автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.03
диссертация на тему: Мавлави Джунуни и его Маснави "Ма,Дан-Ул-Хол"

Текст диссертации на тему "Мавлави Джунуни и его Маснави "Ма,Дан-Ул-Хол""



ДОНИШГОХИ ДАВЛАТИИ МИЛЛИМ ТОНИКИСТОН

НОДИРИ САИДАХ.МАД ^ОДИЗОДА

МАВЛАВИИ ЧУНУНИ ВА МАСНАВИИ«МАЪДАНУЛХ,ОЛ»-И У

ИХТИСОС: 10.01.03- АДАБИЁТИ ХАЛКДОИ МАМОЛИКИ ХОРИЧИ (АДАБИЁТИ ТО^ИК)

РИСОЛА

БАРОИ ДАРЁФТИ ДАРАЧДИ ИЛМИИ НОМЗАДИ ИЛМ^ОИ ФИЛОЛОГИ

Бо хукуки дастнавис

РОХ.БАРИ ИЛМИ: ДОКТОРИ ИЛМ^ОИ ФИЛОЛОГИ, ПРОФЕССОР АМИРЦУЛОВ СУБХ.ОН.

ДУШАНБЕ- 2004

ТАДЖИКСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ НАЦИОНАЛЬНЫЙ УНИВЕРСИТЕТ

На правах рукописи

САИДАХМАД ХОДИЗОДА НОДИРИ

МАВЛАВИ ДЖУНУНИ И ЕГО МАСНАВИ «МА'ДАН - УЛ - ХОЛ». СПЕЦИАЛЬНОСТЬ: 10. 01. 03 - ЛИТЕРАТУРА НАРОДОВ СТРАН ЗАРУБЕЖЬЯ (таджикская литература)

ДИССЕРТАЦИЯ На соискание ученой степени кандидата филологических наук.

Научный руководитель: доктор филологических наук, профессор Амиркулов Субхон

ДУШАНБЕ - 2004

МУНДАРИЧД

Мукаддима......................................................................... 4-9

Боби 1

ИЩИРОЗИ ИДЕОЛОГИЯМ ДИНИИ Х^УКМРОН ВА ПУРЗУР ШУДАНИ РУХ;И МУХОЛИФАТГАРЙ ВА БИДЪАТ ДАР ХАЁТИ СИЁСИЮ И^ТИМОЙ ВА АДАБИИ МОВАРОУННАХ,Р ДАР НИМАИ ДУЮМИ АСРИ XIX.....10-34

Боби II.

РУЗГОР ВА ОСОРИ МАВЛАВИИ ЧУНУНЙ

1. Зиндагиномаи Мавлавии Ч,унунй..................................35-53

2. Мероси адабии Чунунй

а) Тавсифи нусхахои хаттии осори Ч^унунй.........................53-61

б) А^соми шеърй ва мухтавои осори

бадеии Мавлавии Ч,унунй......................................................61-76

Боби III.

СОХТ ВА МУНДАРИЧДИ «МАЪДАНУЛХОЛ»-И МАВЛАВИИ Ч^УНУНЙ

1. Маъхазх,ои «Маъданулхол»............................................77-95

2. Сохт ва мазмуни «Маъданулхол»

2.1. Банду бает ва ягонагии асар.......................................95-110

2.2. Мундаричаи китоби «Маъданулхол»........................110-111

а) Мундаричаи дафтари якуми «Маъданулхол»................111-119

б) Мундаричаи дафтари дуюми асар..................................119-128

в) Мундаричаи дафтари сеюм...........................................128-136

г) Мундаричаи дафтари чахорум......................................136-139

Мухтассоти вазни «Маъданулхол»....................................139-154

3. Хулоса.............................................................................154-160

Фехристи адабиёт..................................................................162-171

Мукаддима

Дар таърихи афкори адабии халки тоник карни XIX яке аз мархила^ои мухим ва сермах,сул буда, аз лих,ози мазмуну мундарича ва чихатхои сабкиву услубии худ дорой хусусиятх.ои фарккунанда мебошад. Аз лих,ози теъдоди шоиру нависандагон низ давраи мазкур яке аз мархалах,ои пурсамар буда, ба майдони адабиёт Ахмади Дониш, К,ори Рахматуллохи Возех, Абдулкодирхочаи Савдо, Шамсиддини Шохин, Мирзо Сирочи Х,аким, Мирзо Содики Муншй, Ч,унайдуллохи Х,озик, Мухаммадшарифи Гулханй, Нозили Хучандй ва дигаронро оварда тавонистааст.

