автореферат диссертации по истории, специальность ВАК РФ 07.00.03
диссертация на тему: Межнациональные отношения в Беларуси в 20-е гг. XX в.

Полный текст автореферата диссертации по теме "Межнациональные отношения в Беларуси в 20-е гг. XX в."

шдоск1 даят&ш ун1верс1тэт

удк 323.1(476) (09d+947.6.

На правах рукал ley ДУБЖЕЦК1 Эдуард Стан (сдавав 1ч

со Í_

■ кшшданАлышя лдаосш на веяарусх

У 20-я ГкЩ XX СТ.

Слвцшиьнасць 07.00.0¿)— аЙчынная г 1сторыя

Аут. арафвра*

даевртацы! на атрммамне вучонай отупвн1 кандидата гiçtарычных навук

шнек — i9s5

Работа выканана на кафедры гГсторы! Беларус! новага 1 навойшага часу Баварускага дзяргаунага ун1верс!тата

Навуковы к!раун!к ~ доктор гГстарычннх павук,

прафесар Царук 1.В.

Аф1цыйши ашженты — доктор Нстарычных навук,

прафосар с1дарцоу У.Н.

кандидат г!старычнмх навук, дацэнт Баракоуск! ЯЛ.

Апан1руючал аргал!воцыя — Беларуси! двлрхауиы

педагаг!чны ун!верс!тат

Аб^рока дасертацы! адбудвецца 1995 г.

, рс? «».'■--

Уна йаеядлани! Савета па обароне дасертацый Д 02.01.05 у Беяаруск!м двлржауным уи!воро!тэце /220050, Шнек, праспект Ф.Скарыны, 4, галоуны корпус, ауд. 206/.

3 дасертацыяй можна а8наём!цца у б!бя!ятвцы Беяарусквга даярдаунага ун!вврс!т®та.

Аутарвферат ре за сланы ^сЯиих^ё- 1995

Вучоны сакратар Саветв па обароне дысертацый кандидат г!старычннх навук

дацэнт ^ С1н!ца В.Т.

лпульная харлктлрцсгщка дасЕртщя

Аятуальнаець тэмы даследавання. Сучасны перыяд разн!цця нашай кра!ны вызначаецца прмкметным ажыуленнем грамздска-палI-тычнага 1 на цьшнальна-культурнага жыцця. На працягу апошн}х га-доу у рэспубл1цн 5зн1кл1 1 актыуна дзейн 1чащь шматл1к1я грамад-ск1я арган!зацы1, таварнствы 1 аб"яднанн! розных нацыянальных супольнасцей Беларус!. Так! своеасайл¡вы этн(чны рэнесанс давол! значка актуал1эуе праблемы м1*нацкяналъных аднос!н у розных сферах жыццядзейнасц! грамадства. В{давочна, ито актив!зацыя нацыя-нальних працэсау аб"ектыуна спрыяе аднаулення I паглыбленнп эт-накультурнай с.амабытнасц! нацыянальных мзншасцей, але з другога боку, гэта можа прыводэ1ць (у выпадках няУнажл¡васц! або 1гна-равання (нтарэсау 1 патрэб асобных этн!чных супольнасцей) I да некаторага лагаретэння м¡«нацыянальных аднос!н, Менав1та таму Для сучаснай практик! м!жнацыянальных аднос!н можа м«ць немалое энячэнно крытычнао асэнсаванке еопыту правядзення нацыянальнай пал¡тык I на Беларус 1 у 20-я гг. XX ст. ,£арэчы, ас&бл!васц! тага— часнай с!туацы! у Беларускай ССР (эканам!чны кркэ1с, пал!тычная ностаб!льнасць, нацнянальна-культурнае адрадяэнне) шмат у чым нагадваюць сёнияшняе станов1шча у рэспубл!цы, ито таксама выму-шае звкрнуць п1льную увагу натое, як у тыя часы вырастал!ся пы-танн! Урэгулявакня, гарман!зацы! м(«нацыянальных адноЫн. Сур"-ёзны ул!к як станоучых, так 1 негатыуных аслектау вырашэння нацыянальных лраблем у 20-я гг. можа дапамагчы пазбегнуць усяля- . кага абвастрэняя узаемааднос!н пам!к этн!чным! супольнасцямI на сёнияшн1м этапе разв!цця Беларус!• I у будучым.

Мэта ! задач» даследавання. Ул1чваючы актуальнасць тэмы работы, у дысертацы1 пастаулена мэта на аснове вывучэння канкрэт-на-г1старычнага матэрыялу правесц! комплекснав, рознабакоиае даследаванне м!жнацыянальных аднос1н на Беларус! У 20-я гг. XX ст. Рэдл!эацыя пастауленай мэты прадугледжвае внрашэнне насту пных задач:

- высветя!ць агульны характер м !жнацыянальиых адноЫн у Беларускай ССР на працягу 20-х гг.;.

- паказаць ступень пашыранасц! розных тыпау ы!жнацыяналь-ных аднос1н { уплыу на станов(оча апошн!х беларускага нацъшпаль-нага характеру;

- прааная1заваць асноуныя прычыны м!жнацыянальнай напрукя-насц! на Беяарус! у 20-я гг.;

- ахарактарыэаваць галоуныя тлях! вырашэння нацыянальнага пытання i гарман1зацы! М1«этн¡чних узаемааднос ¡и у тагачаснай Беларус f;

- выяв!ць асобныя складанасц! t а;:моуния моманты на шляху умацавання м1гнацыянальных аднос1н у БССР у разглядаемы перыяд.

Ступень распрацаванасц< тэмы даследааан.чя. Лраблема кИжна-цыянальных адносÍH на Беларусi У 20-я гг. XX ст. пакуль не стала прадметам спецыяльнара даследавання. У айчыннай г <старыяграф(I Увогуле няма н!воднай асобнай працы, н«пасрэдна прысвечанай ана-л!ау м1*нацыяныльных аднос1н на Беларусь Таму у нашым ггстарыя-граф!чным аглядзе будут» закранацца працы тольк1 тьас аутарау, як!я вывучал! Пытанн!, так.ц! 1накш звяэаныя э праблематыкай »Нжнацыянальных адносfH у 20-я гг.

Спецыф1ка 20-х гг. эаключалася У тым, што тады практычнае вырашэнне нацыянальных праблем праходз1ла амаль адначасова з першьгм! спробам1 ix навуковага асэнсавання. На працягу 20-х it. у БеларускаЙ ССР выйшау гаэраг выаанняу навукова-папулярнага 1 аг1тацыйна-лрапагандысцкага характеру, аутарам i як1х найчасцей был! дэяржауныя } партыйныя дэеячы, навукоуцы рэспубл/к1 (В.Кно-рын, А.Крын1цк1, А.Чарвякоу, УЛгнатоуск!, А.Смол(ч 1 1нш.)*. У гетых працах закраналíck як пытанн} грамадска-пал1тычнага, сацы-яльна-эканамЫнага, так 1 нацыянальна-культурнага разв¡цця Беларус! у 20-я гг., адзначал{ся асобныя дасягненн! Í цяжкасц! у правядзеннI нацыянальнай палfтык i. Аднак большасць публ1кацый 20-х гг. вызначалася адсутнасцю глыбокага анал!зу разглядаемых праблем, некаторай павярхоунасцю Í ап(салькасцю, што было абу-моулена недастатковасцю надземных крин iц í немагчнмасцю ix грун-тоунага, усебаковага асэнсав^ня адразу пасля вывучаемых падэей.

