автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.03
диссертация на тему: "Мантик-ут-тайр" Аттара Нишопури и его тюркские ответы

Текст диссертации на тему ""Мантик-ут-тайр" Аттара Нишопури и его тюркские ответы"

МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ РЕСПУБЛИКИ ТАДЖИКИСТАН ХУДЖАНДСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ ИМЕНИ АКАДЕМИКА БАБАДЖАНА ГАФУРОВА ХУДЖАНДСКИЙ НАУЧНЫЙ ЦЕНТР АКАДЕМИИ НАУК РЕСПУБЛИКИ ТАДЖИКИСТАН

04! 2.0 1 2 6 7 9 5 3 " „

На правах рукописи

КАЮМОВА ФЕРУЗА АБДУВОЙИТОВНА

«МАНТИК-УТ-ТАЙР»

АТТАРА НИШОПУРИ И ЕГО ТЮРКСКИЕ

ОТВЕТЫ

(на примере поэм «Лисон-ут-тайр» Навои и «Куш тили» Ризои)

Специальность: 10.01.03. — Литература народов стран зарубежья (таджикская литература)

ДИССЕРТАЦИЯ

на соискание ученой степени кандидата филологических наук

Научные руководители: Насридинов А.|, доктор филологических наук, профессор

Таджибаев Ш.Г., кандидат филологических наук, доцент

Худжанд -2012

ВАЗОРАТИ МАОРИФИ ^УМ^УРИИ ТО^ИКИСТОН ДОНИШГОИ ДАВЛАТИИ ХУ^АНД БА НОМИ АКАДЕМИК Б.РАФУРОВ МАРКАЗИ ИЛМИИ ХУЧДНДИИ АКАДЕМИЯМ ИЛМХ>ОИ Ч>УМХ(УРИИ ТОЧ.ИКИСТОН

Ба ^кми дастнавис

КДЮМОВА ФЕРУЗА АБДУВОХ>ИДОВНА

«МАНТИК.-УТ-ТАЙР»- И АТТОРИ НИШОПУРЙ ВА НАВОБИЯХ.ОИ ТУРКИИ ОН (Дар мисоли достойной «Лисон-ут-тайр»-и Навой ва «1<^уш тили»-и

Ризой)

Ихтисоси 10.01.03 - Адабиёти хадк^ои кишвар^ои хорщй

(адабиети тоник)

РИСОЛА

барои дарёфти дара^аи илмии номзади илм^ои филология

Ро^барони илмй: доктори илм^ои филологи, профессор

Насриддинов А.

номзади илм^ои филологи, дотсент То^ибоев Ш. Б.

ХУНАНД- 2012

ь

МУНДАРИЧД

Му^адцима 3-8

Боби I. Аз таърихи омузиши маснавии «Мантик;-ут-тайр»-и Аттори Нишопурй 9-28

Фасли 1. «Мантик;-ут-тайр» -и Аттор ва шинохти он дар адабиётшиносии форсу то^ик 9-24

Фасли 2.Навду баррасии «Мантик;-ут-тайр» дар

адабиётшиносии узбек 24-28

Боби II. Тазушли к,иёсии «Мантик,у-т-тайр»-и Аттор ва «Лисону-т-тайр»-и Навой 29-90

Фасли 1. Ниго^е ба чавобия^ои туркии

«Мантик,-ут-тайр» 29-37

Фасли 2. Муцоисаи достони «Мантик;-ут-тайр»-и Аттор бо «Лисон-ут-тайр»-и Навой 38-84

Фасли 3. Мак;оми Аттор дар андеша^ои ирфонии Навой 85-90

Боби III. Достони «Kjin тили» (Забони мург) ^авобияи дигар ба «Мантик;-ут-тайр»-и Аттор 91-130

Фасли 1. Мук;оисаи достони Ризой бо «Мантив;-ут-тайр»-и Аттор 91-120

Фасли 2. Нак;ши ^одй дар маснавщои Аттор, Навой

ва Ризой 121-130

Хулоса 131-136

Китобнома 136-145

МУКДВДИМА

Дурдона^ои адабии ^азорсолае, ки дар мех^вари анъана^ои муштараки мардуми Шарк; арзи х,астй намуданд, дар тули к;арн^ои зиёд ЧЩати такмили ахлок; ва маънавияти башарият хидмат кардаанд ва хо^анд кард. Аз ин ру, мероси пурму^тавои симо^ои адабии гузаштаро ^амчун намунаи барчастаи ^амкории адабиётх^ои миллй ва мах,сули анъана^ои муштарак ба хидмати башарият равона кардан аз вазоифи му^ими имруз мебошад.