Дуруст аст, ки адабиёти карни XIX Мовароуннахр ва рузгору осори намояндагони алохидаи он дар тадкикоти пурарзиши адабиётшиносон Р. X. Хрдизода (154), С. Амиркулов (81), У. Каримов (112), Т. Неъматзода (135), А. Н. Болдырев (95), С. Сиддиков (11), X. Мирзозода (128), И.С. Брагинский (92), Н.Маъсумй (123), А. Кдюмов (152), Э. Шодиев (149), Р. Арзибеков (83) ва дигарон мавриди тахдилу тадкик карор гирифтааст. Хдмчунин дар бораи баъзе лахзахои рузгору осори намояндагони давраи мазкури тахаввули адабиёти Мовароуннахри асри XIX дар «Тухфатуладбоб»-и Возех, «Мачмуаи шоирон»-и Фазлии Намангонй, «Мунтахабуттаворих»-и Х,очй Х,акимхон, «Тазкиратушшуаро»-и Мухтарам, «Гулшанулмулук»-и Мухаммад Яъкуб, «Тазкиратушшуаро»-и Х,ашмат, «Тазкиратуш-шуаро»-и Абдй, «Тазкорулашъор»-и Садри Зиё ва баёзу чунгх;ои марбут ба ин давра низ маълумоти пуркимат оварда шудааст.

Дар бораи вазъи сиёсй-ичтимоии давраи мазкури тахаввули адабиёти Мовароуннахр дар осори илмй-тадкикотии А. М. Бах;оваддинов (94), 3. Рачабов (143), БТафуров (159), И. Муминов (132), маълумоти кофй метавон ба даст овард. Хдмчунин дар «Намунаи адабиёти точик»-и С. Айнй, маколаву гузоришоти чудогонаи А.Мирзоев, Ш. Х,усейнзода, X. Мирзозода, Р. Мукимов, Г. Галимова, Э.

Шодиев, M. Крдирова, С. Султонов, Р. Фозилова, К. Ёкубов ва дигарон низ дойр ба адабиёти карни XIX Мовароуннахр ва рузгору осори намояндагони он мулохизоти чолибе изхор карда шудааст.

Бо вучуди ин, иддае аз масоили мухими марбут ба адабиёти карни XIX Мовароуннахр дар адабиётшиносй ва шаркшиносй хануз ба таври кофй тахлилу тадкик нагардидааст. Алалхусус мероси адабии теъдоди зиёде аз намояндагони адабиёти ин ахд, хануз хам тахлилу баррасй нагардида ва шархи холу осори онон баркарор карда нашудааст. Маълум аст, ки бе омузиш ва баррасиву нашри зиндагинома ва мероси адабии шоиру нависандагон тадкики кофй ва хамачонибаи хаёти адабии мархалаи мазкури таърихи адабиёти точик аз имкон берун аст.