У 30-я гг. давол1 шьфокае распаусцшканне атрымл!ваюць ari-тацыйна-прапагандысцк!я кн!г1 I брашуры, у як1х у асноуным ас-вятлял1ся шыатл1к1я nocnext (нярэдка уяуныл) 1 у той жа час штучна эамоучвал1ся недахопы i цяжкасц) на шляху нацыянальна-культурнага будаун1цтва, асобныя праблемы У сфоры ы1инацыяиаль-ных адносíh на Беларус!. У цэлым, л1таратура 30-х гг. па питаниях нацыянальнай пал4тык1 мела в1давочна н(габ"ектыуны, ненавуко вы характар, i таму яна не ыожа даць сапрауднага уяулення аб складанасц i I супярэчл 1васц i м1жнацыянальньк аднос1н на Беларус

* Падрабязная б1бл!яграф!я прац па тэмо прыведзена у агульнай характарыеткцы i cnice л!таратурц дысертацы!.

у 20-я гг.

У пасляваенны перыяд даволI прыкмотна павял¡чылася коль-касць навуковнх публ!кацый ла розньос праблемах нацыянальна-дзяржаунага будаун'цтва, грамадска-пал!тычнага 1 культурнага «ыцця У БССР у 20-я гг. На працягу 60--70-х гг. был! апубл !ка-вакы манаграф1I Г.Г.Герас!менк1, М.Ф.Кап!ча, С.П.Маргунскага, Б.К.Марк!янава, у якIX больш ц! менш падрабязна разглядал1ся асобныя пытанн! правядзення беларус!зацы1, узбуйнення БССР у 1924 ! 1926 гг., стварэння Ыстэмы народная асвсты, а таксама прыводз!л1ся заестк1 аб праявах нацыянал¡сткчных настрояу сярод некаторых катэгорнй полЬтн1чнага насельн^цтва Беларус1 1 г.д. Але гэтыя працы, нягледзячы на увядзенне аутарам 1 у навуковы ужьггак мног!х новых крын!ц, мел1 ! пэуныя недахопы, сярод як!х мояна адзначыць аДсутнасць комплекснага падьходу да анализу разгллдаеадх праблем, некаторую аднабаковасць I павярхоунасць, а часам I замоучванне складаных пытанняу разв!цця Беларус1 у 20-я гг. (иапрыклад, карэн!зацт,:!, дзейнасц! нацыянальных саве-тау, характеру м!йнацыянальных аднос !н у тагачасны перыяд 1 г.Д.). Падобныя недахопы был! выкликаны у першую чаргу неабход-насцю прытрымл!вацца пры нап!санн! г!старычных прац строг1х !дэалаг!чных установак к!руючай камун!стычнай партыК

Найболыа падрабязна ! грунтоуна, на аснове тматл!к!х апуб-л!кавакых I арх¡уных крын1ц, пытанн1 стварэння 1 умацавання бе-ларускай дзяржауиасц!, нацшшальна-кукитурнага будаун 'цтва у Беларускай ССР у перзай палове 20-х гг. даследаваны У манаграфН I асобных артикулах ЯЛ.Бараноускага, як1я был 1 надрукаваны у канцы 60-х — пачатку 70-х гг. Майаграф1я Я.Бараноускага э"яу-ляецца першим 1 пакуль што адз!ным у рэспубл!цы навуковнм да-следаваннем, прысвечаным праблеме правядзення нацыянальнай па-л1тык!, дзе, м!к 1ншым, аутарам адзначаюцца I некаторыя склада-насц!, цяжкасц! у сферы нацыянальна-дзяржаунага ! культурнага разв!цця.

У другой палове 80-х — пачатку 90-х гг. у рэспубл!цы прн-кметна узрэсла ц!кавасць навукоуцау, публ1цыстау да вывучэн-ня мног!х ракей маладаследаваных праблем нацыянальна-куль-турнага раза}цця Беларус! на працягу 20—30-х гг. У гэтых працах ыног1я пытанн! разглядаюцца ужо больш грунтоуна, аб"ектыуна, чэму 1стотна паспрыяу I той факт, што аутары уперпы-ню атрымал! ьагчымасць значна павял(чыць колькасць выкарыс-таных крын!ц за "кошт" сакрэтных фондау рэспубл 1канск !х

_ 4 -

арх!вау ! 1ншых раней неведомых дакументау I матэрыялау. Але ня-гледэячы на пашырэнне тэматык1 I уэмацненне анал}тычнага падыхо-ду да анал¡зу эмп(рычных фактау, усё к иекаторыя важныя пытанн1 застал1ся практычна няЕырашаным!. Да 1х монсна аднесц! пытанн! аб глыб!нных прычынах асобных складанасц-;;й I недахопау у гал!ие на-цыянальнай пал!тык! (у тнм л!ку 1 у сферы м!жнацыянальных узае-мааднос!н), сутнасц! 1 ыэтах правядзення пал¡тык! беларус!зацы1, асабл1васцях моунакультурнага иыцця этн!чных супольнасцей Беларуси

' у сучасны перыяд найбольш глыбока ! плённа даследуе нацыя-нальныя праблемы на БеларуЫ у 20-я гг. г!сторык а.С.Кароль. У сва)х публ!кацыях апошн!х-гадоу ён на пал ~ та в е вывучэння новых арх!уных матэрыялау праанал1эавау сутнасць ! асноуныя мэты пал 1-тык! беларус!зацы!, карон1эацы1, паказау дасягнешп ! цяжкасц! У гэтай сферы, дакладна выэначыУ канхрэтныя прычыны паступовага агортвання беларус!зацы! I переходу да узмацнення барацьбы з бе-ларуск!м "нацыянал-дзмакратызмам". Акрамя таго, аутар у сувяз! э анал!зам асобных нацыянальных праблем крыху закрануу 1 пытан-не аб характеры м1жнацыкнальных аднос!н на Беларус! у 20-я гг., але не вывучау яго специальна, бо гэта не з"яулялася мэтай яго даследавання.

Крын1чная база даследавання. Асноуныя палажэнн! ! вывады дысертацы1 грунтущца найперш на анал!зе неапубл!каваних дакументау 1 матэрыялау, як!я захоуваюцца у фондах Дзяржаунага арх1-ва Рас Мекай федэрацы! (Д&РФ), Беларускага дзяржаунага арх!ва (БДА), Нацыянальнага арх1ва РэспублЫ Беларусь (НАРБ), а такса-ма дзяркауных арх!вау В!цебскай вобласц! (ДШЗ) 1 Шнскай воб-ласц1 (ДДМВ)Пры гэтым наибольшая колькасць каштоуных матэрыялау па тэт даследавання была элойдэена у фондзе Нацыянальнай кам!с!1 при ЦЗК БССР (ф. 701) Беларускага дзяржаунага арх!ва.