Адабиёт дар сарнавишт ва х,астии таърихии башарият мак;ом ва манзалати бе^иёс дорад. Мах,з ба туфайли ин падидаи беназири ак,лонй инсон камолоти маънавии хешро таъмин намуда, дар он хоста^ои азалияшро пайдо кардааст. Вок;еан адабиёт аст, ки инсони аслиро офарида ва ба у меъро^и ру^онй таълим додааст. Адабиётро наметавон дар х,исори марзу х,удуди зо^ирй к;арор дод ва ё аз х,астии адабиёти халедои дигар комилан чашм пушид. Зеро чун ах>ли башар х^аргиз аз х>ам Чудо зиндагй карда наметавонанд, ёдгори^ои фарх,ангй ва моддии онх,о, аз чумла, адабиёт ва санъати эшон низ дар доираи сар^ади миллй махдуд намебошад. Бе^тарин намунах,ои адабиёт ва санъат, ки инсоният офаридааст, добили марзбандй набуда, он го^о тагйир, гох,е дигар афзун ё кам шуда, ба миллату халк,ият^о дар сурати мухталиф, вале мутобик; ба х>олу равони он^о дастрас мешавад. Таъсирпазирй аз адабиёт, санъат ва фар^анги ^амдигар боиси вусъати шинохт ва ча^онбинии а?уш башар гардида, падида^ои а^сани робитах,ои башариятро дар сурати муколамаи фар^анг^о эчод мекунад. Аслан, адабиёти ягон миллат дар ало^идагй ташаккул намеёбад ва дар рушди х,ар як адабиёт ратман адабиёти мил латкой дигар хидмати бузу pre ё кучаке менамоянд. Пайванди адабиёти классикии форсй-точикй ва туркй далели боризи ин гуфта^ост. Албатта, таъсири адабиёти форсй-точикй ба адабиёти туркй дар таърих х,одисаи табиист, зеро аз як тараф ^амзистии х^азорсолаи ин ду миллат боиси файзбардорй гашта бошад, аз чониби дигар адабиёти

х,ануз дар асри IX ташаккулёфтаи форсй-то^икй, ки метавон гуфт адабиёти чах,онй аз он бардошти фаровоне касб намудааст, ба тах,аввули адабиёти классикии туркй низ таъсири амик;е гузоштааст. Иртиботи адабиёти туркй ба мероси адабии форсй-то^икй нисбат ба фарх>ангу тамадцуни ак,воми дигар так;вияти бештаре касб карда, тули ^азорсола^о идома ёфта меояд. Пайвандх,ои адабии ин ду халк; бо гузашти замон боз х,ам бештар ташаккул ёфта, бар асари ин равобит фаязони адабиёти туркй аз адаби форсии то^икй дар х>ар навъу жанри чудогона ба таври барчаста ошкор мегардад. Дар махдудаи таълифи як рисола наметавон ма^муи раванду майлонхри ин таъсирро фаро гирифт, аммо дар заминаи таъсири маснавихри ирфонй, бавижа маснавии «Мантик;-ут-тайр»-и Аттори Нишопурй ба мероси шоирони туркизабон метавон равзанаи тозаеро дар густураи ин пайванд^о ва асари мубар^ану пурцудрати адабиёти форсу то^ик ба мероси адабии ак;воми туркзабон фатх; намуд.

