автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.03
диссертация на тему: "Тазкирату-л-авлиё" Фаридуддина Аттора Нишопури

Текст диссертации на тему ""Тазкирату-л-авлиё" Фаридуддина Аттора Нишопури"

МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ РЕСПУБЛИКИ

ТАДЖИКИСТАН

ХУДЖАНДСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ ИМЕНИ АКАДЕМИКА Б.ГАФУРОВА

На правах рукописи

|0и0 0.9 04 1 58 -

ОКИЛОВА МУТАБАР АХМАДЖОНОВНА

«ТАЗКИРАТУ-Л-АВЛИЁ» ФАРИДУДДИНА АТТОРА НИШОПУРИ:

РУКОПИСИ, ИСТОЧНИКИ И ХУДОЖЕСТВЕННО-1 СТИЛИСТИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ} »

диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук по специальности 10.01.03. — Литература народов стран зарубежья (таджикская литература)

Научный руководитель: доктор филологических наук, академик АН Республики Таджикистан, профессор Салимов Носирджон Юсуфович

Худжанд - 2009

ВАЗОРАТИ МАОРИФИ Ч,УМХ,УРИИ ТО^ИКИСТОН ДОНИШГОХ.И ДАВЛАТИИ ХУЧДНД БА НОМИ АКАД. Б. БАФУРОВ

Ба ^укми дастнавис

ОК.ИЛОВА МУЪТАБАР АХ.МАДЯ.ОНОВНА

«ТАЗКИ Р АТУ-Л-АВ ЛИ Ё» - И ШАЙХ ФАРИДУДДИН

АТТОРИ НИШОПУРЙ: НУСХАХД САРЧАШМА^ОИ ТАЪЛИФ ВА ВИЖАГИХ.ОИ БАДЕИВУ УСЛУБИИ ОН

Рисола барои дарёфти дара^аи номзади илм^ои филологй аз руйи ихтисоси 10.01.03. - адабиёти халодои кишвар^ои хори^й (адабиёти то^ик)

Ро^бари илмй:

Доктори илм^ои филологй, академики АУ "Ч.ум^урии То^икистон, профессор Салимов Носир^он Юсуфович

Ху^анд - 2008

МУНДАРИЧА

Мук;адцима Боби1

Фасли аввад Фасли дуввум

Боби II

Фасли аввал Фасли дуввум

Фасли саввум

а б в г

F

Фасли чорум

Хулоса Фезфасти адабиёт

РЗЬгор ва осори Шайх Фаридуддин Аттори Нишопурй

Шар^и а^вол ва р^згори Аттор

Мероси Аттор ва ^ойго^и он дар адабиёти

ирфонии форсй

«Тазкирату-л-авлиё»: нусхашиносй, сарчашма^ои таълиф, мундари^а ва вижаги^ои бадеиву услубй Нусхашиносй ва тарчума^ои «Тазкирату-л-авлиё» Сарчашма^ои таълифи «Тазкирату-л-авлиё» ва пайванди он бо тазкира^ои дигари ирфонй Мундари^а, сабки таълиф ва падида^ои з^унарии наср дар «Тазкирату-л-авлиё» мундари^а ва сохтори «Тазкирату-л-авлиё» вижагщои услуби нигориши «Тазкирату-л-авлиё» саноеи бадей

рамзу рози орифон дар баррасии масоили ирфон равиши баёни афкори ахлок;й ва ^ав^ари андешаву таълимоти урафо

Шева^ои иншои з^икоят ва зух,ури падида^ои жанрии он дар «Тазкирату-л-авлиё»