Акрамя арх!уных, у дысертацы) тшчэ выкарыстаны мног!я зве-стк! ! факты, змешчаныя у аф!цыйных справаздачах ЦВК ! Ураду рэспубл1к!, у апубл!каваних пастановах 1 рэзалюцыях э"ездау Са-петау Беларус!, плонумау ! канферонцый ЦК КП(б)Б. ^вол! важную ролю у даследаванн! адкг. \ла ! вывучэнне разнастайных даных э статнстычных зборн1кау, даведн!кау, штогоди!кау, а таксама з пе-рыядычнага друку 20-х гг. Пры працы са шматл!к1м! крын!цам| та-гачаснага перыяду Ул!чвалася неабходнасць !х крытычнага анал!зу супастаулення 1 параунання, бо гэтыя матэраялы !ншы раз мел! су>

пярэчл)вы характар, не заусёды адпавядал! рэча1снасц1.

Мегадалаг!чнай асновай дысертацы! з"яуляюцца дыялектычная тэорыя пазнання, прынцыпы канкрэтна-г!старычнага ! комплекснага даследавання з"яу м!нулага, а таксама асобныя працы айчынных 1 замежных даследчыкау нацыянальных праблем. При гэтым аутар ана-л^зуе м!жнацыякальныя аднос!ны у БССР у 20-я гг. XX ст. перапаж-на на м!яс!ндыв/дуальным I м!жгрупашм узроун! (г.зн. на узроун1 узаемаадносш пам1к асобнцм! прадстаун1кам! ц! трупам! нацыя-нальных супольнасцзй Беларуси), бо менав!та так! метадалаг!чны паднход дам!нуе у сучасных г(сторыка-сацыялаг!чных 1 сацыяльна-пс!ха.паг5ч,:н>; даследаваннях.

Нав.у копая нав!зна дысертацы!. У ёй упершыню у беларускай г!старыяграф!1 комплексна, рознабакова даследуецца праблема м!ж-нацыянальных аднос!н на Веларус! у 20-я гг. XX ст. У навуковы абарот уведзена мноства раней невядомых даследчыкам арх!уных ! апубл !каванмх крин!ц, на падставе вывучэння ! асэнсазання як!х высветлены станов!шча ! агульиы характар м1кнацыянальных ад нос ^н у БССР на працягу 20-х гг. У адрозненне ад сцнярджэнняУ асобных аутарау аб поунай беспраблемнасц! м!яэтн!чнюс аднос!н у савецк! час, у дадзенай працы паказана, што у разглядаемы перыяд на Веларус! мел! месца усе асноуныя тыпы узаемааднос!н пам!ж нацыя-нальнасцям!. Анал!з шматл!к!х ыатэрнялау дазвол!у выяв!ць пашы-ранасць тих ц1 !ншых тыпау м¡жнацыянальных аднос!н у 20-я гг. Аутарам таксама упершиню праведзена даследавннне асноуных прычын м!жнацыянальнай напружанасц! на Беларус! у 20-я гг., пакаэаны шлях! ! метады яе пераадолення. Дысертантам зроблена першая у айчыннай г!старычнай навуцы сгфоба высветл1ць асобныя рысы бела-рускага нацыянальнага характеру ! паказаць яго уплыу на спецыф!-ку м!кнацыянальных аднос1н.

Практичная эначнасць праведзенага даследавання заключаецца у тым, што яго высновы ! факты могуць выкарыстоувацца пры падрых-тоуцы ! нап!санн! як вузка-спецыяльных, так ! абагульняючых прац па г!сторы! Беларус! у 20-я гг. Матэрыялы Дысертацы! будуць ка-рксныя для выкладчыкау пры чытанн! лекцый ! спецкурсау, пры пра-вдпзенн1 практичных ! сем!нарск!х заняткау э навучэнцам! розных на ву чаль них устаноу (ШУ, тэхн!кумы, школы, каледжы, л1цэ!, г!м-наз!! ! Ьш.). Ул!чвавчы актуалышсць тэмы, асобныя вывады даследавання магл! б ул1чвацца прадстаун!кам! улады при распрацоуцы дзяржауных баграм, звязаных з сучаснай практыкай м!жнацыяналь-

- ь -

ных аднос!н у рэспубл1цы.

Асаб!сты .Уклад аутара. Днсертацып I пераважная большесць навуковых публ!кацый нап!саны аутарам самастойна 1 з"яуляюцца вын1кам яго шматгадовай навуковай працы. Распрацоука праблемы м!жнацыянальных аднос!н на БеларусI складае прыярытэт аутара у гэтай гал1не г!старычных даследаванняу.

Асноуныя падажзнн! да абароня.

1. Станов1шча м!*нацыянальных аднос!н на Беларус! у 20-я гг. XX ст. было дастаткора складаним 1 неадназначным, што абумоу-л!валас.ч надзвычаЙ "стракатым" этн!чным складам насельн!цтва (асабл1ва гарадскога), спзцъф!кай рассялення 1 працоунай дэейна-сц! нацыянальных супольнасцей, 1х моунакуьтурным1 адметнасцямI, рози1цай пс ¡халаг1чнага складу, матэрыяльнай забяспечанасц1 !

г.д. Усё гэта(таксама як 1 !ншыя момантн) аказала давол1 1стотны УплыУ на характер м1жнацыянальных аднос!н на Беларус!, як!я ыаг-л! "вагацца" ад сяброуск!х да непрых!льных.

2. На працягу 20-х,гг. у рэспубл1цы мел! месца усе тылы (разнав!днасц1) ы!жнацыянальных аднос !н:-а) спакойныя, добрасу-седск!я; - б) нейтральный, !ндъферзнтныя; - в) непрых!льныя, не-прыязныя. Пры гэтым у разглядаемы перыяд найбольш пашыраным! на Беларус! был! два першыя тыпы м1жнацыянальных аднос1н, у той час як апошн! сустракауся тады адносна рэдка. У цэлым характар м!ж-нацыянальных аднос!н у 20-я гг. вызначауся давол! высок1ы узроу-нем узаешай цярп1масц), дрбразычл!васц! 1 агульнай стаб!льнасц! на штс не у первую чаргу пауплывал! 1 адмысловыя рысы беларуска-га нацыянальнага характеру (талерантнасць, памкркоунасць, лагод-насць I да т.п.).

3. М!жнацыянальныл аднос!ны — шматфактарная зиява, г.эн. абумоуленая адначасовым уздзеяннем мног!х фактарау. Прцчда асноу ным! прычынам! м1кнацыянальнай напружанасц! на Еоларус! у 20-я гг. был! найперш фактары сацыяльна-оканам1чнага, грамадска-пал!-тычнага, рэл1г Шпага 1 отнапс!халаг 1чнага парадку. У той час найбольш прыкметны адмоуны уллыу на характар м!жнацыпнальных ад-нос!н аказвал! так!« асабл!васц! раэв!цця рзспубл!к!, як досыць моцны эканам!чны крыз!с, чначныя памери аграрнай перанаселенасц! беспграцоуя, малазямелля, матэрыяльна-бытавая неуладкаванасць мно г!х жыхароу, а таксама пал!тычная нестаб!льнасць у пачатку 20-х гг., спецыф/ка правядзення асобных грамадска-пал!тычных мерапры-емствау. Акрамя таге, на нацыянальную замкнёнасць 1 адасобленаси

у некаторай ступен! пауплывал! I рэл!г!йныя моманты, звязаныя з прыналежнасцю нацыянальньгх супольнасцей да розных канфесШ з ад-метнасцям! стаулення да и!нгааверцау". Асабл1васц1 узаемнага пс!-халаг!чнага успрымання давол! яскрава праяулял!ся у т.зв. этичных етэрэагыпах (этнасгэрэатыпах). Пры го там негатыуныя этна-стэрэатыпы не был! : пашыраны сярод шматнацыянальнага на-

сельнщтва, але яны нярздка абвастрал! м !жнацыянальныя узаема-лднос!иы у рэспубл¡цу.

