автореферат диссертации по истории, специальность ВАК РФ 07.00.02
диссертация на тему: Межнациональные отношения на Юге Казахстана.(20-е годы XX столетия)

Полный текст автореферата диссертации по теме "Межнациональные отношения на Юге Казахстана.(20-е годы XX столетия)"

fo\e.ckctaq республикасы улттык, рыл ьш аклдемиясы 111. 111. уэлиханов атындары 9 ^ v«u\? W имститз

тарих жэне этнология шстнтуты

Колжазба кукында

БАМУ МУХДТАИКЫЗЫ НАРВЕКОВА

OHTYCTIK К,ЛЗЛКСТЛНДЛРЫ УЛТЛРЛЛЫК, KATbl H ACTA Р (XX РАСЫРДЫН 20-шы ЖЫЛДАРЫ)

07.00.02. — ОТАН ТАРИХЫ

Тарих гылымдарынын кандидаты рылыми дэрежесш алу уш'н дайындалран диссертацняныц

Авторефераты

Алмлты, 1004

Жумыс Ш. Ш. Уэлиханов атындагы тарих жэне этнология инстнтутыныц ХХ-гасырдагы Казакстанныц когамдык-саяси е\ир тарихы бел1мш-де орындалды.

Рылыми жетекип •— Казахстан Республикасы Улттык, Рылым Ака-демиясыныд корреспоидент-мушес1, тарих гы-лымдарьшын, докторы, профессор к. н. нурпеиюов.

Ресми оппоненттер — Тарих гылымдарыныц докторы X. М. АБЖАНОВ.

Тарих гылымдарыныц кандидаты К,. С. АЛДАЖУМАНОВ.

Жетеыш уйым — Эль-Фараби атындагы Казак Мемлекетт1к Улттык Уинверситетшщ Казакстанныц жаца жопе жанаша тарих кафедраеы.

Диссертация 1994 ж. _ сагаг_ ГУ

480100, Алматы каласы, Шевченко кешес!, 28 мекенжайы бойыншя Казакстан Республикасы Улттык, Рылым Академиясы Ш. Ш. Уэлиханов атындагы тарих жэне этнология инстнтутыныц жанындапл Д 53.33.01 мамандандырылган кецеетщ мэжтсшде коргалады.

Днссертацнямен Казахстан Республикасы Улттык, Рылым Академиясы Ш. III. Уэлиханов атындагы тарих жэне этнология инстнтутыныц колжлзбалар корында танысуга болады.

Автореферат 1994 ж.

.таратылды.

Мамандандырылган кецеетщ //

галым-хатшысы, тарих гылымдарынын^Т^о кандидаты //

ю. и. ролмнов

Такырыптыц_зйект1Л i ri. ЭДогамдагы болып жаткан ¡taaipri ip-гал! esrepiCTQp улт масвлвспйц, ониц íhíh,rp ултаралыц кдтынас-тардьщ кдйеыльщты , дагдашсти кагдайын аньщтал бзрд1. ОсындаП ктгрдзл1 ша^та цогаидан; гыльгадар ултаралыц цатынастарда кйлэц-ci3 цубылыстардац шыгу себаптершз thíctí s ay an бере апмауымэн щатар, олардан айыгу жолдарын да усынуга дайын болтай пыцты. бйткен! кеп r-нлдар бойы iterçsCTiit тармхншада улт мэселзс1 сычар-яац царастырылып, скьщ шкеленхсиз дамуы зкенхндэ дауласуга бол-майтын тугырым цалыптасцан болатын. Осы яеншде бэлгхлх галыы, тарихш У.Крзыбавв былай дзйдх: "Улт цатынастарын серттейтп! галшдар накты шындщты нерсетудщ орнша кмялдэл тугаи, eMip иындагына жанаепайтын ецбектер жазды... Гылнм кен ултарагып цатынастардац тэжхрибес! арасында алшацтыц пайда болда".^ Улт иэселэсхн царастыруда айтулы нэтгегзлерге- к&л иэтк1зу yeiíh та-рих гылымы олдода эрбхр цогомдац губили ста нацты жагдайда, ултаралыц к,атынастар мэселэсш тарют сабацтастьщ пзн тэ.тйри-беге суйене отырып, обьоктивтх яэне терец гылыми тургыда зерт-теу míhastí тур.

EipryTac санашп келген КСРО яека-згеке тэуелс^з кемлекет-тергв бвлш1П кеткен rça3ipri жагдайда, ултаралыц кдтьмастыц шиэ-íeHicin, TinTi iceflöip аймацтарда к;антвг1стврге дзйш петухи бастау кездер1 Кецзс мэмлекетшщ 20-га гылдардагы цогамдац саяси еьиршен тыгыз байланысты. Кэцес 6nnirinin алгазщы жыл-дарында орын алган этншсалыц, территориялын; дэулардач кепшШ-ri Орта Азия мен Ц&звдстенда. кездзст1. Осы орайда. Qhtyctík Ife-за^стан enipiHin 20-шы жылдарындагы улттыц ¡^урамы, ултаралыц

I. фзыбаев М.Ц. Ацтацда^тар а^ицата. Алматы, IS92. 23-бет.

цатынастарынан кдпыптаруы ион даму epeioioniKTepiH зерттеу, сол кезецде хш кездесш отырган шиален1ст1 изселелардщ шыгу себе iiTepiHin ыэнш аныцтау, оларда реттеу мен шеиу твгйрибемн царастыру rça3ipri кезецдег1 ултаралын цатьшастардац бейбхт, ын-тымацтастыц нег1зшда даыуы ушн ду^ыс кол да тавдауга KOMori Tiiepi даусыэ. Ehímí3 6yrÍHri тацда жаца саладагы азаыаттыц ку-цьщты цогаы rçypyra бет адып отыр. Ал ыундай цогаыды копултты мамлекетшхздо иузеге а сыру ушн ултаралык; катынастар мэдениа-tíh жогаргы дэрекеге кетеру, улттардоц боВында 6ip-6ipiHo дз-ген сыйластыц, шыдаыдалын; к^снеттерй! тербизлеу ете ма^зда. Бул ретте еткен тарихтан таглш ану аса цакат.

Таг^риптын зерттелу дзцгейд. Маце с бшпгпиц ЕО-ш ¡кылда-ршда На заметан да о pun алган ултаралыц цатшастар отандац та-рихнаыада кеп сез болганымеи таркхи шнда^да сай, то дин; иене зван-жацты зерттелген еыес. IÇapacrupun отирген дэу1рде кепулт-ты фзац республшсасындагы ултаралыц цатынастар ыеселес1 ат vc-tí зерттел1п, оныц шиелен1ст1 кацтары айтылыада.

Цазацсташыц Ohtyctík aiúpi 1924 жклга дзйш Туркестан Автоноыиялыц K2H2CTÍK социалист^ республшшсыньщ цураиында болганы белг1л1. Сондоцтан елкенщ бул кезеедзг1 цогамдац euipi Шигыстагы алгашцы кецес мемлекетхнщ саяси, элеумзттк-экономи-^алыц пячу тарихымен етене байланысып катыр. Ohtyctík ^.зацетан-да ^ураган Еетхсу мен Сырдария облистарындагы ¡тар мэселесшде-'ri улт наразылыгынан керйген, ултаралык; катынастардац даму дэ-pejseci, Kiani, сипаты j»6HÍH,npri гик1рлерш, ой толгауын сол кез-ßpri белгШ к;огам кано мемлекет к;айраткерлер1 оз мацалалары мен кекелеген басца ецбектер1нде айта бастада. Цогам цайраткер-лер1 imiHflsri ipi тулгалардац 6ipi Т.Рыскулов осы елкедег1 кецес ек!мет1Н1Ц жургчзхп отырган улт саясатыныц ерекшел1г1 мен

мазмукына, ултаралык; цатынастыц цалыптасуына ерагсзз пзцтл бел-дх. Ол оз нскай&яаш :.:эн саяси баяндамаларчнда Тур:-: I мандата больрзвшстзр партилсьчшц 81«лдзр1 тгргтзш отырган. улт саясатын, г:пгги1л1:ст'зр1н. онда улыдэрзавальщ отарталдш; бэлгхлзрдЬг квЦ1-нзн корОДс аяуын, шиелзг-пскзн сипаттагн ултаралык, цатунастар-дач бэсзцг;змзь, уд? Я ттсендДОн

1*аза:< когг:«анда болып сатдгн взгзрхсте?, ^азац

зл.?н1ц зияяы.науымыиац баска екхлдзрхн ¿г» тпгандырды „ Алгзлл;а кзздзрдз болыгзвинтвр партияс« улт мзсзлзс! "си1ндзг: цагидд-ларл'да эрбхр удггьщ сын-оз/ бодгэу ¡¡.уг^н, сален ер::т!;Д1Пн иойыидаганккзи, Казан тг{нзр1с1 г,З'Пзкнзн ксй!я ол тса-

?вдалар стс-згз аспай, бардарлг.чоли:-; калин цойды. Екдх

отарл;л; езг!;^э болган галик,тарга бзртлгеи бостандыцтар улттыг; мудп.д негхзшдз еыэс, пер1с1ншз тапты* пр-чцштор тургусынан гпзшлетш болды.

