автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.03
диссертация на тему: Литературное наследие Мурата Монкеулы

Полный текст автореферата диссертации по теме "Литературное наследие Мурата Монкеулы"

РГ6 0(1

г 1 № и®

КАЗАХСТАН РЕСПУБЛПКАСЫНЬЩ БШ1М МШШСТРЛ1Г1 АБАЙ АТЫИДАГЫ АЛМАГЫ МЕМЛЕКЕТТ1К УНИВЕРСИТЕТ!

К,ол>*\1зба цуцында

Бауыржап /Кумаханульт 0М> :5

М¥РАТ МеЦКЕ¥ЛЫНЫЦ ЭДЕБИ М¥РАСЫ 10.01.03 — цазац эдсбпетшщ тарихы

Филология гылымдарьшыц кандидаты гылыми дорежесш алу ушш дайындалган дмссертацпяныц авторефераты

Алматы, 1993

Жумыс ол-Фараби атыкдага Казак мешекеттхк улттык универсн-тет1К1ц казак едебиетх кафедрасшда орындалды.

Гылыми жетекшх - Цазакстан Республинасы Улттык гыяыы акаде-миясынщ акадеиигт, филология галнидарынщ докторы, профессор ЗД.КАЩОЛСВ

Ресин оппоненттер - филология гьшшдарьшыц доктора С.НЕПШОВ

- филология гшшмдедынщ кандидаты, профессордык, М1ндет1н атцэрушы Н.КЕД1МБЕТ0В

Жетекпп - Кызылорда педагогика институты

Диссертация 1993 еылы "—"--------— с агат "—" Абай

атындагы Алиаты ыёмлекетт1к университет1нщ /480100, Алматы паласы, Ленин дангылы, 13/ жанындагы филология гыяыидарыныц кандидаты шлыки дэревес1н алу тагн диссертация коргау кен1нцегх КЛ4.05.05 ыаыандандырылган кецестг^ ыежхлхсхнде коргалады.

Днссертацияыен Абай атындагы Алнаты меылекеттхк ушверсите-51Н1ц гылшн К1тапханасында эанысуга болады.

Автореферат 1993 кыш "—"---------- таратылды.

Ыамандандырылган кецестщ гымымя хаиаысы, филология гылыидарыныц кандидаты, доцент С. М.МАКДЫРОВ.

- 3 -

ЖШСТЫН, ЖАШШ СШАТГАМАСЫ

Твадрыптщ_БКТ^адьд1Л1Г1. Бчгчнде тарихи тулгаларга жацедаа кезкарас тургысынвн бага беpiлуде. Цогам даыуыныц белестер1 ке-зецгнде кептеген ipi тулгаларцыц тарихтагы орны саясаттыц шцш-лына орай идеологиялык шецбердщ аясцнда багаланды. Кэптеген 13-ri ниетгг кайраткерлер мен елц'щ щц-щктажын жоктаган арыстар-дыц жарнцн бейнес1, халыода cinipreH ецбегч жешнде жан-какти tycihik бертлгвн жоц.

Сексен1НШ1 жылдардщ екхнпи нартысындагы когам ем1р1НдеН earepicTep, ipi державанн курайтнн рёспубликалврцыц егеменлдкке, тауелс1эд1кке умтьлыстары тарихтагы орда бурмаланып келген 6ip-катар есймдерд! катарга косты. Заыананщ жылышк лебг мен улттыц цай?а тулеу1Н1ц аркасында халык ездергнщ кешбастаушысы болган агартушылыц ой-сананыц кесемдер: ШзкэрЫ Кудайбердиев, Ахмет Байтурсынов, Магжан Еуыабаев,- ЖУстбек Аймвуыюв, Шржакып Ду-латов сынды арыстарды кайта таныл бглдг. Казан эдебиеггне бага жетпес всыл ыуралар цосылды.

• 1^азац едебиет1нде шгармалары цайшыльвда толы К¥рдея1 тулга саналган акындардыц 6ipi - Мурат Ыецкеулы. М.9уеэов "зар заман" деп атаган незецнщ аадндарыньц белдх ек!Л1 Мурат езг гуыыр кеш-кен густагы ел гшхвдегг-ахуалды, хвлыктщ басына тускен ауыртпа-лыкты зшрга послан, куртыньщ жагдайын ойлап кабыргасы кайыскан,

. Дулат Бабатайулы, Шортанбай Канайулы, Мурат Мецкеулы eMip oYpireH кеаеч патшаньц отаршылдык саясаты дэугрлеп, казак жер}н}ц нагыэ тйлауга ТУскен шагы едь Бул казде пагша екхмет1 жацвша реформалвр жасал, цааак жергне орыс шаруелары кепгеп'. коныс ау-дарып жатты. Ел билеуд{ц «YfteciHe earepic eHriafain, халыктык сал*-дэстурд,евд14 *°лы кесглдх. 1868 жылы шыккаи "йаца низам" зацыныц ЖУзеГе асырыла бастауы дала казацтарын зорлык пен зомбы-

лыкка ушыратты. Сонцыктен жуэ жылга соэылган "зар эаман" дэухрг-Н1ц акындары халиктьщ басына тэнген кайгы-xacipeTTi ашына жырла-ды.

Ецбект1Ч такырыбыныц актуальд1Л1Г1 Мурат акынныц шыгармалары-на жацаша кезкарас тургысынан бага 6epin, ол екпр сурген "aap замен " деп аталган кезецнщ тарихи сипатын тереьцрек ашып керсете-Т1НД1Г1НДС.