Аттори Нишопурй бо х^астии нотакрор ва офаридах^ои беназири худ дар радифи бузургони таърихи тамаддуни чах,онй к;арор дорад ва уро яке аз аркони барчастаи адабиёти ирфонй ном мебаранд. Шафеии Кадканй дар муцаддимаи «Мантик;-ут-тайр» менависад: «...Ce мав^и бузург, се хезоби баланди х>айратовар дар ин дарё (дар адабиёти ирфонй - Ф.К,.) вучуд дорад. Аввал - Саной, дуввум - Аттор, саввум - Ч,алолидцини Мавлавй. Ищо се шушми пах,новар, се ках,кашони мустак,иланд, ки фазой бекаронаи шеъри ирфонии форсй ва беигрок; шеъри ча^онро их>ота мекунанд ва дар зимни камоли истик;лол сахт ба якдигар вобастаанд ва якдигарро такмил мекунанд» (4, 38). Бе^икмат нест, ки Мавлонои Рум х,ам ин арчу эътибори вижаи Аттор ва манзалати уро дар к;аламрави шах,ри ишк;и орифона сарех,ан таъкид дошта:

Х,афт шах,ри Иищро Аттор гашт,

Mo х>ануз андар хами як кучаем.

Х,амин тавр, осори гаронба^ои у аз чониби дилбастагони адабу ирфон бо му^аббату ихлос ва иродати тамом истик;бол шудааст. Достонпардозии Аттор низ аз вижагщои хоса бархурдор буда, бо он ^ама нусрати ру^онй ва манзалати фикрй ^унараш дар шеърофаринй назир надорад. Ба к;авли Х,илмут Риттер - атторшиноси барчаста, «^еч кас дар корбурди арзиш^ои х^унарй дар мак;оми устодии Аттор нест. У бо тахайюли саршор ва андеша^ои фаровони худ, ки ба сару магзи хонанда фуру меборад, хдмвора шигифтй ва аъ^об бармеангезад» (84,12).

Хузури маснави^ои ирфонии у бидуни шак к;одир ^астанд, ки к;аламрави ирфони форсиро такмил сохта, аз чозибаи сабки орифонаи Аттор дар парной адабиёти ирфонии форсй башорат ди^анд. Хоса, «Мантик;-ут-тайр», ки «яке аз барчастатарин осори ирфонй дар адабиёти ^а^онй ба шумор меравад ва шояд баъд аз «Маснавй»-и шарифи Ч,алолуддини Мавлавй х,еч асаре дар адабиёти манзуми ирфонй дар Ча^они ислом ба пояи ин манзума нарасад...» (4, 34).

Аттор бо таълифи маснавии пурмух,тавояш «Мантш<;-ут-тайр» дар ташаккули бе\гарин анъана^ои муштараки мардумони форсизабону туркизабон нак;ши муассире гузошт. Ма^з зу^ури «Мантик;-ут-тайр» х,амчун маснавии рамзиву тасаввуфй дар радифи шоирони зиёди форсигу адибони туркизабонро низ ба истик;боли худ хонда, барои талош бар хдстии ибтикороти адабй бо забони гайрифорсй дар давоми ин суннати дерина мувоче^ намуд. Файзи ^амин таъсири пурбаракоти «Мантик;-ут-тайр»- и Аттор мучиби он гардид, ки дар адабиёти туркй якчанд Чавобия^о дар истщболи он руи кор оянд, ки маш^уртарини ощо «Мантик;-ут-тайр»-и Гулша^рй, «Лисон-ут-тайр»-и Алишери Навой ва «К,уш тили»-и Ризоии Пайвандй мебошанд. Ма^зари ин осори гаронмояи рамзиву ирфонй дар адабиёти ак,воми туркзабон далели боризи пазироии гарми шоирони туркигу аз достони мармузи ирфонии Аттор мах^суб меёбанд.

Чун тах,к;ик;у баррасии масъалаи таъсирпазирии адибони туркзабон аз осори Аттор, бавижа маснавии «Мантик;-ут-тайр»-и у ба^си тозаи

(

илмист ва то кунун ба таври зарурй матолиби марбут ба ин мавзуъ мавриди баррасии амик;и илмй к;арор нагирифтааст, храмин амр зарурати тава^ЧУ*» ба тадцици ин масъаларо дар заминаи як рисолаи илмй мустанад мегардонад. Бо назардошти он, ки ду нусхаи достойной туркии ба истицболи «Мантик;-ут-тайр»-и Аттор сурудашуда дар ихтиёри мо к;арор дошт, рисола бар мабнои тазушли к;иёсии ин ду маснавй бо достони MypFOHH Пири Нишобур ба цалам омадааст.