6з елш саяси тзузлсхздпсте коргШ кзлгсл, зз холщш ото ауыр туемыс гардайынан алып шшдасы колген С.Лсфендкяроз, С.Ко-яаноо, С.Сэдуацасов, И.Нурмщов, С.1Ьпдэроз, Ц. Кекецгзруян» М.йшьшшаев, О.Еандосов еиэдты зияли цауш шс1лдзр! зз магдла-лары мен ечбектерхнда И^аэац рзспубяикасыниц даму »оэдары аенш-дз, зкономинолыц саладагы аграрлыц н;айта к,1грулард;н, гмг*азы мен ултаральщ катынастар^ьщ цогамдак-салсп ешрдэ алатан ор:ш /ПМЫ-

I. РЪюкулоз Т.Р. Рзволгоция и коренное населенна Туркестана. Сборник главнейших статей, докладоз, речей и тезисов . чЛ. 1917-1919 гг. Ташкент, 1925. Его ш. Цусбюро РКП/б/ в Туркестане. 1.2 и 3-е Туркестанские Краевые конференции РКП/б/ 1919-1920 гг. Ташкент, 1920; Его жз. Дретысуйскиэ вопсосы // Туркестанская правда. 1923. II, 14 фзвраля; Его кв. Избрян-ные труда. Алма-Ата, 1984.

дагч ойларын, тугириыдарин асыц та, бткпесхз каркялада.* Ь^ргем цайра-ткер1, белг1л1 зерттеуш, публицист Г.Са4аров ез ецбекта-Р1нда Твсейдхц нет ьЁмагындагы улт азаттыц ¡фзгалистьщ ерзкса-Д1г1нз, онда кацзс бшиг1 тусында. отаршлдач белгхлершщ эсх-

ресе ул^дзртвалын; псшкыюгияныц терецдрп бой алуы!йн катар улт-

р

аралыц цатинастагы келацсхз Еагдайга басты иазар аударда.

фза^ елхнщ улт-азатта^ к,озгалыеиньщ к&йраткердвршщ 1шш-,фгх 1р1 тулгалардан б1р!, сзтелдок эынграцияньщ гетекшх екни ^стафа Юэк;айулы ез ецбектерхнде Кенецусылысыньщ скпаты ыан К8н1нде, года екшеттхц улт саясатиныц иэнш ашатын

3

еды да, турашл козкарасты калыптасшруга ат салысти.

Айтылшш ецбектврдщ дэрек1ешл1к, методологиями к; неггз! елсхз болганьиен до, слар расу и идеологиянын бугауына туспегвн едх. Сонда^тан бул казацки зерттеулорхндр когаудац-саясн езго-р1стерге берхлген бага обьективтШгшгн ерекшаленедЬ

1. Асфендиаров С.Д. Земельный вопрос в Туркестане // Народное хозяйство Средней Азии. 1924. & 2. С. 34-35. Его не. Хозяйственное строительство и национальная проблема. // Известия ТурЦККа. 1§22, I февраля; Ходааиов С.К. К 10-летию Советской Автономии Туркестана. Твлжент, 1928; Седуаи;асулы (¿¡агул. Ца-закстаяда калай курган яян? // фзыл фзацетан. 1924. Р1 7.

& 8. А* У. Цурдаков Н. Что дал Октябрь трудяа^мся Казахстана // Советская степь. 1927. 7 ноября; Кзндриав С. Национально-территориальное размежевание Средней Азии и Киргизская социалистическая советская республика // Советская степь. 1924, 14 октября'. Кеыецгерули Йрске. Бурингы езхлген улттар. И., 1925; "Шнышпаев Ы. Историческая справка и племенной состав коренного населения Ташкентского уезда /Из материалов к на- . ииональноыу размежевании в Туркестане/. Кзыл-Орда, 1926; Ьандрсов У. Задачи п ртни и межнациональный отношения // Советская степь. 1927 . 29 июня.

2. Сафари в Г. Национальный вопрос и пролетариат Петроград, 1922. Егорке. Проблемы национальной-колониальной революции. ы.-Л.,

3. й/стафа Шоцай. Туркхстанниц к.илы тагдари. Алмати, 1992.

50-60 шлдары фза^стан тарютнда ехеул: орын алган, 20-пы кылдары етрг131лген, Орта Аэияны улттып шзгалеуге арпалган сзрт-тэулэр жашц кордЬ*

Ндзакстандагы улттык,-меи,чекетт Ъс курылыста плзул: орын алган, улттык; мекеяеу бтагл к;азац :пзрлер1Н1Ч б!ртутас рзспуйга-кага б1р1гу1н аяцтада.

Сол яылдары цалыптасцан цогвмдац гылымньщ идеолопзяга ба-гынышты кагдайы ултт'ы5'ч иег.элэу барысында шккан, этнгасалыц тыгысца алып келген территориялык; мэселелердщ петер1лу1нз еггтд-кхндпс бер,!9д1. А.Нтсшбеков пек Тевенов вз ецбе!стзр1ндз бул проблема тощрзгшдэ туындаган келецс1з цубылыстарта то^талмай кету1 дэ сол себептен болар.

60-ЕЫ жылдардач ек1иИ1 жартысынан бастал Казачстандуц та-рихи гылым зхаЦа с глада гсершз бает аду. Царадстан таряхнамасын-да республик аныц экономиками делу тарихын царастыратын ау;?гм-да, кунды ецбектер газылда. П.Г.Галузо ез монографиясында 0ц-туст1к Цазадстан он1ршдег1 РЪсей иыпериясыньщ отарлау саяса-тыньщ нетижесшде калыптаскан аграрлыв; цатынастардац ерэкселхк-тер! мен долуын царастырады. Цаза^сташшц оцтустхк ещрипн аграрлыц саласындагы аскери-феодалдац сипаттагы капитализму даиуы, оныц елке халкыныц турмысына, даруятылыгына, улттык Щ-ракыныц езгеруше ыцпалы жен1ндэг£ автордщ жасагел корытынды-сы етв цунда.

1. Цусупбеков А.Н. Обьеданение казахских земель в Казахской советской социалистической республике.- Алма-Ата, 1953'; 1а-шенов К. Т. Национально-государственное раэгежевание в Средней Азии и Казахстане. Алма-Ата, 1960.

2. Галузо П.Г. Аграрное отношения на юга Казахстана в 1867-1914 гг. Алма-Ата, 19ь5.

фзакстан тарихыньщ курдал! ыэселелерхн зерттеген тарихшы, ipi голым Г.Й.Дахшлейгер ез ецбегхндв* Иецос екшзтшщ 20-шы жилдаринда кург:з1лген аграрлык, к;айта нург/лардиц олеуыеттхк udHÏ мен натиязлер1не токталада. Бул кеэендаг! ^зацстанныц аграрлык; euipiH бай материал негчзхнде к.арастыруыен цатар аз-тор ецхрдщ оуыл шаруашлыгыныц болашак;та даму иолдары згенхнда дз сез цозгайда. Снда Keneri патша укшетшщ улт аймактарыныц "капиталист^ еизс даму" волына тусу îhïh ^ажеттШп айтылада.

