдеп теориялык ой-тк]рлер1 курайды. \га гадымдардыц поэзняга кагысты, лирика жанрыньщ дамуына Зайланысты зерттеулер1 мен соны козк.арастары диссертант здешсше ccririnH типзш, басты багдарга алынганын айткан жен. Зерттеу жумысында тарихи-салыстьфмалы, жуйельсараптау, >бъективт1 - аналитикалык, одю-тэсщдер басшылыкка алынды. Зерттеудщ гылыми жацалыгы. Фариза Оцгарсынова лирикасы куйел! турде кец келемде терендей туцгыш зерттелш отыр. \кынньщ лирикалык кешпкерлер алемпиц бай мазмунына толык ^эншде алгаш per назар аударылды. Cohfm жылдары жазьшган злен - жырлары зерттеу объекткше едвд гана алынуы ce6enri 1кын мурасындагы керкемдак-шеберлж epHeKTepi жацаша еэзкдраста талданьга, ой туйшделедк Акын туындыларыныц Her¡3ÍH <,урайтын тел эдебиет дэстурлер! мен ежелп енер тарландарыньщ 1расындагы байланыс-туыстыкты ашып керсету де диссертациянын, гылыми сонылыгын айкындайды. Бейнелеу куралдарыньщ суреткер щыгармашылыгындагы колданыс op¡MÍne терец бойлау аркылы акынныц дербес стшйн ажырату мэселес! туындайды. Сондай-ак кетпкерлер психолопшсын танып - бшуде акын колданган тш зайлыгы мен поэтикалык сез ернегшщ асылын cy3in пайдалану гэсш де осы едбекте арнайы зерттелед1. Акын алендершдеп пирикалык каЬарман характер^ оньщ алуан мшезд! табигатына карсы б1ткен 8M¡p кубылысьшьщ керкемдж шындыкка айналуындагы автордыц шынайы кезкарасын айкындау едасше де бул ецбекте накты ден койылады.

Зерттеудщ гылыми - практикалык ими. Зерттеудщ непзп гужырымдарын жогары оку орьшдарында "K.a3ipii дэуф эдебиетГ', курсынан журпзшетш лекциялык, семинарлык; сабактарда, сондай-ак казак одебиет1 пэт теревдетшш окытылатын бешмдшж MCKrenTcpi мен лицей - гимназияларда окитын "Кдзак лирикасы" сиякты арнайы курстарда жэне факультативтш дэрктерде пайдалануга болады. Сонымен 6ipre орта мектепте акын eMipi мен щыгармашылыгын терец танып - бшуде коме к mi курал есебшде

септтн пшзумен катар окулыктар жазганда пайдалы жактары бар деп есептейм13.

Зерттеу жумысынын. сыннан оту1 мен жариялануы. Диссертациялык жумыстьщ непзп штижелер1 мен тушндц тустары А.С.Пушкин агындагы Батые Казахстан гуманитарлык; университеп профессорлары мен окытушаларыньщ гылыми -практикалык конференциясында (1997,1998), Батые К,азакстаи облыстык, педагог кадрлардыц бипкгшшн арттыру жэне кайта даярлау институты тыццаушыпарыньщ бшм кетеру курстарында (1999) баяндалды.

Диссертациялык; жумыс Абай атындагы Алматы мемлекетак университепшц кдзак; эдебиет1 кафедрасында талкыланып, цоргауга усынылды.

Диссертацияньщ непзп мазмуны мен тужырымдары республикалык басылымдарда, гылыми макалалар жинактарында, баспасез беттер1нде б1рнеше макала келем1нде жарияланды.

Зерттеу жумысыныц цурылымы: Диссертация К1р1спеден, ею тараудан жэне корытындыдан турады. Соцында пайдаланылган эдебиеггер пз1м1 берштен.

Жумыстьщ непзп мазмуны. Крюпеде зерттеу нысанасына алынып отырган тацырыптын кэкейтестшш, зерттелу жайы, ецбектщ максаты мен мшдеггер!, гылыми жацалыгы мен теорияык, мадыздьшыгы, практикалык мэш, методологиялык непздер1, эд1с-тэсшдер1 айкындалды.

I тарау - "Лирикалык. кейшкер алемГ' дел аталады. Бул тарауда Фариза Ощарсынова лирикасыньщ кешпксрлер1 клмдер деген суракка жауап бершш, олардьщ алуан турл1 мшездц ко гам окшдер! екендт, ак.ын мен лирикалык кейшкер байланысы сез етшеда.

Лирикалык, туындылардагы басты ¡с-эрекет жеке адам каракетше курылатыны ёелгш. Оны эдебиеттануда лирикалык; кейшкер дейм1з.

Лирикалык, кейшкер бтмшен кргамдык ем1рдщ керни«, заман агымы онын, толганысы аркылы кершепш анык.. влендеп ем!ршец бейне ьшги алдьщгы саптан табылып, халык, атынан сыр аплтьт, ой тогытса - онда туынды авторыньщ да азаматтык ере«, к1с1шк келбей жарк егш кершш калады. Лирикалык шыгармэдагы кешпкерлер апешшн, эр к,илы кдмыл-эрекетшен "сстшщ опы нэз1кт1п"(З.Ахмегов) сезшип туруы керек. Жалкыньщ образдык рол1 б1рте-б1рте жекелеген туындыдан тарала, тугаса келе жалпыга айналуы - лирикалык; к,а!гарманды дуниеге алып келеди Тигтк бейне сипаты эпикалык; шыгармалардын ер1сш еншшесе де, лирикада к;ас-к,агымдык куат-к ушшен-ак ок.ырманнын квзайымына айналатын квркем образ оугош поэзияда бар. Мэселен, акын-лирик Ф.Онгарсынова елевдершдеп кепке таные, еишмге бас имейтш езшдж дара мшез1 бар, кебше катал xapaктepiмeн окырман ешще калган эйел кейшкерда автордьщ ондаган, жиырмалаган туындыларынан жш кездеспрешз. Арнайы аты аталып, туа тустелмесе де ол б1зге б1р таоан жакын, белгш! к-эрекет (айтар ойы, тюрь идеялык мураты т.с.с.) дагдысымен окырман миыныц

кыртысьшда узак сакгалады да, кез-келген таныс эуещц елец-жырда атой салып, ом1рге кызу араласа кетедь

Фариза лирикасы озпцик сыр-сип атка ие, туракты окырманы бар, ¡здеугша мен сураушысы бар, влен-жырдьщ жепк дэстурш ен бойына жиган байсалды поэзия. Акынныц лирикалык кейшкерлер! жалпы казакка (окырманга) жаксы таныс, кундел1кт1 вмф пршшпшц отшде журген б1здац замандастарымыз. Ойлы окырманныц коцш твршен орын алып, озшдж стшпмен тел габигатымызга тэн мшез-кулык (сыршылдык, мудшылдык, нэзжтж пен кайсарлык т.б.) эдебшщ ажарын айкара ашып таныту - акын поэзиясыныц басты багдары. Мукым жургтын кокейшдеп келел1 мэселелерд! (проблемаларды десек те кате етпес) лирикалык образдьщ вн бойына жинактап, олец-жырдыц жасампаздык. кущретше элеуметпк мацыз беру де акындык мурагтьщ басты шарты болса керек. Бул жолда акындык, "меп" мен лирикалык кешпкердщ б1те кайнасып керкем бейнеге айналуы каламгер туындыларыньщ непзше тэн бодмыс.

9м1р;пц езш елец деп баг;шаган акынныц влец-сезге жугшу1 де автор этикасын, лирикалык кешпкер муратын зйплеп тур. Фариза лирикасындагы шалкар шабыт акынныц сез онерш курметгеу, оган табыну кугцрегшен корж алады. Нагыз акын га тэн кредо- жыр булагын аялап суюден нэр алып, одан аргы бшктерге кол созады. Акын тусштнде поэзия патшалыгы адамзат дамуы мен жеке адам психологиясьша кызмет етер ерекше дуние. Кектеу1 келгскен керкеменердщ езеп-олец деп уксак, "сез пагшасына" сыйынып сыр ашу- акынга гана жараскан символика болганы да. Акьшнын езекп ортеп шыккан "влещнде" олиршец орнектер автордьщ поэзия иланетасындагы платформасын паш еткендей: Кулюмдн, жайлы кушмд1, азапты, кайгы муцымды ез!ммен башскенщ ушш, катем мен жешстер^м ушш, менщ мынау киындау тагдырым болып о баста корккешн ушш, ©лен, мен сеш аялап этем![4] 0ленд'1 аялау, курметтеу акын бгпсенгс ортак КЭД1рл1 касиет. Акын болмай-ак сез онерш багалайтьш ленде де жыр-жакутын жан серт етугс какылы. Айырымы сол- жыр маржаны "журекке жылы тисе"(Аоай). Фаризаныц пайымды, танымды лирикалык шумактарында вршш олецшц ерес! ешпеспц, елместщ ермек ж!бшен ершген. Акын лирикасындагы "сез сарасыньщ" кадыр-касиет! жеке бастын муц-муктажынан жогары тур, онегесь адамды тэрбислеудщ казыналы, кастерл1 куралы. Лирикалык бейне баскалардыц бакыты ушш неге де дайын, туралай айтканда адамзаттын ар-ожданын кызгыштай кориды жэне кауымга кызмет кылуды максат еткен. Акын жаны соны тус1ндоред1. бзгенщ кулк1с1, шаттык куанышына бола куресу, окйр-еленд! соган арнау дегешмп- гуманист суреткерге лайык ганибетп, гибратты, келккен б1р 5с емес пе!

Окырманын ойга жегелер "Элецмен" езектес, оралымы ортактас елецшц 61р1- "Акын". Келем1 юш1пр1М, эйтсе де кел!с1м1 кемерл! аталмыш еленде акынньщ азаматтык, ажары айкындала туседк Айталык, "халкыныц махаббатымен тулер" акын га тугыр болар "Прек терттаган- ел! гана. Ак сейлеген лирикалык кейшкердщ туган жер1 мен елше деген махаббатында шек жок- всш- енген Отаныньщ ана таш мен салт дэстурш, тарихы мен медениетш, ел еркеа- ерлерш курметтенда, кастер тутады.

Ел-журтка етене жакын акын-суреткердщ эзш-шыны аралас казакы калжьщмен жазылган жэне б1р елевд "¥натып ем" деп аталады. Эп дегеннен гашыцтык. отына куйш-жанган бойжеткенге К93 кырын еалмай журген ж1гтм!з.., бак,сак...6лец екен: Сол жшт бшсец атын Опец деген Жымияр:"Саган оцай кенем бе мен!"-Ерте-кеш болса да б!р еспр ме екем бф созш "Сен1 жаксы керем'."-деген...