Зе рттеуgiу _максаты_нен_мiHjeтте р i. Гылыми жумыстыц Heriari максаты - Мурат Мецкеулыныц шыгармашылык еы^рбаянына цатысты де-ректерд1 толыктырып, акынныц вдеби мурасын кецшен танытуболып табылады. Мураттыц емхрхне, аскен ортасына байланысты вртурлх нуспада айтыльщ журген ецг1мелерд1 бip isre TYcipy назарда устал-ды. Акынныц мурасына гылыми талцау ясасап, оньщ шыгармашшшгыньщ жанрлык, такырыптык, стилд!к ерекшел1ктер1н айцындау максаты кез-делхндь

Осы неНзгх мадсатка сайкес мынандай мЫдеттер туындайду:

- Ы. Мвцкеулыныц ewipiwe катысты ep6ip дерекке баса пазар ау- . Дару;

- Мурат гумыр кешкен дар згман fleyipiHifj тынысын ацгарту;

- акынныц айтыскерл1к табигатына терец1рек "Щхлу;

- Мурат уйренген акынлщ мектептердг айкындау;

- Мураттыц тараулар мен жыршылар дэстурЫ жалгастырушы periH-дегг кырларын ашып керсету;

- акынньщ философиялык ой-толгамдарыныц мэн-Магынасын айкцн-

дау; '

- акын влечдерхнщ курылыскна талдау жасау.

выгврыаларына зкацаюгйн.. кезкарас тургысынан бага Öepin, акынныц философнялык ой-толгамдарын зер-делеуге багыт усталган. Еул Мураятын колга тиген шыгармалары

тугел цаытилт талданген ялгашвд диссергациялык ;хумыс. Зерттеу борысында табылган акынньц жаца елецдергне де гылымн слпаттамалар бер1лген.

Авднниц ертурл1 нусцадагы ешрбаяндык деректер1 гылыми са-лыетырулар мен талдаулар аркылы 6ia iare Т7С1Р1Лген. Шыгармалар-ыныц иазылу тарихы кашнде це тыц деректер усынылган.

Тутастай алганда бул зерттеу Мурат Мецкеулыныц акындык му-расын жан-хаиты вдрынал талдаган, жацаша кезкараспен баяндалган ецбек болш табылады.

Бул зерттеу цазац '

здебиетхшц корнектг емлдершщ 6ipi iiSypa^r Мецкеулы > жентнде иол мэлшет алуга, эдебиет тарихындагы М^ратка катысты адтацдац-тардщ хдар-снрьш й1шп керсетуге мумпицк береди

Зерттеу штериалцарын, сйтылгел ой-тужырымдарды когеры оку орынцарыныц. филология факультегтерппц стуцеиттещнв врнайы курс ре51ндо согнтуга, мшащар мен эдебиетшлерге усынуга бол&цн.

• Зев25ех_кэз1§в1. Шумысда ^аэацстан 7лттык гылым академиясы-ньщ Эдебиет йене енар институтыищ жале Ортапыц гылыми iciTanxa-насышц колжазба дорларындагы Мурат аг^ыннкц eiripi мен шыгармашы-лыгына. катисты матери ал дад? пайдаленылды. Диссертант 6ipneme рет Атырау, Мацгыстау облыстарында болыл, шсын жш^нде мол деректер -инацы.

М. Мецкеулы кайында эр далдарда. оерттеген Х.Досиухамедулы, М.Эуезов, СЛуканоо, Э.Токмагамбетов, Ц.йушлиев, Е.Ысмайылов, Ы.Дуйсенбазв, Х.Суйшиэлиев, М.Ботезв, М.Магауин, Ц.Сыцицов, Б.Дордатов т. б» ецбектер: зкушска теориялыд жэне методологиялык неггз ротгнде пайдалаиылди.

Диссертацияльщ жумыста огсын олецдер! алгаш рет яариялангт, 1908 жилы Казан цадаскнцагы агайынлр Нер1мовтердщ боспахана-сында басылгаи "{¿урат адынныц Гумар Цаэуглына айтцаны" деген

жинакка, 1924 жилы Ташкент каласында Х.Досмухамедулы бастырган "Мурат акынныц сездер:" деген кхтапка, Мурат Мецкеулыныц 1943 жылы шыккан "Царасай-Кази" атты к1табына енген шыгармаларына ty-ciHiK бер1ЛД1. Мурат акынныц кейгнН жылдарда жарияланган елец-кырларына талдау жасалды. Мурат шыгармалары жарык керген "Алка-ласа елеумет" яшнагы, X.Досмухямедулынщ "Аламан" атты кттабы зерттеудщ басты нысанасы болды.

Кушстщ_сынн8н_етут_/ап£0бациясы/. Диссертацияныц ыатер-иалдары мен иеггзН корытындылары гылыми журналдарда йене мер-зхмд1к баспасезде жарияланган макал&ларда баяндалды, Эл-Фараби атындагы К^азак меылекегпк улттык университет1нде еткен гылыми конференцияда /Алматы, 20-22 ыамыр, 1992 д./, Мурат Ыецкеулыныц тугонына 150 жыл толуына байланысты Атырау облысында еткен гылыми конференцияда /2-3 кыркуйек, 1993 ж./ жан-жакты свэ болды.

Диссертация Эл-Фараби атындагы Н,азак ыемлекеттхк улттык университетiHiH( казак эдебиет1 кафедрасында жене Абай атындагы Алыаты мемлекетпк университет1шц казак адебиет1 кафедрасында талкулвнып, коргауга усынылды.

Диссестациянщ_5урылымы. Зерттеу кумысы клрхспеден, екл та-раудан, корытындыдгш жене пайдаланылган едебиеттер тгзгмшен тусады.

ЖШСТЫН, НЕГ13Г1 шшт

К1р:спеде циссертацияныц актуальдШг!, максаты мен М1ндет-*epi, гылыми яацалыгы, теориялых жене практикалык мэн1, зерттеу кеэдер: айкыидалады. Bipiwni чарау.

Бул тарауца акыя емтр1ие цатысты деректер аркылы оныц шыгарма-ларыныц дуниеге келу тарихына гылыми сипаттама бер!ледь Мурат-тыц акынщж болшсы, шыгармашылык емтрбаяны жентиле мол маглу-

- 7 -

мат 6epeTÍn айтыстары туралы неценен сез болацы.

Мурат Ыецкеулы 1843 жылы Атырау облысы Цызылкога ауданы Ца-рабау ауылинда туган.