Ео гари да а талы п отирган бул зерттеулердщ ортан; Keiamwiri илардоц олеуыеттш-эконсиикалы^ рефор^окарда, саяси esrepic-терд1 болыпзвгатк идеологияга сай, таптык; тургыдан ^арастыры-луынан аны^ керхндь Осы багыттЬщ тхкелей ык,палцнан Цазацстан-ныц 0цтуст1г:нда sep маселесх тец1рег1кде туиндаган, шшл8нхс-кен ултаралыц кдтынастардац дамуы, сипати анторлар назаринаи тыс и,алып отирда»

60-шы жилдардан, H-Lii жартысьиен 80-ai лылдар аралигинда Кецас eKiMGTiHXH 20-ш жилдаринда. ке^зстЬс, социо-пист1К кури-лыс барисында кург1з1лген цайта курулардан ¿леумегпк ыак1 йен тэлхрибесш царастырган зерттеулер жазылда. Орта Азил иен 1\а-зак,стан республихаларыныц когамтанупшлара ээдэрхнщ ецбектерхн-до Кецес oKiiiûTi тусындагы улг саясатына, ултаралыя; катынастар-дец «алыптасуына thïctî tiэceлeлepдi Ортальщ белгмегон идеологняга сай табыстар мен жет1ст1ктергв байланыстыра зорттеп кел-д1. Бул кезецдз ^огамдак; гылымдар «илдерх мына багыттарда куше icTSAi:

I. Дахшлейгер Г.Ф. Социально-экономические преобразования d ауле и деревне Казахстана /1921-1929 гг./. Алма-Ата, 1965.

- 1$азан тэцкерШнщ елш1зд1ц барльщ халык;тарына озш1ц кечестпс мемлекэгпгш цуруга пол алщандыгын уагыздап, "epirt-Ti улттардац epiKTi одагы" нснчрлнде федзрзциялыц Одац s^ypy мзселзлерш баяндада;

- Нзцзстпс Олзки;а (11р1ккен хвлыктардац когамдач дамуына социалист^ идэяныц enrisreH ерокнелхг: капмталиг'мгэ сокпаЯ, бхрден социалистii'v катьшастарга етуд1Ц ттмдьчхгпн, сондай-вц олардак элэумегпк экономшсалыц, медзни даму дэцгейш тецест!-рудщ к,аяетт1гхн уагыздада;-

- Кецэс 6miiri тусында улттардьщ "пролетарлыц интернационализм "туы астында öipiryi мен иацындасун нэгхзшдр "кецестп: халиц" деп аталатын жаца кауымдастыцтьщ калыптасуыныц занды кубылыс екенд!г1н дэлелдемек болда;

- Ел1м1здщ халн;ыныц кецест« дэу1рде к;огамдик; емхрдщ

барлын саласында табыстарга жетуде орыс халк;ыныц рол1 ете тао-

гары дэрштелдг. Ултаралык; катынастар тек цана хальщтар досты-

2

гы мен ынтымацтастыгы тургысынан карастырылды.

Бул жылдары Орта Азия мен фзадстан ре'спубликаларыныц та-мшылары улт проблемаларына арналган ецбектерпде Typhi стал

. Якубовская С.И. Ликвидация фактического неравенства нации Ц Исторические записки. Т. 48. М., 1954; Цуруллин P.A. Осуществление ленинской национальной политики и дальнейшее укрепление общественного и государственного строя в ТАССР // История Узозкской ССР. Т.З. Ташкент, 1967; Касымов Ф.Х. Минуя капитализм: Советская историография перехода народов Средней Азии к социализму. М., 1990.

, Гафурова К.А. Борьба аа интернациональное сплочение трудящихся Средней Азии и Казахстана в первое года Советской власти /1917-1924 гг./. М., 1972; Бейсембаев С. Ленин и Казахстан. Алма-Ата, 1968; Его же. Второе издание Алма-Ата, 1984; Сужиков М. М. Социально-экономические проблемы национальной консолидации, Алма-Ата, 1968; Атамуратов С. Национальное самосознание и интернациональное воспитание. Ташкент, 1991.

A;iJP-HiH. осы оцхрдаг: кецестхк, социалиста республикалардьщ к.алиптасуын, мемлекетт1к ^рылымддрда. етргха1лген улт саясаты-ниц asTiCTiKTepiH, ерекшэлтн царастирда.* 80-шх ¡кылдар,щ>щ • ртасынан бастап ф.зацстанньщ цогаыдак; гылыминда. ултаралын; к;а-гынастар иеселас1н нен-кацти зерттеу н,олга алии да.

, Улттин маселе белг:ий 6ip дэрекеде ^азанстаннъщ куыысш-

2

лары ыен шаруалариныц тариход зерттеПтхн ецбоктерде ¡фзгалада.

i$aaipri кезанде ол1М13д1ц цорамдац дамуына eflayip эсер ет-in отырган ултаралиц цакмастар ивселес1н оерттвудщ штодоло-

3

гиялыц нег1здзрхнэ басты назар аударылуда.

Елхмхздщ övrinri тандагы емхршдс орин алып отырган $аге-piciepi ултаралы^ цатынастиц бзШЗхт арнада дамуын талал етудз.

Осы орайда ^азацстон Бзспубликасындягы ултаралык, цатынас-тарда реттау даму сипатын 0олжау маселелер1н к,арастырган, улт-аралиц цатынастиц шиелен1сс!з даыуыныц колдарин белгхлеуде ма-•$J3U улкон, теорнялыц ueHi бар оцбектх атап кету орынд^.^

1. Устинов В.М. Ленинская политика партии на Востока. Фрунзе, 1963; Кийкбаев H.H. Торжество ленинской национальной политики в Казахстане. 1917-1967 гг. Алма-Ата, 1968; Дахшейгер Г.С1. Проблема национально-государственного строительства Советского Казахстана в современной исторической литературе // Актуальные проблемы истории национально-государственного строительства в СССР. Душанбе, 1970; Зиманов С.З. В.И.Ленин и советская национальная государственность в Казахстане. Алма-Ата, 1970; Турсуноп X. Национальная политика Коммукис-

• тич(зск;>й партии в Туркестане /1917-1924 гг./. Ташкент, 1971.

2. История рабочего класса Советского Казахстана в 3-х томах.1 /1917-1937 гг./. - Алма-Ата, 1987. Дахяшейгер Г.Ф. Нурпеи-

- оов К.Н. История крестьянства Советского Казахстана. i.I. Алма-Ата, 1985.

3. Козыбаев U.K. История и современность. Алма-Ата, 1991.

4. Межнациональные отношения в Казахстане: /Теория и практика регулирования/ // Сужиков Ы., Татимов Ы. , Ахмеджанов А. и др. Алматы, 1993.

Цаза^станнын еркениетт: елдэр дэренэс1н8 кетерхлухшц алгы карт-тариныц б1р! ултаралыр; цатанас мздэнизтгн дакьчу мэселзс! р?с-публшсакьщ философиялыц гылымыньщ зерттеу обьект^С! болып отчр. *

XX гасырдащ 20-еы згылдарындагы казак; халныннц тарнхык.гл елэулх орын алган, саяси злэуме тт ¿.к-ононом¡жалык езгертетзрге жща кезцарас тургысынан талдау яасалынган пане буры» 6елг1с13,

цолданбаган кгуяаттар нег131нде карастырылган ецбект-ер гарнк,

р

рэ бастад^."* Улт проблемасына т;ист1 могары да. аталган е 462 гетер дд карастыра келе бул с ал о да. калпы алганда галипдардац а.У-¡фмда зерттеу яумыс жчргхзгенд^н коруге болада. Б1рар; ось! населен! зерттеген автордыч копиЬч1Г1 улт саясаты ькзн ултара-лыц цатынастагы курдрл1 да, ЕШ8лен1СТ1 ггагдайда тнхп-цашып оц-Г1мелод1. Кзцес ек1мет1Н1Ц алголкр жылдарындагы ултаралык; ца-тынастыц дамуыныч кынайы, объектив^ мангунын керсететп! ецбок-тер эл1 де жетк1л1кс13.

Эерттеуд|н_ма2саты - Кецес е!пмет1КЩ 20-ш пылдардагы Эчтуст1К ^азацстан елкесшдзг! ултаралш; цатынастыц ^алыптасу, цаму ерекшел1Г1н, оларга тзн кайшылыцтарда тутас б!р проблема зет1нде тарихи шынднкда сай зерттеу. ¡иссевтгщиялы^зерттеущ^н^^ ,

- Оцтустхк ^азакстаннач улттык; курылымын, оныц 1897-1926 ылдар аролыгында езгеиан аныцтау;

- 0цтуст1К Цазак;стан мысалында большевик тер партнясыныц

¡зцестпс шыгыста жургхзген улт саясатыкын мазмунын, ошч улт-

ралык; кдтынастьщ даму сипатына зеерш кадастру;

. Сужиков М.Н., Саларгалиев Г.С. Некоторые фило софско-правовкз проблемы совершенствования культуры межнациональных отношения. Алма-Ата, 1989. Оуликов М.М. Напряженность или гармонизация. /Развитие межнациональных отношении в Казахстане/. Алма-Ата, 1991.

