автореферат диссертации по искусствоведению, специальность ВАК РФ 17.00.08
диссертация на тему: М.Э. Расулзаде и культура Азербайджана

Полный текст автореферата диссертации по теме "М.Э. Расулзаде и культура Азербайджана"

АЗЭРБА.ГЧАН РЕСПУБЛИКАСЫ ТЭЬСИЛ НАЗИРЛИШ

АЗЭРБА.1ЧАН девлэт МЭДЭШШЭТ ВЭ ИНЧЭСЭНВТ _^НИВЕРСИТЕТИ_

'А^ Эл]азмасы ¡гугугунда

да

МУБАРИЗ АСЛАН ОГЛУ СУЛЕЖАНОВ

М.Э.РЭСУЛЗАДЭ ВЭ АЗЭРБАТЧАН МЭДЭШШЭТИ

17. 00. 08 - Мэдэнизрт тарихи вэ нозаридоэси

Сэнэтшунаслыг намизэди алимлик дэрэчэси алмаг учун тэгдим едилмиш диссертаацанын

АВТОРЕФЕРАТЫ

БАКЫ - 2000

Иш Aзэpбajчaн Девлэт Мэдэнщэт вэ Инчэсэнэт Уни-верситетинин Мэдени^эг тарихи вэ Нэзэрщэси кафед-расында ]еринэ ^етирилмишдир.

Елми рэьбэр:

фэлсэфэ елмлври намизэди, профессор Рэфиг Зэка Чэфэр Хэндан оглу

Рэсми охшонентлэр:

Азэрба]чан Республикасы ЕА-нын ьэгиги узву,

филолокзуа елмлэри доктору, профессор К.А.Талыбзадэ

тарих елмлэри намизэди, профессор Ш.А.Ьусе^ов

Апарычы муэссисэ:

Азэрба]чан Девлэт Педагожи Университета

Мудафиэ " ил тарихдэ саат "/^^да

Азэрба]чан Девлэт Мэдэниуэт вэ Инчэсэнэт Университе-тинин Н054.14.01 ихтисаслашдырылмыш шурасында кечи-рилэчэкдир

Унван: Бакы - 370065, Иншаатчылар проспекта, 9.

Диссертасща илэ Азэрба]чан Девлэт Мэдэшэдэт вэ Инчэсэнэт Университетинин китабханасында таныш олмаг олар.

Автореферат ««Г« _2000-чи ил тарихдэ

кендэрилмишдир.

Ихтисаслашдырылмыш шуранын елми катиби,

сэнэтшунаслыг намизэди:

Л.Ч.АХУНДОВА

ШПИН УМУМИ сэчшлэси

Мввзунун актуатлыгы. Тарихимгои умумтурк тарихивдэн, мэ-дэницзтимизи муштэрак умумшэрг мэдэгащеггандэн, мэ'нэвицаты-мызы ислами дэЗэрлэрдэн гопармаг, ajpы салмаг, билэрэкдэн хал-гымыза Зад руьларьш тэблига васитасила тэ'сир етмэк душунулмуш ауасэтлэрин мэгсэди олмущцур. Турк халгаарыны бир-бириндэн тэчрвд етмэк, онларын девлэтчилик вэ мэдэнидат тарихинин гэдим кеклэрини данмаг, тарихи ьашгэтлэри тэьриф етмэк, ичтимаи фикирдэ бу халшарьш гэдимлндинин меькэмлэнмэсинэ имкан вермэмэк Совет идеолоюдасьпаш да башлыча чэьэтлэриндэн иди. Бу вэ За дикар мухталиф сэбэблэр суб]ектив муяаыпалэр эсасьпща мэдэгоэдэт тарихинин эн муьум мзршгаяэринш, мэгамларынъш гаранлыг гаддыгы халшардан бири дэ Азэрба]чан турклоридпр.

Азэрба]чанын демокрапуа вэ истишашщэт ]сшуцда инамла ад-дымладыш бир деврда вахтилэ душман дамгасы вурулмуш М.Э.Рэ-сулзадэ, Э.Ьусе]гоадэ, Э.Агаошу, Э.Топчубашов, Ч.Ьачыбэ]ли, М.Б.Мэммэдзадэ, Э.Чэфзрошу, ЭЛурдсевар кими зи]алылара мара-ган аргмасы да мэьз бунунла башыдыр. Бу мэ'нада Азэрба]чан милли гуртупуш ьэрэкатынын идеологу вэ лвдери, Аз^эба]чан Халг Чумьурицэтинин (1918-1920) Зарадычыларывдан бири, керкэмли ич-тимаи-адаси вэ довлэт хадими, исте'дадяы алим, журналист, публи-сисг, тангвдчи, тадгигатчы, тэрчумачи, эдэбицатшунас вэ мадэницат-шунас МЭ.Рэсупзадэнш мэдэтщэт тарихимиздаки хвдматлэрини тэдгаг едиб узэ чыхармаг, Азэрба]чан мэдэниЦагги илэ бапгы эсэр-лэр1ши тадгиг едиб араищырмаг хусуси эьэмии'ат дашьдыр.

М.Э.Рэсулзадэнин вэ онун силаьдашларынын адлары, ьа]ат вэ фэалицэтлэри миллэтимизин дирчалиши, халгымызьш сщаси шуу-рунун вэ мэдэницэтинин инкишафы тарихинэ гызыл ьэрфлэрлэ Зазылмышдыр. М.Э.Рэсулзадэ XX эсрин авваллэриндэ Азэрба]чан милли гуртулуш ьэрэкатынын керкэмли нума]эндалэриндэн вэ шэхси]]'этлэриндэн бири, Азэрба]чан мустэтшпци вэ суверенли]и угрувда апарылан мубаргоанин ]орулмаз мучаьиди олмушдур.

М.Э.Рэсулзадэ ирсинин е]рэнилмэси вэ тэдгиги ьэм тарихими-зин гаранлыг гатларынын, мэдэницэгимшин узун иллэр халгдан кизлин сахланылмыш тэрэфлэринин о]рэнилмаси, ьэм дэ Азэрба]-чаньш букунку мустэпшддинин, истиглали]]"этинин горунмасы вэ зашадылмасы бахымындан эьэмицэтлидир. Лакин М.Э.Рэсулзадэнин Азэрба]чан мэдэницэт тарихиндэки ]ершш муэцэнланщирмэ-дэн, онун ичтимаи-си]аси, мэдэни фэали]]5ггини, журналист, пуб-лисист, мэдэницатшунас, тэдгигатчы-алим кими ]арадычылышиы

вЗрэнмэдэн, тэдгиг етмэдэн ону тарихи шэхаедэт олараг бутун jernepu, тэрэфлэри илэ халга танытмаг мумкун де]ил. Ьэтта онун чохшахали фэалицзгини, фапсэфи вэ елми-мэдэни ду*уахерушуну, зашеин ичтимаи-ицаси ирсини, елми-нэзэри бахышларыны ьэртэ-рэфли, там вэ системли шэкилдэ е]рэнмэдэн Азэрба]чан тарихи-нин вэ мэдэницэтинин XX эсрин биринчи japbicbi учун, хусусилэ Чумьурицэтэгэдэрки деврунун ьэгиги мэнзэрэсини вермэк вэ об-jeKTHB олараг арашдырмаг мумкун олмаз.

Мввзунун тэдгиг гарихи. М.Э.Рэсугсзадэнин ичтимаи-свдаси, эдэби-бэдии, мэдэни-елми ^арадычылыга ьалэ Ч умьури])этзгед зрки доврдэн ôanwajapar диггэт мэркэзиндэ олмушдур. Мухталиф вахт-ларда Аззрба]чанда 1.В.Чэмэнзэминли, Э.Ьусе]нзадэ, У.Ьачыбэрв, Н.Нэриманов, Ч.Мэммэдгудузадэ, C.hycejH вэ дикэр ]азычы, алим вэ cnjacn хадимлэр бу ьавда фикир се]лэмишлэр.

Совет деврундэ исэ тэдгагагларьш эсас истигамэти И.В.Ста-лшшн 16 cemjaôp 1923-чу ил тарихли вэ М.Э.Рэсупзадэнин Тур-юфдэ чап олуниуш "A33p6aj4aH Чумьури]]'эти" (1922) эсэри муна-сибэтилэ A39p6aj4aH болшевиклэринэ мэслэьэт кими ]азьшмыш мектубувда костэрилмиш муддэаларла башы олмушдур1.

Бу мэктуб ]азылдыш тарихдэн 6aixuiajapar ССРИ-нин дагыл-масьша гэдэрки довр эрзивдэ совет тарихшунаслыгъшда М.Э.Рэ-сулзадэ, "Мусават" парпфсы вэ Азэрба]чан Чумьурицэти апдьинэ ]азылмыш чилд-чилд ифтираларын мэнбэ|и олмушдур.

Азэрба]чанда М.Э.Рэсулзада ирси jarabi3 1980-чи иллэрин сонларына дотру об]ектив сурэтдэ тэгдим олунмага башланмыш-дыр. М.Эл1уевш1, Н.Нэсибзадэнин, Ч.Ьэсэновун, Б.Нэчэфовун, IILhycejHOByH, Ш.Гурбановун, Э.Рэьимовун, Юатублунун, h.ha-чьцевин, Q.fapajeBHH, Х.Ибраьимлинин, В.Султанльшын вэ б. тэд-гигатчыларьш эсэрлэри М.Э.Рэсулзадэ зарадычылышнын ejparom-мэси истигаметиндэ атылан чидди аддымлар кими пдмэтлэнди-рилмалидир2.

1 Письмо товарища Сталина по поводу реакционной брошюры Мамед Эмин Расулзаде, СПИЬМДА, фонд 456, cnj. 14, сах. ваь. 96 a.; V.Sultanh, Agir yolun yolçusu. Baki, Azarneçr, 1996, s. 16-18.

1 М.Эли]ев.Мэммэд Эмин Ресулзадэ. "Одлар jypjiy", сенцабр 1988, № 17(414); njyn 1990, № 11(466); Н.Нэсибзадэ. Азербазчан Демократии Республикасы.

Бакы, Елм, 1990; A.EanajeB. Азербайджанское - национально - демократическое движение 1917 - 1920 гг. Баку, Элм, 1990; Ч. Ьэсэнов. Азврба]чан бе]налхалг мунасибэтлэр системиндэ (1918-1920). Бакы, Азэрнэшр. 1996; Н.1агублу. Мэммэд Эмин Ресулзадэ. Бакы, Кэнчлик, 1991; Х.Ибраьимли. A3ep6aj4aH cnjacH муьачирэти. Бакы, Елм, 1996; Ш.Ьусе]нов. Мустэгилли-

М.Э.Рэсулзадэ ирсинин Аззрба]чандан кэнарда арашдырылма-сы исэ зэнкингнуи вэ oöjeKTHBjnijH илэ фэршэнир. Бу муаллифлэр ичэрисиндэ М.Б.Мэммэдзадэнин, h.BajKapaHbiH, Э.Чэфэротунун, К.Одэрин,Э.Гарачанын, М.Кэнхэрлинин, ЭЛурдсевэрин, П.Ф.Муь-ленин, T.CBjaTOHOBCKicDffl, С.Зенковскинин, Ф.Казымзадзнин, С.Ь.Тэгизадэнин, Ф.Адэмицэтин, М.Мэликзадэнин, J.ApnjeHjiypyn, Ч.Ьд'этин вэ башгаларынын тэдгигатлары елми дэринлиршэ керэ даьа чох диггэти чэкир3.

М.С.Рэсугсзадэнин мугэддэс вдеалларьшын керчэклэшмэсиндэ, петита ал мэфкурэсинин реаллашмасында тэмал дашы, идеоложи мэнбэ кими пцмэтлэндирдоци милли мэдэшэдэтимизлэ баты japa-дычылыгы зэнкин вэ чохшахалидир. Шубьэсиз ки, бутевлукдэ бу ]арадычыльйын арашдырылмасы, тэдгигат об]екти кими ejpainm-мэси бир диссертасщанын имканы харичивдэдир. Она керэ да тэдгигат ишиндэ эсасэн М.Э.Рэсулзадэ jарадычылытыньпi илк деврлэринин эьатэ олунмасына чэвд едилмишдир. Бу девр ьэм дэ онун ]арадычылыгынын бутовлукдэ ез'рэнилмэси бахымындаи му-ьум бир мэрьалэдир.