Дара^аи омухта шудани мавзуъ. То кунун дар адабиётшиносии то^ик ва хорич аз масъала^ои тах,к;ик;у баррасии рузгору осор ва мероси адабии Аттор, бахусус, маснавии «Мантик;-ут-тайр»-и у коркой шоёни илмй ба сомон расидаанд. Бо назардошти он, ки рисолаи з^озир бо усули мук;оисавй дар заминаи таъсири «Мантик;-ут-тайр»-и Аттор ба адабиёти ак;воми туркзабон руи кор омадааст, ба^си ^араёншиносии тахдици мероси Аттор ва чойгох,и маснавии у дар адабиёти форсй ва таъсири он ба адабиёти туркй ба унвони боби алохдцаи ин рисола к;арор гирифтааст, ки дар заминаи ин бах,си илмй дара^аи омухта шудани мавзуъ низ равшан мегардад. Маълум аст,ки «Мантик;-ут-тайр» дар адабиётшиносии форсй-то^икй ба сифати намунаи барчастаи осори тасаввуфй дар сатх,и зарурй мавриди омузиш к;арор гирифтааст, коркой дар ин замина ан^омёфта аз чих,ати риояи меъёри таърихияти таълиф дар боби мазкур баррасй гардидаанд. Инчунин, азбаски рисола бевосита бо адабиёти узбекй иртибот дорад ва дар адабиётшиносии узбек вобаста ба «Лисон-ут-тайр» нисбати «Мантик;-ут-тайр» низ андеша^ои гуногун мавчуд мебошанд, дар бахши ало^идаи храмин боб нук,таи назари адабиётшиносони узбек ро^еъ ба ин шох.кории адабй бо назардошти меъёрх,ои замонй, аз чумла, давраи шуравй ва дар муцоиса бо адабиётшиносии имруза тамилу баррасй гардидаанд.

Мак;сад ва вазифах,ои рисола. Рисола бо ^адафи та^к.ик.и таъсири маснавии «Мантик;-ут-тайр»-и Аттори Нишопурй ба адабиёти ак,воми туркзабон, аз чумла, адабиёти узбек ба к,алам омадааст. Ч.их.ати расидан

ба мак,осиди них,оии тах.к.ик, дар рисола масоили зерин мавриди та^лилу баррасй к;арор гирифтаанд:

1. Арзёбии тарх^и куллии таърихи омузиши маснавии «Мантщ-ут-тайр»-и Аттор дар адабиётшиносии форсу то^ик ва узбек.

2. Баррасии таъсирпазирии шоирони туркзабон аз «Мантщ-ут-тайр»-и Аттори Нишопурй ва омилхри тава^ЧУ^и адибони туркисаро ба ин шох.кории адабиёти ирфонии форсй-точ,икй

3. Дар заминаи тах^лили к,иёсии маснавихри туркй бо сурудаи Аттори Нишопурй тах,к;ик;и мафх,умх,ои «тарчума» ва «татаббуъ ё Чавобия» ва муайян сохтани мак,оми достощои Навой ва Ризой дар таърихи адабиёти ирфонии туркиву узбекй.

4. Таъин намудани умумият ва фарцияти достощои Аттор, Навой ва Ризой бар мабнои корбурди усули та^к,ик;ии к;иёсй

5. Боздиди симои Х,удх,уд ва заминахри тава^ух, ба он дар маснавии Аттор ва мук,оисаи он бо мургони х^одии маснавихри узбекй

6. Баррасии таъсири чанба^ои х,унарии маснавии Аттор ба достойной узбекии дар истицболи он ба цалам омада

Навоварихри рисола. Дар рисола бори нахуст масъалаи таъсири маснавии «Мантик;-ут-тайр»-и Аттори Нишопурй ба адабиёти ак;воми туркзабон, аз чУмла узбекй мавриди баррасии алохдца к,арор гирифтааст. Дар заминаи мук;оиса омухтани ч,авобиях,ои «Мантик;-ут-тайр» имкон додааст, ки арзиши аслии достонх^ои туркй муайян гардида, ба онх,о бахчой вок;еии адабй, бадей ва мавзуй дода шавад, зеро бидуни иртибот бо «Мантик;-ут-тайр» омухтани ^авобиядои мазкур нати^аи дилхох, нахох,ад дод. Дар канори ин, дар пайванди х,амдигар тах,к;ик; намудани ин се маснавй имкон медих^ад, ки тарх,и куллии мавзуй таъсири поэтикии маснавих,ои форсй ба маснавих/эи туркй мук,аррар гардида^ дар ин замина таъсири адабиёти форсизабон ба адабиёти узбекй х,ам аз назари мавзуъ ва х,ам аз лих,ози сабку сохторшиносии шеърй баррасй гардад.