Ф.Онгарсынованыц акындык; лабораториясыныц улагатты угымтал тусы- нет жазеа да, елец-сездщ паркын пайымдай ошу!нде. Унем! !здешске толы, жинакылыгы жиЬаздай жыр жолдарьшан акынньщ озш-ез1 к,айрауы, елец ер1сш езгертуге, тыцнан турен салуга умтылысы баикалады. Шыгармашылыктьщ шарайнасы-шабыгпен жазылган елец-сезден сезшш, жаркырай кершу1 ушш де тущымды туындыларды оку, б!лу керек дегещц "Жаксы елец" аталган жыр шумактардан асыкпай оарлауга болады.

Акынньщ акынга кояр галаоы мен елец-жырта адалдыгында квзге керше бермес, жалпыга б^рдей байкала бермес б)р ¡зп сыр бар. Улкен енерден риткерге таудай талап койгаш акынньщ елец жазу машыгында майда-шуйде мэназ манер атымен жок. Эр1 элемии дубэра дуниеге дат! шыдамайтын каламгер кудцрет1 канмен жазьщардай елещц кадыр тутады, касиет к вред к Шеберлжтщ шугыласынан от ой наткан акынньщ айтар сыры, салар салмагы шекс13. Эрштестен кутерл- сездщ саумал булагынан бал тамызар тегеур!щц жыр мен ем!ршец елец.

Поэзияны курметтеу, ол аркылы болащакты багдарлау- Фариза лирикасыньщ ешшсше буйыртан бояуы канык такырып. Акын лирикасын к,ай кырынан алып карасак та, булжымас б1р1здинк бедер¡н ацгарута болады. Ол- "елец -сездщ патшасы, сез сарасына" (Абай) деген курмет. С.Муканов "Поэзия мэселесГ' атты макаласында "поэзиядаты казык-елец" екендтне кец тусинк бере келе: "Жанга жылы елецдер кебшесе, лирикадан табылады. Лирика дегешм!з- табигаттын немесе когамныц ем1р1нде болып жаткан кер!шстерге акынньщ асерлену!, сол эсерлер!не ез жанынын толкыны калай араласуын айтып беру! той" [5] деген тужырымын жокка шыгарута болмас. Бул тургыда Фариза акынньщ "Поэзия" (Махамбет аудармашысымен эцпме цикл!) атты туындысы казак, елец-кушнщ керегесш кещте тускендей. Осы елец-оданьщ беташар-эпиграфында акын:

Поэзия- эйелдей жумбак алем сикыр сырын тусщер тулга да кем: жаны- тунган туцгиык терещцк те,

кимылы- ыргак., эуен; Поэзия-

ар удай

кулиясьш Уктырар жылдап эрен... [б] деген толгаиысынан тал!ыры терецге кеткен, сикыры мен сымбаты туцглык,ка тунган перните поэзияньщ пакпгше, авторлык квзкарастьщ парасатты паркына тэит! боламыз. К,азак лирикасынын тарихы, жай-куш гуралы зерттеуци Э.Тэж1баев: "¥лы акындар улттарына жетекип болар, оларды квpкeмдiк рухта тэрбиелеуге устаздык етер шыгармалар жаза журш, ездершщ эстетикалык принциптерш де жариялай отырады" [7] деген болатын. Фаризаньщ "Поэзия" циклшде енер в{мсш ерге суйрер керкем шумактар акынньщ элеуме-гпк-танымдык кезкдрасымен уштасгырьша бертедк

Толганганмен ел жайлы, цогам жайлы, кернесе де кеудесш соган кайгы, Байрон емес -

Махамбет, ол ом!рге Уитмен боп тнт де оралмайды; к.ылыш байлап, дулыга кипзгенмен Пастернак та Махамбет бола алмайды. бленде улттык. поэзияньщ болмысын Махамбет бейнес! аркылы керсетумен б1рге лирик акынньщ суреткерлш келбет!, эстетикалык танымы, ягни акын "мешнщ" мшезд1 кун шуагы бар.

Фариза лирикасынын ажарлы коршер кунгейь азаматтык эуен-жырлары. К,оршаган ортадагы овды кубылыстар мен келецЫз кврннстер де ,огаш окжаларымен коса куаныш-к;ияметтщ баршасы лириканын азаматтык айбарын танытатын абыройлы такырып. "Азаматтык-акынга, еленге сырттан танылатын жанама касиет, жанама сипат емес... Азаматтык-влецнщ, внердщ табиги болмысы. Азаматтык-акындыктын сц туп табигаты",-дейд1 кернект! жазушы Э.Кекшбаев [8]. Кдарп казак, лирикасынын жай-куш туралы зертттеуннлердщ птрше суйенсек, азаматтык лирика деп айдар таккан кубылыстыц ез1 эдеттеп саяси-элеуметак лирикадан, философиялык. лирикадан, кен,ш-куй лирикасыная т.о. ербш, онын ажарын ашатын такырыпгьвд тугыры дел тус'шген жен сиякты. Акын поэзиясыныц гвщрегшде ой тербеген каламгер М.ЬГскдкбай аталмыш иэселеде тын тужырымдарга барган: '"Мен бшетш Фариза- курескер тулга, - дей келе, - Фариза букш шыгармашылыгымен, эаресе, соцгы кезендеп азаматтык лирикасымен зулымдыкка, еюжуздшкке, тогышар топастыкка, алуан турл! найсаптык керпйстерше- тагы баска ом!рдеп, адам бойындагы жагымсыз кылыктарга карсы ымырасыз курес жариялайтыны тегш емес" 191 деген пшр!мен толык кел^уге болады. Бул максатта акынды туган ел1нщ еткен тарихы мен келер болашагы толгандырмай коймайды. Отанын, жерш суйе бшу, оны коргау- ер жтттердщ, асыл азаматтардьщ абыройлы мшдет1 мен борышы дегецщ акыннын "Дала жайында айтыс" атты еленшен айкын ангарамыз. Ел азаматы агану- Отанды суюден бастапады.

Ата бабадан калган ен асьш казына, аса жогары байлык, куны и а бага жетпес дуние - ол казактыц кед сахара сайын даласы. Ал сол телегей тешз мекеннщ бупнп жай-куш акын жанын жаралайды, тынымсыз голгандырады. Сейте тура ел ецсесш 6hík устар уландарга уран сынды ушкын агкан жырын арнай айтып, армансыз актарыла сырласады.

Академик С.К,ирабаев каз5рп казак поэзиясындагы азаматгык ауен-ущц, азаматтыкты жан-жакты зерттей келе: "Поэзия оз!ндо, ез купиянды ашу, жария ету, Абай тггимен айтканда "сырывды журтка жаю". Поэзиядагы азаматгык, эуен де сондыктан акынньщ азаматгык кейшнен туадьГ деген болатын [10]. Демек, зерттеуцл тужырымыньщ тушш лирикалык кешпкердщ íiiikí злемшен авторлык меншн уш де естшп, елее бергендей. Суреткердщ лирикалык "Meiii" азаматтык тулгага айналарда окырманга баска 6ip кырынан шуагын шашады. Бул тургыда когамньщ турмыс-тынысын, ондагы адамзат TipuiiniriHiH туйткшдершен сыр шергер елендер Фариза акынныц "К,ыз-гумыр" (Алматы,1996) атты итабында мол ушырасады. Азаматтык бтк эуенд1,салмакты ойды

Жкалаган ондай туындылардьщ 6ipi "Арман" аталган елен.

фикалык кешпкердщ арман-тшеп oip арнага тогыса келе,алеумегпк Maní зор еткен заманныц шынжырлы шындыгынан шер актарган cjuiík, халыктык мэселелерда ой тезшен етюзедь "Арман" сынды азаматтык лириканын катарын "Акыл", "Ara рухымен сырласу", "Парыз", "Заман перзентшщ yHi", "Так пен тш", "Шыдам", "Мыкты болса улдары', "Жалкы мен тобыр", "Акикат" т.б. гуындылар голыктыра туседа. Дэу1рдщ бар болмысы мен дем алысын дел оаскан бул елецдерден кунделкт! ем1рден e3ÍMÍ3re етене таные шындык сурегтерш керем1з.

K,a3ipri казак, лирикасында вйел-ана, к.ыз-келшшектер бейнесш психологиялык паиым-танымда терецнен толгап, журектен козгап келе жаткан акынньщ 6ipi - Фарша. Оньщ лирикасындагы казак айелшщ кад1р-касиег1, болмыс-бтм1 ерекше назар аударуды, терец, уцше зерттеудх аса кажет ететш к^йылымы белек жыр-маржаны саналып та жур. Акын елендерше аркау болтан аталмыш такырып аясында Фаризага тен. epiirrecri табу- cipa да к,иын. Онгарсынова лирикасындагы езгешелж сол- ондагы эйелдер образы типпк дэрежеге дейш котершген бейне саналады. Ол кыз, келшшек, эйтеу!р, эйел заты, Meüni, Kepi эже болсьш, ана атты алыптын бар болмыс-бтмш, тулгалык турпатын танытуымен кунды. H33ÍK жанды бейненщ кулл'1 купиясын копара керсету аркылы эйел образын лирикада каЬармандык санатка кетерудщ оастауын 6Í3 Фаризадан анык байкаимыз. Эйел жанын, ана табигатын акьш-эйелдщ ой-донгеп тургысынан таныту, казак вйелшщ психологиялык ахуалын лирикада Фаризадай ашыи айткан акын, cipa, да аз. Акын лирикасындагы эйел-ана бейнейнщ болмыс-бткн езтдж езгеше 6ip куд1рет-кырымен, кадыр-касиет!мен ерекшеленедь Фаризаньщ туындыларында эйел табигатыньщ жас epeKHieniKTepÍHe сай íuikí сез1м булкынысы (кыз кылыгымен, ана акьшымен, эже парасатымен) курескерлж тулгасына дейш кетершген.