Тодгигатын предмета. Тэдтгатын эсас предметини М.Э.Рэ-сулзадэнин Азэрба]чан мэдэни^этинэ, онун тарихинэ вэ нэзэр1одэ-синэ дайр эсэрлэри тэшкил едир. XX эсрин эвваллэриндэ Mepajau едэн ичтимаи-сруаси ьадисэлэр фонунда М.Э.Рэсулзадэнин эдэби-мэдэш! ирсинин бугун тэрэфлэринин ишыппaiщырылмасы исэ тэдпггатьш эсасьшы тэшкил едир. Индауэ гэдэр М.Э.Рэсулзадэнин эсэрлэринин там куллиуатынын нэшринэ кестэрилэн чэьдлэрин

juH чэтин joлy, биз ьара кедирик? Бакы, Азэрнашр, 1996; $.Hüseynov. M.E.Resulzadc ve Azerbaycan Cümhuriyyeti. Ankara, Azerbaycan, sayi: 302, 1996; $.Hüseynov, N.Yaqublu, C.hasenli, B.Vahabzada. Mohammed 9min Ro-sulzadaya qar?i böhtan kampaniyasi arxasmda kimlor durur? (esilsiz uydurmalara cavablar). Baki, 1998.

3 M.V.Mehmetzade. Milli Azerbaycan herekati. Ankara, 1991; N.Baykara. Azerbaycan istiklal mücadilosi tarihi. Istanbul, 1975; A.Caferoglu. Azerbaycan edebiyyati. "Türk dünyasi edebiyyati". Istanbul, 1991; K.Oder. Ömek lider Resulzade. "Azerbaycan", sayi 12 (36), mart, 1955; A.Karaca. Azerbaycanin yakin tarihine kisa bir baki?. Ankara, 1982; A.M.Yurtsever. Emin bey hakkinda bazi hatiralar. "Azerbaycan", sayi 250. 1984; T.Svietochowski. Russian Azerbaijan 1905-1920. Cambrige University, Press, 1985;

S.Zenkovski. Rusiyada Pantürkizm ve Müslümanlik. Istambul, 1983; С.Ь.Тэгизадэ. Ьадисалэрлэ долу hsjaTwn сону. "Сухвн", 1955, №4; Ф.Адэм1щат. Фикри-демокрастуи нчтимаи дер неъзэти-мэшрутицэти Иран. Теьран 1354/1983.

ь^ата кечирилмэмэси сэбэбиндэн онун 1903-1955-чи иллэри эьатэ зэнкин ]арадычылыш нэзэрдэн кечирилмиш, редактору олдугу вэ ]а ]азылар дэрч етдирдоди деври мзтбуат - "Шэрги-Рус", "Иршад", "Ф\]узат", "Тэкамул", 'Молдаш", 'Тэрэгти", "Ирани-нов" (Теьран), "Игбал", "Бэсирэт", "Шалалэ", "Дирилик", "Ачыг сез", "Азэрба> чан" (Бакы), 'Мени Гафгази]а", "Азэри Турк", "Одлу ]урд", 'Турк ]урду", "Билдириш", "Aзэpбajчaн jypд билкиси" (Истанбул), "Ис-тиглал", "Гуртулуш" (Берлин), "Азэрба]чан" (Анкара) вэ с. тэьлил сузкэчиндэн кечирилмищцир.

М.Э.Рэсулзадэнин истэр Азэрба]чанда, истэрсэ дэ муьачирэтдэ ]азмыш олдугу эсэрлэрилэ ]анашы, ьэм дэ билаваситэ онун ]арады-чылыгына тохунулан тэдшгат эсерлэри, монографи]алар, газет вэ журнал мэгалэдэри, хатирэдэр, некрологлар диттзтлэ араш-дырылмьшщыр. Бу мэгсэдлэ Азэрба]чанын вэ Туркмении архив вэ китабханаларындакы мэнбалэр тэдгигата чалб едшшищдир.

Тэдгигатын мэгсэди вэ эсас вэзифэлэри. Диссертасщада М.Э.Рэсулзадэнин мэдэницэт консепощасыны шэртлэндирэн эсас амиллэрин вэ онун апарычы аспектлэринин ачыгаанмасы истига-мэтиндэ гаршьуа гсуулмуш мэгсэд вэ эсас вэзифэлэри ашагыдакы шэкилдэ умумилэшдирмэк олар:

— М.Э.Рэсулзадэнин Азэрба]чан мэдэницэт тарихинин габа-рыг формада чанландырмага чалыщцыга мэгамларыньш маыщэ-тини ачышамаг:

— М.Э.Рэсулзадэни ичгимаи, ауаси, мэдэни ьадисалэрин вэ она гэдэрки фшдар ахынларыньш инкишафьшьш мэнтиш нэтичэси, М.ФАхундзадэ вэ Ь.Б.Зэрдаби илэ башкуан мадэни ьэрэкат вэ Э.Ьусе]нзадэ, Э.Агаоглу, Н.Нэриманов, Н.1усифбэ)ли, Ч.Мэммэд-гулузадэ илэ кучлввдирилэн ауаси ьэрэкатын Зетишдирмеси, бу-тевлукдв исэ Aзэpбajчaн мэдэни мушшнин бэьрэси кими тегдим етмэк.

— М.Э.Рэсулзадэнин мэдэшщэт консепсщасынын формалаш-масьша эьэшщзтли тэ'сир кестэрмиш ичтимаи-ауаси ьадисалэри, фикир чэрэ]анларыны муэ^эн етмэк, билаваситэ керкэмли тарихи шэхси^'этлэрин дущакерушлэриндэн эхз олунан эсас кejфиjjэтлэpи ашкар етмэк.

— Мэдэницэт феноменин М.Э.Рэсулзадэ дун]акврушунун, онун ичтимаи-ауаси бахышлар системинин а]рылмаз тэркиб ьис-сэси кими тэьлилэ чэкмэк.

— Истишал мэфкурэси ишышвда миллэт вэ милли мэд&-ницэтин гаршылышы вэьдэтини муэ^энлэшдирмэк.

— 1арадычылыгында, хусусилэ да XX эсрин эвваллариндэ гызышан дил мубаьисалэриндэ М.Э.Рэсулзадэнин дили шшли варлытын эн давамлы дашьцычысы вэ милли^этин тэ^ининдэ эн муьум бир амил кими дэ]эрлэндмрш1масшш дикэр зщалыла-рымызын мунасибэтлэри фонунда ачьпламаг.

— Турк дил вэ култур бирл)уи иде]асынын давам етдирилмэси бахымындан М.Э.Рэсулзадэнин хидмэтлэрини вэ мевгединн костэрмэк.

Тэдгигатын нозэри-методоложп эсасы. Тэдгигат ишиндэ нэзэрдэн кечирилан проблемлэрлэ башы културоложи фик-рш елми-нэзэри гэнаэтлэриндзн, елэчэ дэ муасир мэдэницэтшу-наслыгын нэзэри]]э вэ тэчрубэсиндэн фа^аланылмышдыр. Проб-лемлэрин арашдырылмасында башлыча олараг милли идеологу а вэ тарихи мупуисэли методдан истифадэ олунмушдур. Диссерта-оцада Aзэpбajчaн вэ елэчэ дэ турк дущасынын эн коркэмли ну-ма]андэлэринин фикир вэ мулаьизалэри устуилук тэшкил едир. М.Э.Рэсулзадэ ирсинэ муна-сибэтдэ совет идеоложи фикришш формалашдырдыга биртэрэфли вэ герэзли стреотинлэр, эн'энэ-ви шаблончулуг рэдд олунмуш, шэрь едилэн бутун мэсапелэр милли мафкура ишыгывда тэьлилэ чэкилмишдир.

Тодшгатыи елми .¡енплпрь Тэдгигат шпинин елми ]енил1уи мэьз ироблешш озунун гхуупушу илэ муэ])'эн олунур вэ эса-сэн ашагьщакы муддэаларда ез эксини тапыр:

— М.Э.Рэсулзадэ ирси илэ баглы а]ры-а]рылыща эсэрлэр ]азылса да, онун ьэ)'атъ1 вэ ]арадычылыгы илэ баглы тэдгигатлар аиарылса да, шшуэдэк онун мэдэницэт консепауасы илэ баглы чидди, системли вэ монографик шэкилдэ аращдырма аиарыл-мамьпцдыр. Бу мэ'нада диссертаац'ада М.Э.Рэсулзадэнин Аззрба]-чан мэдэшщэт тарихиндэки ]ери илк дэфэ олараг мустзпш тэьлил об]екпгнэ чеврилмшцдир.

— Диссертаау'ада М.Э.Рэсулзадэнин мэдэни фэалидэтини экс етдирэн эн муьум мэнбэ вэ гajнaглapa истинад едилмиш, онун мэ-дэш-щэтлэ баглы ]арадычылыгы ичтимаи-ауаси фэалрщгти илэ алагали шэкилдэ вэ деврун умуми мэнзэрэси фонунда арашды-рылмышдыр.

— Тэдгиг олунун проблема кениш тарихи, фалсэфн, мэдэни контекстдэн jaнaшылмыш, совет деврунун кек салмыш идеоложи башыльиындан вэ принсиплэриндэн азад олмага чэьд кестэ-рилмищдир.

— М.Э.Рэсулзадэнин вэ ШЧ.Эфгани, М.Ф.Ахундов, Ь.Б.Зэр-

даби, И.Б.Гаспыралы, Э.Ьусфадэ, З.Ке]алп, Э.Агаоту, Э.Топчу-башов, Д.В.Чэмэнзэминли, Ф.Кочэрли, Ч.Мэммэдгулузадэ, М.Э.Са-бир, У.Ьачыбэ]ов, Н.Нэриманов, С.Ь.Тагызадэ, М.Б .Мэммэдзадэ кими зэдалыларын ]арадычылышвда мэдэницэтлэ багаы муштэрэк мэгамлара диггэт ]етирилмишдир.

— Азарба]чанын муасир мэдени иросеслэринин милли в а демократию истигамэтдэ инкишафы ]олунда М.Э.Рэсупзадэ ирси-нин маьицэти ва эьэмицэти ачыгланмышдыр.

Тэдгигатын нэзэри-тэчруби эЬэм1црта. Аращцырма заманы алдз олуиан башлыча елми ганаэт вэ нэтичалэр Азэрба]чан мздэ-шщэт тарихинин милли идеоложи мэнбаларинин, умуми тарихи-мэдэни мэнзэрэсинин верилмэси бахымындан елми-нэзэри эьэ-мицэт дашьуыр. М.Э.Рэсупзадэ ]арадычылыгынын мэдашщэт тари-химизин мэрьалалэри фонувда вэ ьэм дэ эсасэн ез эсэрлэринэ истинадэн тэьлил едилмэси онун мэдэшщэт консепсщасынын даьа долгун дэрк олунмасына имкан верир.

Диссертаауа М.Э.Рэсупзадэ ила башы мэданицэгшунаслыг истигамэтиндэ илк арашдырма олдугувдан бу саьэдэ калэчэк тэд-гигатларьш зэмини кими тэчруби эьами])этв маликдир. Тэдгигат иши мэдэшщэт тарихи, ичтимаи-ауаси фикир тарихи, ма-арифчилик вэ мэтбуат тарихи илэ мэшгул олан алимлэр вэ елэчэ дэ М.Э.Рэсулзадэ ]арадычыльшынын мухталиф саьалэринин араш-дырьгчылары учун елми мэнбэ ими дэ ]арарлы ола билэр. Е]ни заманда тэдгагатдан али мэктэблэрин ьуманитар факугсталэриндэ, хусусилэ дэ мэдэницэт тарихи вэ нэзэрэдэси фэннинин тэдрисшща дэрс вэсаити кими истифадэ ет-мэк мумкундур.

Диссертаацанын апробасщасы. Диссертаауа Азэр^чан Довлат Мэдашщэт вэ Инчэсэнэт Университетинин Мэдашщэт тарихи вэ нэзэрицэси кафедрасында ьазырланыб ачыг мудафиэ]э бу-рахылмыищыр. Тэдгигат иши илэ башы диссертантьш Азэрба^ чаида вэ Турюфдэ 10-дан артыг мэгалэ вэ тезислэри чаи олун-муш, конфранс вэ елми семинарларда мевзу узариидаки ахта-рышлары экс етдиран мэ'рузэлэри динлэнилмишдир. О чумлэдэн, ишин эсас мэзмуну методик вэсаитлэрдэ, канч алимлэрин вэ аспи-рантларьш республика конфрансларывдакы (Бакы, 1996, 1997, 1998), АДМИУ-да кечирилэн елми-нэзэри конфранслардакы (1994, 1995) чыхышларда ез эксини тан-мышдыр.

Тодгигатын гурулушу. Диссертасэда кириш, уч фэсил, нэтичэ вэ истифадэ олунмуш мэнбалэрин ауакысындан ибарэтдир.