Яке аз масоили мухими дигари мутааллик ба адабиёти ин давра, ки хануз кариб куллан дар маърази тахкики адабиётшиносон гузошта нашудааст, тахкики вазъи адабиёти динй-тасаввуфй ва баррасии осори намояндагони он дар давраи мазкур махсуб мегардад. Бояд ёдовар шуд, ки дар бораи вазъи динй ва тасаввуфии адабиёти ин давр ва осори баъзе намояндагони он, аз кабили «Х,адоик-ур-расул» ва «Х,айратангез»-и Носехи Хатлонй, ашъори динй-тасаввуфии Султонхочаи Адо, Шох Ахмади Ниёз, Мухаммад Тохирхочаи Зарир, Афзал Махдуми Пирмастй адабиётшиносони точик P. X. Х,одизода (154), С. Амиркулов (81) ва дигарон ба таври мухтасар изхори мулохиза кардаанд.Вале хануз дар адабиётшиносии точик тадкикоти монографие, ки вазъи адабиёти динй-тасаввуфй ё осори намояндагони алохидаи онро мавриди тахлилу баррасии махсус карор дода бошад, ба миён наомадааст. Алалхусус, рузгору осори баъзе намояндагони он, аз кабили Мавлавии Ч,унунй, ки дар ин давраи таърихи адабиёти Мовароуннахр зиндагй ва эчод кардаанду мавзуи асосии осорашон таргиби ахлоку тасаввуф будааст, куллан аз мадди назари мухаккикон ва адабиётшиносон дур мондааст.

Бо вучуди он, ки Мавлавии Ч,унунй яке аз шахсиятхои боризи динй ва шоири суфимашраби пурмахсули карни XIX махсуб мегардад,

рузгор ва мероси адабии у то солхои наздик мавриди таваччухи мухаккикон кдрор нагирифтааст. Аз интихои карни бистум баъди сохибистиклол гардидани Точикистон ва фарохам омадани имкони озодандешй ва истиклоли фикрй нашру тахкики осори диниву мазхабии гузаштагон ривоч пайдо намуда, бар асари ин соли 1996 дар Техрон бо мукаддимаи профессор Абдунабй Сатторзода ва Мавлавй Махмудчони Турачонзода китоби «Маъданулхол» -и Мавлавии Ч,унунй ба табъ расид. Пас аз муддати кутохе, яъне соли 2002 бо тасхех ва такдиму тавзехи Исмоил Абдулваххобзода Кдххорй дар Душанбе девони ашъори Чунунй низ чоп карда шуд. Х,амин тарик, имкони пажухиш ва баррасии боз як шахсияти адабй ва мазхабии карни XIX Мовароуннахр фарохам омад.

Аз ин хотир тахкику баррасии хусусиятхои гоявию бадеии «Маъданулхол»-и Мавлавии Ч^унунй ва пажухиши рузгору осори у дорой арзиши мухими илмй ва назарй буда, дар тахкики хусусиятхои адабиёти диниву тасаввуфии кдрни XIX Мовароуннахр икдоми чиддие махсуб мегардад. Зимни тахкики мавзуи рисола мо тасмим гирифтем, ки бори нахуст дар адабиётшиносй вазъи динй ва тасаввуфии карни XIX Мовароуннахрро равшан намуда, зиндагиномаи то кадри имкон муфассали Мавлавии Ч,унуниро баркарор намоем, шарху тавзехи мухимтарин осори фикрии уро мавриди баррасй карор дихем, хусусиятхои гоявию бадеии яке аз бузургтарин осори шоир «Маъданулхол»-ро муайян намоем.

Максаду хадафхои дар назди мо гузошташуда такозо менамояд, ки вазифахои зеринро ичро намоем:

-тахкики масъалаи икирози идеалогияи динии хукмрон ва пурзуршавии рухи мухолифатгарй дар хаёти сиёсй, ичтимой ва адабии Мовароуннохр дар нимаи аввали асри XIX

-баркарор намудани зиндагиномаи хаддалимкон муфассали Мавлавии Ч^унунй

-шарху тавзехи мероси адабии шоир

-таъйини маъхазхои «Маъданулхол»-и Мавлавии Ч,унунй

-тахкики мавзуъ ва мундаричаи асар

-баррасии банду басти «Маъданулхол»

-муайян намудани мухтассоти вазни асар

Ба сифати маводи асосии адабии тахкики осори Мавлавии Чунунй нашри «Маъданулхол» (27) ва девони шоир (9) ва нусхахои дасхати осори шоир мавриди истифода карор дода шуд.