4. Найбольш важным.нак1рункам нацыянальнай пал Iтык! у БССР на працягу 20-х гг. л!чьшася усебаковая беларус!эацыя грамадст-ва. Беларус!зацыя адначаоова з захаваннем 1 разв!ццём этнакуль-турнай самабнтнасц1 ус ¡х нацыянальных супольнасцей пав!нна была у канчатковым вкн!ку спрыяць гарман!зацы! м¡«нацыянальных адно-с!н, што звычайна ! адбывалася. Аднак у рэча!снасц! часам суст-ракал1ся I так¡я выпадх!, кал! правядзеннв падобных морапрыемст-вау выкл!кала амб!валентную, уч тым л!ку ! адаоуную рэакцыю (найчасцей неапрауданую) з боку частк1 нацыянальных меншасцей рэспубл1к1, што зрэдку некальк! пагаршала м!кнацыянальныя адно-с!ны.

5. Вырашэнне нацыянальнага пытання у 20-я гг. не магло быць дасягнута без с!стэматычнага, пастаяннага забеспячэння правоу ! 1нтарэсау не тольк! беларусау, але 1 ус!х насяляючых рэспубл!ку нацыянальных супольнасцей. Абслугоупанне шматнацыянальнага на-сельн1цтва Беларус! праяв!лася, напрыклад, у правддзенн! зем-леупарадкавання малазабяспечаных жыхароу, арган!зацы1 нацыяналь-нывс саветау, стварэнн1 культурна-асветных устаноу на мовах нац-меншасцей, карэн!зацы! ! !нш. Уте гэта у цэлым спрыяла паляп-шэнню м{«нацыянальных аднос!н, хаця усё ж не заусёды ! не пау-спдна. Тады пры практичным ажыццяуленн! названых ыерапрыемствау бьи! ! асобныя памылк), недахопы, што магло у пэунай сгупен1 ускладняць м!жнацыянальныя аднос!ны, аднак так!я выпадк! бья1, як прав!ла, нетыловыя, адносна рэдк!я.

Апрабацыя працы ! апубл¡каванасць яе вын!кау. Асноуныя па-лажэнн I. ! вывады дысертацы! апраб!раваны у дакладах 1 выступлениях на 1-м Ш«народным Кангрэсе беларус1стау (Шнек, 1991), Шжнароднай напуковай каи^ерэнцы! "Фарм!раванне 1 разв!ццё "а-цыянальнай самнсвядомасц! беларусау" (Маладэечна, 1992), 1-й М1шнароднай иавуковай канферэнцы1 "Татары-мусульмане на землях Беларус1, Л!таы I Польшчы" (Шнек, 19®), М1жнароднай иавуковай канферэ.чцы! "Дурэйская культура Беларус! ! яе уэаемадэвян-

не з беларуекай i !ншым! культурам!" (М!нск, 1994), а таксама на 1ншых усесаюэных, рэспубл!канск!х навуковых I навукова-прак-тычных канферэнцыях у I939—1994 гг. Лсобныя раздзелы дысерта-цы!, як 1 уся работа у цэлым, абмяркоувал!ся на пасядкэннях кафедры новай ! навейшай ricTopui Беларус! г!старычнага факУЛьтэт! Белдзяржун!верс!тэта I атрымал! станоучыя ацэнк!.

Вын!к! распрацоук! тэмы Дысертацы! адлюстраваны у дваццац! навуковых публ1кацыях аутара, еярод як!х KHira, брашура, артикулы У навуковых зборн!ках, часоп!сах, тэз!сы канферэнцый. Акрамя таго, асобныя аспекты разглядаемай праблемы закранал!ся ! у шматл!к!х (каля дваццац!) навукова-папулярных артыкулах у перы-ядычным друку Беларус!. Агульны аб"ём уси публ(каццй складае прыкладна 25 др. ирк.

Асобныя матэрыялы э дысертацы! выкарыстоуваюцца аутарам пры выкладанн! курса беларусазнаустпа у 1нстытуцо сучасных ве-дау, нап!санн! планавых работ у Нацыянальным навукова-асветным Цэнтры 1мя Ф.Скарыны, падрыхтоуцы падручнiwa,вучэбнай праграмы па беларусазнауству для студэнтау ЕНУ, выкананн! дагаворнай тэм! у рамках праграмы Фонда фундаментальных даследаванняу Рэспубл!к Беларусь, распрацоуцы дзух навуковых праектау, як!я атрымал! гранты Беларускага фонда Сораса (БФС).

Структура ! аб"ём дысертацы!. Работа складаецца з уводз 1-нау, агульнай характаркстык!, чатырох раздзелау, заключэння, cnica выкарыстаных крын!ц ! л!таратуры. Аб"ём дысертацы! без cnica л!таратуры складае стар. Сп!с л!таратуры уключае 202 назвы.

АСНОУНЫ ЗМЕСТ РАБОТЫ

Ва Уводз!нах i агульнай характарыстниы абгрунтавана акту-альнасць тзмы дысертацы!, высветлена ступень яе навуковай рас-працаванасц1, выэначаны мэта ! задачы даследавання, ахарактары-завана крын!чная база, паказана наьуковая нав1зна ! практычная значнасць дысертацы!, сфармуляваны асноуныя палажэнн! да абаро-ны, ап!сана ступень апубл!каванасц! вын!кау працы J яе апраба-цыя.

У раздзеле I "Станоьinma м1жнацыянальных аднос!н на Еелару с i у 20-я гг. XX ст." анал!зуецца агульны характар узаемаадно-с!н пам!ж прадстаун!кам! розных нацыянальных супольнасцей рэс-публ!к}. Пры гэтым падаецца навуковая тыпалог!я м¡«нацыянальных аднос!н i высвятляецца ступень пашыранасц! тыпау (разнав!дна-

щей) anomnix на Беларусi у разглядаемы перняд.

Агульнае становituua м1жнацыянальных аднос!н на Беларус! у îO -я гг. было давол! складаным, неадназначным. Вывучэнне шмат-iíkIx арх!уных крын iц дало адгтпедныя падставы для сцвярджэннн i6 тым, што на працягу 20-х гг. у рэспублЬда пераважау менав1та зпахойны, цярпiмы характар нацыянальшо: аднос!н, а непрыязныя и!жэтн!чныя кантакты сустракал!ся адносна рэдка. Пацвярджэннем гзтага тээ i су з"яг?ляецца i той факт, што у 20-я гг. на Беларус! rie было ааф гксавана hí аднаго моцнага канфл (кта на нацыянальнай Глебе, падчас якога праяв!лася б непрыхаваная м !жнацыянальная но-прым1рымасць, уэаемная варожасць.

На Беларус! у 20-я гг. узаемадачынонн! гтам!к беларусам! ! 1ншым! нациянальнг.-мi супольнасцям! заставал!ся, у адпаведнасц! з тагачаснай тэрм!налог!яй, звычайна"здавальняючыя", "роуныя", "спакойныя", "прых!льныяп. Зыходзячы з рэальнага станов!шча м!кэтн!чных адносй;, Прзз1дыум Савета Напыянальнасцей ЦБК СССР у 1928 г. падкрэсл!у, што на Беларусi "у значнай меры зжыты на-цыянальная рознь ! адасобленасць". Але пры агульным паз!тыуным характеры узаемааднос!н, у 20-я гг. яшчэ месцам! захоувалася м!ж-нацыянальная адчужанасць, непрых!льнасць, якув урад ! партыя !мкнул!ся пастулова пераадолець.