Сарчашма ва маводи таэдащ. Сарчашма ва маводи асосии рисоларо достойной туюрии Аттор, Навой, Ризой (4; 19; 25) ва дигар осори Аттор ва Навой( 1, 4, 6, 8, 9, 10, 11, 13, 20, 23, 28) ташкил медих,анд. Инчунин зимни таълифи рисола аз кутуби илмй-адабй ва со^авй (34, 36, 39, 46, 48, 55, 65, 74, 78, 81, 87, 88, 101) низ истифода шудааст.

Шеваи таэдиц. Дар чараёни ба цалам овардани рисола усули муцоисавй-таърихй ба кор гирифта шудааст. Х,амзамон ^ангоми баррасии нукоти асосии мавзуъ усули тадк,ик;и пажух,ишгарони ватаниву хори^й чун Е.Э. Бертелс, Ян Рипка, Сайид Нафисй, Шафеии Кадканй, Бадеъуззамони Фурузонфар, Так;ии Пурномдориён, Расул Х,одизода, Худой Шарифов, Мирзо Муллоа^мадов, Абдуманнон Насридцинов, Носир^он Салимов, Барром МирСайидов ва дигарон истифода шудааст.

А^амияти амалии рисола. Маводи рисола ^ангоми та^ия ва таълифи бахш^ое аз кутуби таърихи адабиёти форсу то^ик ва ^амзамон таърихи адабиёти узбек, маводи таълимии равобити адабиёти форсу то^ик бо адабиёти ак;воми туркзабон, нигориши рисолах,ои дипломй ва курсй истифода бурда мешавад.

Сохтори рисола. Рисола аз мук;аддима, 3 боб, 7 фасл, хулоса ва фех,ристи сарчашмаву манобеи илмй иборат аст.

Боби 1. Аз таърихи омузиши маснавии «Мантик;-ут-тайр»-и Аттори

Нишопурй

Фасли 1. «Мантиц-ут-тайр» -и Аттор ва шинохти он дар адабиётшиносии форсу то^ик

«Мантик;-ут-тайр» х,амчун як асари ирфонии рамзй ва фалсафй дар адабиёти ^а^онй ч,ойгох,и хоса дорад. Бояд гуфт, ки х,ам дар адабиётшиносии форсизабон ва х,ам дар адабиётшиносии ча^онй роч,еъ ба зиндагинома ва осори Аттори Нишопурй коркой тадк,ик;отии зиёде ба нашр расидаанд. Дар мавриди осори ^ак,ик,ии Аттор ва асарх,ои мансуб ба Аттор фикру андеша^ои зиёд, ак;оиди мухталифе вучуд доранд. Мо ин 40 дар хусуси он коркой тадк;йк;отй имкони маълумоти комил доданро надорем, зеро таш>о номгуи ин гуна осор дар х,ачми як китоб дар асари «Китобшиносии Шайх Фаридудцин Аттори Нишобурй» бо кушиши Алии Мирансорй чамъоварй шудааст, ки ин худ нишондих,андаи шухрати ^ах,онии Аттор аст (63). Азбаски па^лу^ои зиёди э^одиёти Аттор аз тарафи адабпажу^они варзида омухта шудаанд ва кори мо, ки асосан бо «Мантик-ут-тайр» иртибот дорад, ин чр бевосита дар мавриди коркой барчастае, ки ба омузиши «Мантик,-ут-тайр» бахшида шудаанд ва дар х,ак;ик;ат, добили эътироф ^астанд, сухан меравад.