Хднгоми тахкики мавзуи рисола, мо бо усули тадкики киёсй-таърихй, ки дар тачрибаи адабиётшиносии муосир маъмул аст, такя намуда, барои таъйину тахкики маъхазхои «Маъданулхол», мухтассоти вазни он ва банду басти асар ба осори бадеии гузаштагони Ч,унунй аз кабили «Х,адикатулхакикат»-и Саной, «Мантикуттайр»-и Аттор, «Варка ва Гулшох»-и Айюкй, «Маснавии Маънавй»-и Ч,алолиддини Балхй, «Ушшокнома»-и Фахриддини Ирокй, «К^иронуссаъдайн»-и Амир Хусрав, «Чдвхари фард»-и Абдибеки Шерозй ва соири онхо мурочиат намуда, тахлилу тадкики «Маъданулхол»-и Ч,унуниро дар киёси осори мазкур максади худ карор додем.

Хдмчунин барои таъйини манбаъ ва маншаи киссаву ривоёт, саргузашти паёмбарону авлиёуллох, матолиби таълимии тасаввуфй ва гайра ба К^уръону аходис, «Кдсасуланбиё», «Таърихи Табарй», «Табакотуссуфия»-и Абдуллохи Ансорй, «Асроруттавхид фй макомоти Шайх Абисаъид»-и Мухаммад ибни Мунаввар, «Таз-киратулавлиё»-и Шайх Аттор, «Тамхидот»-и Айнулкузоти Х,амадонй, «Нафахотулунс фй хазаротилкудс»-и Абдурахмони Ч,омй ва дигар китобхои таърихй ва диниву тасаввуфй мурочиат намуда, аз онх,о низ чун маводи зарурй истифода намудаем.

Осори илмй-тадкикотии мухаккикон ва адабиётшиносон А. М. Мирзоев, X. Мирзозода, И.С. Брагинский, А. Н. Болдырев, Р. X,. Хддизода, С. Амиркулов, У. Каримов, Т. Неъматзода, С. Сиддиков ва

дигарон, ки дар бораи масъалахои мухталнфи таърихи адабиёти точик дар карни XIX ва осори намояндагони он издори мулохиза намудаанд, зимни таълифи рисолаи тадкикотии мо ба сифати асоси назариявй ва методологй хидмат намудаанд.

Сохтори рисолаи мо аз мукаддима, се боб, хулоса ва фехристи адабиёти истифодашуда иборат буда, дар мукаддима дар бораи дарачди омузиши мавзуъ, максаду вазифах,ои тахкик, бунёди назарияву методологй ва ахамияти илмиву амалии мавзуи интихобгардида, маълумотдода шудааст.

Бо назардошти он ки тахкики рузгору осор ва афкору орои хар як намояндаи адабиёт бе омузиши вазъи ичтимоиву сиёсй ва фархангии замони у имконнопазир аст, фасли нахустини рисолаи мо ба тахкики вазъи ичтимоиву фархангии замони Мавлавии Ч,унунй ихтисос дода шуд.

Боби дуюми рисола аз ду фасл иборат гардида, дар фасли нахустин зиндагиномаи то хадди имкон муфассали Мавлавии Ч,унунй баркарор карда шуда ва дар фасли дуюм мухимтарин осори адабии шоир мавриди тахлилу тадкик карор гирифтааст.

Бо назардошти он, ки хадафи асосии рисолаи мо тахкики хусусиятхои гоявию бадей ва сохтории асари бузургхачми Мавлавии Ч,унунй- «Маъданулхол» мебошад, боби сеюми рисолаи мо ба тахлилу тадкики муфассал ва хамачонибаи асари мазкур бахшида шуда, дар он чанбах,ои мухталифи асар аз кабили маъхазхо, вазн, сохтор, мундарича ва соири он мавриди баррасй карор гирифтааст.

Х,амин тарик, мо тасмим гирифтем, ки рисолаи нахустини тадкикотие дар бораи рузгор ва осори Мавлавии Ч^унунй анчом дихем ва хусусиятхои асосии махсули адабии ин шоири мутасаввифи карни XIX Мовароуннахрро муайян намоем. Ба андешаи мо, натичах>ои чунин тахкикро метавонад хангоми таълифи таърихи адабиёти карни XIX Мовароуннахр, таълифи китобхои дарсй ва дастурхои таълимй дойр ба

адабиёти давраи мазкур, хондани лексия ва курсу семинарном махсус истифода бурдан мумкин аст.