Своеасаблi вым паказчыкам, !ндыкатарам станов!шча м!жнацыя-нальных аднос!н з"яулясцца ступень патыранасц! сярод иасельн!-цгна шлюбау пам!ж прадстаун!кам! розных нацыянальнасцей. У гу-ыан¡стыцы небеспадстауна л!чьгцца, што павел!чэнне дол! так!х змешаных анэбау ускосна адлюстроувае працэс умацавання стаб!ль-насц! м!жэтн!чных аднос!н. На Беларус! змешаных шлюбау было адносна мала - усяго 2,Sад усёй колькасц! заключаных у рэспуб-д!цы шлюбау (па даных на 1927 г.), аднак усё ж гэта некалькГ перавышала адпавепную л!чбу у P0SCP— I.99& Тады у рэспубл!цы колькасна пераважал! беларуска-руск!я шлюбы, эатнм !шл! бела-руска~польс.к!я, беларуска-укра!нск!я, беларуска-яурзйск!я ! 1нш. 3 чатырох самых буйных этн!чных супольнасцей найчасцей уступал ! у м!жнацыянальныя шлюбы паляк1 (36,2%мужчин 1 45,2^ канчыя) ! руск!я (адпаведна 47,! 2Û,7%), у той час як значка радзей беларусы (2,7£ ! 4,9$ I яУрэ! (2# ! 5$. Гэта азна-чае, ото кал! асобныя нацыянальныя супольнасц! станоуча став 1-л!ся да м!жэтн!чных кантактау ! змешаных шлюбау, то друг!я (на» прыклад, яУрэ!) аддавал! прыкметную перавагу аднанацыянальным

•

шлюбам, што ускосна можа сведчыць аб некаторай 1х унутранай зам-кнёнасц!, адасобленасц1.

У 20-я гг. на станов!шча м1жэтн!чных узаемааднос 1н 1стотна пауплывала 1 некаторая нацыянальная замкнёнасць, адасобленасць асобных нацыянальнасцей Беларус!. Так¡я асабл!васц! паводз!нау был! уласц!вы частцы латышскЬс, л!тоуск1х сялян, яурзйск!х слу-жачых, нямецкага, гатарскага I Ытанаиыянальнага насельн!цтва. Гэта было абумоулена спецьф !кай рассялвння нацыянальных суполь-насцей (напрыклад, л!тоуцы 1 латышы эвычайна пракывал! кампакт-ным! групам1 у невял!к1х вёсках, на хутарах), (х этнакулътурным! моуным), рзл!г1йным1 адметнасцям1. Аднак падобная нацыянальная замкнёнасць, як прав!ла, не выкл!кала прыметных м!жзтн1чных ка-л1э!й, ! сведчыла хутчэй за усе аб нейтральным, 1ндыферэнтным характеры узаемааднос!н.

На станов1шча м1кнацыянальных адноЫн заусёды досыць 1с-тотна уплываюць асабл!вас.ц1 этн!чнай пс!халогН прадстаун1коу розных нацыянальных супояьнасцей. Своэасабл1'вым ядром этнапс 1-халогИ з"яуляецца т.зв. нацыянальны характер, як1 можна вызна-чыць як пэуную сукупнасць пс1халаг!чных рысау, уласц1ных пера-важнай большасц! членау якой-небудзь этн!чнай супольнасц!. Най-больш абгрунтаванай уяулнецца тая метадалаНчная паз¡цыя, якая прадугледжвае даследаванне нацыянальнага характеру пераважна праз выоучэнно ыовы 1 фальклору народа. Менав!та у 1х найлега выяуляецца самабытнасць ментал!тэту (светабачання) I характару нацый.

Зыходзячы з падобных установак, адным! з вызначальных рысау нацыянальнага характеру беларусау можна небеспадстауна л1-чыць ¡х в!давочную талерантнасць (цярп!масць), памяркоунасць, лагоднесць I добразычл!васць. Ускосным сведчаннем уласц!васц1 беларусам гэтых якасцяу характеру можа служыць адсутнасць у г!сторы1 Беларус! (у тым л1ку ! у ГТ-я гг. XX ст.) моцных канф-л1ктау на нацыянальиай глебе,

Шиатл¡к¡я прыклады беяарускЬ: фальклорных творау (найперш прыказкI, прымаук!, песн!, казк! 1 г.Д.) пераканауча пацвярджа-юць, што беларусы н1кол1 вызначал1ся рэзка адмоуным стаулэн-нем да асоб 1ншых нацыянальнасцей. У надзвычай багатым беларус-к!м фальклоры (аб чым красамоуна сведчаць каля чатырох дзесят-кау тамоу з серы 1 "Беларуская народная творчасць") адносна рэд-ка сустракаюцца--так1я этнаарыентаваныя выслоу!, у як1х выказва-

юцца рэзка негативный, 1нталерантныя аднос}ны да небеларускага населънИугва. Для беларуск}х народных творау, асабл!ва для л1-рычных песень, чарадзейнкх казак, абрадавай I пазаабрадавай па-эзН, заусёды з"яулялася типовым багацце I разнастайнасць лас-кальных фразеалаг1змау 1 слоу з памяншальнымI суф!ксам1 (напрык-лад, братачка, матачка, дэетачка, м1лашачка ! да т.п.), што так-сама сведчьша аб мяккасардэчнасц1, лагоднасц! беларусау, 1х схЬчьнасц! да эмпал^п, г.зн. спачування, суперажывання 1ншым людзям. Дарэчы, падобныя высновы пацвярджае 1 анал!з арх!уиых крын!ц 20-х гг. XX ст., у як!х адзначалася памяркоунасць 1 добрая ычл ¡васць мясцовага хрысц}янскага насельн!цтва (пераважна беларускага), гато у сваю чаргу паз1тыуна уплывала на станов1шча м!жнацыянальных 1 ы}жканфес1йных аднос1н на Беларус! у разгля-даемы перыяд.

У раздзеле 2 "Прычынц 1 праявы м!жнацыянальнай напружана-сц! у 20-я гг." высвятляецца дзтэрм!нацыя (абумоуленасць) м!жэт-н!чннх непаразуменняу, замкнёнасц1 I адасобленасц! асобных на-цылиальных супольнасцей Беларусь

Канкрэтна-Нстарычны анал1з шматл1к!х нрын1ц пацвердэ!у, што, бадай, асноунай прычынай м1жнацыянальнай напруяанасц! з"яулял!ся асабл!васц! сацыяльна-эканам!чнага станов(шча Бела-рус 1 у разглядаемы перыяд. У пачатку 20-х гг., пасля заканчэн-ня Ус1х моцньгх грамадска-пал¡тычных узругонняу, народная гаспа-дарка рэспубл1кI знаходз¡лася у надзвычайным эканам!чным заня-падзе, сярод шматнацыянальнага насел ьн!цтва быУ да вол { в'ял1к! працэнт беспрацоуных, беззямельных 1 неуладкаваных людзей. Як-раз гэтыя негатыуныя з"явы паусядзённага жнцця няредка ствара-л! найбольш спрыяльную глебу для узн!кнення м1жнацыянальных спрэчак { кал!з!й. Арх!уныя дакументы 20-х гг. сведчаць, што менав(та "цяжкая нястача", "аграрнае перанасяленне", "зямель-ная нястача" мног!х прадстаук1коу асобных нацыянальнасцей, на-прыклад, яурэяу, беларусау I, з другога боку, эвычайна лепшая зямельная забяспечанасць латьшск1х, л!тоуск!х сялян прыводз1л! часам да узаемных крыудау, абв1нявачванняу (дарэчы, не эаусёяы абгрунтаваных), што некальк! пагаршала мгжнацыянальныя аднос!-ны.