Акындык каб}летгн бала кезЫде байкаткан Мураттыц ескен ор-тасы, Уйренген ыектеб1 жайында диссертациялык жумыста жан-жакты баяндалган.

Мурат есейе келе айтыска ден койган. Ол туып-ескен Атырау вц i pi айтыс акындарынан кенде емес болатын. Жасынаи ойын-сауык-Ка араласып, сал-серыерге тлеет, жиын-гойдвн калмайтын Мурат солардын с0э сайысынан нэр алыл, айтыска бейхмцШггн керсетедь Biрак* оныц айтыска шыгуы таш бойына б1ткен акындык каб1летх иен талкырлыгы аздык етед:. Жас Муратты Царатокай Есет бид:^ ear баулып, ел мен жердщ тарихы жвН1Нде жалыкпай ацпмелеп, ру-лардыц meaipecÍHe жет:к болуга 7йретед1. Эр рудьщ батырлары мен билерг, мактаулы адаыдары яайында мол маглумат 6epin, эр жу^ттщ СУйегше тацба болып есептелетш келецсгэ жайттердщ жай-жалсары-на каныкть'ращы. Рулардыц теггн, дэстурш жете угындырш, бетке ппркеу болатын олкылыктарды i л in алып, эжуага айналдыруга машык-тандырады.

Мурат алгаш рет I860 жылы Жылкышы ахынмен айтыскан. йас акын алгашкы сез сайысында-ак жалпак журтка белг1лг Жылкышы ак-ынды Т1зе 6YKTÍprn, жецгске жеткен. Ол'айтыс устхнде елец сезге царымцы, ел мен жер шеж1рес1не жетгк екен^н байкатады. Жастыкка тан албырттыгы мен алацгасарлыш да ацгарыямай калмайпр. Буган ^ураттыц аркасы ковш, жыр HecepiH селдеткенде Шылкышыныц жасы ээ1нен элдекайда улкен екетн естен пыгаратыны дэлел. Карт «кын-яыц устамцылык ганытыл, сез ернегчн салмактылыкпен кестелеп от-jprsHHHa караместал жас акын тым epKÍHcin, бэсекелесхнщ намысы-ia тие, шымбайына батыра жырлайды.

ti.Зуеаов акынцар айтысын нагына жагынан терт турге беледг: I/ ру KYHn,ecTiri, ру жарысынщ, ру мактанышыныц эдецдер1, 2/бас мшесуге арналган елецдер, 3/ рулардьщ арасындагы жуандык, зор-лык елец1 /6ip руга емншх рудщ ¡гстеген астамдык артыктыгын айтатын елецдер/, 4/ бхл1М галасы^, Мурат пен йылкышныц айтысы осылардьщ алгашкы тчрхне жатады. Ekï акын да езх шыккан рудыц мэртебесхн жогары коюга тырысацы.

Мурат 1863 жылы Бала Оразбен, 1868 зкылы Жаскелецмен айтыса-ды. Екеухн де жецген. КеЙ1щрек Шантолымен, Тыншгыгспен, 1з1м Шайырмен айтысып басым tyckëh.

Мурат адыннщ айтыста^кн саралай келе шнадай жейттерге кез жетк1зуге болады.

Бхргншщен, «эгарыда айтылган айтыстардыц берхнде де Мурат жецхлмеген. Бала Оразбен айтысы аякталмай калган. Еас вданнь'ц баоыидау тусгп бара зштканын байкаган ауыл аксакалдары сез сайы-сын орта жолдан V3in тастаган. Ал калган айтыстарда Мурат анык кецген. Соидай-ак, алты эйтыстщ 6apiH де Мураттыц ез1 аяктайды. Эдетте сез кагыстырганда мерей1 устеи болган кецхмпаздщ айтыс-ты корытындылайтыны ез-ез1нен tycihîktî.

Екхншхден, Мураттыц кафсыластаркнан басым TïceTiH ce6e6i -рулардыц шея1ресхне, ел мен жердщ тарихына ете sstïk болгал. Ыуныц 6apiH оньщ зердесхне куйган Царатокай Ьсет би екет жога-рыда айтылды.

Мураттыц айтыскер акын реТ1НдеГ1 vmiHrai 6ip epeKmeniri -уытты езхл мен аир мыскылга, сынап-мхнеуге шеберлхгх.

Мурат акын осындай еректел1ктер1нщ аркасында айтыста кне-Mi басым TYcTi. Сез сайысын тамашалаган кауьш, жецхсН Муратка 6epin отырган. Халык кал]анда эд1л терешх. Эйткет ."айтыста ясец-

Т.Эуезов М. Эдебиет тарихы. Алматы, 1991, I78-IS2 беттер.

ген мал йй{1ЛГеиищ торзл^ггн лзшалган журтшыльгк, алкалаган элеу-¡¿8Т шэпзтш болгашныц 03Í дуние эта i енер тарихында сирек кеэде-

cqtíh пубилыс"^.

и.ЭуозоБ агзлщар айтысыи erd турге бел in, шнандай сипатта-яа гетссЯщ: "Хагши аг&ндарынкц rtiKTcîyi бойынша, шсындар айтысыныц барля; !тоба сйриу колзм1кз дсрсй, тур-еректзлтне карай okí жгк-кв бзл{пэд{. Буш? öipilraici - туре айтас. Eiciiraici - cvpe ай -тио"2.

iJyca? гЛтастщ eut тур{г:э дэ пэбэр акын болган. Мэселен,

Дпнтоли :?ícSc:i сЯтасцаца öip-6ip вумакпзн цойцмдасш свз жарыс-

Tnçirn, саязлзлид Euzziznimt, йлшптшшен ail ты скал кезде

ycœsta с?.бглл! ttcti "nr.rroTJ cr^i cícniit сззд!рзд1.

" Сущгпсагла ет D37inr,3 L^pa? сзсго EtyfípiKTirii.-:sn, тглге

пзпгзгщ!riггзп оегэязраеи .-зргггпэ Öirren» Ол а1тыс enepim зор

гоуапг^лпдазп шс^л, .~эт{лдгр}п отырган.