Жумыр жерди к жарык шырагы- ананьщ, эйелдш жанашыры бола б)лген акынныц лирикалык кешпкерлер1 эр килы жастагы, алуан мшездц кунделжп ем1рдщ отшде журген шздщ замандастарымыз. Фариза аиелдер'1 сертке 6epiK, махаббатта туракты, нэзж жанды, сулу келбегп, rorri кылыкты кыздар мен адамдык. арды ойлаган, ата-баба жолынан кия басып егпеген ардакты ана, ер мшезд1, ак кимешекп абзал эйелдер болып келедь Акын 03¡híh "Шщде" жинагыныц алгы созшде-ак, олен ощр'шдстт эйел тагдыры, эйел психологиясы деген сурактардьщ жауабын былайша берген-;п:"...Адам деген кур дел i жаратыпыс кой. Оныц ¡цннде эйел халкыныц жан дуниесь оз алдына 6ip элем. Мен ез жырларымда сол эйел жаныньщ сан кушн иумкшдтм жегкенше жетозпм келедь Менщ бул такырыптагы лирикалык кешпкерлер'ш- эйелдер; Олардьщ тагдыры, жан дуниес{, к yjiKici мен кез жасы-олецдер1мшц аркауы..."[1 lj. Автордьщ 93Í атап айткандай эйел жаныныц кул/ii куию tíрш¡л i ri узак жылдар бойына Фариза акындыгыныц басты аркауы болып келе жагыр. Эйел халкыныц ецбектеген баладан ецкейген кариясына дейпт образын лирикада кесек те тулталы каЬарман дэрежесше котерген акынньщ суреткерлж сарабдал куатыныц ез! осы нэз1К жандылардыц бей несш сомдауымен ерекшеленеда. Эйелдер элсмшщ когамдагы poniH, олардыц жеке бас проблемаларын улт шецбершсн api асыра 6hík санатк,а кетеру де акын Оцгарсынова шыгармашылыгына жазылган тагдырдыц тарту-таралгысы. Эйел затыныц зары мен муцын, куанышы мен KyaipeTiH зацгар би1кке кетере жырлаган акынныц шыгармашылык зертханасьшда аталтан такырып аясы айрыкша орын алады. Жаратылысы курдел!, жумбагы мол эйел жаныныц сезш сырларын шым-шымдап сыртка жайган суреткердщ сез сарайына енген сайын эйел хакындагы бурынгы кезкарастын байыргыга айналганын ацгарасыз. Акындык мухиттыц айдьшында айшыкты Í3 калдырган каламгердщ жыр-елещ эйелдер кауымына арналган эн уран есебшдей ширек гасырдан астам уакыт ал i кунге айтьшып, жарыгын шашып к след!. Суреткердщ каламынан туган эйел тагдыры , оныц eMíp гуйткшдершен сыр тарткан сан килы поэтикалык дуниелердщ аукымы да комакты. Эйел психологиясын эр кырынан танытуда тарихи «тенкерк» жасауга умтылган акынныц шыгармашылык сапарында сэтт1 шыккан туындыларыныц саны да аз емес. Кейшкер тулгасын сомдауда ак.ын ел мэдениепнщ еткен тарихына токталмай етпеГад. Отанга giírwi, елге белгш тарихи тулгалардыц керкем образын реалиспк сипатта кайталанбас талантымен жаркырата жазып шыкты. Айталык, Сараныц ("CaiipaFaH Жетюудыц булбулымын"), Динанын ("Куй"), Майраньщ ("Тартады бозбаланы магнипм"), Мацгыстау ацызывдагы Акбебек ("Акбебек жырлары"), домбырашы, акын кыз Жантолы ("Жантолыныц монологы"), «Ак эже» атанган Аккенже («Аккенженщ eciieTi»), кари кыз Айбала («Кари к,ыз хикаясы»), батыр кыздарымыз Элия мен Мэншук ("Тыцдандар, ripi адамдар"), акын мен анасы ("Сырласу немесе акын омелдщ анасымен диалога"), Мариям Хаымжанова ("Жыр анасы"), Роза Багланова ("Назкоцыр") мен Биб^гул Телетенованъщ ("Биб^гул- эн"), Базиза

Жубанова ("Дыбыстар алемг"), согыс зардабына ушыраган жас келшшек трагедиясьг ("Капрег пен ерлк жыры"), жесфдщ зары ("Ацсау"), Келшшектщ ызасы ("Кек"), жас ананыц эндер! ("Шацырак туралы жыр"), тракторшы Кэмшат ("К,азак,тыц бф кызы бар Кэмшаг деген"), ацыз ¡зшен жазылган ("Айша бибГ'), ("Баба эже"), эженщ эдпмес1 ("К,ырдагы айцас"), грециялык акын эйел ("Сапфомен сырласу"), "кара континент" эйелдер! гуралы ("К,аргыс"), "Эйел", "Эйелдщ монолога", "Эйелшщ маскунемге айтканы", "Куйеуше ашуланган эйелдщ сезГ, "Эйелдщ шеппмГ', "К,ыз-тагдыр", «Эйел тшеп» , «Жецгелер1м», «Кызыл тымакты кыз», «Сунактыц сулу кыздары», «Кыз махаббаты», «Кыз сеш», «Шыгыстапл ару кыз», «Парсыныц сулулары», «Зубайда», «К,ыз-гумыр»... Мше, осы узын-шубак ал к, алы атаулар - Ф.Одгарсынова шыгармашьшыгынан мэдгшкке орын алган-эйелдер элемк Жанрлык ерекшелтне келеек, аталган туындылардьщ копшшп поэмалар мен толгаулар, диптих пен триптих, голганые пен арнаулар, цикл елендер шогыры. Олардьщ каИармандары эр килы жастагы, эр дау1рдеп эйел затыньщ ешлдерк Мунда эйел жыныстылардын казак топырагындагы толайым тарихы мен тагдыры топлскан. ¥лттык мактаныштарымыздын керкем енердеп белшй портрет] бар мунда, сол сыкылды, тштс шет журттык ©зге курлык, эйелдер'цйц (негр, грек, ауган, турж, парсы, сыган, унд'О шым-шытырык килы турмысы мен замандык зары да элем эйелдершщ трибунасынан сез апган акын жанарынан жасырын, каламынан калыс калмаган.

К,аламгер шыгармаларыныц лирикалык кейшкерлер! балигатка жетпеген кыз атынан сейлесш, мешп, атой сез1мге бой ургыш келшшек болсын, акыл токтаткан агарац жаулыкты ана бола ма, немесе ак кимешекп эже атынан сез алсын, ойтеу1р, эйел атты жандардьщ сезгмш жетюзуин герой (каЬарман). Лирик Ф.Оцгарсынованьщ эйел проблемасын козгайтын курдел! де келемда туындысыньщ б1р1- "К,ыз-тагдыр" атты цикл.

Жалпы эйел характерш сомдауда Фариза каламынан жуздеген алевдер, яши лирикалык, туындылар дуниеге келген екен. Акын Оцгарсынованыц мшезд! жырларыньщ ¡панде жалпыга жаккан такырып эуеш-жастар жайы, яки махаббат такырыбы. Кыздар романтикасы туралы: бойжеткеншн басындагы сушспеншшк сез1м, сагына саргаю, еткенге опыну, дала, жаилау кызыктары т.с.с. акынныц Сагына туссш дедщ бе?", "Ак боз атты жолаушы", "Сонгы махаббат", "Бойжегкеннщ сез!", "Эйелге деген махаббат", "Баска кызды жар етгщ" атты лирикалык жырларында эдем! кернпс тапкан.

К,ыз сез1мшщ купия кубылыстарынан, есергшл кещлдщ шршшен шым-шымдап сыр тартатын елещнн б!р1- "К,ыз куу". Оленде казак каньша тэи кызулык, жаска тэн табиш мшезбен катар психологиялык эдеп-гурыитыц заманга лайык леб1 есед]. влец ер1м1нде квзге квп керше бермейтш жэне б1р тагймдак тэрбие тузшген. Ол- намыской, вжет, батыл бойжеткеннщ еркек кшджпшц екш- бозбаланьщ алдында кюшжпен кйшрекн.

"Махаббат, кызык мол жылдардан" (Абай) nicprepi мол жырлар Фаризада молшылык.. Эйтсе дагы такырып riperi бола тура, айтылганды кайталау Фариза акьпща жок- Жазылган жайга каита оралу, oran баска кырынан келу, ойлампаздыкка салынып, идея максатын екшеп айту- Оцгарсынова лирикасыныц басты ерекшел1ктерпйц 6ipi.

Эйел жыныстылардыц арман-мураттарын жырлауды enipniK идея еткен акынньщ аталмыш такырыпты терец менгергендт соншалык- эйел 6ítkciihíh ездер1 айтып жеткве алмайтын eMip шындып>ш жырлады, соны лирикада шынайы бейнеледь Акын шыгармаларын кулагына ен тагып кыз так,ырыбы, эйел такырыбы, ана такырыбы, эже такырыбы деп сурыптасак, та, муныц 6epi-шарттылык.. Непзшен, жагшы атауы- эйел психологаясы, эйел этикасы. Бупнп кун лирикасындагы эйел-ана такырыбы дэу1р тынысыныц басты мэселесше айналды. К,азак эдебиетщде "Эуезовтщ энелдерГ', "MycipenoBTiH эйелдерГ деген магыналы уп>1мдар бар. Муныц o3Í еткен гасырдагы орыс эдебиетвдеп

Тургенев эмелдерГ' дегенге жай сайыстырылып кана айтылмаган. Проза мен драмалык жанрларда улкен суреткерлердщ авторлык этикасыньщ болатыны сиякты, лирикада да озшдж творчестволык келбет болуы-зандылык- Поэзия патшапыгывда ознвдк колтацбасын белплеген акынньщ б^рьФариза Оцгарсынова. Ендеше, лирикада "Оцгарсынова эйелдерГ' элемнпц этикасын (жаратылыс-болмысын) зерттеу-кажеттинк. Эйел бггкеншц бакытын кейткср!мен косыла ¡здеген акынды ез журтынан езге жумыр жердщ баска тонырагындагы жыныстастарынын жай-куй i де толгандырмай коймайды. Терткул дуниенщ тукшрпщеп эйел атты жаратьшыс екшдершщ турмыс-т1р1шлтшц турлаусыз, татымсыз, вцс13 correpi суреткерд1 бей-жай калдырмайды. вз коз1мен керген KorripiiiÍK аткан квц1лс1з KopinicTep, эдшджтщ эм1ршшджке кол квтере алмай буккан мезеттер1 акын журегш жаралайды. К,аламын кару кылып, эйел азабыныц арашашысы болуга кай уакытга болсын акын 93Íp. Акынньщ шыгармашылык жыр-сандыгындагы шжу-маржандары катарында "Сапфомен сырласу", "Ацсау немесе жеардЬ), зары", "Кек немесе келшшектщ ызасы" сынды влеццер1 казак калпынан тыс, жат елдеп эйел затыньщ купкя сырын шпне буккея шьмыр жырлар.

Лирикадагы "Оцгарсынова эйелдершщ" этикеткасын тану-акын шыгармашылыгындагы GMÍp шындыгыньщ KopinicÍHe уцшу деп тусшсек, каламгердщ кадап айтар авторлык oñ-ce3Í де жок емес. Акынша айтсак: "Эйел керюн кызыктау не мадактау емес менде..."