. Крйгелдиев 1Л. ,0марбеков Т. Тарих таглымы не дейд!? - Алматы,

1993.

Орта Азия мен ¡^зацстанды улттык;-ыемлекетт1к ыежелеу бары синда коте pi л ген этникалиц, территорияльщ к;а^тыгыстардац ее-бептерш, осы кезецдег1 ултаралыц катынастьщ назмунын ашып керсету;

- 0цт¥ст1к Црзацстанда 20-ш млдарда жург131лген аграрные к;айта цурулар барысында ултаралык датыыаста KepiHic алган ке-лецс1з к^былыстардач шагу себебш, ыэнш айцындау;

- Осы такырьшты царасты{у нег1з1ндз еткендег1 тарихи тзж1~ рибеден таглым алу женшде усыныстар жасау.

Шселеш^х^нолог{^ы15_шецбер|не XX гасирдоц 20-ш еыл-дарын тшдап. алуыыиздиц ce6e6i 0цтуст1к ^азакстанда atui кездзс-кзн ултаральщ цатынастагы келоцэхз кагдаймен ултаралык ца«,ты-гыстиц бастау iteaflppi Мзцес мемлекетшщ сол кезецде зпгрг1зген, саясатына т1келей байланысты болуында. Кецес 6nniriniu алгаш-и,ы онкилдагында к#зац к;огамыньщ eMipine ене бастаган жацалыцтар цазац халк^ныц улттыц, саяси тэуелс1зд!кке xMTyiiie, ecKi екi— ISOTT0H мурага калган - ултаралык; наразылыцтыц зкоюыдуина багит-талганымен де бул кезецдэгх ултаралыц цатынастиц ишелен1ст1 сипатин б1рден е зге рте цоймады.

~ моселенщ ца-

aipri заман талабына сай тарихи обьективт1л1к нег1зде ззрттеу-рр. дзп бхлеьиз. Сонддй-ач улттар арасындогы царьм-к,атынастиц ер алуан сипатта дамитындагын, онда жет1ст1ктер мен цатар цай-шолнцтар, шиелен1ст1 жагдайлардац болатендагын царастыру зерт-теудхн o6beKTici болган так^рыптыц кацалыгин аша TYcefli деп есаг тейьиз. Кзцес ек1мет1н1ц алгашн^1 жылдаринда осы ец1рдз sYprisia-ген саясн, елеумеичк-эконсмикалык найта курулардьц ултаралык ^атынастыц мазмунына кандай дэрежеда эсер еткендтн керсету

iraaipri тарихкамашн взэктт. маселелэрхнщ 6ipi болы. ст.-;-. Ззрттеу яугасм' барысындя бул ызсэяз боКмиша буркн-сощу ""-V-гылымыныц айналычыня туспеген куяаттар ган катар оса кезге г-:"'"-архив коР-масыныц "арнаулы сактауннда" болып келген ецбй.-tïep : дз ректор пайдалашля»'.

Мэселен1ц^»вт020л0ги}1лы5_н9г131нэ коггмкьщ, тарихи прсцес-tïh, даалектккаль'К даму завдылыгын, тарто: кубылыстарды обмп-тивтх тургыдан карастыру багытын алдак. Накта тарихи здхст! колданумен катар, ззрттеу жумысында iça3ipri заман талабынеи туындаган улттардац ертин дамуы, улттык сананыц оянуы, улттык, гемлекзттщ калыптасуы мен ултаралык катанасткц улттык Ks.iiciu, сидамдылык негхзхндз мэдэш'от1н котеру нзселелер! бойынпа гдца гсезкарастар, гылыми ойлар ескерхлхп отырда.

Диссертациотыц_^^ктемелхк_нег131н ел1М13ДЩ ipi архив эрталыктарынан алынган кужаттар курайда. RaroTTi дэрэхтер мына 1рхивтердан алында:

- Рзсей Федерациясыныц мгамлекеттхк архивi : iCOPO Орталык ^ткару HOM'.iTeTÏHiH коры /3316 кор/;

- бзбекстан Республикасыньщ Орталык Иэмлекегпк архив i ; [VpKicTaH Орталык Лткару ксмитет1н1Ц к0?" /17 к°Р/5 Халык ко-1иссарларн KarçeciHirç коры /25 К°Р/! Улт ici зконшдегх халык :омиссариатыньщ коры /36 кор/.

- 9збекстан R? спу б л ик асы ньщ немлекеттхк каната тарих архивi: VpKicTSH Коммунист^ партиясыныц блкелтк Комитет1н1Ц коры

60 кор/;

- Цазакстан Республикасыньщ Орталык мемлекеттхк архив1Н1Ц орлары: 5; 74; 280; 625; 938;

- Шмкент облнстьщ мемлекетик архив in in, цорлары: 26, 57, 32, 233, 243;

Еамбил облыстык; ыешюкеттн; архивен 1Ц цорлари: 50, 61; ^ru-кен цатар Тур.: i стал ксуо.:унист1к партиясыныц елкал1к комк-'ет шщ. БКП/б/ зад елкедш коыитет1н1ц плецуыдары ь:эн кон-фе^нцияларищц гариялангал иатер:галдари пайдалшшлды,

Эерттеуйпздз "Туркестанская правда", "Tiimi", "Ar, кол", "Известия ТурЦШ^а", "Дгзтисуйская правда", "Советская степь", газаттершщ Т1г1нд1лзр1; "Жизнь национальностей", "Народиоа хозяйство в Средаей Азии", "Ц^зил Цдзацстан", "Тац" кэне т.б. ЕУ1ыалдар ой елегшэн orri.

Зерттеу жушсьшызда улт-арадык ^атынастар пасс лес! г.йтнр?. крлччрхлгек дорактер aorisin-¿ё касапган цорытындалардм когаздл;; гыламдар саласындагы ецбек-тордэ, когарги ut;y ор^ндариныц окульщтарьнда пайдаланып, диссертация hari3iH£ß Eorapru оку орындарыкда арнзулы курс о куга билада.

Диссертациянйц нариялашмы. Еумысымыздлц басти цагидалары фзи^стал Республикасшшц Улт-тыц Академкпсиньщ Ш.Уелихамов атин-даги тар-их жэне этнология инстктутыньщ пас галимдары wen аспн-ранттариныц какалалар нинагындц zapui; корд1.

ДИССЕРТАЦИЛШЦ ЦУНШШ Ж0!1Е НШ5Г1 МАЗКУШ

Зарттеу К1р1спедзн, eiti тараудан кане цоритинди белнинен тураду. Куыис со^нда эдзбкеттер Ti3ini иене кестелер Сер1лГен.

" iiilfi£I!S£S диссертац- я так^рибыныц eseKTb'iiri непзделхп, гылши Еацалыгы, мацсаты иен мшдеттер: ай^ндилган. Тапиры птиц заметан тарихнамасында зерттелу дэцге!И зарастирилип, теория-лыц гада практикалыц Moni ани^талда.

ХХ-шы гаснрдан 20-шы гылдэрындагы удтаралыи; квтынасть'н Оцтустхк фзакстанныц ^ога-мдак-саяои e:ùpih£3 елатын орны" z¡n атзлатин зерттеудхч 6ipimii тара^ында осы олкенщултта^ ку-рылимыньщ цалыптасуы, осы а">.;ак;та больсзвиктер партнясык^ч .тургхзген улт саясатнкьщ ерзкпзл!ктер1 ; Срта Азия иен 1?аза»;-стандагы улттыц-мемлэкеттхк меяелеу барысындагы ултаралы^ кп-тынастьщ дяму сипаты зерттелэдЬ Ззрттеудхч алгаг^ы болгм1Н-дз XIX гасырдьщ 2-nî хартысынан бастзл XX гаеырдыц 20-та гыл-дар арзлыгындагы уак;ытта Ohtyctík 1£аза;;стачныц ултты:; мыныч езгархске усирауын IC97 гылгы, 1926 гъ'лга сана^тар кз-гхз1ндз акыцтау .-;ург1зтлд1, XVI! гасырдьщ 2-ri гартисын-д бас-талган !!дзакстан террнторняста Psceîî 1~л1зрияс£»*ныц асгэри зкс-пансиясы, езшхц т'алгасын XIX гасырдцц 2-ni гартысында орис шаруалзрыныц .тагшай цоныс аударункан тгптк. Патэа епхм-зтхнщ цокыстандару саясатын кан-ган;ты цолдзуыныц ар*гась.'кда бул i с ос i ре с? 20-ш гасырдь'ч басынзн отз тез каркрк/эн ггурдт. l*piv¿c-тандыру ícíh "л tí су мзн Сырдаряя облыстарьгида гэргхлпстх пат-ша екши1л1гчнщ к;олга алуы бул ецхрдэ казаитар г.гзн орьгс па-руаларыньщ поселкелерш!ц кебешне катдай яасадь.'.