Ор галдср^а отетп сЛп.-стсдо соггстпрз ккргггш гюздз Иураттыц

пдаизяу осэ 7*скгнд1г1 Ciînsraoj. •

' tfypsmsi колга глгзп títecTapi£ir;a одзукзэт1п нэсэлелер ара-

г!ц!я..бсЗ rrcpcoTin яаяатага босяса, ол-гг/ртгщ охушаш, когам-

т1пг„'гл1бг1л11д-"тгл! оуга::'"^ оЯлзо ¿ДгшгсЯя*!. Еыр сайы-

алгд косгалатгп croira Ksäitraca c^nir.nj-T-'rj гзпо ßactnia, солар-

¿ci осязя ортасл:а ÖrJtearjcTU бот погзд!. Оэ суларагсн кнтовн

багиряар^у, cTsüTU сдеггдзр^ цзр1п?зу csj^rrj бах».

"ЗДзттщ сЛтастара irss'isiraa кеГггщасу стэЬщз- кзледЬ

ЦсЛп гогщарл!, г.сП'-'ра r,on:;~îr.~?. Qaitiiu соца сйпн

со ген паяггЯ салагу. ДсГлп еДгло Сорта, г:оЗ{пэ оз{лдосу, кал-

сщдасу, пШрлзсу рэ^идзг! .-чапогтар. l^çrœsn сЯгескандардыц

Öipan'J еЛтыстщ осы Öip галкдеп ?тр{м уйатдап сшщтн' деп

I.EspaiÖeen Р. Кэусор булэд. Arram, IS3S, Об-бэт. Й.Эуезов ЕЗ. Эр галдар оЛлвры. Алката, 1959, 325-бет. Э.СтЗЬпзэлаов X. XIX гасыр одсбпет!. Алгати, 1992 , 213-бет.

маэды Х.СУй1ншэлиев. Аццнныц азо-калжыцга шеберл1Г1 кайымдасу 7лг1схндег1 айтыстарынан айкьш кер1нед1. Бэсекелес1Н теменшек-тетш, тукыртып отыру?"акындар вйтысыныц ежелг! дэстур1меи еэ1Н кетермелей, карсы акынды допрейте сейлеу"*, бас кпнесу - жыр жУйрхктерппц оцтайлы едхстершщ бГрг. Бул тесгл кратка да тан.

Мурат айтыстарыныц табигаты ерекше суырыпсалма каб1лзтшен, аяк астынан сез табатын уткырлнгымен, терец б1лхкт1Л1Г1мен, ак-ындык парасаттылыгымен багаланады.

Акынныц бгркатер шыгармалары Мгцгыстауга коныс аударуына бейланысты дуниеге келген. Халел Досмухамедулы "Сарыарка" тол-гауыныц туу тарихын былайша балндайды: "Н,ояннан соц б1р улкен тойда казактыц едетгнше той бастеу колы Mypaттiкi екен. Адайдыц арасында кацгырган жалгаз уй келхмсекке жол бермейкпз, ез1м1э бастап, той бастарды ез1м1э алашз деген сез болыпты. Соган ыза-ланып, яиылган кептщ 1Ш1Нде гурып Мурат осы "Сарыарканы" коя бершт1. Айтып болган соц ацайдыц ансакалдары сеэ1не риза болып, той бастатпай, бэйгес1Н бер1гт-м1с. Бул елец 1880 жылы айтыл-ган"*%

Мурат бул толгауында тутан жер1не сагынышын, елге деген ма-хаббатын, ата-коныстьщ кад^р-касиетгн жыр тхлгмен шебер жеткгэе-Д1. "Сарыаркада" ацыкньщ касяык шагы, жхгчт^к деуренх де есер-Л1 суреттелген:

Тайсойган, Орал бойы журген жерхм, • Цызыгын дэулетхнщ б1лген жер1м. Ат мгшл, мырзалардан нар жетэлеп, Цызылын еуестхкке киген жер!м. Кигаш кас, оймак ауыэ, бал тамакты Кунхнде асаулыктьщ суйген жерхм.

1.Сыдиков К- Акын-жыраулар. Алматы, 1974, 121-бет. ¿.Досмухамедулы X. Алаыан. 3991, 113-бет.

- II -

Мураттьщ "Крз" деген елец1 Атырау 9Ц1р1НдеГ1 кенекез карт-тардыц айтуынша адай кыэыныц узатылу тойына арналган кврхнедь Ал "Ьлпне казганы" деген хат турЫдегх 0лецд1 ыаэиунына харап Мецгыстауда дуниеге келген шьгариаларыньц катаркта жаткиэуга болвды. Акын елге деген сагыньшын ауылда калган аэаматтарга ел-ециен сэлеи жолдау аркыли жеткгзеди

Мурат ахынныц дагармвшылык ешрбвянын айшыктай тусетш иу-раларынщ бтрсыпырасы - би-болыстарга айткан арнау елецдерг мен ииын-тойдагы жырлеры. Бул елецдерден акынньщ ишез-кулкы, ескен ортасы, екпр сурген кеэец1 жайында мол ыэлхметтер ялуга болады. блецдердщ денг ез1Н1ц туып-ескен жер1Н1н азаыаттарына арналган.

Акынньщ Байбакты Гумар К^зыуглына, Турабай болыска, Бегалы-га, Айжарыкка, Цожа болыска, Боранбайга вйтквн елецдер1 б1р тек-тес туынлрла'р, Тек Гумар Кягыуглына айтканы гана мадак елец. Калгандары би-болыстарды сынап-м1неп, кекет1п-мукаткан сыкак тур-хндег! жырлар. Бул шыгармалер Мураттыц иыскыл иен ежуага ете ше-бер екентн вйгактайды.

Мураттыц шыгариашылык еитрбаянын акын жайындагы естелштер де толыктыра туседи Эсгресе Мурын жыраудая жазып алынган есте-лгктер жьр жУйр!Г1 женгнде иол ыэлгиет бередг.

Мурат Мецкеули 1906 жылы Атырау облысыныц Индер ауданында-гы 9рЛ1К вуылында 63 жасында хайтыс болген.