3-12 13-36

13-28

28-36

37-136 37-45

45-57

57-114

57-77

77-82

82-96

96-101

101-114

114-136 137-140 141-151

МУКДДДИМА

Ташаккул ва тах,аввули адабиёти ирфонии форсу точ,ик, бахусус назми суфия асосан ба номи се тан шоирону нависандагони маш^ур, чун Хдким Абулмачди Саной, Шайх Фаридуддини Аттор ва Ядлолуддин Му^аммади Балхй пайванд мегирад. Он^о бо офаридани осори гаронмоя дар шар^у тавзе^и масоили аслии шинохти фалсафа ва ирфон, ифодаи андеша^ои файласуфона оид ба тарбияи инсони крмил, усул^ои бозгуии матолиби му^ими тасаввуф замина^ои вок;ей бунёд гузоштаанд. Дар рушду та^мил, шар^у тавзех, ва татбик;и назариву амалии тасаввуф Шайх Фаридуддини Аттор ар^и воло ва мацоми маънавии вижае дорад, ки дар адабиётшиносии ча^онй пайваста аз поя ва манзалати ^унариву маънавии у ёд мешавад. Илова бар ин мак;оми махсус у тавониста, ки иродатмандони бешуморро дунболи тарицати афкор ва ашъори орифонаи хеш бубарад. Ба ^амин далел аст, ки Мавлонои Рум фармуда: «Х,афт шазфи ишк;ро Аттор гашт, Mo ^ануз андар хами як кучаем» (132,17)

Ё ч,ое дигар иродату ихлоси худро аз Саноиву Аттор ва пайравияшро аз ро^и ин бузургони олами адабу ирфон ба таври махсус зикр мекунад:

«Аттор руд, буду Саной ду чашми у,

Mo аз пайи Саноиву Аттор омадем»(119,33).

Ин гуфта^о далолат аз он доранд, ки Шайх Фаридуддин Аттори Нишобурй дар таърихи адабиёти форсу то^ик, на тан^о чун орифи номвар, балки яке аз че^ра^ои тобноки адабиёти суфия ва муаллифи осори фаровони ирфонй ва суханвари со^ибмактаби дорой сабку равиши хос шинохта шудааст. Шу^рати адабии Аттор бештар ба таълифи маснави^ои ирфонии у пайванд мегирад, ки дар мавриди теъдоди он^о мабо^иси фаровоне ч,араён дорад. Аммо баробари таълифоти осори манзум мацоми Шайх Атторро дар в;аламрави адабиёти ирфонй иншои тазкираи бонуфузи ирфонй ба унвони «Тазкирату-л-авлиё» низ хеле боло бурдааст. Шоистаи

зикр аст, ки ин асар дар шумори нахустин тазкира^ои ирфонии адабиёти форсй царор гирифта, ошнойй бо мазмуну му^тавои он Атторро аз аввалин тазкиранависони форсй дар робита ба зиндагй, ак;вол ва а^воли суфиён муаррифй менамояд. Таздицу баррасии вижагих^ои мавзуиву ^унарии осори манзуми Аттор дар илму адабпажу^ии хори^й ба таври густурда сурат гирифта бошад ^ам, тадцици комили ин мерос дар То^икистон бар асари рух,и идеологии замой к;абл ва сиёсати маъмурии адабй ба сомон нарасидааст. Солкой охир равилщои махсуси тадк;ик;и адабиёти ирфониву маз^абй дар кишвари мо ба таври ало^ида ба рох, гузошта шудааст, ки поёнтар дар ин бора сухан хо^ад рафт. Агар то даврони истик;лоли сиёсиву фар^ангии мамлакат тан^о нашри кириллии маснавии «Хусравнома» бо э^тимоми донишманди то^ик На^мй Сайфиев ч,араён гирифта бошад, минбаъд маснави^ои «Ило^инома» ва «Мантик;у-т-тайр»-ро адабиётшинос Алии Му^аммадии Хуросонй мунташир сохт. Нашри муттасили осори Шайх Аттор метавонад тадри^ан ниго^у назар^оро дойр ба ^анба^ои мухталифи назми ирфонй ва масъала^ои марказии тасаввуф амик; гардонад. Бояд афзуд, ки мо дар ин рисола асари мансури Аттор «Тазкирату-л-авлиё»-ро мавриди пажу^иш к;арор додаем. Дар мавриди таъйини дара^аи омухташавии мавзуъ метавон гуфт, ки то кунун дар Точикистон матни комили асар ба сурати китоби ало^ида та^ия нашудааст ва бештари таодицоти марбут ба он ан^омёфта умумияти бештар доранд. Аз ин ру, зарурат пеш меояд, ки ба масъалаи вазъи куллии пажу^иши осори Аттор, ба вижа «Тазкирату-л-авлиё» тавач,ч,У^ зо^ир гардад.