0цтуст1К ^азлдстан халкрныч улттыц курамыньщ озгзруйе ен алдолен Патшалы Вэсейдхч к;оныстгну саясати, отгрлау саясатышн табигаты мен эдхстершхч салдарынан швдан 1916 гылгы улт-азаттык; кетерьйс, 1918 жене 1921 гылдардзгы агтщ, 1924 гыл! Орта Азия мен ЭДазацстанда жгргхзхлген улттиц-г:емлеяетт1К иггз-яэу елеул1 дэрежеде ы>щал.етт1. Аталып отырган тарихи о^'кгалар глгашку 1897 жене 1926 жылдары кург131Лген халкц сана^таш ара-яыгшдд Ohtyctík Казацсташшц этнодэкографияли^ г;ура;-5иныц ез-перуше альт келгаадгш темендэг! мэлшеттер аШфидай ТУседЬ

- ы -

jhtyctík enip халкы сан жагынан 29 кил шшдэ I? процантае ка-uiu оарлигы 2042503 адам болда.

щхрдщ этнодэмографилсы сандак керсеипштер тургысынан ла^гшда иынадлй болда: я;азш;тар 1,439 шц /1,4 проценткв/; ■ рыстар - 225 ыыц /103 процентов/ qctí; укракндар 132 мыц /313 процентов/, уйгырлар 63 ньщ /13 проценткв/, белорустар 2 ыьщ /311 проценткв/ ecTi; езбектзр 128 ныц /42 процент/, кыргыздаг 324 ниц /99 проценткв/, каракалпак;!ар 745 /99 проценткв/ ;-;eui-ген, дунгандар 8 шц /42 процентке/ кеихген.^

Йзлт1рхлген деректсрдзн 0h,tvctík ^азакстаяныц туркх тхлдэ< халцыныц сана азайып, славян тхлдес халы к саныниц лмгары кар-Кынмен ocyÍH айкын Kepeui3. XIX гаеардыч 2-mi картысынаи бас-тал патшалы Вэсейд1ц ресыи саясатыньщ Herisri обьектхсх болга; Oí',tyctík елке отнодзмографиясы куштх миграцикнын; ыкпалынаи ке ултты enipre айналды. Кепултты бул айыакта 1926 кылы казактар диц улес салмагы 70 процент^ кураДМ- Ал 1990 жили 6ук1л Каза стан келеыднде, оныц хшхцдв Оцтустхкто бул корсеткхи 50 процентке дгйш теыендед1.

Тарихыыыздрц KaiiocTii; били: орнаган fleyipi Оцтустн; 1\азаи станниц к,огамдик-саяси, влеуметт1к-экономикалик eisipíHe олеjj езгер1стер енг1здх. Паткялык Feceflflin отарлык езпешде болгг елгв больЕовиктвр партияса баскдрган жаца окшет 03ÍH-e3i би-леу кукми, глеумзтт1к, эконоиикалык теуелс1гд1Нн, рухани та-лап-т1лектерхнхц &р;схн д-щуына мумк1нд1к берет1ндхг1н мэлШ' fiPfli.

Цазан Te^KepiciHin алгашки кезещнде большевиктер партия улт саясаты жен1ндзг1 багдарламасында Весейд1 мекендеген хал

I. Всесоюзная перепись населения 1926 г. Т. УШ. U., 1926. С. 25-35.

тардьщ саяси ер:инд1г1И, т1пт1 олардыц кеке меылзкет кур*п, Вз соГСдзн белхнуню дей1нг! кукын коргап келсо. ендх осы кукыкть-тек дана ецбекшхлерга байлашсти айтты. 1(|азак,стш1да яукысиа табы толын; к.алыптаспаггшымен да, кедейлер бар, демек "кецаг екшеи кедеЯлзр/цкх" дзген баги? нег1здзлхп, казак к°гамы ек; ге бёлшд1 дз, окы.ц улттык цудделерх таптык мудцзге бхржсла багындарылда.

Осындай яурдрлх саяси жагдайда каэактац зияли цыуимы казак ауыликьщ к&ндас туистардан туратинын, онда тал тартысыныц Орта-лык Йзс1йдег1дей см2с екенд1г1н айтып, элеумегпк-экономикалик зане саяси озгерхстеррд дурггзудз улттык орекшелхктергэ коц1л бел1п, ескерудх талап. отт!. Жэна билхк казак; зиялыла^ныц улттык :;смльквт куру идгясцн нензстн ибг1здрг1 ¡¡сумышш-шаруа иешиха-тхн курумен канагаттандыруг:. тырусты. ¡<азак журтыньщ табиги дш-^уына яасалган кысим узак хылдар бойы казак халкыниц айтар-лыцтай бвлппн улттш; салт-доет'лннен, тхлхнен, дгнгн.ен кол узд!рд1. Дэстурлх ¡[¡аруашнлыгыныц дат далека унырауына алып кзл-дх. 1Сеиес бил1г1н1ц алгащы яилдарында улт аймактарк'ныц Орта-лык Кокитетхе Сагынуын тал ал еткен болучээнктер партиясыньщ Тур-'астиндагы екьтдерх бил1ктх эз колына алып, яерг1л1кт1 ха-яыктыц муддзлер1н, орзкшзл1ктер1н назарынан тыс калд^рды.

Туристам распубликасыныц окхметхн кураган коммунисте? жзр-г!л1кт1 халы к 0К1лдер1Н1ц социалкстхк езгерхстерд1 тус1нуге,

т

Кабылдауга саясн .тургыдая дайиндыгы яок да ген кезкараста турда. Иусилман к;ауь!мына сен1мс!зд1к корсету!, улт саясатында партия

I. вгбекстан Рзспубликасынын мемлекеттхк яацал:а тарих архива 60-кир. 1-т1збе. 12-10. П-парак-

KSTicriKTepiHin элС13 болуына влып келдЬ Т7р:'Лстан республи-

касыныц оныц хпанде FsTicy мен Сырдария облистаринда eciti би-

лпстен курага цалган шиэлекхскен ултаралик, цатинас бэсецдэюй,

Кайта курдэлене tycti. Бул кылдары ултаральщ гчатынаста келзн-

ci3 цубылыстардьщ туындауына Туркхстан кокиунистерпШ) билхк-

Ti цольша алган аз гана тобыныц отаршлдак; позицияда турап,

партияпьщ улт сяясатеныц басты к;агидаларынан ауыт^уы нег!з

болда. Архив кукаттары Тристан республикасыниц ец 6ipifrai

хальи; ек1метхне керг1л!кт1 улт екхлдерШц енбей калгандыгын^

орыс халк^ниц психологиясинда мусылман цауымына артта калган,

тек багынуга каралган халыц" деген улыдеркавашылдац кез^арас-

тын терец калылтасып, бой кетергендхгш керсетед1.~'

Ултаралык; катынастьщ курдзленуше орыс шаруаларыныц кзьре

ехаметш барынша к,олдай отырып, лврг1л1ктх халык;ты езхп, казац-

тарлен жер жзне бас^а да артьщшилыктар ушхн куресуге, есе кайы-

рг/га пайдаланган врекеттер! де итерлеледх. Мэселен it;тiсу i-йн

Сырдарияда большевик атын ¡камылган орыс халкшыц ектлдтр! та-

рапынан seprmKTi хальщты жазьщсыздан л;азык;сыз урып-согу, та-

лау, елт1ру жагдайлары орын алда.®

EcKi 6iwiKTixj цазщ; халкрньщ санасында optic тургындарына дэ-

ген Ееккеруш1л1к, сенбеушлхк белг1лер1н г.сльттастыруы, сондай-

ак орыстардьщ артыкрильщтарынан айырылгысы келмей карсыльл; кер-

ceTyi, acipece 1916 жылгы 1сэтер1л1с барысында шиелен1скен ещр

халын;тары арасындагы цатынастыц келецс1з сипат алуына яшгдай 4

___

1. бзбекстан Республикасыныц мемлекеттхк жацаша тарих архивi. бО-цор. I-Ti36e. 12-ic. 17-парак,.