Акынныц шыгврмашылык ешрг цогаыдагы кайшылыктармен тыгаэ байланысты. Отарлау саясатыныц етек алуы, хвлыхтьц басына тус-кен цайгь-кас1рвт акынныц шыгариашылыгына эсер етть Айналасын-да болып жаткан еэгергстерден ой туйген акын ешр кубылыстарын езгнше топшылвцы.

Мураттьщ якындык гуыыры кяйшылыхка толы курделт кввецде е>

yhîн таныткандыгымен, ез елхшц кайраткер ули болгандыгымен, казак адебиетШц тарихында удкен орни бар сдан ретхнде палг&и-дыгыыен багаланади.

Екхнпп тарау: "М^Еаттщ_§5ын|щд_щебещ1Г1". Бул тароуда Мураттыц акындыц болмысы, уйренген ызктебх, толгау-кырларынщ ерекшел1кгер1, елецдергищ курылысы, фалософлялык, педатогнкал-ык, эстетикалык кезкарастарцн шрмеи туйшдеу i кэне окна поэзия-сына тен баска да каснеттер Еонхнде айтилоды.

Мурат жыраулык дэстурц1 Cepiic устамганына цариластан бхэ ош акындар тобына наткыэашз. Ониц бойшщагы енвр шрауларга до, акындарга да тан. Еыраулар сек1ЛД1 халвдгщ басыщаги хол-схуал-ды аркау erin агыл-тегхд шр тегедх, акын болып, кУИделп£Т1 ешр-дщ куй in де толгайду.

Акыншц елецдер} эсерлх тецеулерге, образды сездерге толы. Философиялык ой-толгещар коптеп ущырасады. Ууратщ г.уыршсалма акын болгвндыгын ескерсек, окщ саз eîiepiiiin сии мэнхидехЧ сзбе-pi екен1не кез шткхзеыхз.

Мураттыц еднннщ Ee6epflirin сан-пакты чганшпаи хлыгаруалори-нщ 6ipi - "Ym циян". Бул огпрзцлдщты епдерелегел, одантщ оз когамына незкарасын бейиелеген поэма. "Bip есептен "Yn цшшди" поэма дегеннеи repi, ышидвд толгоу сснаса да боягандвй. 8йткон1 бул шгарыаца белгхдх спае® ¡кок.ста ыекеп, кер-кошс ceitiafli 6ip TYRip еБектхыэселен} шшди да, соиы} тец1рег1нде бвр ойын акт ара отырып, акын 6ipece еткендеГ1 казак euipiii есхне етс1ред{ сал еыхрдщ "утымца" какта£ын acipeflen кырлайды, 6ipece еэ зама ныныц усютсыэ кактасын тер1п,соларды тугыэган себептерд1 тяппа; болса, тагы 6ip сэтте болаиакка кез Ki6epin, eaïHœe тогипылаулар жасайды"^ дейдх Ы.Дтйсенблев.

ЬДуйсенбаев Ы, Гесырлвр сырь. Алматы. 1970. 73-74 беттер.

- 13 -

Атсын бул кыгариасында хэлндтиц басына тускен ауырлплгиют, елдщ болапагына тенген каугп-катердщ туп—tspkíhíh жир тШмен баяндап, кэша oil толгайды:

Ед1лд1 тартып MFami -Етекке долды салганы, Иайь^ты тартып алгшш -Пагага колды салгаяы. Ойылду тартии алганы -Ойдагысы болгаш. Бул Еыгориа лгагаря децгейге кетер}лген адындык шеберл1кт1 кврсетедг. Цогамга козпарас, кэкейтест1 ойлар, батыл болжамдар пир Trinen орглгеи. "Уи диян" дзстурл: жыраулык поэзияныц улг1-citsen гырлсиги!. Толгоудон Ногайлы дэуipi жырларыныц сарыны да вйгщн баЛкалоды.

"Уш яиян" толгауи еде!и тецеулерге, айпъщты метафораларга тоги. Апуигьц ?}лге отс песенц1Г1, бейнея1 создердх колдануга neöepfliri толгауга ерекпе эр бередь

Таэдрыбы яагынан "Ya диянкзн" 6epin ундесетш "Сарыарка" толгауи да Мураттец адынднд цуатан, коргсеи сездщ хас metíepi eitenin аЯдыидагал сыгвриа. Ата-дошстьзц яад1р-каснетгнен айыры-лып, отарлаусилардпц талауына тускенine налыган акын езг туып-оскен далекщ iteceri kyhin сйгншшпен еске алады. Елдщ дэулет! тасып, кут-берекеге кеиелгеи кеэ1Н иынайы суреттейдЬ

Иурат осындай суттей уйып отырган елдт булдхрген жер отар-лаушы жендеттердщ пигылин co3in УдеВе кошкендерд1 санамалап от-ырып жырлайды. Казтугаинен, Асон Иайгыдан басталатын ауа кешу сэрынына ун посады. "Уш циянда" отарлаушыларга мойын усынгаси келмеген ершл рух басыы болса, "Сарыаркадая" "кудай салды, мен кендгм" дегендей кенбгстхк, шараоызлук айкын сеэгледг.

- 14 -

"Сарыарка" толгауы да "Yin киян" сиякты белгШ 6ip сюжетке курылмаган, алеуые'тк ыаселелерд1 жырлаган шыгарыа. Отаршылдык саясатты айыптаган Мураттыц ацындык api азаматтык кезкарасы, ел алдындагы перзенттхк парызы "Сарыаркада" толык «epiHic тапкан.

Атаконысты тастал, удере квшкен бурынгы бабалар мен батыр-ларды еске алып, "соларга пана болыаган бул коныс eндi кшге опа беред1?" деген тужырымга токталган Ыурат тыгырыктан шигудыц жол-дарын да ез1нше болжайды.