Ишин эсас мэзмуну

Кирищдэ ишин умуми сэчггцаси, мовзунун актуаллыгы вэ еу-рэнилмэси, предмета, мэгсэди вэ эсас вазифалэри, нэзари-методо-ложн эсасы, елми }еттщ, нэзэри-тачруби эьэшщэти, апробаси-]'асы ьагшнда данышылмышдыр.

Диссертааданын "АзэрбаЗчан мэдэшцртттн тарпхи-идео-ложи мэсалэлэри М.Э.Рэсулзаде щтцакврушунда" адданан би-ринчи фэсшшдэ, АзэрбаЗчан мадэтщети милли-идеоложи Зенумдэн тэьлилэ чакилир вэ М.Э.Рэсулзадэ ]арадычылыгъгна истинад еди-лэрэк онун муьум мэгамлары габарыг формада ишыглашырылыр. Ге]ц едилир ки, ьзр бир халгьш мэдэшщэт гарихи онун елми, фикри, фалсэфи, мэ'нэви дун]асынын, бэдии тэфэккурунун тарихи-дир. Миллэтин тарихи, тагами, ьа]ат Золу, душуичэ тэрзи оз ифадэ-сини мэьз онун мэдэтэдэтивдэ тапыр ки, бу мадэшщэтин инкнша-фы вэ сэвгщэси дэ била-васитэ халгын милли варльггы ила шэрт-лэнир. Бу, халг ьа]аты вэ дуьуакорушу ила баглы ела бир тарихдир ки, онун ьар мэрьалэси халгын тарихи кечмишини, мэдошэдэтшш о]рэнмэк, она н\фуз етмэк, ону дэрк етмэк учун эн ме'табэр мэнбэ, эн зэнкин хэзннадир. Е]ни заманда а)ры-а]ры мэрьаналэри тэмсил едэн классиклэрин, елм вэ мэдэшщэт хадимлэринин фэагащэтлэри-нин тадшпг, ьфт вэ Зарадычылыгынын е]рэнилмэси кечмиш илэ муасир довр арасында фикри, мэ'нэви, елми алагаларин Зарадылма-сы бахымывдан чох аьэмидоэтлидир. Ьэр деврун сиесифик чэьзтлэ-рини, ичтимаи-сосиал шэраити, милли мадэшщатин езунэмэхсуслуг-ларыны араищырмаг, милли ирсимюи эсрлэрин гаранлыгывдан чыхарыб Зенидэн халгьш истифадэсинэ вермэк кими чох мугэддэс, ьэм дэ мэс'улицэгли бир вэзифэ исэ тэдгигатчыларын, алимлэрин, мэдэшщатшунасларын узэринэ душур.

Бэшэр1щэт тарихинда ела халглар мевчуддур ки, онларын тэшэккул вэ инкишаф тарихи, дун]а сивилизаси]асында тутдугу ладили мевге башга халшарын, девлэтларин, гадим мэданицатлэ-рин тарихинин арашдырылмасы илэ мупуисэдэ чох аз о^ранил-мишдир. Тээссуфлар олсун ки, Азэрба]чан турклэринин таперше дэ бела бир шсмэт нэсиб олмушдур. А]ры-а]ры деврлэрдэ бу мухталиф бэьаналэрдэ, манеалэрлэ алагэдар олса да сэбэблэр охшар, чох вахт да ерш олмушдур. Хусусгаэ дэ Чар вэ Совет импери]аларынын ишгалына мэ'руз галдыгы вахтларда Азарба]чан турютуу гэрэзли вэ шовинист си]асэтин манкэнэсивдэ сыхылмыш-дыр. Турк халгларыны бир-бириндэн тэчрид етмэк, гэдим мэдангу-]атэ малик олдугуну данмаг вэ инкишафына энкал торэтмэк, мэ-

дэни ирсин варисшуини ]ени нэсилпэрин ]адцашындан позмаг, дун]акерушундэн силмэк имперэда стуасэтинин башлыма мэгсэдлэ-риндэн олмушдур. Бу бахымдан милли езунудэрк просесинин куч-лэндауи, милли мадэницат тарихинэ марагын артдыш сон девр-лэрдэ мэдэницатимизин формалашма, инкишаф тарихини, онун гаранлыг сэьифалэрини, узун муцдэт халга унутдурупмуш шэхсщ-]этлэримизин ]арадычылыгыны тэдгаг едиб охучулара чатдырмаг, Азерба]чан мэдэницэтинин бэшэр мэдэницэти тарихивдэки ]ерини муэцан етмэк, дузкун, тэьрифсиз арашдырмаг та' хирэсалынма]ан вэ бо]ук эьэмиуэт кэсб едэн вэзифадэримиздэндир.

Азэрба]чан турклэринин чохэсрлик инкишафы эрзиндэ ]арат-дыш гадим вэ мэьтэшэм мэдашщат, коклэри тарихин кезишлэмэз дэринликлэринэ кедиб чыхан надир абидалэр, бэдии сез сэрвэти, фолклор нумуналэри, классиклэрин вэ мугэфэккир зи]алылары-мызын бизэ ирс ххууб кетдиклэри сэнэт эсэрлэрилэ зэнкиндир ки, бу да халгымызын мэ'нэви дун]асыньш, варлышнын чанлы бэдии ифадэсидир, онун ду^'абахышыны экс етдирэн бир кузкудур.

Тарих ме]даньша чыхыш олан ьэр бир халгын мэдэницэти бир сыра аламэтлэрлэ сэчиЦэлэнир. Лакин кэмин бу чографи, ирги, дини, дил, сосиал-си]аси, психоложи, эдэби вэ с. кими ала-матлэрин ьеч бири ajpылыщa халгын мэдэгащэти ьаггында кон-крет вэ долгун тэсэввур ]арада билмэз. Буна керэ дэ аращдырмада бу аламэтлэрин комплекс, чэм ьальшда вэ бир-биринэ тэ'сири, нуфузу формасывда ejpэнилмэcи мэгсэдэу]гун ьесаб едилмишдир. Бунунла ]анашы елмлэрин ]уксек инкишаф сур'атини вэ интегра-ауасыны да нэзэрэ алсаг, мэдэшщэг тарихинин, халгын тарихи ьа]атынын мухталиф тэзаьурлэринин, мэзицэтлэринин, аламэтлэ-ринин а]ры-а]рылыща дejил, бир бугев олараг, комплекс шэкилдэ е]рэнилмэси зэрурилщи талэб сшунур. Бу чэьэт М.Э.Рэсудзадэнин мэдэни ирсинин тэдгига бахымьищан да вачиб оодугу учун аращдырманьш дгатэт мэркэзивдэ сахланылмышдыр.

Гэдим деврлэрдэн бу куна гэдэрки мэдэницэг тарихимизэ нэзэр саларкэн вэ ьэм дэ бу мэсалэ]э М.О.Рэсулзадэ ]арадычы-льныньш ишыгы ила бахыларкэн тарихи, чографи, етнографик, мэ'нэви амиллэри бир-бириндэн, мэдэшщети тарихдэн, тарихи миллэгдэн, заманы мэкандан тэчрид етмэк гедри-мумкундур. Она корэ дэ ичтимаи елмлэр ичэрисиндэ мухталиф муьакималэрэ, мулаьизэлэрэ, чохса|пы тэ'рифлэрэ сэбэб олмуш вэ муга]иса]а кэлмэ]эчэк гэдэр кениш бир ашадыш олан "мэдэшщэт"ин эьатэлщдуи вэ чохчэьэпглидауи тэдгигатда ен плана чэкилмшддир.

Бу да М.Э.Рэсулзадэнин мэдэшщзпгэ бахышыны, онун Аззрба]чан мэдэшщэт тарихинин габарыг формада чанландырмага чалыш-дыгы мэгамларына мунасибэтини даьа тамлыгы вэ адошлыш илэ уза чыхармага ]ардым етмшидир.

М.Э.Рэсулзадэ дущ'акерушунун дикэр классиклэримизин, ]азарларымызын, сщасэт вэ мэдэшщэт хадимлэримизин дущаке-рушундэн фэргли вэ эн муьум хусусиЦэти дэ озуну мэьз бу бахьплда, бу мунасибэтдэ бирузэ верир. Фикир вэ душунчалэринэ, мэслэк вэ эпщэсинэ ьаким кэсилмиш, нэтичэдэ мугэддэс бир идеала чевирилмиш Истишал мэфкурэси онун бутун ьэ]атынын, фэалтщэтшшн, japaдычылыIыньш чаны вэ чэвьэридир. Бу бахымдан М.Э.Рэсулзадэнин мэдэни]]аг консепси]асы, ьзтта нэ-зэри проблемлэрэ ьэср олунмуш олса белэ, даьа чох тарихи-вдеоложи маыщэт кэсб едар.

Тэсадуфи де]ил ки, чографи, тарихи, етник, мэ'нэви, пггнса-ди, сщаси ье)'атын а]ры-а]ры тэзаьур формалары тэчрвд олунмуш ьалда де)ил, бутевлукдэ бир систем ьалъгнда котурулэн вэ мэдэнщ-jar тарихинин тэдгапша ьэср едилмнш эн дэ]эрли арашдырмалар-да да бугун бу тэрэфлэр алагали кетурулмуш, бир-бирини тамам-ламышдыр. М.Э.Рэсулзадэ дэ ]арадычылыгында бу истигамэтэ хусуси диггэт ]етирмиш вэ Аззрба]чан мэдэшщапшин тарихи-идеоложи мэнзэрэсини вэ тэьлилини вермэ]э наил олмушдур.

Демалн, халгын, елэчэ дэ онун керкэмли шэхси^этлэринин милли вэ бэшэр мэдэшщэтинэ кестэрдиклэри хвдмэтлэрин дэрэ-чэсини муэ^эн етмэк учун мэдэшщэт мэфьумуну чографи, етно-график вэ мэ'нэви амиллэрин гаршылышы вэьдэтиндэ аращдыр-маг лазымдыр. "Азэрба]чан мэдэшщэт эн'эналэри" адды эсэриндэ М.Э.Рэсулзадэ дэ мэсапэ]э бу ]енумдэн ]анашмыщцыр. 28 мaj 1949-чу илдэ Анкарадакы Азэрба]чан Култур Дэрнэ]инин тэшэббу-су илэ Aзэpбajчaн Истиглалы-на ьэср олунмуш конфрасында мэ'-рузэ кими тэщим едилмиш бу эсэрдэ дебитор: 'Ъутун мэдэ-шщэтлэр уч бсуук амилин гаршылыглы тэ'сирлэриндэн догарлар: чографи амил-вэтэн, етнографи амил - миллат вэ мэ'нэви амил-мэдэшщэт!"4

Она керэ дэ диссертасэд'ада проблем кими гаршьуа куулмуш бутун мэсалалэрин ачылышына бу призмадан бахылмышдыр. Одур ки, мевзуну муасир мэдэшщэтшунаслыгын талэблэри сэв!щэсиндэ тэдгиг етмэк учун гысача да олса Азэрба]чан мэдэшщэт тарихинин ajpы-ajpы доврлэринэ, бу деврлэрдэ Азэрба]чанын ичтимаи-сруаси

4 М.Э.Рэсулзадэ. Болшсвиклэрин Шэрг оуасэти. Бакы, 1994, с. 94-95.

11

вэзщэтинэ, сосиал-мэдэни сэвицасинэ нэзэр jeTHpmiMiim, елэчз дэ мэсалалэр бу тарихи инкишаф фонувда вв онун мэнтиги сонучу кими арашдырьш-мьпцдыр. Чунки мэдэницэти jaman халтын, чэми^этин hajaT фэали^атищш бутун саьалэринэ нуфуз етмэклэ ejpaHMaK мумкундур. Ьэм дэ мвдэшщэтнн ьэр ьансы бир проб-леми ила мэшгул олан тэдгигатчы нэзэрэ алмалыдыр ки, "...бу-paja, сезун ьэгиги мэ'насилэ садэ мэ'нэви]]ат дери, игтисадицат, ичтимаицат вэ cnjacer кими маддицат да кирир"5.

Диссертаыуада М.Э.Рэсулзадэнин бу фикир вэ гэнаэти ернэк кими гэбул едилмиш, тохунудан бутун мэсалалэрэ бу олчулэрлэ пцмэт BepiuiMsja ca'j кестэрилмшидир.

Гэдим тарихэ малик Азэрба]чан мэдэшщэги чох 6ejyK тарихи доврлэри эьатэ едир. Мэгсэдин даьа дотру, дузкун изаь едилмэси вэ умуми мэнзэрэнин даьа jbirnaM, дуруст верилмэсиндэн отру дис-сертаауада бу тарихин шэрти олараг уч доврэ бвлунмэси мэг-сэдээдгун ьесаб едилмишдир: ислама гэдэрки, исламла 6anuiajaH вэ XIX эсрин П japacbumaH сонракы - Авроиа мэдашедэтилэ баглы муасир девр.