Замана сазынын салкынына, саясат тумауынын ауруына бйрде шалдыгып, б!рде урынбаган каламгерлер кауымыньщ кулл^сше ортак жэйт - QMip шындыгын жырлауды баска 6ip тэсшде, езге 6ip BjiicncH озшд!к стильде жепазш, ашып айта алуы десек, ол туралы автордын 93Í былай дейдк "Meni акын еткен - журт бупнде "токырау кезещ" атап журген коммунист^ идеология жыпдары. Цензураныц улкейтк!ш козэйнепмен карайтын акынньщ 6ipeyi мен болдым. BipaK, ол кезде "6ip сэулеге - шындыктыц шырагьша жетемп" деген ум1Т узшген емес. Сол жылдардыц когамына,

к;огамньщ бюиктшерше айтылагын сездо ©ткен гасырларда немесе баска когамдарда болган KepiHic репвде суреттеуге мэжбур болдык. Менщ "Кдргыс" деген поэмамньщ негр к,ызы Анжеланьщ агынан баяндалуы, "Зындандагы кдракшыньщ сезГ', "Вионныц ызасы", т.б. шыгармаларым осындай себептермен шыккан. Алайда, айтатын ойды ебш тауып айта бшу де касиет кой. Мен ол жылдарыма екшбейшн" ("Ана rmi" газет. 743,29.10.1998.) Демек, акын жасаган образдарда егкен когамныц пакты шындыгы, oviip еткелшщ булгартпас дэлел'1 жаткандыгында дау болмаса ксрек. Акын коншипц эрдайым жай таппай, мазасыздануынан-ак - jwyip уншен сэйкес келмейтш кептщ кекешндеп кейб!р к ел ел i мзселелерд'щ мейлшше батыл кэтсрщу) ез стиль - мэнерш тапкан суреткердщ каламгерлж кредосын, обьекпнтк устанымын айкындайды.

Фариза туындыпарындагы кейшкерлср алемшщ аясы ете кед. Олар - эр килы жастагы, эр замандагы адамзат вкшшц урпактары. Лирика тегш так,ырыбына карай азаматтык, философиялык, конш-куи, саяси-элеуметтж, табигат, махаббат т.б. деп сурыптасак, осыныц барлыгы да акын шыгармашьиыгыньщ шырайы, суреткерл1к сазы бола алары анык-

Фаризанын лирикалык кешпкерлер1 коршаган ортаньщ, когамдык болмыстыц отына кушп, суыгына тодган, куаныштьщ шаг кулкшше opaHFaH, кайгынын муц - туманына туншыккан жандар, яки жер оасып журген адамдар элем!. Акын KeñiiiKcpi kímhih атынан свз алса, сонын кекейтесп келсл1 мэселес1Н ашып кврсетуге, юнэратсыз жетйзуге умтылады. Фариза лирикасыныц ец 6ip елеул1 тусы акын кешпкерлерш сейлетуде адам жаныньщ терец öinripi, H93ÍK психологы ретшде сез алады. Акын шыгармаларыньщ манызды мэн i сол - калам rep жыр- мухитынан азаматтык пайым мен таным, адамгершшк газалык сыкыдцы бшк касиеттерге ундейтш, уагыздайтын елендер дуниеге кедвд. 0Mip шьшдыгын квркем дуниеге айналдыруда автордын, езшдак колтацбасы, дербес Y'hi бар. Кейшкерлер келоетш, болмысын лирикада сомдау - аскан шеберл1кт1, улкен пдешст» кажет ететшдш белгш. Бул сапарда акын шабыты саркылмак емес. Журтка аян, жалпыга ортак, белпш жэйгтерд! жадаша соны стильде сындарлы жетозу де суреткер шеберлшн сынайтын ceprtinjji сэт. Мшсз-кулкы эр алуан кей'иткер тулгасын танытуда, олец-созде образдылык. тудыруда тек к.ана талантка сену аз, сондай-ак таудай талап пен ерен сцбек те кажет. Ал олардыц басын косып, 1здешс сурлеуше туссе гана, каламы карымды каламгер атанбак. Фариза акындыгынын ажары сол -жеке ез1не тэн мшез-уш, дара даусы бар. Кдндай такырыпты толгамасын, лирикалык кешпкер шын кощлден сыр агытуга, ой бетсуге асык. Мэселен, сушспеншЫк жыры бола ма, немесе елдш, ерл1к Maceneci ме, акын берше, агынан актарыла тогшедь Фариза кешпкерлерше жасандылык, жалан угымдар жат. Мысалы, махаббат мунын шертуш'терд'щ кайсы 6ip монологына ущлсещз, жещл-желш селкем сез1мге орын жок,. Акын "меш" kímhíh атынан сез алса да kícúiíktí, kíhiúiíktí кумбез erin котере;й. Лирикалык бейне барынша шындык болмыска жакын сыр шертед1, кещл

седщре сыр актарады, сол аркылы окырман журепн жаулай жайгасады. Керкси бейненщ 6ipre-6ipTe ешр шындыгынан алыстап, каЬармандык сипатты иелеку] де лирикада шшэра болса да кездесетш кубылыс. Бул да болса акын колтацбасын ангартар дэстур жэне жацашылдык шарггарынын тал арнадан epôireH жана 6ip кыры деуге мумющдк беретш сиякты.

"Квркемд!к-шсбсрл1к opireicrepi" деп аталатын II тарауда Ф.Онгарсынованын акындык шеберлтнщ басты белплерц тш ерекшелт, стильдж ажыратымы, суреткерлж колтадбасы, каламгерлж устанымы, акын уйренген дэстур коздер1мен байланысы карастырылпш.

Эдеби процесте суреткер даралып>ш саралауда, каламгер карымын аныктауда бупнп поэзияныд еткен тарихына коз жупртуд]ц ein артыгы жок, кайта манызы зор. Акын туындыларыньщ енд'1пне терендеп барып, tíwiímí тэрбиел!, iieri3i H93ÍK, оралымы ойлы олевдердщ о бастагы улпсше унше зер салсак, Фариза шыгармашылыгыныц (лирикасыныц) дэстур кездерш курайтын непзп ckí арна бар. Олар: тол эдебиет жэне TypKi, Шыгыс поэзиясы дэстур] дер едж. Эдебиетте (лирика жанрында) акынньщ образ жасау шеберлЫн танытатын, сез байлыгы мен ой тапкырлыгыньщ мумкшдтн байкататын бейнел1 сездер жиынтыгы бар. Ежелп турю шайырларыньщ жыр-дастандарындагы KopiKTey куралдарынын, бай шогырлы ypflici бупнп поэзияда акын Ф.Онгарсынова лирикасында да мол ушырасады. Мэселен, Алтын Орда дэу]р1нде eMip сурген аты мэл1м ак.ын Хорезмидщ "Мухаббат-наме" дастанында айшыктау (фигура) турлер], тенеу сездер мен айкындау (эпитет) мол ушырасады. Хорезмидщ лирикалык кейшкерлер1 кунге, кек кумбезше телйпп, оядагы сулулардын ажар-корк! "жузьнаурыз, касы-мейрам айы", "ай-кулы, жулдыз-кызметннсГ', "жузгащ сэулес]-жумак багы" туршде Kenin отырса, Фариза акыннын ауыстыруларындагы ернекп сездер ñei'mecí "жанар-найза, íuiím-ot", "ог-дене", «сен- Куншыгыс, мен бейне Кунбатыс», "сен-жасын" гэр1зд1 турленш, ерекшелешп келедь Ал, Mycin Баласагун, Низами Гэнжэуидщ поэзиясындагы бейнел] свздердщ epiwine кез жупртсек: "тш-арыстан ecÍK баккан ашулы", "акыл-шырак", "бийм-жарык", "жет1 орда-жет1 жаЪан, же™ жулдыз", "акыл-мектеп, capa гылым" TopÍ3jj,i кднатты сездер жш ушырасады. Фарнзадагы ауыстыруларды Т1зсек, "акыл-алтын казык", "сана-музарт таулардай, ой-сэйгушк", "оиым-тау, санам-айдын" т.б. сиякты KepiKTi сездерге толы. Такырыбы эр калай болганымен, ажар-KepiK куралдарындагы карайластык, тропалык пркестер мен айшыкты ауыстырулардьщ Ф. Онгарсынова поэзиясыныц коркемдж куатын танытудагы oïihiùk ерекшелт гуркшер поэзиясьшен байланысты, жалпы турмлер дуниесшш акынга каншалыкты шыгармашылык ыкпалы барлыгын да байкатады. ¥лылардыц улагатты есиет-енегес1нш акык асьшдарын армансыз тамашалап, кэусар булагыньщ туныгынан канып iuiKeii акыннын жыр-жакугында кездесетш "Коругылыныц мун сазын жасган угам, Оскем Макгымк.улыныц дастанынан' деген шурайлы шумактар да автордын TypKi поэзиясынан кандайлыкты

хабардар болгандыган, одан шыгармашылык тагылым, нэр алганын ацгаргса керск. Шыгармашылык, 1здешсте болган акынныц 6ip уак керкем аудармамен анналысканын бшем1з. Элемнщ мандай алды акындарыньщ узд! к туындыларын ана rinÍMÍ3re тэрж1малаган каламгер каламынан "Журектер тшдескенде" (1990) атты елевдер итабы дуниеге келдь Осы енбектщ алгы сезшде акын аударма максаты туралы:"...Эр т]л - езшше купия элем . Оньщ ез1не гана тэн бояулары болады. Мен осы гумырымда сол эр халык акындарынын. ез1ме ураган, ез журепммен ундес шыгармаларын туган тайме ез бояуымен жеткЬуд1 максат еттш. Бул жолда ез!м де кеп жайларды уйрещцм" 112] деп ак,тарыяа окырманмен сыр башседк Автор аталган аударма кггабында Европа, Африка, Азия курлыкгары акындарынын алдьщгы катарында ертедеп rypKi дуниесшщ ipi вкш, улы филолог Махмуд К^ашкари жырларын да тэрж^малаган болатын.