Он 6ip буынды кара елец ул^хсшен шыгарылган "Сарыарка" толгауы - Ыураттын акындык табигатын терец таныткан шыгармаларыныц 6ipi. CeHi мен сэулетг кел1скен казак аулыныц жарасымды кершхс-TepiH акын ез1нхц шурайлы api бай тШмен есерлх суреггейдйБул жагынан алганда "Сарыарка" эстетикалык-танымдых сипаты бар туын-ды.

"Сарыаркада" сагыныш пен муц катар ероген. Атаыекеннщ сан-салтанаты кел^кен бурынгы K9piHÍctepiH Kaöipri ауыр ахуалмен салыстыру аркылы акын эз1нше ой туйедх. Мундай ншандар "Уш киян-да" да бар. BipaK, онда кудер Уэуден repi Умхттену басым болса, "Сарыаркада" вткен кызык двуреннщ оралмасыя мойындап, тек кат сагыныш cesiMÏHe берхлу ай'кын ацгарылады.

Мураттыц акындык куатын, шеберлгпн эр кырынвн таныгатын шыгармалары - оныц жырлары. Акынныц "К,азтуган", "Карасай-Кази", "Шэлгеэ" жырлары Мурат мурасыныц хшгндегг шоктыгы бигк дуниелер болып санвлады. Бул тек акындык енер, арынды шабыт кана eMÍpre акелген туынлрлар емес, Мураттыц ел мен жердщ тарихын, Цазтуган, Шалкихз жыраулар, Карасай^ази батырлар жайында кеп б1лгешцг1-Hirç жем1С1. "Цазтуган" зкырына Цазтуган елецдер1н1ц араласып жа-туы да осыньц айгагы. Бул "Шедгез" жырына да тан.

Ken нускада зкырланган "Карасай-Кази" жыры Муратка да тиес!^-

-•15 -

Л1. Ед1гентц урпактары - Нарасай мен Цази жайындп Hypneñic Байгонин, Дашаган Курж{манулы, Добыляш акын, Мурын Сецггрбекулы, Хзйролла Имянгапиев, Айса Байтэбынов, Наурызбек Рахманкулов, СеЙ1Т жырау, Нуртугэн Кешкегулов жене баскалар жырлаган.

Мураттыц "Карасяй-Цази" жыры - ерлгк пен батырлыкты, ха.лык-тыц жауынгерлш касиеттерш дерп1тейт1н шыгарма. КаЪармпндык эпос урпакты ел мен жердг коргауга, батылдыкка ундейдь Жырдагы Орактыц, Карасей мен К^азилщ, Ер Таргынныц бейнелерг акынныц ше-бер сомдаганыныц аркасында epi батыр, epi вкылды тулгалар дэре-secíHe кетер1лген.

"Дарасай-Казн" тек ерл1К пен батырлыкты УЛГ1 eTin кана кой-май, адамгершхлгк касиеттердх жогары устауга, ел коргаган ерлер-дщ халкы суйген кпнез-кульщтзрынан Уйренуге шакыратын шыгарма.

Мурат eKi адамныц ецггмелесух немесе жеке адамныц сез1 тур-хнде жыр толгап, эпостыц ажарын аша туседь Мэселен, Орактыц ба-тырлык тулгасын лосыныц, ейелхшц, шешесшщ зар-ыуцы аркылы • сомдайды.

TinTi, акын Оракты кастэндыдпен елтгрген Алшы, Смайыл, То-баящтардыц аузынан мойындау сез1Н айткызуы аркылы батырдыц жау-ынгерЛ1К api адамгершхлгк касиеттерхн биштете туседь

Мурат езге кейгпкерлердщ толгадыстары аркылы жыр басталы-сымен-ак кяэа твбатын, епщандай шайкаска катысканы суреттелмей-tíh Орактыц керкем обраэын жасап шыккан. Карасай мен Каэидай ер-журек api isri ниеттх улаядардыц тек кана осындай экеден жара-латындыгына сендхредь

"Карасай-Казида" киял-гажайып ертегхлещндегщей мифология-лык элементтер де колданылады. Мэселен, Карасай жауга аттаябак ниетпен кабан кулак кара аттьщ мойнына курык сэлган кезде аргы-мак адамша tíл каталр. ^алмакка карсы шайкан ^арасай астындагы

-16 -

кек буйра атпен сейлеседх, Царасай мен Цази наумэн вайкасып, шаршап-шалдыгьш, уйыктап кап ганда Орактыц аруагы керден кыгып келхп екеугн оятып ибередь

Акынныц келемд1 шгармаларан, ягии кыр-дастшщарын зердалей келе мынандай тузкырымдар касауга болада.

Бхр1нш1цен,'Ь!ураттыц яшр-дастандары хйлшстщ огнен! иен 6у-Г1НГ1С1Н, бурынгы батырлар кви бевгШ адаьщарсу дэрЫтеп «олгау-га нагхзделген. Нураттыц кеЯ1Пкерлзр1 - туген топырадтыц перзант-

тер1, кырлаган такырыби - казак долаозшц, атачэкеш^ц кацхр-

• » ■

Касиет1 мзн зар-иуцы. ,

Екпшпден, акын шгардол&да техшешаи, сеглрасх-

мен езектео. Нуратгыц плряар^п ог^ги; к!ей слкастоЯ еппр олец - , дерге тэнтг болып кона ярГшзйдр, слет ен!р сурген еяясвЬ; батир-

лары иен билерх, г-зр-су еттара ссшндег} цероктерге даигади.