М.Э.Рэсулзадэ Азэрба]чан мэдэшщэтинин эн муьум мэгамла-рьша, мэдэшщат абидалэринэ, керкемли шэхсицэтлэринэ вэ еяэчэ дэ мэдэшщэт aimajbuiibiHbiH маыщэтинэ ьэср олунмуш 40xcajrn>i эсэрлэрш муаллифиднр. Лакин онун эсэрлэриндэ A33p6aj4aH мэдэниЦэтинин бутун мэрьэлалэринэ тохунулса да ке\ищэт вэ ке]фи]]эт бахымывдан устунлук тэшкил едэн ja3bwapbi, шэрти олараг учунчу ьесаб едилэн сон, муасир, синтез деврунэ аиддир. Зирвэсшш A3ap6aj4aH Халг Чумьури^этинин фэть етдауи девр. Сонучу олараг галблэрдэ вэтэнпэрвэрлик ьисси, миллэт jaHibicu, душунчалэрдэ истиглал мэфкурэси ьаким олан, учрэнхли Азэр-6aj4aH 6ajpaibiHbi догуран девр.

Бунлар нэзэрэ алынараг биринчи фэсилдэ A3ap6aj4aH мэдэшщэтинин эввалки мэрьэлалэринэ етэри бир бахыш jentpiuiMniii, мэгсэд исэ эсасэн сон доврун шэртлэндирдоци амиллэрла изаь едилмишдир. Бу фэсилдэ нэзэрдэн кечирилэн эсас мэсалалэр дэ М.Э.Рэсулзадэнин мэдэшщэт консепсщасынын формалашмасьшда муьум эьэмщ]эт кэсб едэн, онун тэмал дашыны тэшкил едэн тарихи ьадисалэр, принсипиал мэгамлардыр. Ьэмин мэгамлар даьа чох тарихи ьадисалэр олса да онларьш маьицэтинин ачылышы халгымызын мэдэшщэт тарихишш тэдгиги бахымындан вазкечил-мэздир. Чунки бунлар М.Э.Рэсулзадэнин 'Турклэшмэк, Ислам-

5 М.Э.Рэсулзадэ. Кестэрилэн эсэри, с. 94.

12

лашмаг вэ Муасирлэшмэк" тезиси юс.™ формула егдауи мэ-дэницэт консепсщасынын тарихи, чографи, етнографик, мэ'нэви амиллэрин гаршылыглы вэьдэтивдэ ачыльшп>ша хидмэт едир. Е}ни замавда кэтирилэн фактлар билаваситэ М.Э.Рэсулзадэ эсэрлэринэ истинадэн шэрь едилмишдир. 1ери качдикчэ исэ фикирлэри гуввэтлэндирмэк учун дикер мэнбалэрэ дэ мурачиэт едилмшцдир.

Биринчи фэсилдэ гаршьуа пуулан мэгсэдэ наил олмаг учун Aзэpбajчaн тарихиндэ М.Э.Рэсулзадэнин диггэтини дака чох чзлб етмиш ашагыдакы суаллара чаваб ахтарылмышдыр:

— Азэрба]чан торпагаарынын гэдим сакннлэри; Азорба]чан сезунун мэ'насы;

— Азэрба]чан турклэринин довлэтчилик тарихи;

— Aзэpбajчaнa дотру мввчуц турк ахынлары;

— Исламын jajылмacы вэ моькэмлэнмэси нэтичэсиндэ дин бирли]инин Заранмасы;

— Азэрба]чанын етник чеьрэсинин тамамилэ турклошмоси просеси;

— Етник вэ дини чарпышмаларын Азорба]чап мэдэниуэтинэ тэ'сири;

— Азарба]чанда фарслащдырылма ва руслащцырылма ауа-сэти;

— Авропа мэдэшщатинин Азэрба]чан муьитинэ тэ'сири;

— Драматурюуа, театр, мэтбуат вэ ]ени типли мэктэблэрин Аззрба]чан мэдэницэтинин инкишафьшдакы ролу;

— Милли буржуази]"аньш вэ демократик зи]алыларын кэм-рэ']шуи;

— Чар имиерэдасыны сарсыдан ьадисалэрин Азэрба]чандакы экс-сэдасы.

М.Э.Рэсулзадэнин мэдэшщэт консепауасынын тарихи, милли, идеоложи мэнбэдони тэшкил едэн бу мэсэпадэрин аращдырылма-сы хроноложи ардычыллыгаа верилмишдир. Бу кедишат просс-синдэ Азэрба]чанын мурэккэб тарихи шэраитини экс етдирэн XX эср мэдэшщэти демократик иде]алар, душунчэ вэ фикир бахы-мындан ]ени бир мэрьэлэ кими нэзэрдэн кечирилир. Омруну хал-гынын, миллэтинин варлышна, онун мэдэни интибаьы рлундакы мубаризэсшэ ьеср етмиш М.Э.Рэсулзадэ исэ мэьз бела бир муышш ]етирмэси кими тэгдим олунур. Ге]д едилир ки, Азэрба]-чан муыгошин, XX эсрин эвваллэринэ гэдэр Азэрба]чан мэдэшу-]эгинин алдэ етдирт наилидоэтлэр, габагчыл щедалар ьэмин муьи-тин ]етирмэси кими М.Э.Рэсулзадэнин ичтимаи-ау'аси вэ фал-

сэфи керушларинин, елэчэ да мэдэниНэтэ дайр фикирлэринин вэ санатэ бахытынын тешаккулунда муьум рол о]намыщцыр. barra о дарачэдэ ки, М.Э.Рэсулзадэ шэхсицэти халгымызын эсрлар 6ojy japarflbifbi 6ejyK вэ зэнкин мадэшщатин, ьуманист ьисслэринин, габагчыл иде]аларынын, мугэддэс идеалларьшын мэнтиги сонучу, ганунаэдгун бэьрэсидир. Лакин о, кечмиш joraapbi такрар етмэди, мэдэни ирсдэн ]арадычы шэкидцэ истифадэ етмэклэ, двврун талэбивдан доган зарури, муасир, демократик вэ ьэм да орижинал фикирлэрин 6ajparoapbi вэ чарчысы олур. Бунунла да тэкчэ Азарба^чанын дфш, бутун JaxbiH Шэрг халшарьшьш мэдэницат тарихиндэ ернэк олмуш чэми^ат гуручулугунун идеологу вэ лиде-ри сэви^эсинэ Зуксалди.

Белаликла, Азэрба]чан мэдэшщэтинин М.Э.Рэсулзадэ дуща-корушунда формалашмыш, ьаллини тапмыш тарихи - идеоложи мэсалалэрина а]дынлыг кэтирилэрэк биринчи фэсил ашашдакы ганаэтлэрлэ Зскунлашдырылыр:

—Азэрба]чан лап гэдим доврлэрдэн турк етносларынын мэс-кэни олмушдур. Мэдэницэтимюин кеклэри дэ онларын hajaT, ja-majbnii вэ душунча тэрзиндэ ахтарылмалыдыр. Маншэ е'тибарилэ турк олан огуз, салчуг вэ дикэр та]фаларьш Азарба]чана кутлэви ахьшлары вэ бурада мэскунлашмалары нзгичэсиндэ иса бу мэдэшэдат дана да зан-кинлашмиш, jeHH-jenH чэьатлэр эхз етмиш, турклузу экс етдирэн амиллэр чохалмьш вэ меьхэмлэнмшццир.

—Эрэб ишгалына гэдэр мухталиф динлэрин вэ мэдэшщэт-лэрин чарпьшмаларьша мэ'руз галан Азарба]чан исламиЛэшн ьокму илэ дин бирли]'инэ наил олмуш вэ бунунла да бу кунэ гэдэр ез тэ'сир кучуну HTiipMajaH муштэрэк Шэрг Ислам мэдэницэгинэ дахил олмушдур.

—BejyK бир девру эьатэ едэн заман эрзиндэ фарслашдырма вэ руслашдырма сщасатинэ мэ'руз галан Азэрба]чан турклу}ундэ Hahajar, милли озунудэрк, езунэгаЗыдыш просеси сур'этлэнмиш, милли мэдэшедатимизин горунмасы вэ инкишафы jcwiynna мубарюэдэ халгын мугавимэти артмыш вэ Азарба]чан бэшэр мэдэни)] эти тарихивдэки мовгерпш сахламага мувэффэг олмушдур.

—Чанына ьуманист, инсани, демократик ьисслэр ьопмуш Азерба]чан мэдэницэтинин XIX эсрин сонларына дотру Аврона мэдэшщатинэ мершэнмэси онун калэчэк h9jaT jcuiyiiy даьа да ишытлавдырмыш, janiajbiiii тэрзини муедэнлэшдирмищдир.

—XX jy3 иода иггисади гудратэ, cujacu фэаллыга, мэдэни ин-тибаьа наил олмуш Азэрба]чанда керкэмли шэхсицэтларин jeraui-

мэси учун мунбит муьит japamtbiiii, мишш руьлу зэнкинлэрин вэ демократик зи]алыларын he.Mpa'jjmjii нэтичэсивдэ халг хошбэхт Kana49jn учун истигпалын зэрурэтини дэрк envieja башламышдыр.

—A3ap6aj4ai^a миллэтчилик иде]:шарынын тарихи М.Ф.Ах-увдзадэ вэ Ь.Б.Зэрдаби иле башланыр. Иститлал мэфкурэсинин идеоложи мэнбэ]и исэ бунлардан öanmajapar Э.Ьусе]нзадэ, Э.Топ-чубашов, Э.Агаоглу кими зщалыларын ]арадычылыгында ахтарыл-малыдыр. Туркчул^ун вэ Азэрба]чанчылыгын ен плана чэкидщ-уи Азэрба]чан мши ьэрэкатында адлары чэкшэн зщалыларын ьэр биринин хидмэтлэри вардыр. Лакин бу ъэрэкаты система салан, истшлал мэфкурэсини мукэммаплэшдирэн, 'Турклэшмэк, ислам-лашмаг вэ муасирлэшмэк" тезисинин маыщэтинэдэн доган муд-дэалары идеолоюф сэв1щэсинэ ]уксалдэн эн керкэмли шэхстщэт М.Э.Рэсулзадэ олмушдур.

Диссертаауанын "М.Э.Рэсулзадашш мэдони|рт KOHCcnciija-сынын формалашма тарихиндэ фикпр ахынларынын, нчтиман-cujacii вэ мэдэни ампллэрин ролу" адпанан икпнчи фэслиндэ М.Э.Расулзадэ jарадьгчылыгынын шшш довру арашдырылыр. Онун Шэршн уч raj нар мэркэзичцэки - Бакы, Теьран вэ Истанбуд шэьэряэриндэки фэалтщэти тэдгиг олунур. Ьэмин деврдэ тэ'сир-ландаци ичтимаи-афси ьадисалэр, тарихи просеслэр, фикир ах-ынлары, душунчэ 4apajaiuiapbi, демократии iwejanap кениш фор-мада ишыгландырылыр. М.Э.Рэсулзадэ ^арадычылыш да мэьз белэ бир кедишат фонунда тэышл олунур.

Бу кун муасир дущанын гэбул вэ тэблиг етддуи Авропа мэдэ-шщэтшпш, демократик азадлыгаарын эсас мудцэаларыны, прин-сиплэрини бэсит формада да олмуш олса белэ, бэтниндэ кэздирэ-кэздирэ мурэккэб вэ зидцицэтли XX jy3iuxjinja гэдэм басмыш Аз-9p6aj4aH мэдэшщэти езунун rajnap, чошгун вэ ьалледичи мэрьалэ-сини jamawama иди. Бу мэрьалэнин апарычы вэ истигамэтверичи эсас гуввалэри исэ Бакы муьитиндэ фэалодэт костэрирди. Canaje саьалэривдэ, нефт мэ'дэнлэриндэ чалышан фэьлалэрин 6ejyK бир гисми илэ орта мэктэблэрдэ тэьсил алан кэнчлщин эксэр^дэтини A3ap6aj4aH турклэринин тэшкил етмэси сэбэбнндэн Бакыда фэа-лодэт кестэрэн умуми инпшаб вэ мухалифэт чэрэ]'анлары илэ ja-нашы, мустэгал jepmi вэ милли груплар, тэшкилатлар да варды. Белэ бир нчтимаи—CHj'acn муьитдэ hajaT атылан М.Э.Рэсулзадэ 1903-чу илдз "Кэнч ингилабчылар" дэр1^ини japaflbip. Мэдэни-маариф мэгсэдлэринин h9jaTa кечирилмэсинэ чэьд кестэрэн бу илк кэнчлэр тэшкилаты милли ьисслэрин ojaubuiMacuHa, ана ди-

линии вэ Азэрба]чан муаллифдэринин асврлэринин е]рэнилмэси-нэ, онларын кэнч зщалылар вэ фэьлалэр арасывда кениш тэблига-нэ чалышырды6.