Х^амчунин ин гуна тадкдк,от дар омузиши минбаъдаи адабиёти динй-тасаввуфии к;арнх,ои XVI-XIX Мовароуннах,р ва осори фикрии намояндагони алохддаи он аз икдомоти нахустин буда, та^кик;и минбаъдаи ин мавзуъ дар муайян намудани хусусият ва конуниятх,ои та^аввули адабиёти динй-тасаввуфй дар Мовароуннахр садми муассире хохад буд.

БОБИ1

ИНЦИРОЗИ ИДЕОЛОГИЯМ ДИНИИ ^УКМРОН ВА ПУРЗУР ШУДАНИ РУ,\И МУХОЛИФАТГАРЙ ВА БИДЪАТ ДАР МЁТИ СИЁСИЮ ИЧТИМОЙ ВА АДАБИИ MOB А РОУННЛДР MP НИМАИ ДУВВУМИ АСРИ XIX

Вазъияти ичтимоию сиёсии Осиёи Миёна дар нимаи дуввуми асри XIX чи аз тарафи муаррихон, олимон, сайёхони гарбй, маъмурони сиёсии хукумати Русияи подшодй ва чи аз тарафи муаррихон ва олимони шуравй ба таври амик, омухта шудааст (39; 43; 92; 94; 104; 107; 108; 118; 119; 143; 148; 159). Вале дар равшан намудани вазъияти маънавию идеологии он дар корхои тадкикотии муаррихон ва олимони замони шуравй бо сабаби дар идеология чорй гардидани синфиятгароии муфрита ва атеизм (бединй)-и чангчуёнаи бадкина андешахои носолим ва яктарафа ба миён омаданд. Аз ин ру, кисми зиёде аз мухаккикон сабабхои асосии хусусан дар се карни охирин ба чахолат фуру рафтани мардуми дар гузашта бофарханг ва мутамаддини ин сарзамини бостониро умуман ва мустакиман вобаста ба дини ислом (на танхо ба шакли хурофотии ислом) маънидод кардаанд ва ба ин маънй аз. умдатарин шаклхои ифодаи фарханги миллй будани динро инкор намудаанд.

Бинобар он, сабаби ба чахолат фуру рафтани мардуми Осиёи Миёнаро на аз вучуди дини ислом, балки аз хусусияти фарккунандаи идеологиям динии хукмрон ва дарачаи шуури динии он чустучу намудан сахехтар мебуд. Ва дар ин маврид таваччух кунед, ки вобаста ба гардишхои азими таърихй ва табодули дастгоххои сиёсии хукмрон миёни исломи асили мухаммадй ва исломи расмй чи тавофутхое рух додаанд, ки онхо садди рохи равандхои солими маънавии чомеъа шудаанд. Аз ин лихоз, барои ба тарзи объективй ошкор намудани вазъияти вокеъии ислом ва диёнат дар ду сатх «яке дар сатхи

психологияи чамъиятй ва системам сиёсй, дигаре дар сатхи идеологияи гуруадои мухолиф ба режим» (68, 99) баррасй намудан зарур аст.

Ба ин хотир, каблан хаминро бояд дар назар дошт, ки докимон ва амирони Осиёи Миёна аслан аз сокинони урдугохлои низомии чингизй баромада буданд, ки тибки сиёсати мутадовил ва бардавоми Чингизхон дар ин сарзамин хукумат доштанд. Аз ин лих,оз, онх,о танхо дар х,олати шамшеркашй ва хунрезии доимй дар ин сарзамин хукмронй карда метавонистанд. Азбаски ондо чун истилогарон дар байни мардуми бумй бегона буданд, танх,о бо такя ба кувваи низомй ва истибдод ва барангехтани тарсу вахм ва дахшат мехостанд салтанати худро дар сарзамини бегона устувор гардонанд.