Дар бораи «Мантик;-ут-тайр» ё дар пайравии он дар таърихи адабиёти классикй ба ЧУ3 зикру тавсифи тазкиранависон асари ало^ида таълиф нашудааст. Аммо набояд гафлат намуд, ки иддае аз суханварони барчастаи адабиёти классикии форсй-точикй аз Аттор пайравй кардаанд, аз х,икоятх,ои маснавих,ояш бах,рах,о бурдаанд. Дар адабиёти классикй пас аз таълифи «Мантш<;-ут-тайр» аксари ишорах,ое, ки ба олами паррандагон шудааст, бешуб^а, ишорах,о ба х,амин достони Аттор буданд. Намоёнтарин пайравй Аттор Мавлавй аст, ки ишку ихлоси зиёд бар Аттор дошт ва мегуфт:

Ман он Муллой Румиям, ки аз нутк;ам шакар резад, Валекин дар сухан гуфтан гуломи шайх Атторам.

Таъсири Аттор танхр дар адабиёти форсй махдуд нест, дар адабиёти туркй низ шоирони зиёде буданд, ки Атторро пайравй кардаанд ва зикри эшон дар фаслх,ои поёнй оварда шудааст.

Омузиши илмии зиндагинома ва осори Аттори Нишопурй аз ибтидои к;арни XX ofo3 гардидааст, ки Аллома К,азвинй бо принсищои илмй-тадк,ик,отии тоза атторшиносиро дар адабиётшиносии форсй ибтидо бахшид (13). Дар идомаи кори у бар^астатарин олимони адабпажух, ба омузиши ах,вол ва осори Аттор даст задаанд, ки дар ин зумра коркой тадк,ик,отии Сайид Нафисй, Бадеуззамони Фурузонфар, Гелмут Риттер, Сайид Содици Гав^арин, Абдулх,усайни Зарринкуб, Шафеии Кадканй, Так;ии Пурномдориён, Мух,аммад Истеъломй, Ризо Ашрафзода, Су^айло Сорамй ва Насруллох>и Пур^аводиро метавон ном бурд.

Аллома Му^аммад К,азвинй бар нусхаи «Тазкират-ул-авлиё» -е, ки аз Чониби Э. Браун ва Р. А. Николсон омода гардидааст, мув;аддимаи муфассале навишта, дар он нисбати масъала^ои зиндагй ва осори Аттор изгори андеша намудааст. Дар мук,аддимаи он китоб дар мавриди ному насаб, осор, зиндагинома, соли вафот ва баъзе масъала^ои марбут ба шахсияти Аттор мулох,изах,о баён гардидаанд.

Асари Сайид Нафисй «Ч,устучу дар а^вол ва осори Аттори Нишопурй» нахустин китоби ало^ида дар атторшиносй аст. Аз эътирофу ишорах.ои му^аодик.оне, ки пас аз Сайид Нафисй дар бораи Аттор тадк;ик;от бурдаанд, маълум мешавад, ки он яке аз арзишмандтарин асарх.0 дар шинохти ах,вол ва осори Аттор аст. Азбаски китоби мазкур хеле барвак;т чоп гардида (соли 1320 х,. ) ва дар То^икистон аз китоб^ои камёфт мах,суб меёбад, мо чопи а ввали онро пайдо карда натавонистем. Вале чун китоби мазкур (соли 1381 ба унвони "Зиндагиномаи Шайх Фаридуддин Аттори Нишобурй" аз нав руи чопро дид, ки дастраси мо буд.

Дар ин рисола мухдкдик; андеша^ои шахсии хешро нисбати шахсияти бузургмардони таърих баён дошта, дар идома дар мавриди мо^ияти

тасаввуф изгори ак;ида карда, ин чараёнро бо зиндагии орифонаи Аттор пайвастааст. Рисолаи мазкур бахрхри зиёдеро дар хусуси зиндагинома, валодат, муддати умр ва осори Аттор дорад. Дар мавриди чанд сол умр дидани Аттор, ки дар аксари сарчашмахр 114 сол нишон додаанд, бах>си муфассале ороста, нати^агирй мекунад, ки Аттор дар атрофи 90 сол умр дидааст (73,43).

Чун дар мавриди осори Аттор низ андеша^ои мухталиф мав^уданд ва шумораи он дар аксари сарчашмах,о 114 адад - мутобик; ба сурахри к;уръонй дониста мешавад, С. Нафисй дар ин бора низ андешаронй мекунад. �