Бу деврдэ Тифлисдэ Мэьэммэд ara Шаьтахтинскинин редак-Topnyiy илэ нэшрэ ôaiimajaH "Шэрги - Рус" гэзети эдэби вэ ичти-маи hajaTfla мусбэт бир ьадисэ кими rajмэтлэндирилир. Ч.Мэммэд-гулузадэ, М.Э.Сабир, М.С.Орубади, Э.Нэзми вэ дикэр коркэмли шаир вэ ]азычыларыи чыхыш етдиклэри бу мэтбуат органы М.Э.Рэсулзадэнин кэлэчэк hajaT jarxyHyH муэцанлэшмэсинэ, japa-дычылыг фэалицэтинэ руьландырылмасына муьум тэ'сир костэр-мишдир7.

Белаликлэ, мустэгал Азэрба]чан Халг Чумьурщэтинин japa-дычыларьшдан бири, керкэмли алим, публисист вэ мэдэниуат-шунас М.Э.Рэсулзадэ сонракы бутун ьэ]атыны ьэср етдауи миляи му5арюэ меданына атылыр. Онун "Шэрги - Рус" гэзетивдэ дэрч олунмуш илк мэгалэси дэ милли ьисслэрлэ аловланмага öaumajan janap бир галбин илк шгылчымлары иди. Тэсадуфи де]ил ки, бу мэгалэ мэьз ана днлинин тэбдишнэ ьэср олунмущдур8.

М.Э.Рэсулзаде миллэтимизин дил, елм, таьсил вэ елэчэ дэ мэдэницэтин дикэр саьаяэриндэ мевчуд олан бир сыра проблем-лэри мэьз бу гэзетин KOMaju илэ охучулара чатдырыб. hajaibiHbiH сонуна гэдэр давам етдирдэд'и мучадилалэришга башлангычы вэ чыхыш негтэси дэ елэ бу гэзетдэки ]азыларыдыр.

М.Э.Рэсулзадэ зщщицэтли вэ мурэккэб бир деврдэ My6apH39j9 башламышды. Даьа догрусу М.Э.Рэсулзадэ кими шэхащэтлэрин jeTumMacii ичтимаи-тарихи, мэдэни ьадиселэрин кедшпи илэ шэртлэнир, халгын милли варлыгы горума кими тэбии кисслэри-нин кэркшшэшмэсшщен, чошмасьшдан до!урду.

М.Э.Рэсулзадэнин ]арадычылыгынын илк деврлэри нэзэрдэн кечирилэркэн, онун ]азыларынын сырф маарифчилик характери ашкар адулур. XX эсрин дикэр маарифчи-демократлары кими М.Э.Рэсулзадэ дэ ичтимаи балаларын кекуну чэьалэгдэ, наданлыг-да, елмсизликдэ керур, маарифэ, елмэ халгы My6apii3aja ьазырла-jaH бир васитэ кими бахырды. Истиглал мэфкурэси ьалэ там фор-малашмамыш кэнч М.Э.Рэсулзадэ jexaHa чыхыш jcwyHy халгын

6 М.Э.Рэсулзадэ. Сталинлэ ихтилал хатлрэлэри. Бакы, 1991, с. 13-14; Е.Эфэщпуев. Бир керэ ]укса!эп ôajpar бир даьа енмэз. "Эдэбицат" гэзети, 4 феврал 1994, №6 (2909)

7 Этрафлы бах: M.E.Resulzade. Kafkasya türkleri. Istanbul, 1993, S 32-33; Н.Ахундов. Азэрбазчанда доври мэтбуат (1832-1920). Бакы, 1965, с. 10-11.

8 Бах: M.E.Resulzade. ílk makale. "Azeibaycan" 1954, Sayi: 10 - 11 (22 - 23).

маарифлэндирилмэсиндэ, мэданилэшдирилмэсиндэ керурду9

Чэмнщвтин умуми мэнафе]п, халгын истэк вэ арзулары, ча-риз-мин мишш варлыгы унущурма ciijacara М.Э.Рэсулзадэнин калэчэк hejar jonyHy муэ^эклэшдирэн илкин амиллэрдир. О, мэьз бела бир шерт дахилиндэ, чаризмин милли дили тэ'гиб етдоди, милли мэктэблэри шиддэтли T63jnr алтывда сахладыгы, милли нэшри вэ мэгбуаты joriynflan дендэрмэ, милли зщалылары ьэбсханалара атма вэ Сибирэ суркун етмэ, ьэр тэрэфдэ рус мэктэблэри ачма, рус дилини вэ културуну jajMa сурэтилэ керчэклэшдирмэ]э чалыщдыгы cíijaconniiiH кэскиилоиццуи бир шэраитдэ милли ьзраката гошулур вэ тезликлэ бу ьэрэкатын идеологу сэвидэсинэ jyKcaraip. Балкэ елэ бу сэбэбдэндир ки, М.Э.Расулзадэ jарадычылыгьпща чаризмин Аззрба]чан турютдунун мэ'нэвидатына вурдугу агыр зэрбалэр аграфлы тэдгиг олунмушдур. Гэтидэтлэ де]э биларик ки, истэр чар деврундэ, истэрсэ дэ Совет дэврундэ имперщанын руслащцырма cnjacara илэ баклы мэсалалэр гэдэр М.Э.Рэсулзадэни мэшгул едэн икинчн мевзу алмамыщдыр. Истишал мефкурэсм дэ мэьз бу ciijacaraH догурдугу агыр нэтичадэрин сонучу сшараг формалаш-мыщдыр. О, руслащдырьшманын натичалэривдан бэьс едэрэк ja3bip ки, чаризм бу мэгсэдинэ там мувэффэг олмаса да ьэр ьадда рус кул-турунун вэ билаваситэ рус эдэби]]атьшьш тэ'сири 6ojyK олмущдур. Рэсми дилин русча олмасы да, бу мувэффэпщэтин najbiHbi артырмышдыр. Нэтичэдэ милли аила тэрбщаси вэ дола]ысы илэ милли шууру зэиф олан бир сыра турк зщалылары кет-кедэ ез халгындан, ана дилиндэн вэ ез милли културундэн узашашараг, рус ауасэтинин гурбаны олмушлар. Бунлар арасьщда рус дилини турк дилиндэн устун туган, рус културунэ hejpaH олан з1дальшарымыз да аз одмамышдыр10. Бунлара 6axMajapar XX эсрин астанасында, хусуснлэ I рус инпшабы эрэфэсиндэ вэ елэчэ дэ сонракы 10 ил эрзиндэ Азэрба]чанда милли-азадпыг ьэрэкаты, чаризм эсаратиндэн, руслашдырма сщасэгиндэн хилас олмаг угрувда мубаризэ кениш-лэнмэкдэ иди. Чаризмин ьвкмранлыг афсэти вэ милли азлышарын ьугугларыньш позулмасы милли мэсалэни чэмщэтин ичтимаи/ cujacji вэ мадэнн ьэ]атынын башлыча мэсалэсинэ чевирди. Икинчи фэсилдэ М.Э.Рэсулзадэнин бу девр Зарадычылыгында ьэмин мэсалэ-лэрлэ багаы ja3bmapbi тэьлил олунур, ичтимаи, cujacH, мэдани про-

9 M.G.Resulzade. ösarlori, I cild (1903-1909), Baki, 1992. Toplayani, tartib va transliterasiya edani prof. Ç.Hiiseynov.

10 M.E.Resulzade. Milli varhgi koruma. "Azerbaycan" (Ankara) yil; 2,sayi; 3(15), Haziran 1953, s.1-3.

сесэ мунасибэти а]цьшлашдырылыр. Милли ьэрэкатын чанланмасы вэ формалашмасы деврундэ зи)алылар арасында мовчуц олан фикир мухтэлифлруи шэраитивдэ М.Э.Рэсулзадэнин MQBrejn вэ jepH кестэрилир. Ге]ц олунур ки, М.Э.Рэсулзадэ, 3.ArajeB, СМ.Эфэн-дадев, И.Ашурбэрв, М.Ьачынски эшдали азэрба]чанлы зи]алылары марагаандыран эсас мэсздэ халгьш милли эсарэгдэн хиласы вэ она азадаыг кэтирмэк иди.

1905-чи ил ингилабы илэ алдэ едилэн нисби азадоыглар ca-ja-синдэ PycHjaHbm ьэр jepinraa оддугу кими Азэрба]чанда да милли вэ сосиал фикирлэр ]етишмэкдэ, инкишаф етмэкдэ иди. Чарлыгын халшар арасывдакы мэ'нэви нуфузу сареылмыш, зруалыларда тэдри-чэн чумьургщэт фикри, истиглал мэфкурэсинин руше]млэри japa-нырды. Халгьш азадлыгъшьш елм вэ маариф cajacioma мумкунлщу фикри о довр маарифчи 31у'алыларынын калдиклэри ]екдил нэгичэ иди. М.Э.Рэсулзадэ бу иде]аларьш тэблиш саьэсиндэ ен чэркэдэ кедэн зруалылар групуна дахил иди. Бу фэсилдэ онун бу joHma кестэрдирг мэьсулдар фэагащэти доври мгггбуат сэьифалэривдэн катирилэн сигатларла тэсдшлэнэрэк ез ла]иши пумэгини алыр.

Чар режиминин халшар узэршздэки дезулмэз ьакимгщэтиндэн доган 1905-чи ил ингилабы турк халглары учун хусуси эьэмрщзт кэсб етиишдир. Чунки рус истибдадьгньш мусэлман вэ турк халглары учун нэзэрдэ тугулмуш cujacara амансызлыгла h9jaTa кечирилирди. Одур ки, бу тарихдэн е'тибарэн нисбэтэн кениш бир нэфэс алмаг имканы газанан Азэрба]чан турклэри ше'р вэ эдэбицат, театр вэ мусиги, мэтбуат вэ маариф саьэсинэ олдугу кими, ичтимаи вэ cujacu мэфкурэ вэ тэшэккуллэр е'тибары илэ дэ 6ejyK аддымлар атмагда иди11. Бу наилицэтлэр ичэрисиндэ М.Э.Рэсулзадэнин хидмэтлэри дэ фэслин тэдгигат об]ектидир.

Ьэмин доврун мэдэни муьитиндэ 31цалылар арасында эсасэн ha.Mpa'jninc мевчуд олса да муэцэн мэсалалэрдэ, о чумлэдэн, эдэ-6njjaT вэ дил проблемлэри илэ баглы фикир а]рылыглары да jox flejruroi. М.Э.Рэсулзадэнин ьэм бу мэсалэ илэ апагэдар, ьэм дэ демократик зи]алыларла милли буржуазна арасьшда ьзирэргик ]арадылмасы утрундакы фэалщ}этинэ дэ тохунулур. Кестэрилир ки, о деврдэ эгидэсиндэн, мэслэкиндэн асылы олараг араларын-дакы фикир а]рылыглары тэбии бир кал cajbuia билэн з^альшар ичэрисиндэ ичтимаи, cujacH вэ мэдэни просеслэрэ вахтында, дузкун вэ oöjeKTHB пумэт верэ билмэк бачарышна, туркчулук, исламчылыг вэ Азэрба]чанчылыг иддаларына баглылыгы, ьэм дэ

11 M.E.Resulzade. Kafkasya tiirkleri. Istanbul, 1993, S 33.

18

бу ид^аларын вэьдэтдэ дэрк едилмэси бахымындан М.Э.Рэсулзадэ илэ MyrajHcaja калэчэк икинчи бир шэхсицэг олмамышдыр.

М.Э.Рэсулзадэнин 1903-1909-чу иллэр эрзиндэ ]азмыш олдугу тенпщи мэгалалэриндэ бир тэрэфдэн халгын надан, чаьил табэ-гэси тэнгад атэшинэ тугулурдуса, дикэр тэрэфдэн дэ чаризмин cnjacam ифша олунурду12. Онун бу саьэдэки фэалицэтинин тэдгиг олунмасы мэгсэдилэ ьэмин дэврун "Шэрги-Рус", "Ь.уммэт", "Иршад", 'Тэкамул", "1олдаш", 'Тэрэгги" вэ дикэр деври мэтбуат органлары нэзэрдэн кечирилмищдир. Сэдрлик етди]и "Ничат" вэ алагэдар олдугу "Сэадэт", "Сэфа", "Нэшри-маариф" чэмиуэтлэ-ршщэки фэашщэти аращдырьшмыщдыр. Азэрба]чан мэдэшщэти-нин, о чумлэдэн театрын инкишафына чалышмасы, бугун васитэ-лэрлэ драм эсэрлэринин japaHMacbraa, режиссор ]арадьгчылыгына, aKTjop ифачылыгына тэкан вермэси, театр хадимлэрини T93jiir вэ тэ'габлэрдэн горумасы Мараты фактларла шэрь олунмушдур.