«Тазкирату-л-авлиё», дар баробари он ки бо шеваи насри а^ди аввали адаби форсй эч,од шудааст, инчунин муаллифро ба унвони яке аз носирони баркамоли таърихи ирфон нишон меди^ад. К,имати асари мазкур агар аз ниго^и мухтассоти забонй дар х,ифозати аносири баёну нигориши царни XII, нигахдошти цаволиби ибораву чумалот, соддабаёниву риояти усули баёни нак;лй зо^ир шавад, корбасти са^ъу саноеи сухан, таъмини фасо^ату балогат, мукаммалии мантик; ва таъсири калом, силсилабандии фикр ва чанд нуктаи дигар арзиши адабии онро ба зу^ур меоранд. Агар аз

руи меъёр^ои нигоришии тазкира ба ин китоб тавач^ух, гардад, рушан мешавад, ки нависанда ба таври мухтасар зиндагиномаи ашхоси мавриди назарро бозгу месозад. Ба ин тартиб, муроди у аз овардани х^олномаи машоих ташре^и ч,а^оншиносии урафо, русуму суннати эшон, зинаву мацомоти сулук, мабо^иси муаммо^ои марказии тарицат, мавонеи сафар ва тарз^ои цатъи он^о, тарбияи нафс, маро^или камолоти башарй ва амсоли ин ма^суб меёбад.

Аз ин хотир, бо назардошти он ки тахдицоти ро^еъ ба Аттор ан^омёфта асосан ^анба^ои мавзуй ва ^унарии осори манзуми уро ифода мекунанд ва шояд нуфузи таълифоти манзуми ирфонии вай бештар диктата пажу^ишгаронро ^алб кардаву тазкираи ёдшуда камтар дар доираи барраси^ои илмй i<¡apop гирифтааст, ин амр зарурати омузиш ва тадцици амик;и «Тазкирату-л-авлиё»-ро пешоруи мо мегузорад ва тозагии мавзуй тадцикро ошкор месозад, то дар ин замина муаррифии ^арчй бештари асари ёдшуда аз дидгоедои илмии муосир сурат бигирад.

Дара^аи омухташавии мавзуъ. Дар То^икистон зиндагй ва осори Аттор ба таври мукаммал омухта нашудааст. Х,арчанд осоре аз у чун «Хусравнома», «Ило^инома» ва «Мантик;-ут-тайр» бо ^уруфи кириллй та^ия ва нашр шудаанд, аммо ин ^ануз маънии шинохти комили рузгори орифро надорад. К,аблан барои омузиши зиндагй ва осори Аттор хонандаи точ,ик асосан ба иттилои цомус^о муро^иат менамуд. Масалан, дар «Энсиклопедияи Советии То^ик» мак,олаи А.Му^аммадхо^аев ^ой гирифтааст(ч,.1 .са^. 857-859), ки он дар бораи ^аёту э^одиёт, осор ва ак;идаю ^а^онбинии Аттор маълумот меди^ад. Муаллифи мацола дар баробари зикри мухтасари рузгору осори Аттор дар бораи акдда^ои ирфонии адиб, ^а^онбинии у иттилои муфассал ба к;алам оварда, мак;оми уро дар ташаккули афкори ч,амъиятию сиёсии халк,х,ои Осиёи Миёна ва Эрон цайд менамояд. Дар цомуси дигари то^икй, ки бо номи «Энсиклопедияи адабиёт ва санъати точ,ик» мунташир гардидааст, дойр ба зиндагии Аттор низ мак;олае ^ой дорад, ки он ба ралами адабиётшинос А. Ра^монов мутааллик; аст(Душанбе, 1988, са^. 193-194).

Дар муцаддимаи китоби «Хусравнома», ки бо эх,тимоми адабиётшинос На^мй Сайфиев бо ^уруфи кириллй ба нашр расид, низ оид ба рузгору осори Шайх маълумоти мухтасар оварда шудааст. Чунин шеваи муаррифии рузгори Атторро дар «Гулшани адаб», ч,илди 2 (Душанбе, 1975) метавонем дучор оем. Баробар ба зикри мухтасари зиндагиномаи Аттор дар ин китоб намуна^о аз осори у оварда шудаанд.