На характар м 1жнацыянальных аднос1н у рэспубл1цы прыкмет-на пауплывал! таксама ! причины грамадска-пал1тнчнага характеру. Да апошн!х можна адкесц!, напркклад, пал 5тычкую нестаб1ль-

насць на Беларус! у пач&тку 20-х гг., спацыф1ку праьндзення асобных сацыяльна-пал!тычных ! культурных мерапрыемствау, як!я нярздка амб!валентна (неаднаэначна) успрымал!ся розным! нацня-нальным! супольнасцям!. Дэстаб1л!зуючае уэдзеянне на агульную с!туацып у Беларус! аказвау т.зв. "пал!тычны бандытызм" (па та-гачаснай тэрмшалог!!), як! меу яуна аитысавецкI 1 антыяурэйскI нак!рунак.

Зкстрэмальныя абстав!ны прывял! да таго, што у 1921—1322 гг. 1 нават у 1923 г. пытанн! нацыянальнай пал!тык! яшчэ не зай-мал1 значнага месца у дзейнасц! урада ! парты¡. Аб"ектыуная не-магчымасць у пачатку 20-х гг. эабяспечыць разнастайныя патраба-ванн!, !нтарэсы ! правы усГх этн!чных груп насельнщтва викл1-кала з боку апошн!х натуральную рэакцьпо пэунай незадаволенасц!, пачуццё няуважл!васц! да 1х праблем, што у сваю чаргу ¡ншы раз адмоуна пауплывала на станов!шча м!жнацыянальных аднос1н. Кал! э сярэдз!ны 20-х гг. пачала актыуна праводз!цца нацьшнальная пал!тыка (беларус!зацыя, карэн!зацыя, адраджэнне ! развйдцё на-цыянальных культур, моу), гэта у большасц! выпадкау спрыяла гар-ман!зацы! м!*сэтн!чных кантактау. Але у той жа час не заусёди та-к!я практычныя мерапрыемствы успрымал!ся станоуча ус!м! трупам! насельн!цтва, штозрвдку магло перанос!цца 1 у сферу мтнацыя-нальных узаемааднос!н.

Значную ролю у разв!цц! кожнага грамадства адигрывае I рэ-л!г!йны (канфесШны) фактар. Ва ус!х пол!этн!чных 1 шматканфе-с!йных кра!нах спецьфЫа м!жнацыянальных аднос!н у немалой сту-пен! вызначаецца характарам супольнага жыцця прадстаун!коу розных веравызнанняу, !х стауленнем да "¡ншаверцау". На Беларус! У 20-я гг., нягледзячы на давол! неспрыяльныя умовы, працягвала захоувацца ! дзейн!чаць мноства разнастайных рэл!г!йных абшчын, найбольш шматл1к!м! сярод як!х был! праваслауныя, катал!цк!я, 1удзейск!я 1 сектанцк!я. Анал!з крын!ц 20-х гг. паказау, што рэл!г!йныя адрозненн! лпдзей прыводз!л1 зрэдку да пэунай этна-канфес1йнай замкнёнасц1 верн!кау, 1х адасобленасц! ад прадстау-н1коу 1ншых веравызнанняу ! нацый. У тагачасны перыяд был! не-аднаразова заф!ксаваны !выпадк! узаемнай адчужанасц!, непры-х!льнасц! яа узаемааднос1нах пам!к веруючым! ! ваяун!чым! атэ-!стам!-бяз5ожн!кам! рознай нацыянальнай прыналежнасц!. Сярод асобных надаянельных супольнасцей (напрыклад, палякау) у 20-я гг.чаоам з(\ува*.аусясвоеасабл!вы "рэл!г!йны фанатизм", як! на

практыцы 1ншы раз прыводз !у ! да некаторага пагаршэния м!жнацыя-нальных адноЫи.

Пакольк! праблема м!жнацыянальных адноо!н у значнай ступе-н} з"яуляецца"сацыяльна-пс ¡халаг !чнай праблемай, то на характер м!жэтн!чных кантактау заусёды прыкметны уплыу аказвае I этнапс!-халаг!чны фактар. Спецыф1ка узаемнага пс!халаг1чнага успрымання розных нацыянальных супольнасцей найбольш в}давочна праяуляецца У этн!чных стэрэатыпах (этнастэрзатыпах). Адлюстроувагчы у зма-цыянальнай, нярэдка скажонай форме уяуленн1 аб "не сваёй", "чужой" нацнянальнай групе, этн¡чныя стэрэатыпы звычайна выступаюць у якасц1 своеасабл!вага 1нднкатара станов!шча м!жнацыянальных адносш. Але з другога боку, сам! этнастэрэатыпы сва!м зместам таксама могуць давол\ !стотна уздзейн!чаць на спецыф!ку м!жэтн!ч-нага успрымання ! ацэньвання розных "чужынцау" ,"!ншародцау".

Вывучэнне шматл!к!х дакументальных матзрыялау дазваляе сцвярджаць, и.о на працягу 20-х гг. сярод пол!этн!чнага насель-н!цтва Беларус! мел! месца этнастэрэатыпы як яуна негатыунага, так ! адносна нейтральнага, нават !ран!чнага зместу. Пры гэтым яны не был1 широка распаусюджаны ! сустракал1'ся дастаткова рэд-яа. Асобныя прадстаун!к! розных нацыянальнасцей у 20-я гг. не-справядл!ва зал!чвал! ус!х яурэяу да "спекулянтау", пл!хвяроу", што выкликала з боку мясцовых "жыдоу" адпаведную негатыуную рэ-акцыю, у вын!ку чаго нярэдка ускладнял!ся м!жэтн!чныя аднос!ны. Узаемныя !нталерантныя выслоу! мел! месца ! прн кантактах пам!ж асобам! !ншых нацыянальных супольнасцей Беларус!. Напрыклад, частка сельскага наеельн !цтва перанажна беларускай, рускай нацыя-нальнасцей несправядл!ва рааглядала ус!х мясцовых палякау як "паноу", "контррэвалюцыянерау", а л!тоуцау ! латьппоу як "кула-коу-эксплуататарау". У сваю чаргу, паляк!, л!тоуцы, немцы !ншы раз называл! беларуск!х сялян "хлопам!", "мужикам!" ! г.д. Хаця падобныя пыказвамн! у 20-я гг. не был! широка распаусмджаны, але яны часам выкл!кал! м!жнацыянальную напружанасць, перашкаджал! гарман!эацы1 м!жэтн!чных узаемааднос!н на Беларус! у разглядае-мы перыяд. *

У раздзеле 3 "Беларус!зацыя — асноУны нак!рунак нацнянальнай пал!тык! на працягу 20-х гг." даследуецца сутнасць ! мэты правядзення пал!тки! беларус¡зацы!, высвятляюцца асабл!васц! яе успрымання прадстаун!кам! розных нацыянальных супольнасцей, ! уплыу на станов!шча м!кэтн1чных аднос!н.