Ьэмин деврун мэдэни тэрэггисини шэртлэцдирэн эн муьум амиллэр - мутэрэгти фикирли, милли руьлу З1уаиыларын мэьсул-дар фэагащэти, вэтэнпэрвэр Азэрба]чан зэнкинлэринин мадди jap-дымы вэ 1905-чи ил ингилабынын догурдугу нисби азадлыглардан ибарэт иди. Мэдэницэтимизин бела бир инкишаф хэттини иде-сшожи ]внумдэн тэьлилэ чэкэн М.Э.Рэсулзадэ ja3bip ки, эдэб1щат, мусиги, мэтбуат вэ умумхалг тэ'лим-тэрбгуэси саьэсиндэки npanuiajuiinap артыг милли ьэрэкат мэчрасына ]оналмекдэ иди.

П Фэсилдэ 1905-1907-чи иллэр ингалабы эрэфэсиндэ вэ ондан сонракы девр эрзиндэ Азэрба]чавда баш верэн ичтимаи-сщаси ьадисалэрин, елэчэ дэ сезукедэн эдэби-мэдэни тэрэггинин Pycnja, Иран вэ Турина кими нэьэнк имперэдаларын инпшаби ьэрэкат-лары вэ фикир чэрэ]анлары илэ баглылыш кестэрилир.

Кетдикчэ чэмодэтдэ нуфуз саьиби олан вэ халгын нэзэр-диг-тэтиш! езлэринэ чалб едэн мутэрэгти зи]"алылар, душунчэ саьиблэ-ри вэ милли ьэрэката башчылыг едэ билэчэк cnjacu хадимлэр jemwaii моькэмлэнмэкдэ олан чаризм иртичасы нума]эндэлэришш дэ козувдэн jajbiHMbipÄbtnap. Елэ бу сэбэбдэн дэ бир чох з^алыла-рымыз догма jypiyiapbmbi тэрк етмэк мэчбуродэтиндэ галмышды-лар. М.Э.Рэсулзадэ дэ hajaranbin зиддицэтли сэьифэпэрини тэш-кил едэн бу деврдэ Ирана муьачирэт едир. Онун елкэдэн чыхмасы вэ мэьз бу гоншу девлэтэ пэнаь апармасы бир нечэ сэбэблэ изаь олунур: эввала чар усул-идарэси тэрэфиндэн тэ'гиблэрэ мэ'руз галмасы вэ ьэбс олунма тэьлукэси; cujacu эгидэсивдэ ингилаб

12 М.Э.Рэсулзадэ. Эсэрлэри. I чилд, (1903-1909). Бакы, 1992.

19

тэрэфдарлары илэ олан фикир ajpbuibiibi вэ сосиал-демократлара, хусусилэ, болшевиклэрин милли Macanaja мунасибэтлэринэ олан инамынын тамамилэ итмэси; Чэнуби Азэрба]чанда кенишлэнэн умумхалг ьэрэкатында ]ахындан иштирак етмэк марагы вэ Hcrejii.

Бакыда чарюмэ гаршы ингилаби мубаризэ тэчрубэси кечмиш, милли мэфкурэ вэ дун]ахерушу артыг формалашмыш М.Э.Рэсулзадэ чэнубдакы гардашларьшьш истибдад режим ина гаршы ке-нишлэнмэкдэ олан азадлыг ьэрэкатынын иштиракчысы олмаг арзусувда иди. Одур ки, 1909-чу илин март ajbutna эмэкдашлыг етдщи 'Тэрэгги" газетинин хусуси мухбири сифэти илэ Ирана рлланыр. Беш а]дан артыг бир мудцэтдэ мухбир кими ьадисэ-лэрин 4apajaH етдауи ajanaraapii долашыр. Тэбриздэ халгымызын милли гаьрэманы Сэттарханла вэ онун силаьдашы Багырханла К9рушур13.Чэнуби Азэрба]чанын шэьэр вэ кэндлэрини кэзир, догма халгьшьш ачыначагаы вэзицэгини мушаьидэ едир ки, бу да сонралар онун эдэби ]арадычыльнында оз эксини тапыр14.

М.Э.Рэсулзадэ ингилаби фэалицэтини бурада да давам етди-рир вэ гыса муддэг эрзиндэ мэшругэ ьэрэкатынын рэьбэрлэри ичэрисивдэ ьермэг вэ нуфуз саьиби олур. 'Тэрэгги" гэзетиндэ дэрч етдирщуи "Иран мэктублары"нда бу cajabar вэ муаллифин ьадисалэрэ мунасибэти оз долгун эксини тапмышдыр15.

Cnjacn мубаризэси илэ иаралел олараг М.Э.Рэсулзадэ Иранда эдэби-мэдэни фэалицэтини дэ давам етдирмиш, фолклоршунаслыг саьэсиндэ тэдгигатлар анармыш, бэдии-публисистик ]азыларында jepn калдикчэ халг эдэби]]аты нумуналэринэ истинад етмишдир. Чэнуби Азэрба]чан турклэринин hajaTbi, кузэраны, ичтимаи-сщаси фэали|]эти илэ jaxbiHflaH таныш олмаг имканы газанмыш М.Э.Рэсулзадэ бу MOB3yja ьэср едилмиш, чэми 43 публисистик мэгалэдэн ибарэт олан ]азыларыны "Иран мэктублары" рубрикасы илэ 'Тэрэгги" гэзетиндэ дэрч етдирмшццир16. Бу ]азылар ьэм о девр учун Иранын ичтимаи-сщаси муьитини, ьэм дэ М.Э.Рэ-сулзадэнин 1909-1911-ад иллэр фэали^этини тэдгиг етмэк ба-

13 М.Э.Рэсулзадэ. Эсэрлэринин II чилди (1909 - 1914). Бах: "525-чи гэзет", 1999 - 2000-чи ил (njyH) немрэлэри; Эсримизин CnjaEyiuy. Бакы. 1991, с.5-15. М.Эл1фвин мэгалэси; V.Sultanli. Agir yolun yolçusu. Baki, 1996, s. 44; IlI.hycejHOB. Вэтон елдэн кедауор. Бизэ фэpjaд едщор? "525"-чи газет, 1 0Kija6p 1997.

14 М.Элщев. Кестэрилен мэгалэси.

15 Ьемин мэгалэлэр М.Э.Росулзадэнин эсэрлэринин биринчи чилдиндэ верилмишдир. Бакы, 1992, с. 293-441.

16 М.Э.Рэсулзадэ. Эсэрлэри, I чидц, Бакы 1992, с. 293-441.

хымындан да пцматли бир мэнбэдир.

М.Э.Рэсулзадэшш стуаси вэ мвдани фэатщэти бир-бирилэ о дэрэчэдэ баглы олмушдур ки, онун ьэтга сырф ауаси руьлу ]азылары бела Азэрба]чан милли мэдэгощэгинин дэрин коклэ-риндэн, хал г эдэбиратынын иде]а-естетик руьундан гидаланмыш, бэьралэнмишдир. Онун чар с1уасэтини, шаь режимишш гэдцар-лыгыны ифша едэн, мэшругэ ингилаби, Сэттарханьш башчылыгы ила умумхалг ьэрэкаты вэ Чэнуби Азэрба]чанла баглы ]азылары бу бахымдан даьа сэчидэви характер дашьуыр. Бела ки, мухталиф мовзулара ьэср олунмасына бахма(араг, бу ¡азыларын руьу, ма]асы бир мэнбэдэн догмуш, бир мэгсэддэн ]огрутмушдур. Бу мэнбэ милли кеклэримизин, мэгсэд вэ мэрам исэ вэтэнпэрвэрлик, азад-лыг, инсанлыг ьисслэри илэ чыриьшан бир урэк, истиглал душун-чалэринэ гапылмыш зэка саьиби - М.Э.Рэсулзадэ иде]аларынын маьицэтиндэн догурду.

Диссертаацада нэзэр-диггэти чэлб едэн ьадисэлэрдэн бири дэ М.Э.Рэсулзадэнин редакторлугу илэ 1909-чу ил августун 23-дэ Теь-ранда "Ирани-нов" гэзетишш илк немрэсиншг чаидан чыхмасы-дыр17. 1909-1911-чи иллэр арзшщэ гэзет сэьифэлэртшдэ редак-торуи имзалы вэ имзасыз 100-дэн артыг ]азысы дэрч олунмушдур. Бунунла да "модерн Авроиа гэзет формасыны илк дэфэ Ирана кэтирэн"13 М.Э.Рэсулзадэнин ады Иран мэтбуатчылыг тарихинэ гызыл ьэрфлэрлэ ]азылмышдыр.

М.Э.Рэсулзаданин чохшахали Зарадычылыгы илэ зэнкин олан ики иллик Иран довру фэажщэги арашдырылыр, Иравдан чыхмаг мэчбури]]'этиндэ галмасынын вэ Истанбула муьачиратшшн сэбэб-лэри кестэрилир. Бунунла да мухталиф шэртлэр дахилшщэ, лакин е]ни сэбэблэр узувдэн ]аранан Бакы-Теьран-Истанбул маршруту-нун невбэти да]аначагыида гэрар туган истиглал мучаьидинин ьэ]ат ]олунда ]ени мэрьалэ башланыр.

Шэргин ьурри])"эт вэ демокрануа, азадлыг вэ истиглал иде]а-лары илэ аловланан уч муьум мэркэзшщэн бири кими Истанбул да бу заман ингилаби ьэрэкатлар девруну ]аша]ырды. Руси]ада иртича вэ террорун шидцашэнмэси сабэбиндэн мэмлэкэтлэрини тэрк етмэк мэчбурирзтшдэ галан бир чох мусалман вэ турк з^альитары, о чумлэдэн Азарба]чан миллицэгчилэриндэн 9.Ьусе]нзадэ вэ Э.Ага-

17 Ш.Ьусфюв. Кестэрилэн могалэси.

18 С.Ь.Тагызадо. "СуЬэн" журналы. ТеЬран, 1955, N4; М.Э.Рэсулзадэ. МуИафизокар вэ ]а сосиалист муИафизэкар партсуаларын тэнгиди. Бакы, Дипломат, 1997.

силу кими мугэфэккирлэр бypaja cыIЫíLмыlIщылap19. Ичтимаи-сщаси вэ мэдэни фэали^этини Истанбувда давам етдирен М.Э.Рэсулзадэ ики илэ ]ахын бир муцдэгдэ мэьз ]ахын досту С.Ь.Ташзадэшш мэнзилицда ]ац1амышдыр20. Э.Ьусеугоадэ вэ Э.Агаогаунун бурада алмасы, 1усиф бэ] Акчураошу (1876-1935), Зи]а Ко]алп (1876-1924) вэ динар турк бю|уклэри илэ ]ахынлыгы онун калэчэк japaды-чылыгына эьэмийэгли тэ'сир кестэрмшцдир. О, бурада ]'еш1 гурулан 'Турк очаты"на дахил олур вэ нэшрэ баштан 'Турк ]урду" журналыцца эьэшщетли мевзудара ьэср олунмуш мэгалалэрлэ чыхыш едир. Ьэрэкатда ]ахывдан иштирак етмэси, фикир ахынла-ры арасьщцакы зиддицэглэри мушаыздэ етаэси дэ М.Э.Рэсулза-дэнин japадычылыг ахтарышларыньш; гуртулуш joлyвдaкы калэчэк мубаризэсинин пухталэшмэсинэ ]ардым етмишдир.

М.Э.Расулзадэнин мэдэницат вэ миллэг, милли довлэт вэ истиглалицэт ьагтындакы фикирлэринин формалашмасьшда Ис-танбул муьити эьэмицэтли ]ер тугур. Ш.Ч.Эфганинин милли инкишаф консепауасынын вэ З.Ке]алп нэзэриуасинин эсас муддэаларынын мэнимсэнилмэси исэ М.Э.Рэсулзадэнин калэчэк мубаризэси учуй эн кэсэрли Ъилаь олмушдур.