2. Бул да сонда. 60-к;ор. 1-т1збе. 85-ic. 42-парак;.

3. Бул да сонда. 60-к;ор. 1-т1збе. 99-ic. 68-парак;.

4. %сбюро в Туркестане. Талмент, 1920. С. 60.

Туркестан oícÍ!,'.eTÍHÍi{ отаршлдец позицияда туруи салдарынан саяси бэдел1 темен api яалпы крзметхнхц канагаттангысыз болуынч ;;арай 1918 гылы ом i pro кол ген Туристам респ.убликасыньщ Улт iCTepi гшпндеН комиссариаты Î9I9 жылы Туркхстан кецестврхихи Yiíi сьезхнхц цаулисы ¡iari3ÍHfls койылда.^ блкедр осиндай дат дари с ти яагдайдкц калыптасуы Орталык; партия нсмитетппц араласуын Калзт ottí . 1919 гкылы БОАК-нщ зоне Gffi-Hi.'t яаньшда цурылган

H.В.Фрунге генз В.В.^уЙбишев бастаган Туркестан ici кеншдег1

комиссия елкегз гпберхлдь Ониц ец басты мшдетЫе В.И.Ленин

03ÍHÍU бзлгЬ'п мацаласында корсеткешндэй, елкадегГ ултаралыц

катыпастагы келецехз кубылнетарда, улттьщ цацтыгыстарды п;оа 2

::ен ряттеуд1 згат^ызды.

Роспубликаныц гчо г см да к,-саяси cmípího Орталыцтыц араласуьг, ол::ен:ц коммуниста партиясикыц саяси бзгит багдарыньщ 6xptíh-дзп тусалухне алып келдп Осч .гылдара зтарплхктх хальщ тауел-cÍ3Airi мен саяси ер::пдагш, eain-83i билеу ^укын зацддндыру rain этрескен, оныц заоктаушысы болган Цусылмандар бгзросы з^урылды.

Туристанкыц мусылмод, каза^ кауимын кзмлекегпк алпаратк.а тарту зумысы, лзргмхктх халыц ек1лдер1нен кадрлар дайындэйтын ü;;y орындорыныц кещнен сшылуы, ^-цагаздарыниц reprLiiKTÏ улт-тардан ана т^нде jrsrprisLiy i, цазац, езбек, дунган мектептер1-нщ ашлуы, яэно т.б. шаралар елкедзг1 улт саясатыньщ ал г ахи ци s9tíctíktepi болып коглндд. Жацадан цурилган Улт ictepi »ghíh-Pßri комиссариат алдана TypsticTan елкасшдэгх халыктар арасьш-да социализм идэясьж насихаттау, цогамдац 6Mipre бeлceндi ара-

I. Макарова Г.П. Народный комиссариат по делам национальностей РСФСР. 1917-1923 гг. М., 1987. С. 20.

2. Ленин В.И. Шыгармалар толык жин.-.г,:. 11-том. Алмати, 1981. 473-6.

ч&суын к.амтамасиз ету ы1ндет1 цойылда. Сонымен катар ецхр хал-куниц мэдониетп! кетеру, сауатын асу талтщ саншш тэрбкелеу, ал ем мяц^'здасы олардуц арасындагы улттыц цацгыгысти рсттеу мэселесхне басты назар аударудо талап сттх.х Ссндьщтаи да пар-тип, кецес цызмзткерлер1н1И1 кергткт! хальщтац тШн бI

елеуметтп{ цгикеттхлхкке айналып, ¡пзргхлпстх улттар Т1л1н Уйре-

.2

ну уихрмелерх мен мектептерх гщылда.

1924 шли Туристам А1СР-1, Хорезм иене Бухара социалистхк республикалари енген Орта Азия аймагында улттьщ-мемлекеттхк кежелеу жузеге асырылда, Соньщ нэтижесхнде Кецэст1к Щцгыста улттык; кецестпс республикалары курылып, кдзак; жеряер««ц дз бхртутас 1у1заи; республик&сына б1р1гу1 аяцталдо.

1924 кылы 23-24 наурызда Тешкенде ТУркхстан Компартиясы Орталык Комитет1Н1Ц коцейилген мэзкШс1 еттЬ Онда Турк1стан-да улттьщ-мемлекеттхк меяелеу мэселес1 вдралда. Осы яылдац сэу-1р айында межелеуд1 етк!зу мен оган дайындак ггумыстарын гщяи-зетхн территориялык.комиссия курылда. Мундай келел1 1С бары-сында туындаган даулы мэселелер РК/б/П ОК-нщ Орта Азиялыц бк>-росында, республиканыц жауапты партия, кецес кызметкерлерш1Ц меж1л1с1нде жан-жацты талцыланда.^ Изжелеу барысында жузеге ас-к,ан иаралардыц мацыздаларына осы елке цазацтари УШ1Н саяси мен1 зор Жетхсу мен Сырдария облыстарыныц Цаза^станга цосылу женхн-дег1 меселесЬиц шепцлухн каткдозуга болады. Б1рак бул тарихи шеппм керпилес жатцан к;азак; жэне езбек агайындарыныц арасында Сырдария облысыныц Ташцазац, Шрзашел уездер1 мен Тешкен и;ала-

1. Взбекстан Республикасыньщ Ортальп; мзмлекеттхк архивЬ 36-к;ор. 1-т1збе. 21-1С. 21-парш;.

2. Бул да сонда. 25-к;ор. 1-тхзбе. 526-1 с. 569-пара»;.

3. Цусупбеков А.Н. Национальное размежевание и образование республик Срешей Азии. // Известия АН КазССР. Серия обирствен-ных наук. 1974. № 5. С.7.

4. 0збекстан Республикасыньщ мемлекеттхк жацаша тарих архивх. 60-кор. 1-т1збе. 3667-1 с. 7-парак.

синыц тещрегчнде даулы территориялык масолзлердхц кетер1лу1не алып келдй

Ohtyctík Казащстанныц казацтар туратын аудандарыныц К^зак республякасына косылу масэлес! бойынша туркхстандак коммунисте рд:щ кезкарасын б:лдхрет1н б1рнеша багыт калыптасты. Олардыц аз гана тобч когаыынъщ еткон тарихында экономикалик-иэдени

Tiperi болган, оньщ болашагында болатын да Сырдария йен Нетх-су облнстарьшьщ Цэзацстал дурашна ену1не карсь болды. Екхншх 6ip топ казак; керлершщ 1^зак ыеилекот1не ^осылуин колдай оты-рып оны1^ 1ш1нде Тэшкен каласы мен Шрзашол, Тзшкен уездерпиц бер1Лу1мен кел1спейт1нд1гш айтты. Ал езбек тобын нураган партия кызметкйрлерх TvpK i стоянии казак облыстариныц Н^зак АКСР-ньщ курамына euyiiíe карсылыгын б1лдхрт, бул eiti аймакты автономия-лык; облыс дэрежесшде Озбак распублккасыньщ курашнда калдагу багытын колдадо.'1

1924 килы Орта Азия мен фзакстанда мекелэудх басцарган Ногары Орталык органдардын кен,ествр1 мзн плеиумдарында Ташкен уезшщ уш даулы Зецг1ата, Болат, Ниязбек язне Ц»рзашел yeai-híu 6ip«;aTap болыстары мен Тзшкен каласы тбнхрегшдэ шыккан территориялык; мэселелер каралда.

Осы яылдоц таыыз айында улттык нежелеудг кузегс асыратын органдардац 6ipi Территориялык комиссия иэселесхнда 1^зак Вэс-иуоликаеы атинан жасаган бывддамаеинда Шндгшов яолдас респуб-

ликаньщ террзториялык шекараларын белг1леудзг1 багдарламасын 2 '

айкындады. Онда EeTÍcy мен Сырдария облыстарыньщ Кдзакстанга Косылуы барыснндд казак вурты туратын некендзр1 мен бурынгы

1. 5^азакстан Респуслихас^ныц Орталык мемлекетпк apxnai. Ь-кор. b-TÍ3Óe. 124 a-ic. I а-парац.