• • ' - '

Уш1шхдеи, бул сшчщдояар Нураттщ кец сор гааь'ста

акын екендШн баГи;атс1,у. Ик;поо сараулср изл цулдуя игс^ларэд дэстурхн баргк устенпш хар-^олгаулара орассн сор псбхяг-

Т1Н1Ц йеы1сЬ

ТертпшЦзн, бул сигор^адард^ гхл! сге квркск, АИ^-ты еулер, эсерл! ызтафорадар, турапты сэз т ростер}, надул создзр Мурат иырларшон коптзп услраспгу. О^эц орзедарц, бспидеу од^-тер1 сан турлЬ

%ратткц акындцг, боя^аа ездвзд кардан тшешташ сагаруа-лары-онщ терка сшхатаидаш тгвулари. "Топка тускендагх тол -гауи", "Жалганш фзга кплтща", "Зттец б!р кош цукке-оЯ" дэп аталатьш толгауларшда Б№ ешрдэгх кубаластаргв, ейналасшща болып каткан вэгер1стерге езхн^з бага берадЬ

Казак журтыныц ыкылым эаманион кошлтаскан салт>-цэстур1, казак аулыныц сэн-салтаната, ко зон далесындаги пызакты тхриЫк-акын толгауларыныц алтын аркеуы. 6лхм мен емхр, егкен кун мзн

- 17 -

келошек, жаксы мен жамал, дос пен душпэн орясындагы каганас Мурат .тырларынца озгеие icepinic табады. Ацынныц керкем toi, келел1 ойлары, 6epiK логикасы толгоул'арын &пк сатыга кетерген.

Мурат толгоуларыннц онгртецдiri, оныц ксц аукымды хальктык мзселелерд! iterepin, кайраткерлп« тургыдад философиялык ой-ту-жнрындвр жасауинда. Bip гасырга жуык уакыттыц Gai акынныц ,тыр-нен туйшдеген кагидалариныц нэн-магынасын эзгерте алгал reorç.

Акын елецдерх негхзшея II буыннан жене 7-8 буын араласып келет1Н зЫр агылынан куралады. Мураттыц "Сарыарка" толгауы, Жыл-кншшен, Яантолимен, Тыныштыцпен аИтыстары,"Байулы Бай б акты Гу-мар Цазыуглына, Бегалыга, Турабай болыска, окудан кайткал siriT-ке эйткан елецдерх II буыннан куралса, "Уш киян", "Эттец 6ip Капы дуние-ай", "Топка тускендегг толгауы", "Дазтугал", "Шэлгез", "Карвсай-Кази" гшрлары, 1зхм Шайырмен, Бала Оразбен, Каскелец-мен айтыстары, т. б. кэптеген елецдерг 7-8 буыннан турады.

Мурат олецдерхнен ассонанс немесе аллитерация турхндеН жол-дарды кептеп укырастыруга и'олады. Акын дыбыс ундестггпю ерекше мэн беретïh esenri дэстурден айнымайды. Жыраулар шыгаргдашлыгы-нан кэп уйренген Мураттыц поззиясын бул кэркемдп? ед1стер барын-ша айшыктай тусед1:

Жылы кылып сейлей™, Жазгы жeлдiц лебхндей Анык кылып сейлейхн, Ак тецгенгц мерtидей Шалыктатып сейлейш, Айдынныц шалкар колiидей

/"Топка тускендег! толгауы"/.

Мураттыц акындык шыгармашылыгына eai елецдерхн жаттап ал-ып KeftiHri урпакка жетк1эген Махамбеттщ ькпалы . мол. Жеуынгер акыннЫц ерщл рухы, кайсар мгнез!, алмастай еткхр Tifli Муратка

катты асер еткен. Соныыен, ахынньщ уйренген «erieri мектебх -Ногайлы дэу!р1нен бастау алатын жыраулык дастур болса, eniHini-ден, нар алган тахы 6ip булагы - осы Махамбет поэзиясы болып та-былады.

Махамбеттхц батырлыгы иен акынцык дацкына бас иген Мурат кептеген шыгармаларын оныц влецдершщ улг хешей шыгарган. Ггп-tí Муратган Ыахамбеттщ туйдек-туйдек елец жолдарьш да ушырагу-га болады.

Мурат елецдер! бейнелеп, туспалдал айтудыц, келхст: сурет-теуд1ц тамаша улхчлерш керсете б1лгендьг1ыен кунды. Кестелх олец орамдары мен улагатты ойлардыц яьмдаса байланысуы акын шы-гармаларыныц поктыгын бихктете тусед1. Ахындых енерд1ч тулгалы екШ Мурат казак эдебнетхне бхркатар жацалык екелдь

Шыгармаларын хай кырынан алып талдасах та Мурат Ывцкеулыныц акындык шеберлхН, даралыгы, ерекшелхктерх айкын керхнедх.

КОРЫТЫВДЫ. Мурат Мецкеулыниц тарихи тулгасы, акындык ерек-menÍKTepi жайында 6ipxaTap тужырыидар жасауга болады.

Мурат акын ез1нщ алдынцагы ахындар сиякты бУТ1Ндей 6ip халыхтыц твгдыры отарлаушыларцыц ойранына тал болган сатте ел-журтына сез арнады. За® заыанныд зобалвцын ез1нше туйс1ндх, пай-ымдаулары да еэгеше болды.

Акын es айналасында болып жатхан окигаларды тез ацгарыл, халыхха TöHin турган xayin-xaïepx;i алдымен севхндх. Халыхты сер-хплтуге, ектеышдкке харсы ер квуденх тосуга ундейдх. Ол тек сыртта жаудыц tereyipiiuji termiciH рана жырларына архау e*in хоймайды. Ел imim;eri озбырларцы да уытты тхлмен шенейдх. Мурат 68Î 6MÍp сурген заманга, келешекке влацдады. Сондай-ах акын жас урпактыц тагдыры туралы да терец ой толгайды. Оларды жаксы-дан YMpeHin, жаманнвн жиретп, зиянлр адеттерден аулак болуга,

- 19 - •

халыктык дастурлердг сактауга шакырды.

Мурат ец алдымен елдщ муцын жоктаг&н кайраткер акын, Зар заманныц шындыгы, когамньщ бетпердесиэ нагыз сипаты акын ел-ецдершен айкын кэршедь

Цазак халданыц айтыс оперев де Мурат акын кеп улес посты. Табан астында'суырып салып айтысып, бэсекелестер1Н бет каратпай жецген ол айтысты тур-сипат жагынан да дамытушы болып табылада. Мурат жыр сайысында кайымдасып айтысу тэс1лш кебIрек колданды. Ел мен жердщ тарихына жетгк болуы, эжуа мен калжыцга ете шебер-лгг1, тапкырлыгы адынныц аЛтыскерлтк енерш жогары дэрежеге К9-терд1. Оцтайлы сэттх ацдып карсыласын сезден сурхндхру, рулар шеж1рес1нен сауал койып мудгрту, басекелесшщ елец жолдарыныц 1Э1мен жауап кайтару - мше, Мураттыц айтыста колданган тэс1лде-рг осылар.