бмрунун сонуна гэдэр ащдэсинэ садит пшан М.Э.Рэсулзадэ ьансы шкэдэ, ьансы мэканда олмасына бахма]араг, ислами дэ]эр-лэри, уммитурк руьуну вэ Азэрба)чан мадэницэт эн'эналэрини уча тутмуш, чидд-чэьдлэ бунларын иикишафьша чалышмышдыр. Бу сэбэбдэндир ки, Иранлы-Туранлы бутун мусалман Шэрпшин, шималлы-чэнублу ваьвд Азэрба]чанын хош калэчэдо намииэ сэ'] вэ бачарытыны эсиркэмэмищдир. Онун тэтицатли мучадилэсинда Иран вэ Турки]э муышшин, дил вэ дин гардашларымызын ьа]ат мубаризэсинин, jaшajыш " тэрзинин, онларьш милли адат-эн'эналэринин дэривдан о]ренилмаси вэ мэшгмсанилмэси эьэми]-jэтли рол ojнaмьшlдыp ки, бу да ез тэчэссумуну бир сыра эсзрлэ-ривдэ тапмышдыр. Бу бахымдан Чэнуби Азэрба]чанын чотрафи-]асы вэ эьалиси, мэишати вэ мэдэшщэти барэдэ турк охучупарына кениш вэ эьатали мэ'лумат верэн "Иран турклэри" башлыш ал-тында 'Турк jypдy" журналыцца дэрч олунмуш силсилэ мэгалалэри сэчи^авлдир21. Бир-биринин тэбии давамы кими 6 мэгалэдэн ибарэт олан ьэмин ]азыларын эн муьум чэьэти Туркщэдэ илк дэфэ Иран турклэринин ]ахын кечмиши ьаггында муфэссал мэ'лумат

19 М.Ва1а. АгегЬаусап (Апкага) Бау! 12 (36) 1955, б.36

10 С.Ь.Тагазадэнин могалэси. АгегЬаусап, 5аук 12 (36), 5.67.

21 М.Е.Яези1гаёе. 1гап Титккп. ЫапЫ. 1993.

верилмэси вэ о муьити чох ]ахшы билэн вэ тэсвир едэн бир шэхсин галэминдэн чыхмасыдыр.

М.Э.Рэсулзадэнин "Иран турклэри" эсэри Тургауэдэ Иран турк-лу)унэ гаршы артмаша олан марагын, рэгбэгин еьпуач ьисс едилэн тэрэфлэри илэ охучулары таныш етмиш вэ Иранын ьэгит мэнзэрэ-сини кез онундэ чанлшщырмышдыр. Лакнн, бунунла кифа]эт-лэнмэ]эн М.Э.Рэсулзадэ бугун турк вэ ислам алэминдэ охунан "Сэбилуррэшад" дэркисиндэ сэккиз мэгалэдэн ибарэт олан Иран вэ Иран турклэри ьапында силсилэ ]азыларыны давам етдирмшцдир22.

М.Э.Рэсулзадэ ]арадычьшыгы ичтимаи, си]'аси, мэдэни ьэ]атын ьансы саьэсинэ мурачиэт етмэсшщэн асылы oлмajapar ьэмшпэ мэгсэхценлу характер дашымышдыр. М.Э.Рэсулзадэ ]арадычылыгы-ньш илк он или деврундэ (1903-1913) онун мэдэни]]эт консепауа-сыньш формалашмасына эьэми^этли тэ'сир кестэрэн фикир ахынларынын, душунчэ чэрэ]анларынын, ичтимаи просеслэрин, сщаси ьадисэлэрин, шэхащэтлэрин, културал вэ мэдэни амиллэ-рин нэзэрдэн кечирилмэси бир данылмаз факты субут едир: Мэ-дэшщэт феномени М.Э.Рэсулзадэнин ичтимам-сщаси бахышлар системинин эн муьум вэ гырылмаз ьалгасыдыр.

Диссертаси]'анын "Дил - миллн мэдэшцртин эн давамлы дашы]ычысы, ииллп.цэтин тэ']пшшдэ муЬум ашш кими" адланан учунчу фэсливдэ XX эсрин енлэриндэ башланан дил му-баьисалэрищэ М.Э.Рэсулзадэнин ортаг турк дили угрунда мубаризэси нэзэрдэн кечирилир.

Столыпин иртичасынын шиддэтли деврундэ ичтимаи-муаси вэ мэдэни ьэ]атын муьум бир ьиссэсини тэшкил едэн апарычы шэхсидоэтлэрин Вэтэни тэрк етмэк мэчбури^эти узувдэн муэцэн бир бошлуг ]аранса да онлар ]енидэн пуыдышлары илэ Азэрба]чана ]ени бир руь, зэнкин мубаризэ тэчрубэси, туркчулук мэфкурэси кэтирдилэр. Бу денушун эн керкэмли вэ исгигамэт-веричи шэхси^эти исэ 1913-чу илдэ Романовлар сулалэсинин 300 иллик уубтцн мунасибэтилэ е'лан олунан умуми эфвдэн сонра догма ]урда пуытмаг имканы аддэ етмиш М.Э.Рэсулзадэ олду. Ирандакы фэагащэти илэ Рус имиериализминэ гаршы мубаризэ-сини даьа да гэтилэщдирэн, Истанбулдакы тэмаслары илэ милли вэ мэ'нэви душунчалэрини пухталэшдирэн М.Э.Рэсулзадэ Бакьца ]еткинлэшмиш мэфкурэ саьиби кими гэдэм гхуду ки, бу да озуну ]арадычьшьнынын бугун саьалэриндэ кестэрмэкдэдир. Онун 1913-чу илдэн сонракы фэалицэти магниту и, ]азылары санбаллылыгы

~ .Генэ орада.

вэ долтунл)ту, ирали сурд\]у, тэблиг етди]'и фикирлэр кэскиншуи ила даьа чох диггэга чалб едир. Фикирлэриндэ мантит, бахьшша-рывда ардычыллыг, д ушунчал эриндэ бутевлук, ьадисалэрэ муна-сибагивда дэрин муьакимэ jYpYтмэк габилицэти нума]иш етдирэн М.Э.Рэсулзада халгьш тале]уклу мэсалалэрини вз чиршлэринэ алмыш зиЗалыларьш чаркасинэ гошулду. Гыса мудцэт арзинда бу ьэрэкатын ондэринэ вэ идеологуна чевридци. Лакин М.Э.Рэсулзада истишал фикринэ бирдэн-бирэ калмэмишдир. Ичтимаи-иуаси ке-рушлэри, ]арадычылыг ахтарышлары заманын вэ муьитин тэ'сири илэ чилаланмьш, ттухталэшмиш, ]еткинлэшмиш вэ нэьа]эт мэфку-рэ ьалына чатмышдыр23. Артыг 1913-чу илэ гэдэр зэикин ьэ]ат тэчрубэси топламыш М.Э.Рэсулзадэнин ичтимаи-си]аси бахышла-рывда, дущакерушундэ эьэмицэтли денуш Зараиды. ©зуну габарыг формада кестэрэн шшлэтчилик-туркчулук идфсы башлыча ма-ыщэт дашымага башлады. Эслиндэ дэ бу истшлал мэфкурэсинэ апаран ]олун муьум бир мэрьэлэси иди. Миллицэтин тэ^ининдэ диндэн даьа чох дилэ устунлук верэн зщалыларын мэтбуат сэьифалэриндэки зидцицэтли мубаьисалэринэ М:Э.Рэсулзадэ дэ гатылды. "Ф^узат" эн'аналэрини, онун "Османлы лисаны" тезиси-ни муцафиэ едэн вэ османлыча нэшр олунан "Шал ал а" мэчмуэси илэ азэри туркчэсини муцафиэ едэн "Игбал" (сонрадан ".Тени Игбал") гэзети арасындакы полемика, шиддэтли мубаьисэ кэскин бир шэкил алмыщцы24.

Дил мэсалэсинэ мунасибэтдэ мухталиф мевгедэ дуран мэтбуат органларында М.Э.Рэсулзадэнин jaзылapы Азэрба]чан эдэби дили-нин инкишафы учун муьум эьэмидэт кэсб едир. М.Э.Рэсулзадэнин тэмиз, садэ вэ а]цын Азэрба]чан эдэби дили угрунда апардыш мубарюэ онун милли мэдэшщэтимизин шрунмасы вэ инкишафы угрунда габагчыл, демократик-туркчулук истигамэтинда апардыш мубаризэнин а]рылмаз бир ьиссэси иди. Она корэ дэ сщаси эгидэ бахымындан М.Э.Рэсулзадэ]э jaxьш олан зщалыларын ьамысы онун тутдугу мовге] э рэгбэт бэслэрфди.

Двврун мугэрэгпи зэдалыларыньш эксэредэтинин иштирак етдауи бу мубаьисалэрдэ М.Э.Рэсулзадэнин фикирлэри об]ектив-лиjи вэ орижиналлыгы илэ фэргаэнир. О, "Шалалэ'да дэрч ет-дирдауи "Асан дил-]ени лисан", "1ени лисанчылар вэ туркчулэр",

23 Н.Чэфэров. М.Э.Росулзадо вэ милли истиглал. "Мусават" журналы, N5(9), 1995, с. 18.

14 М.Б.Мэммэдзадэ. Милли Азорба]чан Ьэрэкаты. Бакы 1992, с. 51.

"Дил-ичтимаи муьум бир амил кими" мэгалалэриндэ бир-бири илэ чарпышмада олан ики гугб арасында бир синтез japaTMara мувэффэг олмушдур. Дилин ичтимаи эьэмидэтини тэьлил едэрэк онун бирлэшдиричи ичтимаи бир рол ojuaja билмэси учун халгьш бутун тэбэгалэри тэрэфиндэн анлашылан формада олмасы вачиблир! фикрини ирали сурэн М.Э.Рэсулзадэ ьэр ики 4apajanbin ифрат тэрэфлэрини рэдд едирди. О, 'Турк култур бирщуи", "Турк дил биршци", "Сада вэ тэмиз дил угрунда" тезислэрини мудафиэ етмэклэ бэрабэр нам да бу тезислэрин эьэм1щэпгини, маыщэтшш изаь едарак халга чатдырмага чалышырды. Турклу]у бир кулл олараг габул едир вэ бу куллун дэ дил узэриндэ гурудцугуну иддиа едирди. М.Э.Рэсулзадэ нэ ьэр бир мэьалли шивэнин мустэгил дилэ чеврилмэсини истамирди, нэ дэ ьеч кимин анламадыш, турклу-луклэ ьеч бир мунасибэти omajaH вэ милли тээссубкешлик га]шсындан узаг олан османлычанын эдэби дил сэви]]эсинэ гадды-рылмасыны габул етмирди. Онун сада вэ тэмиз турк дили формасында ифадэ едилмищ тезиси гыса бир муддет арзшщэ езунэ рэгбэт газацдырды. Кениш халг куглалэринин дэ бундан бэьралэнмэси, истифадэси учун О, тезликлэ ортаг вэ тэмиз турк дили 4apajaHbiHbi дана да даринлэшдирди вэ бу дилдэ миллэтчи бир эдэбират дошасьша jo.i ачды25.

М.Э.Рэсулзадэ милли]]эпш тэ'ршинда дилин эвэзедилмэз ро-луну пуматлэндирир, мэдэтщэтимизин эн муьум унсуру олан Азэрба]чан туркчэс1ши миллищатин эсас амили ьесаб едирди. Ajpbi-ajpbi негсанлы вэ зщанлы тэрэфлэринэ 6axMajapar нэзэрдэн кечирилан деврдэ М.Э.Рэсулзадэнин дэ гатыддыгы вэ 6ejyK эксэ-риратлэ озунэ сэс чохлугу газандыгы дил мубаьисалэри бугевлукдэ садэ, тэмиз вэ ортаг эдэби дилин формалашмасы рлунда угурлу бир мэрьэлэ олмушдур. Газанылмыш бу угур исэ Азарба]чанда М.Ф.Ахундов вэ Ь.Б.Зэрдаби илэ баншуан, крымлы мучаьид И.Гаспыралы тэрэфиндэн тэсдипши талан "ваьид турк эдэби дили угрунда" кедэн мубаризэнин мэнтиги нэтичэси иди. Бу мубаризэдэ М.Э.Рэсулзадэ илэ бирликдэ Э.Ьусерпадэ, Э.Агаоглу, Н.Нэрима-нов, А.Сэььэт, А.Шаиг, J-В.Чэмэнзэминли, У.Ьачыбэрв, Ф.Кочэр-ли, Ч.Мэммэдгупузадэ, М.Э.Сабир, Э.Нэзми, Э.Гэмкусар, М.Э.Ме'-чуз кими азэрба]чанлы зэдальшарын ьэр биринин вз чэкиси вэ хусуси najbi вардыр. Ьеч дэ бугун згуалылар тэрэфиндэн ¡екдилликла гэбул едилмэ]эн 'Турк дун]асында дил вэ култур

25 М.Б.Мэммэдзадэ. Милли A3op6aj4an Ьэрэкаты. Бакы 1992, с.51; "Azcrbaycan", sayi: 10-11, s. 8, Ankara 1954.