2. бзбекстан Республиканцы^ мемлеквттхк жацаиа тарих apxnai. бС-кор. I-tí3c.«. 3868-ic. Iü-парац.

-22- л

некг.рэларыныц толыгымен сацталуы зсенхклз талап койылда.

Болашац бзбек республикасыниц ек1л.дзр1 некэлеуге катыста жасаган багдарламаеында ддулы аудандардщ улттыц курамына бас-ты нагар аударда. Населен, Ташкен каласыньщ тургындары 1ппндсз езбек пен европалыктардац басим болуын казак; ек!метш1ц бати-тына карсы дэлелх ретшде пайдаланда. Бхрзк негчзхнен казак ауылдарынан туратын Ташкен уеэхнхц халык; курамыныч 56,5 проценты казактар курайтындыгы жен1нде Т1ПТ1 сез козгамайды.^ Осымен к,оса даулы территорияларга катысты езбек 81йлдер1н1Ц келт1Р1П отырган статистикалиц мал1меттер1нен казак халкыныц

санын кем1т1п кзрсету, казактерды езбек этносына жаткызу багы-

2

тыныч орин алгандагы да анык баикзлад!.

1^зак жене бзбек республикаларыньщ арасындагы территория-лык Дзу кызу сипат алып, ымырага келмейт1Н П1К1р талас тугыз-ды. Улттык межелеуге тихст1 1^азак ек1мет1Н1ц к°^ам кайраткер-лepiнiч ерен ецбег¿не карзмастан, Ташкен уезпиц Ниязбек, Зеч-Г1ата, Болат болыстары, Шрзашел уез1н1Ц казактар туратын ау-

3

дандары, Ташкен каласы бзбек республикасыньщ курамына енд1.

Дзректер Оцтуст!к ^азакстан елкес1нде журген межелеу ко-рытындыларына казак кауымыньщ риза болмауына байланысты екх улт ек1лдзр! арасында кактыгыстардац орын алгандагын керсетедЬ Оны жогарыда аталып отырган казак ауылдарыньщ тургьшдарыныч Орталыкка жолдаган хаттары мен мал1мдемелер1нен керуге болада.^ Сонымен катар осы болыстар казактарыныц улттык мудцелерш1Ч

1. Ожукеева Т.О. Совет Национальностей ЦИК СССР; Автореферат дис. ... канд. ист. наук. М., 1992. С. 7.

2. Казакстан Роспубликасынын Ортальщ мемлёкетт1к архивЬ 5-кор 4-тхзбе. 68 а-1с. 201-203-парак.

3. Взсей федврациясыньщ мемлекетт1к архив!. 3316-кор. 1&-т1збе. 237-1с. 81-парак.

4. Бул да сонда. 3316-кор. 18-т1збе. 237-1с. 106-парак-139-парак.

ïtepriaxitTi екшэт орындарыньщ назарынаи тыс цалгандл'ьи але.у-мэттхк-мэдени яагдайыныц темендегенхн керсет^тхн дэрактер ар-;:»втерде сакталган"''. Мундай факт1лер ез тарапынан ултаралык кн тынастыц курдэл8ну1не яагдай зкасады.

КСРО БОАК-tí -ене Улттар Йецес1нщ Президиунында 1925 ныл дац 2-mi картысыная бастап 1926 зилдыц басына flsñinri уакрт

аралыганда осы аймацтагы территориялик дауларга баПланысти орын

р

алгая ултаральщ цатынас яагдайы аан-яацты царастырылды. Scipece Ззбек жене 1(^зац ре спу б л икал ары арасындагы шекара бeлгiлoy те-!»лрег1нде швдан даулы мэселелерге, олардьщ реттелуиш басты назар аударылды.

Сонымен, Орта Азия мен !^азак;станда яург1з1лген улттым;-ме-гг.елеудщ, осы тарихн оцига барысында кездзекен ндандАгар мен кемшл1ктерга карамастан, елке хальщтары yiüíh мацыcu улкен оолда.

аталатын екхнпй тарауда тар-су рофор-иасы жэне ericTÏK пен шабындок згерлерд1 бельке салу науканы барысындагы ултаралык; к.атын&стар тарпхы зерттелген. I92I-I922 кылдардагы тар-су реформасын' гг/зеге асыру моселэсх Oï^i гконоыикасына орасан иыгын алып келген, ~ер мен суда пайдалану-дагы P8tcí3aík пен дагдарыстыц орын алуынан туындады. Сонымен к,атар оныц саяси М1ндзт1не екметтегх^ :гер «оселес1ндэг1 эдхлет-cisflÍKTi лгаюды талал еткен, ^eprLnÍKTi халызда яер бере отырып, оларды Кзцес бшпгхне, социалист^-курылысца тартуда коздоухн жатцызомыз. Турк10танда жург1зхлген жер-су реформасы jrepr^iKTi

/казак;, кыргыз, езбек/ enCoKia^epiMeii орыс шаруаларыныц :терд1

17"Рёсёй~Фэдерациясыныц мемлекеттхк apxHBi. 3316-н;ор. IS-TÍ36e.

23b-ic. 139-парак. 2. Бул да сонда. 237-ic. 20-парак.

пайдэланудагы кукын тен,зст1рд1.

йинш /1925-1929 ж.я./ реформа ресмк турдз "помещик-пк тип-тег:" бай, кулак шаруалылыктарын, егшшШктег1 феодалдак-патрк-архалдак» уклад нзлдацтарын жоюга багытталдо дэл1нгенхмен, гс кузшдэ ол аукатты орташалардуц шарушшлыгын койып, казак хал-Кыныц дастурл! таруалилагыныц куйзелхске ушырауына алып келд!.

Щне, осы ко гарь да аталып отырган, аграрльщ саладагы кайта куруларды жузеге асид/ кеззцхнде ултаралык катынастагы шиален1С-тхн Оцтустхк Дазакстанда ерши тУскенд1Г1н архив цртаттары аныд керсетед1. Буган фзан тецкер1С1нен кей1н де осы ещрдз кар ыек суды пайдалалудагы отарлык; тзртштщ калдыктарыныц сакталуы нз-г1з болда. Езр мен улт мэселелер1 жанасып жаткан Туркхстан рес-публикасында ултаралык катынастыц шиеленхсухне Т.^скулов пен С.Цожанов Улттьщ реецубликалар мен облыстар басшы кызметкерле-р1н1н П кецес1нде сейлеген свзшдз жене баска да партия пле-нумдарында басты назар аударды. Олар Туркхстанда басцад' аппа-ратында отаршылдыцтьщ ез позициясын берыеу1мен катар казак ша-хуаларына жасалгон киянаттьщ жойылмагандыгыныц жене патша ек1-мет-х калыптастырган артыщшлыдтардан о рис шадуаларыньщ айырылгы-сы келмей, жер-суды кайта бел1суге карсылык б1лд1рутц« Рбсей-дщ ¡^закстанга к°ныс аударушылар легш!ц толастамауыньщ ултаралык катынастыц курделенуше ез ыкпалын тигхзбёй коймайтынфгын айтты.^

Аграрлык кайта кухуларды жузеге асыру кезещнде керш1С алган

ултаралык катынастьщ келецсхз сипатта дамуына жер мен су тецхре-

Г1нде шыккан б1ркатар даулы маселелер эсер еттЬ Олардац катарына

I. Четвертое совещание ЦК РКП/б/ с ответственными работниками национальных республик и областей в Москве 9-12 июня 1923 г. Стеногр. отчет. М., 1923. С. 16; 41.

- 2Ь -

Ресейд1ц аштыкка ушыраган губернияларынан агылган ирис ша;уалары ньщ казактарда ыгыстырып, жерлерхн куштеп тартып алу фактхлерш: жерге деген кукыныч бек1т1лу1 негчзЫдо еск1 билхк тусында орт коныстанушыларына еткен жерлершхч кайтарылуын талап ету мен катар кешег1 басынал еткен зорлык-зомбылыгы уиин орыс халкьж^ деген екпес1н олардач ег1нд:ктер1н малдаЕина таптату мен шабин дац жерлерш нуитеп алу, мал урлау аркылы керсетк1с: келген -эре-кеттерш даткызамыз."^ Сонымен катар суы талшы Счтуст1к ецхр ха-лыктарыныц су течхрегпдеН дауы кеп жагдайда казак ауыли, озбек кышлагы немесе орыс поселке« аркилы этетхн озен, ариктардагы суда б1р-б1р1не етк1збей бек1т!п кою, 31бермеу ерекеттершен

■ 2 у- ■ ■

корхндх. Шер мен су тецхрепнде шыгып отырган улт аралык талас кактыгыстыц адом елхьине, жаппай тебелеске яеткхзген кезецдзр1 яил кездест1.