Акынныц суырыпсалмалык енерх тек оныц айтыстарын камтып капа койыайдр. Эр турл1 тойларды бастауы, бетвшарлары, би-болыстар-ды мадактал немесе сынап-мшеп айткан елецдерг табан астында шы-гарылган. Тштг толгаулары мен жырлары да импрОвизаторлыктыц же-М1сх болуы гажап емес.

Муратты апикалык жырларцы шаршаыай-талмай узак уакыт бойы айтатын майталман жыршы ретхнде де таяуымыз керек. Ол Ногайлы дэугршщ алтын казынасы - "Кырымныц кырык батыры" жыр циклш кеЙ1НГ1 урпакка жетк^згендерщц бгр! болып саналады. Мураттыц ез1нд1к орындаушылык тэсгл!, жыр уйрету ад1С1 болган..Эрбхр жыр-га ез ерн?г1н салып, эрленцхре тускен. "Дарасай-Дази" жырыныц Мурат жырлаган нускасыньщ взгеше турге ен1П, баска нускаларын-ан едеугр ерекшелену1 осыныц айгагы.

%рат позэиясына тан касиеттердщ бгр1 - курдел1 филосо-фиялык толгамдардьщ орын алуы. 9зх емхр сУрген алеумегпк орта-дагы кубылыстардан туйгён ойларын астарлы кагидалар немесе на-

-копий сез туртнде хыриен кестелеп, иаганасы тере^, иенг зор ту-

киршдар касайды.

Мурат шыгармьлвры казак едебиетт тарихында удкен opjn влацы. Ол зар задан акындарыныц imiHen еззндтк багыт-багдар-шен, esiiie тен унгыеи, елевдещндег! ернек-айшыцтарыыен дараианьш, вкындык внерд1 бнпс сатыга квтерген.

РЕЗЮМЕ

Диссертационная работа на соискание ученой степени кандидата филологических наук "Литературное наследие Мурата Ыонкеулы" посвящена всестороннему изучению и Глубокоцу анализу еизни u творчества поэта, раскрывает еце одно белое пятно в истории литературы. Приоткрывает завесу целого исторического периода, когда широкому читатели была недоступны произведет:« выдающихся личностей. Диссертация конкретизирует биографические данные поэта, подробно излагает истории создания произведений, раскрывает их художественные особенности.

Творческая биография Мурата Ыонкеулы изучена во взаимосвязи со слокиввшыися общественными огкоЕенияыи, конкретными историческими событиями и личностями того вреиени. Предлоге]® оригинальные и глубоко обоснойанные суацешя о его поэзии, таланте, художественной уровне произведений: богатстве явыка и поэтической школы. По своецу переосмыслены и философские размышления поэта.

В диссертации дана оценка творчества Ыурата-акына с позиции новых подходов и видений, раскрыта историческая сущность Близки, в котором кил н творил поэт.

- 21 -S 1J.I1 M A R.Y

Thé thesis entitled "literary legacy of Murat Monke uly" is devoted to the detailed analysis and investigation, of the life and creative activity of the poet. It reveales One more white spot in the history of literature, opens slightly the curtain of the entire historical period, when the works of the distinguished personalities were inaccessibly to the readers. The concrete expressions to "biographical data of the poet hasrabeen given in the dissertation. The author states in details the history of the works* creation.

The creative biograhpy of Murat ilonkeuly is investigated in correlation with existing social relations, concrete historical events and personalities of that period. Original and vyell-groun-ded judgements about hia poetiy, talent, artistic level of the works are suggested by the autor of the dissertation. The new approach is given in philosophical reflections of the poet •

In the thesis the creative activity of Murat akyn is appreciated from the new viewpoint and vision^ The historical essence of the time in which the pbet.worked and created are revealed.

. Диссертация ¡дарыбы бойынша мынадай ёцбектер жарык кврдт:

I.Мурат Мецкеулы. Гыльши-едеби эерттеу. Алматн, Крамдс-Пресс, 1993.

¿.Мурат акын. Анэ тШ. II маусым. 1992.

3.Ел мен жерцщ жокшысы. Зерде. 1992, (М.

4.Акынны^,-ун1 -. халыктщ муцы. Казак Т1Л1 мен эдебиетЬ 1992. №7-9. '

- 22 - *

5.Мурат акыннщ тойбастары. Казак ты! иен едебнеть 1992.

№10-12.

6.Мураттану иураты. Иулцыз. 1993, ¡И.

7Л{урат акыннъщ педагогиквлык кезкарастары. Казахстан ыекте-бь 1993. Ш.

8. Мураттыц ыуцды бейлесх. 1ас аяаш. 1993. I ыаусыы..

9.Байтактан озып байге алгаи. Еас алаш. 1993, 28 твиыз.

Ю.Меи каугп еткеинен айтаиъш.* Егеыен Кааакстаи, 1993. I кыркуйек. '.

П.Далаиьв( дархан жыршсы. Шалкар. 1993. 24 кыркуйек.

12.Зар заианныц эацгары. Даяац эдебиеть 1990, 24 кыркуйек.

13.Акын кыры - елыуцы. Акикат. 1993, №12.

22.11,93 тылы баспага цол цойылды. 1Нш1ы1б0х84^16.Баспаханальщ цвг&з №2.0фсетт1к б&сылым. Шартты баспа табагы 1,27.Шартты болу тацбасы 1,44Есепт1 баспа табагы 0»08. Таралымы 100^ дана. • : Тапоырыс 61? . 1л'.'- : '

^¡¡^РАГан.Баспахананин^ыекен-жайы: 480096,, Алматы цаласы, -

Богенбай батыр атындагы кешз,221 уП. : . ,