биршуи" вддасынын тэрэфдарлары Азэрба]чан туркчэсини б^ук вэ ваьид турк дилинин бир голу ьесаб едирдилэр. М.Э.Рэсулзадэ-нин дэ гэпщэтлэ мудафиэ етдауи бу консепоода керэ Азэрба]'чан дилинин тарихи инкишафыны турк дилинин тарихи инкишафын-дан а]ры тэсэввур етмэк олмаз26. Турк дил бирлщини мудафиэ вэ тэблиг едэн бутун зщалылар бу эгидэдэ олмушлар ки, "Азэр^чан дилинин тарихинин ]алныз турк дилинин тарихи илэ биркэ дэрк вэ тэдгиг едилмэси елми cajьшa билэр27.

Диссертасщада турк дилинин тарихинин тэдгиги просесиндэ турк дил бирлууи иде]асы, онун метана капмэсинэ тэкан верэн вэ сур'этлэндирэн амиллэр дэ нэзэрдэн гачырылмамышдыр. Мовзу]а билаваситэ аидицаты олдугу учун бу барэдэ этрафяы мэ'лумат верилмиш вэ бу иде|анын Азэрба]чан туркчэсинэ, зщалыларына, о чумлэдэн М.Э.Рэсулзадэ]э тэ'сиринин е]рэнилмэсинэ чалышыл-мыщдыр. 'Турк дил бирлэди" иде]асынын ]аранмасы, ону догуран амиллэрин вjpэшшиб узэ чыхарьшмасы вэ сонракы деврлэрдэ ьэмин иде]анын формлашма тарихи тэкчэ Азэрба]чанда де]ил, бутун турк дун)асьщда чэрэ]ан едэн ьадисалэр фонувда тэдгиг олунмушдур. Бела бир умумилэшдирилмиш мэ'лумат, мубаьисэ вэ муга]исшэрин аращдырылмасы нэтичэ е'тибары илэ М.Э.Рэсулза-дэнин дил ьаггында душунчалэринин, мэдэницэт консепафсынын даьа дотру вэ а|цьш дэрк олунмасьша хадмэт костэрмишдир.

Эсрин эвваллэривдэ Бакы мэтбуатыцда музакирэ]э вэ мубаьи-сэ]э сэбэб олмуш дил мэсалэси бутун турк дун)асьщда кедэн мучадилэнин а]рылмаз тэркиб ьиссэси иди. Бу мучадилэдэ И.Гаспыралынын идejaлapы бащда М.Э.Рэсулзадэ олмагла Азэр-ба]чан туркчуяэри тэрэ-фицдэн мудафиэ олунурду. Мэьз бунун нэтичэси иди ки, 1917-чи шщэ (1-11 ма]) М.Э.Рэсулзадэнин дэ програм характерли мэ'рузэ илэ чыхыш етди]и Руси] а Мусэлман-лары Гурулта]ында дил вэ маариф мэсэлалэри музакирэ олунаркэн И.Гаспыралы шэрэф вэ ьврмэтлэ анылмыш вэ дил хусусунда гэрар гэбул едилмишдир.

М.Э.Рэсулзадэ дил мевзусуну ьэмишэ дштэт мэркэзивдэ сах-

26 Э.М.Тагъуев. Азорба]чан милли модэни^эти во онун антикоммунист сахталашдырылмасынын тэнгиди. Бакы 1986, с. 71-72.

27 Э.Чофороглу. Турк културу, cajbi 5, 1967; Бу Ьагда Э.Чофэроглунун 'Турк дили тарихи нотлары"; Т.Бангуоглунун "Дил боЬслори"; 'Турк эдиб вэ шаирлори"; A.C. Лэвэндин "Эдобицат тарихи дэрслори тэнзимата гэдэр"; B.AranajbiH "Муасир турк дилиндэ jeioiop во кеклэр"; А.С.Емренин 'Турк дил билкиси"; А.Инанын "Турколожи даре хуласэлэри" вэ с. асэрлэрдо этрафлы бэЬс едилир.

ламыщцыр. Онун эпщэси белэ бир амала хидмэт етмишдир: "Турк кутггур биргауи ьэр туркун эн ]уксэк идеалы сшмалыдыр!"28.

0. дилэ о гэдэр муьум эьэмиЦэт вермишдир ки, ону чох вахт аз гала милли мэдэшщэт, мгошицэт анла]ышларына синоним иш-лэдиб, онларла е]нилэшдириб. Умуми]]этлэ садэ, тэмиз вэ ортаг здэби дил миллэтчи турк зтуалыларынын эн мугэдцэс амалларын-дан, арзуларындан олмушдур ки, бу саьэдэ дэ М.Э.Рэсулзадэ шэх-си|]згги диггэтала]иг ]ерлэрдэн бирини тугмащадыр.

Дил, мэдэшщэт, миллицэт мэфьумларынын маьиЦэти, онла-рын изаьы М.Э.Рэсулзадэ japaдычылыFындa там даиунлугу илэ ифадэ олунмушдур.

Кэнчлик иллэриндэн башламыш емрунун сонуна гэдэр эги-дэсинэ садит галан М.Э.Рэсулзадэ дилимизин дунэни, бу куну вэ сабаьы ьапында пумэтли фикирлэр муэллифидир. Ьэмин фикир-лэри умумилэшдирилмиш ьалда белэ ифадэ етмэк олар: Дил милли мэдэниуэтин эн давамлы дашьу'ычысы, миллиуэтин те'ршипдо эн муьум амилдир.

Диссертас^аньш нэтичэ ьиссэсиндэ тэдшгатын эсас муддэ-алары умумилэшдирилир, апарылмыш арашдырмалара ]екун ву-рулур, кэлэчэк перспективлэр муэ^энлэшдирилир.

Диссертаауаиын эсас мэзмуну муэллифин ашагыдакы эсэрлэ-риндэ вз эксини тапмышдыр:

1. М.Э.Рэсулзадэнин мэдэницэт консегалуасынын формалаш-ма тарихивдэ фикир ахынларынын, ичтимаи-сщаси вэ мэдэни амиллэрин ролу. Бакы. АДМИУ нэшри^аты 1999, 52 с. Методик вэсаит.

2. Новруз (тарихи кеклэри). Бакы, АДМИУ нэшри^аты 1998, 82 с. Методик вэсаит.

3. М.Э.Рэсулзадэ М.Ф.Ахундов ьапында. Аз. ЕА Бэьмэщар адына Фалсэфэ вэ Ьугуг инспггугу. Еколоюу'а. Фадсэфэ. Мэдэ-шщэт. Елми мэгалалэр мэчмуэси. 21-чи бурахылыш. Бакы, "Елм" 1999, с. 98-99.

4. Азэрба]чан Демократик Республикасы деврундэ "Гуртулуш ба]рамы". Елми мэгалалэр мэчмуэси. 21-чи бурахылыш. Бакы, "Елм", 1999, с. 123-124.

5. Азэрба]чан - Турюу'э мэдэни алагалэриндэ М.Э.Рэсулзадэнин ролу. Аз. ЕА Ме'марлыг вэ Инчэсэнэт Институтунун мэгалалэр тоилусу. Бакы, "Чашыошу" 1999, с. 51-55.

6. М.Э.Рэсулзадэ: Мэдэшщатдэ орташыг па]ы. Кэнч алимлэ-

28 АгегЬаусап эау1 6 (18), эЛ. Еу1Ш 1953.

27

рин ва аспирантларын республика конфрансынын тезислэри. Ба-кы, A3ap6aj4aH Техники Университета Нэшри^аты 1996.

7. Милли девлэт култур jарадычылыгынын зирвэсидир. Кэнч алимлэрин вэ ас1шрантларьш республика конфрансынын тезислэри Бакы Девлэт Нефт Академи]асы нэшри])аты 1997.

8. М.Э.Рэсулзадэшш културоложи керушлэри. Кэнч алимлэрин вэ аспирантларын республика конфрансынын тезислэри. Бакы, Н.Туси-адына АДПУ нэшри|]'аты 1998.

9. М.Э.Рэсулзадэ вэ Азэрба]чан мэдэшщэти. "Милли мэдэ-шщзтимиз бу кунку реаллыг гаршысында" елми-нэзэри конф-рансын тезислэри. АДМИУ нэшридаты 1994.

10. Mehmet Emin Resulzadenin istiklal müsadelesmi idrak etmek. «Canda?» (Istanbul), sayi 2, oeak 1995.

ll.Sovyet «ERGENEKON»undan kurtulmu? nevruz. «Canda?» (Istanbul), sayi 16, mart 1996; sayx 17, nisan 1996; sayi 18, mayis 1996; sayi 19, haziran 1996.

12. Ilk tiirk operasinm zafer yurüyü§ü. «Canda?» (istanbul), sayi 20, temmuz 1996; sayi 21, aqustos 1996; sayi 22, eylül 1996; sayi 23, Ekim 1996.

М.А.СУЛЕЙМАНОВ М.Э.РАСУЛЗАДЕ И КУЛЬТУРА АЗЕРБАЙДЖАНА

РЕЗЮМЕ

Диссертация посвящена М.Э.Расулзаде-одному из деятелей национального освободительного движения, неустанному борцу за независимость и суверенитет Азербайджана; выявлению его наследия и места в истории культуры Азербайджана.

В исследовании рассматривается общественно-политическая и культурная деятельность М.Э.Расулзаде, а также анализируется его творчество ученого-исследователя. Изучается философское и научно-культурное мировоззрение, общественно-политическое наследие, научно-теоретические взгляды. Выявляется отношение его к основным сторонам истории культуры Азербайджана. Раскрывается сущность общественных, политических и культурных процессов, влияющих на рост М.Э.Расулзаде.

Дается сравнительный анализ творчества М.Э.Расулзаде с такими выдающимися деятелями, как Ш.Афгани, М.Ф.Ахундов, Г.Б.Зардаби, И.Гаспыралы, А.Гусейнзаде, З.Гейалп, А.Агаоглу, А.Топчубашов, Ю.В.Чеменземшши, Ф.Кечярли, Дж.Мамедкулизаде, М.А.Сабир, У.Гаджибеков, Н.Нариманов, С.Тагизаде, М.Б.Мамедзаде и др.

Исследована также деятельность М.Э.Расулзаде в Азербайджане, Иране и Турции на фоне общественно-политических и культурных процессов, в период до 1918 года, просматривается его культурная концепция во взаимоединстве географических, этнографических и нравственных факторов.

В диссертации также показывается его борьба за чистоту литературного языка; его позиция в языковых спорах в начале века. Показывается сущность борьбы за единство турецкого языка и культуры, считая язык устойчивым насителем национальной культуры, важным фактором в определении нации.

M.A.SULEYMANOV M.A.RASULZADE AND THE AZERBAIJAN CULTURE

SUMMARY

The thesis has been devoted to the determination of the place of M.A.Rasulzade, of one of the prominent figures of national survival movement of Azerbaijan as a tireless fighter for the sovereignty and independence of Azerbaijan in our cultural history, to the investigation of his cultural inheritance.

The social political, cultural activity of M.A.Rasulzade, his creativeness as a journalist, publicist, cultural specialist, investigator-scientist are analyzed. His philosophical and scientific cultural outlook, rich social - political inheritance, scientific-theoretical opinions are studied. His attitude to the important instants of Azerbaijan's cultural history is being enlightened. The essence of social, political, cultural processes influencing over social maturing of M.A.Rasulzade is commented.

In the creativeness of the intelligentsia as M.A.Rasul-zade, and Sh. J. Afgani, M.F.Akhundov, H.B.Zardabi, I.Gaspiraly, A.Huseynzade, Z.Goyalp, A. Aghaoghlu, A. Topchubashov, Y.V. Chamanzaminli, F.Kocherli, J. Mam-madguluzade, M.A.Sabir, J.Hajibayov, N.Narimanov, S.H.Taghizade, M.B.Mammadzade a great attention was paid to the joint instants being connected with the culture.

The activity of M.A.Rasulzade in Azerbaijan, Iran and Turkey has been investigated in the background of social-political and cultural processes, his cultural conception has been commented in the mutual relation of geographical, ethnographic and moral factors.

His struggle for the intermediary, plain, pure literary language and position in the linguistic arguments at the beginning of the century are indicated. The essence of struggle for the Turkish language and Cultural Association of M.A.Rasulzade considering the language as the most persistent bearer of national culture, the most important factor in determination of nationality is elucidated.