Ёдовар бояд шуд, ки дар даврони шуравй таэдици зиндагиномаи Аттор ва э^одиёти у бештар аз дидго^и муносибати вай ба ирфон баррасй ' гардида, мак;оми шоир дар ташаккули афкори фалсафии халци то^ик омухта шудааст. Аксари пажу^ишоти оид б а Аттор дар ин давра ба анч,омрасида аз назари ^а^оншиносй ва пайванди у ба олами ирфон руи когаз омадаанд, ки ^анбаи фалсафй доранд. Нуфузи ин равиши та^к;ик; доираи баррасиву омузиши ^анба^ои адабии осори Атторро маздуд кардааст. Масалан, пажу^иши гаронмояи олими со^ибноми точ,ик А. Му^аммадхо^аев, ки «Мировоззрение Фаридиддина Аттора» (Душанбе, 1974) унвон дорад, бештар доираи андеша^о ва ^а^оншиносии орифро ба маърази та^лил царор додаст. Арзиши му^ими ин асар дар он зо^ир мешавад, ки муаллиф аз ба^си замони зиндагй ва шар^и ^оли Аттор сарфи назар накардааст ва аз ин ру онро метавон ба унвони асари тах,к;ик;й дар бораи рузгор ва осори Аттор ба шумор овард.

Му^имтарин тахдицоте, ки дар даврони шуравй роч,еъ ба адабиёти ирфонй дар робита ба таъйини арзиши адабии осори суфия ч,араён гирифтааст, китоби шарк;шиноси со^ибноми рус Е. Э. Бертелс мебошад, ки «Тасаввуф ва адабиёти суфия» (Москва, 1965,бо забони русй) унвон дорад. Дар китоби фавцуззикр баробари баррасии масоили ташаккули тасаввуф з^амчун ч,араёни фикрй дар цаламрави ^а^оншиносии исломй ва ба^си шинохти ч,ойго^у мак;оми шоирони суфимашраб дар бораи Аттор, зиндагй ва осори у низ маълумот рафтааст. Мух,ак;к;и1<;и мазкур бештар оид ба маснави^ои Аттор ва шар^и газалиёти ^удогонаи у иттилоъ додааст. Аз Чумла, дар ин китоб дойр ба Аттор чанд мак;олаи муайян ч;ой дода шудааст, ки му^тавиёти онх,о фарогири та^к;ик;и мухтассоти маснавщои

«Булбулнома», «Х,аётнома», инчунин шар^и ду газали ирфонии шоир, таълимоти ирфонии у, таъсири тафаккури ирфонии Аттор ба Навой ва амсоли ин ма^суб мешаванд.

Баъдтар бо нашри се маснавии Аттор дар Точ,икистон, ки к;аблан аз он^о ёдоварй шуд, мар^илаи ч,адиди пажу^иши осори ин орифи номвар шуруъ гардид. Силсилаи мак;ола^ои Расул Х,одизода, Алии Му^амммадии Хуросонй, Худой Шарифов ва дигарон равиш^ои та^к;ик;и ин суханварро мук;аррар намуд. Дар ин замина буд, ки рисола^ои илмии мустацил роч,еъ ба пажу^иши осори Аттор руи кор омадаанд, ки яке аз он^о рисолаи номзадии С. У медов дар мавзуи «Хусусият^ои бадеиву гоявии «Мусибатнома»-и Аттор» ма^суб мешавад.

Дар рисолаи номзадии му^ак;к;ик;и дигари то^ик Барром Мирсаидов бошад, бештар масъалаи зу^уроти рамзу роз ва самбул^ои симои бадеии паррандагон дар маснави^ои ирфонй таджик; шуда, ки маснави^ои Шайх Аттор аз мабонии муаммои пажу^иш ба шумор омадаанд.