Акындык внерге ден койып, канат каккан талайлардьщ алгаш окып, кулай унаткан, кейрек кезшщ курты болган тури халыктарыньщ бай поэзиисыныц 6ip tíhí Шыгыс жулдыздарыныц жау!гар жыр-дуние«мен байланыста ep6in, ecin отырады. Шыгыс классикгершщ элемд1 тан калдырган рубаяттары мен газалдарынын гажайыбына сунпген Фариза акынныц "Омар Ьайяммен эцпме" атты елец окырманын epÍKcÍ3 ejiirin, Шыгыс поэзиясыныц щкэр апемше суйрейдь

Ежелп тэж!К-иарсы поззйясынын, дулдулдерь epi философ, эр! улы акындары Эбшхасан Рудаки, Омар пайям, Жэлалэддин Руми, Муслихеддин Сагди, Шемсэддин Хафиз, Эбдшахман Жэми сьшды ойшьшдардьщ эдеби мураларындагы кейшр айшыктар мен кубылтулардыц (тенеу, эпитет, ауыстыру, шендеспру т.б.) Ф. Оцгарсынова поэзиясындагы ернек ер1мдер1мен улдестжтст бар. Акынныц «Иран-бак жырлары» атты топтамасында Шыгыс поэзиясына деген кадор-курметтш риясыздыгын далелденпн кептеген елеццерге Ke3ÍreMÍ3. Фаризаныц «Шыгыс улы» , «К,аралы кун», «МешЬэттагы киел1 тун», «Iihkí сыр», «Намазшы», «Хафиздщ 1зшен», «Кдцбак-тагдыр», «Шыгыстагы ару кыз», «Парсыныц сулулары», «Шлразга салем» аталатын туындылары Шыгыс поззиясы мен каламгер Онгарсынова шыгармашылыгыныц арасындагы дэстурл1 тыгыз байланысты толыктыра тусед!. Автордыц «Ширазга салемшдеп»: «Атасы шайырлардын Хафиз акын, ecin ем газальщнан сусын алып» деген всем ой-орнектердщ: Тербегп 6eciriM боп дала меш, 031НД1 Абайым да aFa деда. Меш де бул елкеге гаишк еткен езщнщ жырларын мен анам еда [13] сынды тал1МД1 тармактармен тутаса уласып жатуы да улыларда гана кездесетш ундестгкт1 ацдатады, бауырмалдыкты ундеидь Элевдик дамудын. мэдениетанде шоктыпл бшк туратын ежелп Шыгыс классиктершщ эдеби гшд! колдану eHereci Фаризага шыгармашылык тургыдан ерекше ыкпал еткен, 6yn-6ipÍHiui ерекшел1к. Екшшаден, бул енд! ен бастысы -ой ундестт. Лирикада жетекш'| роль агкаратьш да осы ой 6ipniri, яки идеялас, мураттас

легенд! бЬтшрсе керек. Ту ¡'г in айтканда гажап газалдар мен рухты рубаилардьщ табигатын таныткан улпде жазьшган влен-жырлардан Шыгыс макамыныц жылы шырайлы nc6i еседь

Акын атаулыныц шыгармашылык непзппн булак-бастауы, оркендд взеп ен. алдь[мен тел эдебиет дэстуршен куат алып, бурнйк жаратыны бесенеден белгип урдк. Тел мураныц туп-теркнй ауыз эдебиетшш байлыгымен, жанрлык, ерекшел1ктер1мен байланыста багаланса, сандай асыл онердщ 6ip турше бата да Kipefli. Акын Ф. Оцгарсынова елендершщ б1ркыдыруы бата-тшек тургысында келе;д. Ата-баба аманатына кылау туармеущ максат еткен ак.ын-батагейдщ ак батасынын мазмуны да эр алуан, такырып турлеу! де турл1-тур;н. Айталык, «¥л балага бата», «К,ыз балага бата», «Жас жубаиларга бата», «Кдрияларга бата» деп келетш лугатты ой-шумактар катарын «¥лагат», «Т1лек», «Тшеу», «Акыл» сынды парасатка толы елендер толыктыра туседь Акын Фаризаныц турмыс-салт жырларынан улп Tepin кана коймай, оны одан api гурлецщрш, дамыткандыгьш далелдейтш мысалдарга «Жар-жар», «Беташар» аталган елендершен байкаймыз. Заманга лайык жацаша мэнге ие бул туындылардыц когамныц болашагы -жастарды тэрбиелеуде рол1 зор болмак.

Акын лирикасыныц такырыптык аукымыныц активтштне бойлаган сайын, эткен гасыр енерпаздарыньщ сез операнде ri эдш-улпеш, дэстур-урд^сш Фаризадан тапкандай боламыз. Акынньщ аса oip ангарымпаздыгы сонда - неш жазса да тарихи дэлд1кп сактайды жэне заман шеж^ресшщ шындыгына суйенедь Тарих катпарларыньщ калгарысында калыс калган окнгалардыц Фарша шыгармашылыгында aybi3eKi аныз эцпмеден api асып, керкем дуниеге айналуы - шыгармашылык куаттыц шырайлы Kopinici болса керек. Ондай шыгармаларга "Жантолыныц монологы", "Тктену", "Осиет", "Сиыну", "Мукан жыраудыц ек! олещ", "Досаттын Саулык болыска айтканы", "Акан cepi ацыздары" (цикл), "Асанкайгыныц толгауы", "Бер1бектщ eKi ecueTi", "Кабанбай батыр", "Жтттерге" , "Аккенженщ ecueri", "Ymît жэне уим", "К,ацбак -тапшр", "Кит туралы ертеп" сынды ojieiyicpi жатады. Аталган туындылардыц мазмунына repeitipeK уцшп, бойлаган сайын жыраулар толгауындагы патриоттык сез1М, елд'ш, керегещцк пен кесемщк, ел камын жеген ерлердщ ерл1К ici, жан азабынан ар азабын жогары койган дымэрлык пен шешендк т.б. еске TycipepjiiK эуен-сарындар кезге туседь Жыраулар поэзнясындагы кестел1 ернектер (мазмун, такырып, стиль, тур, керкемщк куат т.б.) Ф. Оцгарсынова лирикасында лайыкты жалгасын тауып, бугшп заманныц кекейкесп масел ел ерш котерш, козгауда жетекш1 рольге не болган. Откен дау!рдеп казак поззиясыныц жацашыл каснетш терец угынган акын - каламгер ез ¿здешанде тарих койнауында калыс калган окнгаларга жан 6iripy аркылы, бупнп eMip тынысын терец жетк1зедь ¥льшар арнасынан тарайтын табнги дэстурдщ куат кездерше жт ущлш, èeaepi вшуге айналган сурлеу - сокпактардыц Ï3in аршу да Фариза суреткерлтшц oip к,ырын танытады. Ежелп доуф шайырларыныц жырларында гана ушырасатын эпифоралык кайталаулардыц

енделш, езгерген rypi жацаша сипатта Фариза елендершс вн. бере туседо.

Бурыннан бар поэтикалык коркемд1К к,уралдардыц жыршы -акындар мурасы аркылы K,a3ipii поэзияда да дэстур сабактастыгын жогалтпай, тамырын терецге Ж1бергеш хак. Жыраулар мурасымен мураттас коркекдак эдас - улгшердщ 6ipa3 шогыры Фариза лирикасында ж ni ушырасатыны диссертадияда тарата талданды.

Жыраулар улагатымен байланысты ой орамын втетсулы Махамбет дэстуршшз сез ету мумкш емес сиякты кершедь Фаризаныц енерпаздык таланты, кулл1 шыгармашылык, злем! Махамбет дэстуршен улп тередо. Махамбет пен Фариза поэзияеындагы байланысты сез ету - дэстур мен жацашылдык, жайьш TeKcepin, карастыру сиякты курдел1 мэселелерге бастайды. Эдеби - рухани байланыстьщ туп - теркшш эрщен тексерсек, Фаризаньщ улы акын туган толыракта дуниеге келуш тарихи тамырластык. дсйм!з де коямыз. Эйтсе де осы тарихи тулгаларга тэн тектЫктщ tíhí "кызша кишген Махамбет" (А.Сулейменов) Фариза табигатына жат емес екен: "EÍ3, кырдагы ауыл балалары, ишкентайымыздан Махамбеттщ жырларын кулагымызбен ecTin, жанымызга cinipin естж. Сондыктан ба, жок, халкымыздын тэрбие дэстуршен бе - aiÍTeyip, ер - азаматтьщ бэр i, Исатай, Махамбет сеюлд^ ел - журтына TipeK, кесек мшезда, 6ip сезд1, усак -туйекпен ici жок;, тура айтатын батыл, жан- дуниес5 кец оолады деп угатынбыз" [14]. Бул - акынныц OMip сокпактарыньщ 6ip y3ÍK мезетшен алынган, балалык, дауреннщ сыр - cypeTi. "Лирикалык герой - акынныц 03i, акын ewip сурген ортаныц, оныц замандастарыныц жиынтык, типпк бейнесь" [15] деп жазады филолог-галым М.Дуйсенов. Ак,ын туындыларындагы лирикалык кешпкердщ айтар назын алац кэдшдщ ала булты торлаган: Тазарар TypÎM жок менщ жанымньщ KÎpin жумай 6ip Махамбеттердщ рухымен. Бул айтылган б!рд1ц емес, мыцньщ атынан сез алган лирикалык каЬарманнын сезх деуге толык непз бар. Махамбет жырларындагы курескерлж рух, сез саптаудагы ерен еркшдж, ерлжке ундер катулы м1нез, сол сыкылды аздаган муц жалаткан каЬарлы ашу т.с.с. акындык ажыратымды аныктар стиль айкындыгыньщ 6ipa3 6enrmepi Фариза акын поэзиясында жш ушырасады. Акын га акынньщ ejÙKTeyi бар да, сол елжтеудщ Í3ÍMen журе отырып, жада 6ip форма тудыру 6ip баска. Сурегкердщ жацашылдыгын саз еткенде, 6Í3 осы ерекшелжп ecKepyÍMÍ3 керек. Махамбет дэстур1 диссертадияда кещрек талданды.

Тел эдебиет аталагын арнаньщ алыбы Абай тагылымынын кай акын ушш де 6epepi мол, yiipeTepi uieKc¡3. Махамбетке муц шаккан акыннын 6ip сет Абай агасын ¡здеу! де ой - идеялары мураттас енер алыптарынын, рухьша тагеым ету, аруагына табыну, тулгасына сиыну салтьгаан туындап жатады: Абай ara!

Бшкте ме - кайда жур аруагыц? Кулагыца жете ме шагым - эшм?

Жердщ 6eTi балшык. пен былык, ani, жол табады жьтпос пен уры - кары. Журтыц дацгой эм надан оаягыша, мэз болады 6ip-6ip¡H жыгып mí.

("Абайды ¡здеу")

Абайша толганган акынныц улы xaKÍM»in: "Атымды адам койган сон" деп торыгагын afirbiî аленше жалгае жауап сынды окылады осы олец. ÖMip философиясы, элеумегпк жай - куй, саясат агымыныц сарыны, кенш - куй Kip6ini мен шырайы, табигат тамашасы, ...кызыгы мол жылдар, адамзат ажары мен адами тэрбие т.с.с. жжтей берсец xyfieci саркылмас такырын пен идеяньщ TÍ3ríHÍHe тэуелд! лмриканыц куллкшде жэне баршага Абай - устаз. Абай улпсшен жазылган туындылар Фариза поэзиясында да жш ушырасады. Bcipece, Абай урд1с1мен жазылган шыгармаларга акынньщ "К,ыр келбеп", "Куз Kopiiiici", "Елее", "Толкындар бурканады", "Жаз", "Кырдагы кыс', "Агаштардан эр тайып', "Несер", "Куз", "Жыл мезгщдерГ т.б. елендер1 жатады. Табигат тартуын Абайша жырга коекан акын лирикасынан поэзия патшасынын колтацбасы айкын ангарылады. ¥лы Абайда табигат кубылыстарыи жансызга жан 6iTipin - кеюпгеу тэейнмен ернектеу басты роль аткарса, осы урд1сп булжытпай турлещдре, ен бере бедерлеу - Фариза акындыгыньщ жэне 6ip кыры.