- 14 -

Беларус¡зацыя як агульнарэспублгканская дзяряауная пал!тыка была абвешчана на П cecti ЦВК БССР t Пленуме ЦК Щб)Б у л!пен! 1924 г., I прадугледжвала шырок! комплекс мерапрыемствау па адра-джзнню t разв1ццп беларускай культуры i мовы. Пры гэтым беларусf-зацыя праводз!лася адначасова з захаваннем i разв!ццём этнакуль-турнай самабытнасцi небеларускага насельн!цтва (польскага, яурай-скага, рускага, л1тоускага, латышскага i 1нш.). Сакратар ЦК Ю1(б)Б А.КрьШцк! у 1926 г. слушна адзначау, што "асноуная работа па беларус Гзацы! павшна 1сц). разам са здзяйсненнем у поунай меры права роунасц! ycix нацыянальнасцей у эканам!чным i культурным будаун1цтве". Якраз ажыццяУленне беларус 1зацыi разам з сацы-ял ьна-эканам1чным J культурным абслугоуваннем нацьгянальных менша-сцей пав!нньг был! садзейн1чаць (дарэчы, звычайна i садзейнгчал!) умацаванню, нармал )зацы! м^нацыянальных адноЫн у разглядаемы перыяд.

Нягледзячы на давол i значныя nocnexf у гал1нв беларус1зацы1 у сярздз1не — другой палове 20-х гг., яе практычнае правядзенне стрымл1валася розным! причинам i аб"ектыунага f суб"ектыунага ха-рактару. аб"ектыУных фактарау можна аднесц1, напрыклад, так1я асабл!васц1 разв1цця рэспубл!к!, як эканам!чны i культурны заня-пад, пал1тычная нестаб1льнасць у пачатку 20-х гг., недахват ад-паведных матэрыяльных сродкау, недахопы арган1зацыйнага парадку i г.д.

Асноунай-суб"ектыуыай прычынай складанасцей пры выкананн t задач беларус1зацы! з"яулялася свядомае супрац!уленне ёй з боку частк1 шматнацыянальнага насельн!цтва, напрыклад, яурэйскага, рускага, польскага 1 нават беларускага. На працягу 20-х гг. у розных установах, арган!зацыях рзспубл!к! (найперш у гарадах, дзе пераважал1.кыхары небеларускай нацыянальнацц!) асобныя работы1к! адкрыта, свядома супрац!улял!ся вывучэнню беларускай мовы, бес-падстауна л!чыл1 беларус¡зацыю прымусовым "абмужычваннем", "абе-ларушваннем". Цадобныя выказванн i у тых умовах найчасцей не адпа-вядал < рэча!снасц1, выкл!кал! часам адмоуную рэакцыю у прых!льн1-кау беларушчыны, што у канчатковым вын!ку арздку привода(ла да некаторага пагаршэння м{жнацыянальных аднос!н.

У цэлым, беларус(зацыя мела незакончаны, непаслядоуны характер, 66 ужо з канца 20-х гг. стау в(давочкым адыход ад раней-гаага разушння яе сутнасц i i мэты. Тады цэнтр уваг! пачау пасгу-пова порамянпагща з выканання задач па разв(цц! беларускай куль-

туры, мовы да уэмацнення барацьбы са штучна выдуыаным "беларус-к!м буржуазным нацыянал-дзмакратызмам". Мерапрыемствы па белару-с!эацы1 бил! фактычна поунасцю згорнуты у 30-я гг., а яе агульны уплыу на м1жнацыянальныя адносЬш у папярэдн! перыяд з"я,?ляУся дастаткова абмежаваным í неадназначным, амб1валентныы (г.зн. як паз¡тыуным, так зрэдку I адмоуным).

У раздзеле 4 "Забеспячэнне саиь)яльна-э??анам!чных i культурных прааоу нацыянальных меишасцей Беларус! у 20-я гг." разгляда-юцца пытанп Í гаспадарчага i культурнага абслугоування розных нацыянальных супольнасцей, паказваецца уплыу .гэтых мерапрыемствау на характар м1кнацыянальных адносж у рэспубл!цы.

У пачатку 20-х гг. был! зробленн першыя практычныя крон! у гал ine забеспячэння гаспадарчкх {нтарэсау нацыянальных меншасцей рэспубл1кг. Асабл,'вая увага удзялялася гаспадарчаму упарадкаванню яурэйск!х сямей (як найбольш пацярпелых ад палгтычнай нестаб!ль-насц! f экан • 1чнага хаосу), сведчаннем чаго было стварэнне у кастрычн ¡ку 1924 г. спецыяльнай нам¡c i 1 па землеупарадкаванню працоуных яурэяу ("Еелкамзет"). Нрычым став(лася задача працу па надзяденню яурэяу зямлёй праводз!ць уважл¡ва i асцярожна, каб "не парушыць нармалънкх умоу яго сумеснага жыцця з карэнным бела-рускш сялянск!м насельн¡цтвам".

Землеупарадкаванне прадстаун1коу i пятых нацыянальнасцей у 20-я гг. адбывалася дастаткова трудна i не у tskíx ыаштабах, як . яурэяу. ПрычынаЙ гэтага было тое, тто значная колькасць палякау, латышоу, л1тоуцау праашвала у сельекай мясцовасц! i часам не мела вострай патрэбы у дадатковым земленадзяленн.'. Акрамя raro, гаспа-дарчае абслугоуванне ассбных нацыянальных меншасцей (латышоу, л1-тоуцау, немцау i íhid.) прыкметна ускладнялася "раек !данасцю" ix пасяленняу на тэрыторыi рзспублíki, некаторай нацыянальнай зам-кнёнасцы, а таксама свядомым кекаданнем частк i адказных працаун i-коу праводз 1ць адпаведную працу з-за няведання нацыянальных моу, традыцый, звнчаяу.

Яшчэ адным напрамкам у гал¡не гаспадарчага абслугоування нацыянальных меншзецей з"яулялася ix каапераванне, г.зн. стварэнне калектыуных аб"яднанняу (арцеляу, камун, кааператывау i 1нга.) для лепшай супольнай працк. Гэта даламагло некальк! палепшыць эканам!чнае станов¡шча найбольш бедных слаёу яурзйскага, поль-скага, л1'тоускага насельнщтва i у значнай меры "зжыць нацыяналь-

- 16 -ную рознь 1 адасобленасць".

Прыкметную ролю у вырашзннI нацыянальных праблем адыграл! 1 так!я своеасабл!выя адм Ы !страцыйна-тэрытарнялышя адз!нк!, як сельскЫ 1 местачковыя нацыянальныя саветы (нацсаветы). Яны пачалI стварацца у сярэдз!не 20-х гг. у мясцовасцях кампактнага пражывання нацыянальных супольнасцей з мэтай найлепшага зас'аспя-чзння ¡X грамадзянск!х правоу 1 (нтарэсау. Нацсаветы зяулял!ся "арган!зуючым1 цэнтрам!" усёй працы сярод нацыянальных мэншас-цей 1 пав!нны был! дапамагаць 1х гаспадарчаму 1 культурнаму разв1ццю.