Аммо агар ба масъалаи тах;к;ик;и бевоситаи «Тазкирату-л-авлиё» тава^чух, зо^ир шавад, чунонки к;аблан х,ам ишорат шуд, то кунун таэдицоти мустак;ил дар ин самт ба ан^ом нарасидааст. Тан^о пажу^ишгарони то^ик, ки ба омузиши вижагщри насри классики то^ик шуга варзидаанд, арзиш^ои услубй ва ^ойго^и ин асарро дар радифи осори дигари мансури ирфонй таъкид кардаанд. Аз ч;умла, профессор Худой Шарифов дар рисолаи худ «Назарияи наср» аз ин равзана ба асари Аттор мутаваччед; гардидааст(150, 235-236). Адабиётшинос Носир^он Салимов бошад, зимни та^к;ик;и вижаги^ои насри суфиёна ба таври ало^ида дар бораи ин асар муло^изаронй намудааст, ки баррасии бештари махсусият^ои адабиву хунарии китоби мазкур дар таодицоти ^амин олим ба таври густурда ч,араён гирифтааст.

К,айди як нукта лозим аст, ки соли 1991 мухтасари «Тазкирату-л-авлиё» б о хуруфи кирилл й ба нашр расид. Х,амзамон дар тули солкой 19992000 бошад, дар рузномаи «Адабиёт ва санъат» матни нисбатан мукаммали асар бо э^тимоми Абдулло^и Ра^намо мунташир гардид.

Дар адабиётшиносии хори^й тах^иед осори Аттор вусъати бештарро со^иб аст. Олимону пажу^ишгарони эронй дар ин миён тадк;ик;оти судмандеро ан^ом додаанд. Дар ин ^ода, пеш аз х,ама, метавон аз та^к;ик;оти олими маъруфи эронй Бадеъуззамони Фурузонфар ёдовар шуд. Мавсуф дар монографияи худ «Шарх,и а^вол ва наеду таедили осори Шайх Фаридуддин Аттори Нишобурй» (Те^рон, 1374 зиндагй ва наеду таедили «Ило^инома», «Мантик;у-т-тайр» ва «Мусибатнома»-ро ба риштаи таздик; кашидааст. Муаллиф тамоми паедух.ои рузгору э^одиёти Атторро бо муро^иат ба сарчашма^ои адабиву таърихй, аз к;абили «Лубобу-л-албоб»-и Мудаммад Авфии Бухорой, «Таърихи Ч^онкушо»- Атомалики "Ч,увайнй, «Табак;оти Носирй», «Тазкирату-ш-шуаро»-и Давлатшо^и Самарцандй, «Нафа^оту-л-унс»-и Абдура^мони Чрмй ва асар^ои Аттор наеду баррасй намудааст. Аз ин хотир, рисолаи фавк;уззикр дойр ба ах,воли Аттор яке аз манбаъ^ои мух,им ба шумор меояд.

Маликушшуаро Ба^ор дар китоби «Сабкшиносй ё таърихи татаввури насри порей» ^ангоми таъйини мухтасоти насри суфиёна ва унсур^ои вижаи сарфию на^вии он ба «Тазкирату-л-авлиё» муро^иат намуда, аз ниго^и забоншиносиву услубшиносии таърихй ба он мутава^е^ гардидааст.

Дар китоби олими эронй Забе^улло Сафо «Таърихи адабиёт дар Эрон ва дар к;аламравй забони порей» (дилди 2, Те?фон, 138Ц.) низ шарх,и а^вол ва осори Фаридуддини Аттор зикр ёфтааст, ки нисбатан шар^и

комилу чомеи зиндагй ва осори адибро фаро мегирад. Дар китоби

)

«Таърихи адабиёти Эрон аз ofo3 то имруз», ки ба ралами Ч,. Морисон, Ч,. Болдик М. Шафеи Кадканй, И. Чипек, Я. Морик ва Ф. Тюр таълиф шудааст, дар бораи шар^и ^олу осори Аттор маълумоти мухтасар дода шудааст.

Дар мавриди тахдиед бевоситаи «Тазкирату-л-авлиё» бошад, ^аминро бояд таъкид намуд, ки бештари муло^иза^ои олимони ин кишвар дар муцаддима^ои асар баён шудаанд. К,ариб дар тамоми нашр^ои муч,аддади ин китоб мухтасари тарчумаи ^оли Аттор, арзиши нусха ва го^о

нусхабадал^о ба субут расидаанд. Аз ч,умла, дар мук;аддима^ои китоби «Тазкирату-л-авлиё», ки мутобици нусхаи мусташрици англис Рейнолд Николсон аст (Те^рон, 1373, 1379) ва ба ралами донишманди эронй Мирзо Му^аммад ибни Абдулва^оби К,азвинй тааллуц дорад, шар^и муфассали зиндагии Аттор ва муло^иза^о оид ба чойго^и ин китоб дар адаби ирфонии форсй оварда шудааст(13 ва 14). Дар муцаддимаи «Тазкирату-л-авлиё», ки ба налами Му^аммади Истеъломй - донишманди адабиёти порей тааллук; дорад, низ оид ба рузгори Аттор ва баъзе хусусият^ои ин асар сухан рафтааст (15, 17-25).