Табигатты жырлауда казак олевдн классикалык дэрежеге кетерген Абайдыц дэстур - тшймш (кейштеу, тецеу, суреттеу тэсшдер1 мен амалы) акын Ф.Онгареынова ез туындыларында жацарта жангырггы. Кощл - куй, философиялык; толгамдар мен когамдык -элеумегпк такырыптагы шевдерде де Абайдьщ Фаризага жакындыгы бар. Замана жайынан ой голгаган сондай елендердщ сыршылдыгынан repi сыишылдыгы басым боп келедь Конш куй кошынан азаматтык эуенге ауысу мэнер! Абай лирикасына тай калып болса, бул жерде Фариза устаз-данага кэдушп шэырт. Адамнын íujkí сыр - алемш коршаган ортаньщ ocepi аркьшы жетизу, психологаялык ахуалдьщ аужайын езге тфшЬпк нышандарымен кубылта бейнелеу - шын суреткердщ талайына сын. Мысалы, Абайдагы:

Кэк ала булт cor i л in, Кун жауады кей шакта, вне бойьщ erinin, Жас агады аул акта деп келетш кецшдщ сан алуан туйткшдер! лирикада сулу, шебер, нэз1к оралымдармен одеки - кершее, осы сынды эсем де сырлы, мунлы ор^мдер Фариза акыйДа:

Жуса д'а жас омырауды, жок. еншмнен келер квмек. 0Mip Komi цоцыраулы кешш жатыр сенен белек деп жырланады. Дэстур жалгастыгы Фариза лирикасыныц тшше де сэулесш шашкан. Мысалы, Абайдагы "Сэулен болса кеудевде,

Мына сезге хецш бел" деп келетш вдец - сез сурлеу1 Фаризада " Сэулец болса санацца, жацсак, баскан жандарга шалкацнан тусш шамданба" турпще турленген. Осы сыкылды улы акын олендернпц уйкасына уксас немесе сонын, екипш б!р нускасындай сыцгырлаган тармактар Фариза акында бipкeлкi бар екен. Абайдагы "Кецщде алац басылса", "Кек булттан ашылса"; Фаризада "Кещлдщ булты ашылды"; Абайда "Жас журек жайып саусагын, Талпынган шыгар айга алые"; Фаризада "б1р жврдем содан болардай, санага созып колдарын"; т.б. Лирика табигагында журек созшщ кеп колданылатынын ескерсек, Абай турлеген ажарлы айкындаулардыц (эпитет) квшел1 жалгасы Фариза гуындыларында толымды сипат танытады. Абайдагы "Журеп - айна, коцил - ояу" деп келетш тгркес Фаризада "Журек - кун, жаны - сырнай" немесе "Журек -кырау сен жокта, муз - денем" деп келеда. Сол сыкылды Абайда "Журек - тещз, кызыктыц бэр! - асыл тас" дел!нсе, Фаризада "Журепм - алау, от дене", "Журек - кыз, сс:йм - женге" болып тур тулеген.

Когам ем1ршщ элеумегпк кершкш жырлауда Фариза акын Абаймен эр уакыт ундес, эрдайым бауырлас. Лирикада саяси -элеумегпк мэселелердд заман шындыгыныц айнасындай епп, сыншылдыкпен жырлауды калыпка салган Абай жацашылдыгыньщ б!р кыры десек, сол дэстурд! жогалтпай, жеткере жалгастырушы акындардьщ б!р! - Фариза. Абайша заман жайынан ой андату, сыр шерту - Фаризанын "Абайды ¡здеу", "Жолдан таю", "Тамуктын табалдырыгы", "Заман кулкы", "Араша туспесе де адалдыкка", "Ойга шакыру", "Шындык", "Жагымпаздар', "Заман", "Эымдер", "Адам куны , "Так мацы", "Эимшц ойы', "К,ара елец", "Менщ халкым", "Так пен тш", "К,узыр" аталган шыгармаларында улы акын дэстурщ дамыта тускен. Аталган елендерден дэу!р шындыгыныц самал ж ел! еседа. Бул туындьшарда ел баскаргыш акылсыз эк!мн!д, балекор мен жацакордыц, сезге ерген ерменщ, жагымпаздар мен жылпостардыц Абай заманынан таные "бойы булгац" кыска куаде кырык кубылган пенделердщ бейнеЫ кылац бередо. ■ "Шарасыздык" аталган елендеп "Мундасым да калмады, сырласым да, жалгыз калып огырмын кыр басында" деген жолдардыц:"Моласындай баксыныц, Жалгыз калдым - тап шыным!" сынды элешямен уштасатынын ацгару киын емес. Терец барлап, анык ацдап уцшген сайьш, Абай алешн!н сенбес Куш ез шэклрттерше тагылымдык шапагатьш, енерпаздык енегесш, суреткерл1к сэулесш аямай, шаша тусед'ь

Акын Фариза туындыларыныц басым децгейше тэн ерекшел!к -акын поэзиясы лирикалык монологтардан туратындыгы. Кейшкерлер! унсм1 толганыста журетш акын олендершдеп лирикалык бейнен!н ем!рге, когамга кезкарасы авторлык талгамды тужырымдайды. Автордыц ез! ен сальш, атаган "Бакыгтыныц монологы", "Эйелд!н монологы", "Жастык шак монологы", "Жантолынын монологы1' тэшзда жене "¥рпакка", "Жтттерге", "Бауырластарыма", "1шк1 сыр', "Бшикпге аитылар соз", "Туцшу", "Жабыгу", "Тшеулестерге", "Адам урпагынын сез!" сынды лирикалык елевдер! мен (ирнеше циклдер! монологтыц акын

шыгармашылыгындагы непзп нэр беру mi кэркемдгк курал куаты екендтн аныктайды.

©лен-сездщ emipin кестел1 ернекпен кемкеру тэсии Ф.Онгарсынова лирикасыньщ Tini мен ой куДфетшде жатыр. Халыктьщ бай тшхн карапайым колданудын мьщ 6ip машыгын шебер игерген суреткердщ каз1рп казак; лирикасында калыптаскан ез^ндж cTiuii бар. Кдламгер шыгармашылыгына шырай берер тьщ тецеулер мен беиныи создер сшем] Оцгарсынова поэзиясыныц жацашылдык кырын танытады. Акын туындыларыньщ коркемдж impin байыптаган академик С.К,ирабаев: "Фариза не айтса да нактылай, сурет тшмен, образбен айгуга умтылады, карапайым жазады. К,арапайымдылык пен нактылык, суреткерлж пен бейнелш1к - нагыз талантты туындыньщ 6enrinepi. Ол эслрекызыл, жылтырактыктан, сезуарлыктан аулак. ...Ол сезд1 унемд1 пайдаланады, ... кебшесе метафоралык бейнелер жасайды да, кубылысты суреткерл1кпен керсетуге умтылады."[10,147] деп дал атап керсеткен болагын. Ал, сыншы С.Жумабеков Фариза поэзиясындагы метафоралык бейнел! создердщ сан алуан Т1збепн tí3ín,[l6] улкен дздешс улпсш корсетсе, бул шогырга акынныц сонгы жазган туындыларывда кездесетш кацбак-тагдыр, жер-карагер, ceHÍM-cepi, шер-тутш, TÍn-нур, кылкан-кушк, кузыр-заман, акыл-шал, жуйке-шыны, ауыл-кундак, гасыр-жут, акыл-емен, ашу-сел, т.т. сынды метафоралык косарлы айкындауышты косамыз.

Фариза лирикасында ете зор шабытпен жырланган такырып -дала жыры, дала тагдыры. Сан гасырлык тарихы бар улы дала хикаятын лирика тшшде сойлету, дала тесшдеп ripjnmiK туйткшдершщ табигатпен, коршаган ортамен байланысын пайымдау пэлсапасы нагыз акынныц гана мураты бола алар-ерекшелж еркшдт.

Фаризаныц поэтикалык бай мурасы сан алуан шецберл1 штрихтермен безенщршш, 6ip «дала» co3Íhíu 63i эр тур л i рен апып, кубылып, окырманын кызыктырып, ел!кпрш отырады. Кен сайын даланы мекендеген мукым елдщ трагедиялы тагдыр-талайыныц толгакты сэттершен де ой ерб1тер дуниелерте акынныц "Акан cepi аныздары", "Уй-мешц отаным", "Революция жэне мен", т.б. елец циклдер1 юредь

Эр сездщ epiMÍHe ойлы карайтын лирик акын Фаризаныц 6MÍp туралы тужырымдары тылсым сырларга толы. Сол тылсым туцгиыктыц терецше жасырынган суретп созден (образ) метафоралык т)ркестер мен эдем1 тецеулер туындаи, жарык керш жатады:

Эуезьэн, жаны-раушан, куй-журеп, Шел баскан сез1мда де зшредь Аскардай алпыс жтт ынтыгатын Кдзакгыц бупнп Айша бибшер1!

Арнау туршде жазылган бул олецдеп кешпкер жаныныц сулулыгын суреткер мешннше назжтжпен барынша осерл1 жетюзе алган. Алгашкы тармактагы метафоралы oyeimi ыргакка екшнп жолда мулдем жана TipKec тузген. "Шел баскан ce3ÍMju iwpy - тьщ TipKec. Кез;й шел басу, шел кабык деген сездер создж корымызда

бурыннан бар. Айталык, "Мал шелда болмай, телда болмас" деген макал ауыз эдебиетшщ мурасы болса, автор окы жаца кодцаныста тьщ мазмунды эпитегке аиналдырган.

Фариза лирнкасында суреттеу куралдарыньщ турлер1 ете кэп кездеседь Олардьщ колданылу аясы да алуан тур! ауыстырулармсн шштерлешп отырады.