Аграрлык омхрде ултаральк катынастын курделенухнэ Турк1стан,

1угзак елкел!к партия ксмитетжщ коцхл болу1н даулы ;пер маселе-

лерхн карастыратьж ,они шещуга багытталган ЕгЬ|Ш1Л1К хомлисса-

риаты жанында Ерэкшо Орталык 1Сомиссияныц нане жергЬ'шт партия,

кецес орындары зканынрд хер комиссияларынын курылуынан керешз.

192о иылы еткен ¡£хзац елкелпс комптетшхц У партия кинферзн- "

циясында ултаральщ катынастардач ет!пр сипат алуц республиксньщ

алеумегпк-экономикалык дамуына кедергх келт1рш отыргандагы атал-

да. Сондай-ак бул конференция казак шадуаларын .термен камтамасыз

ету ете элс13 пане баяу этргендхктен, eндiгi кэзецдэ жергв бтрш-

4

Ш1. кезекте_орналастыруда _карастырда .

Х.бзбекстан РеепуОликасы мемлокеттп< яацаша тарих архивI. 60-кор. 1-тхзбе. ЗЕ6Э-1С. 2-парац.

2. Цкмкент облистьщ ыемлекеттхк архивхнхц белшшесх. 2б-кор. 1-тхзба. 195-1 с. П-парак-

3. Казакстан Республикасынын Ооталык ыемлекеттш архива 280-кор. 2-тхзбе. 2-1с. 7Ь-парак; 10б-парак.

4. Я>золюция ¡3-ий ВоскапахскоЛ конференции Р1Ш/6/ 1-7 декабря 1925 г. Кзыл-Орда, 1926. С.31,

Кзцэс бил1гпиц мгешкы жылдарында аграрлыц саладагы езгерхс барысында ултаралщ цатынастыц Tepic сипат алуыньщ tyüíhí империями Расейдщ ресми саясаты цалыптастырган эбден шатаск^н жэр маселесшЬ) наца билхк тусында сацталуы; патша aKiwminiri бзрген irapfli пайдалаиудагы артыкшылыцтарда иемдзнш уйренген цонысаударушылардоч же р-суду белхске салуга царей лык; керсетуш-др, Eepr^iKTi кадрлардац жер-су реформасына тэк таптш; цела еме с, сонымзн б i pro улттыц сипат беру багытын устануында, дазак, халк;ына деген улт дэржавашл шовинисток кезкарасньщ ел: дз, ер ¡гарде KopiHÍc алуында жатты. Бул кайта 1$урулар жергШкт1 улт шащашылыгындагы ерокшелпстер8,!ен санаспай гылыми негхзехз, асы-гыс жург131ЛД1. Олардьщ талабы елдщ экономикалык, саяск яагдайы-на сейкес келмвдЬ 6kím0ttíh материалда к; царажатпен камтамасыз етуге MYMKinAiri болмада* Бул eerepic экономикалын; тургыдан еш-цандай натиже бермедх. Саяси сипат алып ^азак; когамын таптык; Ж1кке белуд: кездедт. Аграрлыц езгерхстер барысында ултаралш; цатынастьщ курделену iне осы аймацты мекендеген улттардьщ элеу-метт1к-экономикалы^ даму дзнгейшщ вркелн1л1Г1 гасырлар бойы маманданган шащашылыцтарыньщ эр типтШгх жург1зу ад1стер1нщ озгешелпп, шаруашльщ, ыэдзни элеуыеттк вмхр1ндз 6ip-6ipiueH байланысыныц, араласуыньщ злехз болуы да эсер erri. Бул кезецнхц тагы 6ip орекшелхг1 осы erçip хальщтаги арасында ултаралыц цатынас мэдэниет1 rçaseTTi дэрекеде дамып, калыптасып улгермеген болатын.

Диссертацияньщ ^орытында. белш1ндо зерттеудщ Heri3ri ойлары куйелешп^ осы та^цшты царастырудан туындайтын тарихи таглым

с

женхнде сез болада. \

Диссертацияниц Heri3ri мазмуны темендегх басылымдарда жаркя-лщда:

1. Национальный состав населения КЬгного Казахстана по переписи 1Ш7 г. // Сбортк статей аспирантов и соискателей. Выпуск Ш. Алма-Ата, 1991. С. 41-55.

2. Шетациональкыа отнопзния, на Юге Казахстана в хода аграрные преобразований // Вопросы истории, историографии и источниковедения Казахстана /Сборник статей колодах ученых/ Алматы, 1993. С. 55-60.

3. ^закстакныц сцтустхк сблыстарындагы ултаралик, к;арым-кртынастар: тарихы яэне калыптасуы /1920-1925 ж.л./ // Восток-Запад; длх'ы1 культур: 1Чэзисы докладов и выступлении на I Мзж-дународаым симпозиуме - семинаре 22-26 нюня 1992 г. Часть Ш. Религиоведение. Этнология. Языкознание. Алма-Ата, 1992. СЛ01-103.

4. Орта Азияны улттык мемлеквтт1к меяелау барысындагы ул-г-арзлыц катынастар даз^ыныц кейбхр иаселе^ер! // Вопросы истории, историографии, источниковедения и этнологии Казахстана. /Сборник статей молодых ученых/ Напуск У. Алмата. 1993. С. 97-101.

Нирбояопа Еany Мухй raanns.

Межнациональные отвошепия на Юга Казахстана.

(20-о годы XX ето.'чтгия)

Диссертационная работа "Межнациональные отношения на Юге Кяззх-. ганн" (20-е год:.! XX столетия) посвящена проблеме иекнацкопальйых отношений, имевших место с ходе национально-территориального размеыевапия, которая проводилась п 192-1 году л Средней Азии. В работе также рассматривается ¡¡лилии:; земельно-родной реформы не межнпциональкыэ огношзп.чя и разрешения конфликтов между представителя?.;« различны;! национальностей.

В ходе указанного ряз:.:й;р-евакня возникали территориальные споры, приведшие к обострению межнациональны* отношений. Конкретно это отразилось на взаимоотношения;; между узбекским и казахским наееленнгг/. ja приграничного с казахской территорией Ташкентского и Мырзачульского уездов, г .Ташкента, который предполагалось скачало передать КаоАССР.

Автор считает, что основной причиной вызывавшей острые национальные конфликты является фактическое неравенств наций в вопросах асМле-ii водопользовании, т.о. колонизаторскую политику царизма.

В работе также рассматриваются другие причины, приводившие к межнациональным трениям мог.ду коренным п европейским пдсслеикем т. ходе земельно-водной реформы. Автор приходит к. вывода' о том, что национальное размежевание было проведено централизованно, 5зз тщательного учета интересов представителей разных национальностей данного региона, я аграрные преобразования были продиктованы прежде всего политической необходимостью, цля привлечения на сторону Советской власти коренного населения Туркестана.

NsTbckova Влои Muhatucvna

ИаЬ'опгЛ relations on the south of Kazakhstan in 20 year« cf XX cectury

The dissertation "National relation on the south of Kazakhstan in 1920 years of XX centry" is devoted to the problem of national relations, which took place during the national territorial delimitation in 1924 in Central Asia. The auther also investigates tne influence of agrarian reform on national relations and the solving problems between representatives of different nationalities.

Present delimitation was the reason of arosing territorial conflicts, whicli brought them to the sharpening of national relations. The most important problem of the interrelation between Kazakh and Uzbek population was the territory of Tashkent district, Tashkent city, which at first was supposed to раза to Kazakh Soviet Republic and Mirzachul district.

The auther thinks that the main reason, arising sharp national conflicts was the actual inequality of the nations in land and water use or former colonial policy of tzar's goverment.

The auther also investigates another reasons, bringing to the national clashes between european and native popylation during this reform. The author makes the conclusion that national delimitation was made by the Soviet power without taking into account interests of the representatives of different nationalities of this region and these agrarian reforms we re dictated mostly by the practical necessity, becouse the Soviet power needed support of the native population of Turkestan.