Дар адабиётшиносии руей низ дар бораи Аттор кор^ое ба ичро расидаанд, ки метавон аз он^о ёдовар шуд. Му^имтарин коре, ки дар риштаи таздици бевоситаи «Тазкирату-л-авлиё» ч,араён гирифт, тарчумаи мухтасари он мебошад, ки ба унвони «Тазкират ал-аулия, или Рассказы о святых, избранное и сокращенное издание» аст, ки соли 2005 дар ша^ри Маскав интишор ёфт. Дар мук;аддимаи китоб гузориши мухтасари илмй роч,еъ ба Аттор ва асари вай «Тазкирату-л-авлиё» ан^ом ёфтааст(4,16-24).

Дар асари Лео Яковлев «Суфии: Восхождение к истине» низ оид ба шар^и х,оли Аттор маълумот дода шуда, аз маснавии «Мантик;у-т-тайр» порча^о ва панду андарз^ои Аттор ба забони руей баргардон ва та^ия шудаанд(155).

Маълумоте, ки дар сайт^ои интернетй омадаанд, асосан фарогири шар^и к;омусии зиндагиномаи Шайх Аттор ва осори манзуми уянд. Мух;ак;к;ик;они олам асосан ба маснавии «Мантик;у-т-тайр»-и у аз дидго^ои мухталиф тава^ЧУ*» зо^ир намудаанд. Дар сайти www.bukharapiter.ru матни русии китоби мавриди назар бо унвони «Тазкират ал-аулийа, или рассказы о святых (избранное и сокращенное издание)» ба маърази мутолиаву бардошти умум гузошта шудааст. Х,амзамон ^ар ч,о сухан аз баррасии масоили марказии ирфон, маро^или тасаввуф ва бозгуии зиндагиномаи пешвоёни мутасаввифа меравад, муаллифон аз мак;оми маънавии Шайх Аттор ва ч,ойгох,и баланди мероси у ёдовар мешаванд.

Мак;сад ва вазифахои рисола. Мо^ияти пажу^иши моро масоили марбут ба «Тазкирату-л-авлиё»-и Шайх Аттор ва ч^ойго^и он дар насри ирфонии форсу то^ик, тахдици махсусият^ои адабиву бадей, услубй, инчунин нусхашиносии ин асар ба ву^уд овардааст, Бо назардошти фарогирии масоили ёдшуда му^имтарин ^адаф^ои нигориши рисоларо ба таври зайл муцаррар намудан мумкин аст:

- Тах;к;ик;и зиндагй ва мероси адабии Шайх Фаридуддини Аттор бар асоси сарчашма^о ва осори та^к;ик;ии ватаниву хори^й;

-Пажу^иши сарчашма^ои асосии таълифи асар ва нацши Аттор дар та^аввули насри ирфонии форсу то^ик ;

-Тавсифи умумии нусха^ои асосии «Тазкирату-л-авлиё», ки айни х,ол дар китобхона^ои ^а^он мав^уд буда, бар асоси ош>о нусха^ои чопии асар дар дохил ва хори^и кишвар ч,араён гирифтааст;

-Баррасии шева^ои тадвини ^икоёт ва усул^ои зикри ах,вол ва ак;воли суфиён дар «Тазкирату-л-авлиё»;

-Та^к;ик;и вижаги^ои адабиву бадей ва сабки таълифи «Тазкирату-л-авлиё» ва бад- ин васила такрири х,унари нависандагии Аттор дар таърихи адабиёти форсу то^ик;

- Ба маърази муомилоти илмй к;арор додани шева^ои хоси корбасти ^икоёт дар «Тазкира