Дос-толан су агатын сайга турмай, балац- ойы далада бэйге атындай; жар жылуы-коганьщ кызуындай жауыц-жалтак, журмещц айла кылмай. Бул- "Мукан жыраудыц Мойнак батырга айтканынан" алынган монолог. Осындагы алмастырудыц улгайган тур! бipтe-бipгe курделенш, бутшнщ тертке ошннген белшеп шртутас ойдьщ керсетиш! сиякты образ жасауга ыкпал еткен. Сол сиякты" журтьщ-шабак кайрацца тыпырлаган", "саткын- атка мшер1, байы-керец", "елщ надан- кдймакка таласады б щеп устем немесе Т1реп устем" тэр1зд1 тармактар да метафора жасап тур. Осындай сез Колданысын ецдендцрш, кубылтып аиту ерекшел1ктер1 б1р11ге-б1р1 уксамайтын пркестермен турлешп отырады. Мысалы, "Алма-сез1м, ал С13 меш суймейЫз...", '...Кызыл алма журектеп кан сынды". Осындагы алма сез! ек1 турл1 угым, ей турл1 туспйк, еы турл1 сурет усынады. Тек кана "кызыл" сезшщ куд1рет1 сын самдк кызметшен-ак салалык сипатты иеленген. Мэселен, "кызыл апма-сез!м "десек, ешкандай керкемдж эр кермейм1з, ал "журектеп канды" "кызыл алма" туршде керсету-шендеспрудщ б1р тур] бола алады. Фариза елецдернще казак лирикасын не 61р турл! эдем1 эшекейлермен байыткан кубылтудын (троп) турлер1 мол ушырасады. Шендсспрумен байланысты келетш метафоралык троптар коллекциясына юретш всем ернектер жи) ушырасады: К,уып жет1п, кес-кестедщ

алдымнан

шыга келген корил эйелден кысылмай, сен-кусбеп, мен-укМ кусьщдай, койдыц сосын ушырмай вленге ерекше екшн дарытар б1ршнн жэне екшнй жактагы жжтеу еамдт туршде айгылатын метафоралар шогырын жинактасак, ондай свулел1 сездер, ойлы образдар Фаризада тошнп тур, турлер1 де мол. Жэне кей жагдайда метафорамен катар тенеу, эпитет еэтп иыктасып келш отырады. Мысалы: Мен эш нукте де емен, упр де

емен,

К,идаймын жанбыр сщш тут!ндеген. Диссертацияда осы сынды улгшерге мол мысалдар келтсрщд!. ©лен ер1мше аса сак карайтын жэне ерекше мэн беретш акынньщ "Крштасу" (К,ыз Жлбектщ соцгы соз!) аталатын туындысында б1рте-б!рте к ушей щ, курделенш, улгайган метафораныц элденеше турше кездесем1з. Мысалы:

Айнапайын, Акжайык!

Сулулык тунган ак тесщнен сешц ак маржан болып

жаралдым,

Аккуыц болып тарандым.

Б5р лирнкалык туындыда соншалыкты ой-образды эсерл1 де эдем1 оинаткан акын еуреткерлтнщ сымбатты жыр жиЬазы кыздыц жиган жупндей сулулык; ернегш апдымызга жайып салады. Диссертацияда б1рнеше нускасы накты берыдь Фариза лирикасында метафоралык тгзоектсрдщ казак; эдебиетшдеп бес тур1 (академик К,-Жумалиев атап корсеткен) де кездеседи

Акын Ф.Оцгарсынова поэзиясындагы метафоранын колданылу аясы ете кец, аса бай екендт б1з байкаган шршнн ерекшешк. Екшинден, ауыстырудыд сан алуан тэсшн кубылтып, турлендфш образ жасауда коркемд^к тэсш-амалдыц шыгарма мазмунын арттырудагы манызын автор жете тусшген. Ушшлпден, метафоранын баска да керкемдж - бейнелж куралдармен катар араласып келу1 туынды ерекшелтн, айрыкшылыгьш танытатьшы жэне белгий.

"Поэзияда тецеудщ улкен суреткерлж шеберл1кт1 танытатын, акыннын ойлау, сейлеу монерше, стилшс сэйкес туатын келкт1 улгшер1 аз кездеспейтшш" (3. Ахметов) ескерсек, оньщ Фариза олендершдеп турлер! де толымды, бай, шогырлы коршед1. Акын тецеулерш колданыс аясына карай топтасак, темендепдей жуйеш курайды. Мысалы, адамзат, жалпы адами катынас пен туыстыкка байланысты келетш тенеулер: жас баладай, елдей ем ез5м рулы, сэбидей, балаша, сулу келжшдей, кыз узаткан ауылдай, перштедей, хор кызындай, катынша кундеп, ку молдадай(барлыгы 65 турлГ);

2) Уй - ¡шшк турмыс пен шаруашылыкка байланысты тенеулер: оттай, комрдей, кейлектей, балдай, керуендей, жаттаулы дара хаттай, найзадай, моншактай, айрандай, кордей, суттей, туырлыктай, касаптагы тешкщей, сабасындай, тулактай(барлыгы 74 турлО;

3) Табигат кубылыстары мен коршаган орта, оамдштер дуниесше байланысты туындаган тенеулер: куздай, тец1здей, жацбырдай, нурдай, селеудей, ержтщ сабагындай, бэйтеректей, теректей, сагым - жуйр1ктей(барлыгы 83 турл1);

4) Жан - жануар, хайуанаттар элем ¡не байланысты тецеулер: секшд1 арыстандай, аксуцкар кустай, лагындай боп елжтщ, сеюлд1 уры мысык, суырлардай, ешктщ жанарындай, каскыр нттей, оарыстай, кундыздай(барлыгы 67 турл1);

5) ¥лт кеишкерлерше, тарихи гулгаларга байланысты туындаган тецеулер: Аяз бише, Махамбетше, Шыцгыс хандай, К,озы Корпештей, Мэжнундей, Акан серией, кыз К.урткадай, К,арлыга кыздыц силйа, К,амбардыц карындасындай, К,ыдыр ата секнш, Ещнкгулдей, К,ыз Жюектщ анасындай, Акан агам сеюлдамш, казасындай Кулагердщ, келгендей б!р тойына Телегеннщ, Курмангазы, Мухигтар Т1ршгендей, Эли батыр кайтадан туылгандай, Хафиздж жырларындай, анашым Прометей боп кержетш, Виделадай, Гамлеттей;

"Суреткердщ сез кррын молайтып, тШн байытар тагы б!р кайнар булак - неологизм" дейдо академик 3. К,абдолов [17]. Прогресса к ерлеудщ, гьтым мен техника жацалыктарынын нэтижесшде ем1рге келген жаца сездердщ тецеуге айналган улпа Фариза акын лирикасында сэгт! колданыс тапканын ескерсек, алтыншы топка темендепше генеулердц жагкызар едж: монуменгтей, нейтрондык бомбадай, шын атомдай, антеннадай, фонтандай, командиршдей, гербтей, муз жаргыш кемедей, даладай кешенщ фонтандары, Уакыт ез1 кадрлардай;

Ф. Оцгарсынова поэзиясындагы ажары келккен кубылтудьщ б1р"1 кешптеу. Жансызга жан бтрш немесе турлг табнгат кубылыстарын Т1р1 пршшк нышанында сурегтеу тэсшш еркш мецгерген акын туындыларыньщ тущымды тусын кешптеулер курайды. Акынныц " Тешз суреп" агалган елещ (терт шумакты) тутасымен дерл1К кешпгеуге курылган. Осы туындьщагы "К,артаймайтын кулегеш кыз - толкындар К,ытыктасып б1р - Снрш барады уркш" деген тармактардьщ немесе Апаяк жедцщ кез шмей журш, кез уйкыга кегкенде бугып барып, уйкьшы - ояу шошынган толкындарды шыбык алып, куа женелу1 сынды ернектер калам гсрдщ шебсрЛ1К нэшш танытады. Табигат тамашасыныц сан алуан кубылыстарын кешпгеуде автор б1рш - б1р1 кайталамайтын пейзаждар усынады:

Ак тутек ойлардыц акпаны сак - сак куледа, жалгыздыгынан кутырып кеткен жес1рдей. ("К,арацгы тундердщ шапагаты")

Акын турлеу1ндеп кешптеулердщ б1р катары тецеумен сабактасып (арыстандай, баладай, жеардей т.т.) келедь Сондай - ак кешптеудщ ауыстырумен (метафора) сабактасып келег'ш жерлер1 де бар. Мысалы :

1щр тусш, кас карайды,

анбагыс - кыз шаш тарайды. ыгарып тур шашу шашьш серуенге Аслан Айды.

Б1рде тецеумен, б1рде метафорамен коян-колгык т1ркесш келетш кейштеулер Т1збеп акын поэзиясында мол ушырасады. Акын ернектеген "окушыны ерггкендей эсерл1 жэне кушп боп келетш" (К.Жумапиев) кешптеулер улпсшен диссертацияда 61 раз узшдтер келт1ршдь Осы сыкылды керкемдцк бейнелеу куралдарыныц эдебиеттеп (поэзияда) кад1рл!С1, акыныц айгарын аныктауда зор кызмет кылар тает - антоним саналады. Фариза суреткерлтнщ жэне 51р шеберлт осы антонимдак параллель аркылы сэнд! кершетшш темендеп мысалдардан керуге оолады:

Бул заманныд ауруы - бала, ишш бак кусы деп бишкке таласады: кия шабыс, айыру мумкш емес херен, гадыз, бшк пен шшсаны.

9м!р сурсек болганы алжыганша -

ризамыз жаксыга, жаманга да.

... Мэцп етпейтш кундерд! ажал - дана .

CoHFbi мысалдагы ажал - дана 6ip жап>шан метафора, екшнпден, оксюморон кагарына жатады. Эдебиет зерттеунилердщ айтуынша "антоним - OMip шындыгын онерде шынайылау тосшдершщ 6ipi" [17,197] бола алады. Фариза турлеген антонимд1К тэсщцердщ тур! тарам - тарам тамыр жайып, терендей тусед!. Оныц 6ipneme улпй диссертацияда тузшп, талданды. Окырманын ержаз ойлануга мэжбур етер ангонимдш ернектердщ астарына уцшсещз, лирикапык кешпкердщ íihkí ce3ÍM толкыны jwyip тынысымен ундесш жатады. Антоним создсрд1 акын одеш терш, пайдаланбайды, Kepicinuie, заман шындыгын долдеп жетизуде осы тэсшдш о'¡i жш колданыс эд^сше айиалып, акын шыгармашылыгынын ен бонына тарап кегкен.