Дастгохи сиёсии чингизй дар асри XIX дар тарзу равиши хукмронии сулолаи мангития мучассам гардид. Дар ин давра чангу хунрезихои доимй асосан байни се хонии Осиёи Миёна (Бухоро, Хуканд ва Хева) ва аглаб байни бекихои хонии Бухоро шиддат мегирифт. Ба ин муносибат мархдлаи нави инкирози сиёсии Осиёи Миёна дар нимаи дуввуми асри XIX ба авчи аълои худ мерасад. Мутафаккирон ва муаррихони равшанфикри точик дар хамон давра кушиш карданд, ки сабаби инкироз ва акибмондагию чах,олатро вокеъбинонаю огодона ташхис кунанд. Аз чумла Адмади Дониш дар рисолаи таърихии ба хонадони салтанати мангития навиштаи худ, сабаби беназмию бенасакй ва бефархангию бемаънавиятиро дар Бухорои тариф ва каламрави аморат пеш аз хдма ба дасти умарои бодиянишини турк - мангитиён гузоштани усули идораи давлат ва ба фасодй майл кардани дастговдои фархангию маънавй ва мазхабй медонад. У дар бораи замони х,укумати амир Дониёл чунин маълумот додааст: «Бидон, ки дар айёми хукумати амир Дониёл ба доруламорати Бухоро хеле тафовути фохиша дар умури миллатй вокеъ туда, аксари мадорис ва масочид аз даре ва намоз таътил ёфта, хучароти мадорис каххонаи хари обкаш ва галладони баккол шуда, ба сабаби он, ки мардуми узбак дар умури давлатй тадохул ёфта,

чихати безабтии салтанат хар чи аз хдр чо ёфтаанд, мутасарриф ва молик шуда, шуъла аз чароги бевазан ва нон аз анбори авкоф дуздида ба масрифи шиками худ мерасониданд...

Ва дама ад ком ва худ уд и шаръй муаттал ва мухмал монда, бо доду фарёди мазлум касе илтифот наменамуда. Ва холи фу кар о то ин но расида ва мамлакат ру ба харобй нихода» (2,12-13).

Ворисони амир Дониёл дар сулуки давлатдорй, аз равишу рафтори нангини падари худ натича бардоштанд ва дарк намуданд, ки дин неруи бузурге дар чомеа буда, хамкории хокимияти сиёсй ва макомоти динй дар кишвардорй шарти хатмй, ба шумор меравад. Бинобар он амир Шохмурод (1785-1800) ва амир Х,айдар (1801-1827) дар сулуки давлатдории хеш аз нуфузу эътибори дину шариат ба таври хос истифода бурданд. Вале азбаски шуури динй ва маърифати диндории кавми бадавии мангитияи турк нихоят паст буд, онхо бештар ба чихати зохирии аркони дин ва ахкоми динии омиёна такъя намуданд. Ва ин рафтори умаро дар он мухите, ки дину шариат, илму фарханги динй ба дарачаи фохиш таназзул карда буд, фавран хусни таваччухи хамагонро ба тарафи худ накашида наметавонист. Аз ин чост, ки ин ду амир аз умарои сулолаи Мангития аз лихози назари таваччухи онхо ба дину шариат ва улуми динй ва зиндагии факиронаи тазохурй дар сарчашмахои хаттй ба некй ёд шудаанд. Чунончй, муаллифи «Качкули Салимй», Мухаммад Салим дар мавриди амир Шохмурод чунин навиштааст: «Амир Маъсум подшохе буд дар либоси факир: аммомаи у аз шаш газ карбос ва кафшу махсии каркини булгорй ва пусти гусфанди кухна, ки аз аввали подшохй то охири он давлат буд, хуроки у аз чузъяи яхудиён, нони чав ва таъоми у мошоба...» Хдмчунин Мирзо Абдулазими Сомй менависад, ки «Амир Шохмурод, мулаккаб ба амир Маъсуми намозй подшохй сохибнусрат ва адолат буда, дар айёми давлати у чамиъи бидъатхо матрук ва суннати набавй маъмул шуда, шариат ривоч дода, авкофи матрукшударо чорй ва масочид ва маобид ва мадорис обод

карда, обу ранга рафтаи вилоятро ба чу