Акын шыгармашылыгындагы коркем;нк ернектер epici оте кен жэне бай да мол. Ллрикалык туындылардыц ажарын ашып, дэмш келт1ретш Kenicri tí л ернеп Фаризада жеткшштк Автор бейнелеу куралдарын пайдалануда улагаты мен OHereci зор тел эдебиеттщ бай дэстуршен улп тередь Диссертациянын осы тарауында акынныц ecin-енген ортасымен (ага, замандас, кейшп толкын) шыгармашылык байланысы да карасыгырылды. Акынныц сурегкерлж стиль ерекшелтн айкындап, каламгерл!к устанымын багдарлауда эдеби ортаныц эсерш бшудщ мацызы зор. Бул тургыда акын айнапасындагы шыгармашылык мектеп екшдер1 - ага буын (К,. Аманжолов, Э.Тэж1баев, Т. Жароков, М. Ха^мжанова, Т. Эбд1рахманова), тел ескен тустастар (М.Макдтаев, К,.Мырзалиев, Т.Молдагалиев, А.Бактыгереева), кешнп тьшыс (Б.Бекетова, Ш.Жубатова, Г.Ожрзакова, Р.Караева) ортасымен ундес жакындык,ты айыруды зерттеу жумысымызда жанастыра сараладык-Сейте келе акынньщ стильдш ажыратымын (позициясын) бажайлап бшуге, суреткерл1к колтацбасын белплеуге, каламгерлж устанымьш андап-айкындауга мумющцк авдык. Айтылган моселенш тужырым-туй1н1н осы енбектщ ен бойында 6ip;ie жуйелеп, б!рде шым-шымдан айтып ottík.

Корытындыда диссертацияда баяндалган ой-шюрлердщ непзп жэне басты Tyííiimepi айтылган. Ф. Оцгарсынова енерпаздыгыныц басты елшем1 оныц лирик - акын екендтмен екшеледк К,азак олештц жасыл жайлауынан оты шуйгш, шурайлы opicin еноплеген акын мурасы мэнпл1кп мурат eTepi кэмш анык. Жалпак журттьщ жанына жагып, жуздеген окырманын жырымен жылытып, ойга ой, акылга акыл косып, журекке жалын берш келе жаткан елец neciniu поэзиялык мурасы эдебиеттануда ез дэрежесшде толык зерттелмеген тьщ мэселе болатугын. BÍ3 осы олкьшыктыц орнын озшпше толгыруга, мейлшше жуйел1 жетюзуге тырыстык, coFan умтылдык- Акын шыгармашылыгыньщ кекжиепне барлай карап, енерпаздык тулгасыныц кыр - сыры тур алы ой туйе келш, эл1 де memiMiH таппаган мэселелердщ де бар екендтн айткан лэз1м. Мэселен, каламгердщ эпикалык туындыларыныц поэтикасы немесе акын олецдершщ курылысы (елшем - жуйес1) мен тур ерекше.'йктер1 (жацапыктары) теорияльщ тургьщан оз алдына зерттеу кез1 боларлыктай басы ашык мэселелер. Корыта айтканда, акын Ф. Оцгарсынова лирик асы устлздеп гасыр бедершде

лайык,ты орнын алар, ултгык рухани байлыктыц б'фегеш деуге толык непз бар.

Диссертация такырыбы бойынша мынадай ецбектер жарык керда:

1 ."Жырларымды ок.ы да, ойларымды ал" (Ф.Оцтарсынова лирикасыныц кенбнр сырлары) //1 здешс.Гуманитарлык. серия.N2. 1997,62-69 б.б.

2."Жырларымды окы да, ойларымды ап" (Ф.Онгарсынова лирикасыныц кейб!р сырлары). Еюнхш макала. /Лздешс.Гуманитарлык серия.N6. 1997,59-65 б.б.

3.Ф.Онгарсынова лирикасындагы эйелдер психологиясы. //К,ыздар пединституты окытушылары мен 1зденуиплершщ гылыми макалалар жинагы. 1998,249-255 б.б.

4.Ф.Онгарсынова лирикасындагы метафоралык т1ркестер. //Казак тон мен эдебиет]. N5.1999, 26-28 б.б.

5."К,ыз-гумыр шынарым-ай!" немесе Фариза лирикасындагы кыз кадар1. //¥стаз. Рылыми-эдастемелж журнал.Орал каласы. N3-4.1999, 48-52 б.б.

6. Ф.Онгарсынова лирикасындагы корке мдж-шеберлк орнектер. //Абай атындагы АлМУ-дыц гылыми макалалар жинагы.1999, 69-77 б.б.

7.Ф.Онгарсынова лирикасындагы Махамбет дзстурь //¥лт тагылымы. N1,2000, 122-125 б.б.

В.Акын Фариза:[Халык жазушысы Ф.Онгарсынова 60 жасга] //'Орал ещрГ' ra3eTi.N99.25.12.1999 ж.

Пайдаланылган эдебиеттер

1. Мус1репов Г. Еы ауыз сэз. Катапта: Ф. Оцгарсынова. Сухбат: блевдср. Алматы: Жазушы, 1983.-184(3); Твж1баев Э. Ой мен сез1м накыштары. //К,азак эдебиет! 1979, 5 кацтар; Тэж1баев Э. Фаризаны окысам, канаттанып каламын. //Жет)су. 1989, 23 желгоксан.

2. Ахметов 3. ©лен деген - ер создан унасымы. Клтапта:Уакыт жэне каламгер. Алматы:Жазушы, 3-кггал, 1975.-3166. (180); Сеймов С. ©лец елкесшде. Алматы: Жазушы, 1984.-2566.(241); Жэм1шев Э. Кезец кестелерь Алматы: Жазушы, 1984.-2086.(33,39); Кира-баев С. Талантка курмег. Алматы: Жазушы, 1988.-248 б. (65); Токбергенов Т. Ай мушз. Алматы: Жалын, 1990.-336 б. (133); Нургалиев Р. Мшсзд! жырлар. Ютапта:Ф.Оцгарсынова. ЕкА томдык тавдамалы шыгармалар. 2 том. Алматы:Жазушы,1987,-3686.(355).

3. Оразалин Н. Уакыттай-тынымсыз, мазасыз. //Лениншш жас. 1979, 25 желгоксан; Кекшбаев Э. Бшк маздар оныц нурлы жулдызы. /7Арай, 1989, №12, 9-126.; Кутсбаев 0. Ортак арна. Алматы:Жазушы, 1985,-1766.(115); К,алижанов У. Уакыт ундестт. Катапта: Уакыт жене каламгер. Алматы: Жазушы, 1326

13 кзтап. 1988.-2406.(123); Жумабеков С. Сын пернесь Алматы: Жазушы, 1989.-2406.(222); Ахметова К. Акынсыз б1р сэт1, б'гр куш аныз. //Лениншш ж ас. 1989, 22 желтоксан; Бвпежанова Э. ©рнектер. Алиаты: Жазушы,1991.-2006.(69); Ыскакбай М. Шыгарма шырайы- шындык. Алматы: Рауан, 1994.-2406.(152).

4. Оцтарсынова Ф. Ек1 томдык тандамалы шыгармалар. 1 том. Алматы: Жазушы, 1987.-3526.(5).

5. Муканов С. Таццамалы шыгармалар. ©су жолдарымыз. 14-том. Алматы: Жазушы, 1978.-4166.(121).

6. Онгарсынова Ф. Ек1 томдык тандамалы шыгармалар. 2 том. Алматы: Жазушы, 1987.-3686.(74). '

7. Тэж"1баев Э. 6м1р жане поэзия. Алматы: КМБ, 1960.-4886.(16)

8. Ке юл бае в Э. Дэу1рмеи бетпе-бет. Алматы: Жазушы, 1972.-1846.(108)

9. Ыскакбай М. Шыгарма шырайы- шындык. Алматы: Рауан, 1994.-2406. (155)

Ю.К,ирабаев С. Талантка курмет. Алматы: Жазушы, 1988.-2486. (22)

11.Оцтарсынова Ф. Шшде. Алматы: Жазушы, 1978.-3206.(6) 12. Оцтарсынова Ф. Журекгер тшдескевде. Алматы: Жалын,1990.-3446.(5)

13.Онгарсынова Ф. К,ыз-гумыр. Алматы: Жалын, 1996. -3916.(139) 14,Онгарсынова Ф. Шашы агарган кыз; Макала, эссе, повестер. Алматы: Жазушы, 1990.-3366.(160)

15.Дупсеног, М. Казак, лнрнкасындагы такырып пен коркемд!к шеипм. Кггагпа: Жанр сипаты. Алматы: Былым, 1971.-2716.(16)

16.Жумабеков С. Сын периеск Алматы: Жазушы, 1989.-2406.(222)

17.Кдбдолов 3. Сез енерь Алматы: Казак; университет!, 1992.-3526.(200)

РЕЗЮМЕ

автореферата Мутиева Зейнуллы Жаксылыковича, представленного на соискание ученой степени кандидата филологических наук по специальности 10.01.02 - казахская литература на тему "Лирика Фаризы Унгарсыновой".

Диссертационная работа посвящена изучению и научному анализу лирики видной казахской поэтессы, лауреата государственной премии РК, народного писателя Фаризы Унгарсыновой.

Данная работа является первым специальным исследованием творчества поэтессы, где на основе анализа лирических произведений впервые предпринята попытка выявить своеобразие мира лирического героя, поэтического мастерства художника.

Работа состоит из введения, двух глав, заключения и библиографии.

Во введении обосновывается актуальность и новизна темы, освещается степень изученности проблемы, определяются цели и задачи исследования.

В первой главе, названной "Мир лирического героя" выявляются особенности и типы лирических героинь поэтессы, их духовный мир, взаимосвязь героя и автора.

Во второй главе ("Художественное мастерство") исследованы проблемы поэтического языка, стиля, новаторские своеобразия поэта, влияния традиции Восточной классической и казахской (Абай, Махамбет, старшее поколение современных поэтов) поэзии на творческое становление и рост Ф.Унгарсыновой.

В заключении обобщены основные выводы по исследуемой проблеме.

THE SUMMARY of the dissertation "Lyric poetry of Fariza Ungarsynova" submitted for a Candidate's Degree of Philological Sciens by Mutiev Zeinulla Zhaksylykovich

on speciality 10.01.02 - the Kazakh Literature

The dissertation work is derated to the study and scientific analysis of the lyric poetry of Fariza Ungarsynova - eminent Kazakh poetess, winner of the State Prize of RK, national writer.

Fariza Ungarsynova's lyrics have never been the subject of a scientific study before. The author of the dissertation was the first one to bring to light on the basis of the analysis of lyric works the originality of lyric hero's world, poetic mastery of the literary artist.

The research work consists of the introduction, two chapters, conclusion and bibliography.

In the introduction he actuality and novelty of the theme have been shown, the degree of the study of the question has been determined, the aim and the tasks of the dissertation have been defined.

in the first chapter named "Lyric Hero's World" the peculiarity and types of the poetess's lyric heroes, their inner world, correlation of the hero and poetess have been exposed.

In the second chapter ("Artistic Mastery") the author deals with the questions of poetic language, style, innovatory, originality of the poetess, the influence of Oriental classics and Kazakh poetry (Abai, Machambet, older generation of modern poets) on F. Ungarsynova's creative formation and development.

In conclusion the results of the research work have been given. /