Адной з найбольш сур"ёзных памылак з"яулялася арган1зацыя нацсаветау выключна па нацыянальнаму, а не па нацыянальна-тэры-тарыяльнаму прынцыпу. У так)х выпадках нацсаветы абслугоувал! тольк1 адну, колькасна пераважаючув нацыянальнасць, у той час як усе астатн!я нацменшасц1, як¿я тут пастаянна пракызал!, ад-нос 1л1ся да бл!«зйшых сельсаветау. Хаця падобныя випадк! бил! давол! рэдк!я, яны Усё ж !ншы раз прыводз!л! да узн1кнення не-п аразуменняу ! супярэчнасцей ва узаемааднос1нах пам 1ж розным 1 нацыянальным! супольнасцям!.

Аднак у цэлым праца нацыянальных саветау у 20-я гг. 1стот-на дапамагала вырашзнно мног!х гаспадарчых ! культурных пытан-няу: паляпшэнню матзрыяльнага станов №ча мясцовай беднаты, Павел 1чэнню колькасц! каапераванага насельн!цтва, арган!зацы! нацыянальных школ, клубау, хат-чыталень 1 г.д. У г!старычних крын!цах 20-х гг. неаднаразова падкрэсл!валася, што пасля ства-рэння сельск!х I ыестачковых нацыянальных саветау м!кнацыяналь-ная рознь "пайшла на убыль", 1 у мног!х мясцовасцях м!жэтн!чныя адноЫны некальк! палепшьш!ся.

У 20-я гг. на Беларус! Удзялялася вял!кая увага ! задаваль-ненню культурных Ытарэсау розных нацыянальшлс меншасцей. У той час у рзспубл!цы было адчынена мноства нацыянальных школ, куль-турна-асветных устаноу (народных дамоу, хат-чыталень, лмшунк-тау, клубау, чырвоных куткоу), выдавал!ся кн!г1, часоп!сы, газеты на розных мовах. Акрамя таго, на працягу 20-х гг. у рос-публ!ца працавал1 тэхн1кумы, прафес1Йна-тэхн!чныя установи з выкладаннем на яУрэйскай, польскай, рускай мовах, нацыянальныя кафедры, нддзелы 1 секцы! бьш! створанц у ШУ ! 1нстытуце бела-рускай культуры Цнбелкульце), !снавал! нацыянальныя камеры народных судоу ! г.д., узн!кл! розньш л!таратурныя, мастацк!я

- 17 -

аб"яднанн!, суполк!, тэатры, драматычныя студы!, фальклорныя ка-лекть'ви асобннх нацыянальных меншасцей Беларус 1. Ix дзейнасць била дастаткооа пленнай I унесла немалы уклад у раэв!цце нацыяналь-ных культур у раэглядаемы перыяд.

Увогуле, усе п.ерал!чаныя мерапрыемствы у гал!не гаспадарча-га I культурнага абслугоування нацменшасцей в!давочна паспрыял1 эканам1чнаму 1 культурнаму адраджанпю Беларус Г у 20-я гг. На УШ УсеСеларуск1м з"еэдзе Саветау (красав!к 1927 г.) небеспадстауна адзначслася, што с1стэматычнае, прав1льнае правядзенне нацыяналь-най пал1тык1 дало магчымасць 1стотна узняць матэрыяльны ! культурны узровень розных нацыянальнасцей, у некаторай ступен! пера-пдолець нацыянальную замкненасць, адасобленасць f у цэлым палеп-шиць стало» !шча м !жнацыянальных аднос!н у рэспубд!цы.

У выводах надведзены асноуиыя вын1к! даслодавання, як!я па сэнсу практична супадаюць з выкладзеным! ранеЙ палажэнням! да абароны.

Асноуныя ^убл1кацы! па тэмо дысертацы!:

1. Влияние этнических стереотипов на межнациональные отношения в БССР в 20-е гг. // Традиции в многонациональном общества. Тез. докл. Всесоюзной научной конференции. — Минск, I99D. —

С. G0—61.

2. Праблемы ажыццяулення сацыяльнай спразядл1васц1 у сферы сацыяльна-эканам1чньп{ I м !;кнацыянальных аднос!к// Весц! АН Беларус!. Сер. гуман!т. навук. — 1992. — № I. — С. 3—9 (у саау-тарстве я С.Ф.Дубянецк1м).

3. Перашоды на шляху нацыянальна-культурнага адраджэння Беларус!. — MIhck: "Веды", 1992. — 26 с. (у сааутарстве з С.Ф.Дубянецк'м).

4. ДаслгнзнпI ! цяжкасц1 у правядзенн! беларус 1зацыI у 20-я гады // Беларус !каг- Albainthonicas Кн. I. — MIhck: Навука I тохн!ка, 1993. — С. 94—99.

5. Татары на Беларус!: рассяленне, станов1шча I аднос!ны э белорусам! // Татары-лгусульмане на землях Беларус!, Л1твы I Польши. 1-я м!чшароднал навукоза-практычнал канферэнцыя' (Менск, 26—27 сакаа1ка 1993 г.). Ч. I..— Менск, 1994. — С. 125—130.

6. Характар беларуска-яурэЯск*х . уэаемааднос1н у Беларус! у 20-я гг. XX ст.// Беларус 1яа- A.Lbaruthonica. . Кн. 4. — М!нск: Навука ! тзхн!ка, 1995. — С. 106—III.

7. Таямн!ци народной душы: Кн1га для вучняу. — MIhck: Нар. асэета, 1995. — 47 с.

РЭЗЙМЭ

ДУБЯНЩК1 Эдуард Стан !славав 1ч

МШШЩЯНАЛЬНЫЯ АДЦ0С1НЫ НА БЕЕАРУС1 í 20-я гг. XX ст.

Ключавыя словы: м!кнацыянальныя аднос!ны, талерантнасць, напружанасць, эканомГка.пал1тыка, рэл!г!я, зтнапс!халог 1я, иацы~ янальны характар, беларус !зацьгя, нацыянальныя меншасц!, забоспя~ чэнне, гарман!зацыя.

Упершыню у якасц! асобнага прадмета даслодавання разгляда-ецца праблема м!жнацьшнальных аднос!н на Беларус! у 20-я гг. XX ст. Праведзены комплексны, рознабаковы анал!з станов!шча м1ж~ этн!чных аднос!н у рэспубяЛцы. У вын!ку вывучэння шматл1к!х крын!ц эроблена высиова аб тым, што у цэлым узаемааднос1ны пам!ж прадста5н!кам{ розных нацыянальнасцой был! дастаткова талерант-ныя, спакойныя. У разглядаемы перыяд адиосна рэдка сустракал!ся выл ад к! узаемнай непрьгх!льнасц!, нацыянальнаЯ замкнвнасц! ! ада~ собленасц! асобных нацыянальных супольнасцей. Аснорным 1 прычына-м1 некаторай м1жнацыянальнай налружанасц! з"яулял!ся сацыяльна-эканам!чныя, грамадска^-пал!тычныя, рэл!г!йныя I этнапс!халаг!ч-ныя фактары. Правядзенне пал1тыкI беларуо1зацыI. адначасова з за-давальненнем гаспадарчых I культурных- !нтарэсау нацыянальных мвн~ шасцей звычайна паз!тыуна уплывала на характар м!жнацыянальных аднос!н. Аднак падобныя мералрыемствы 1ншы раз выкл!кал! I адмоу-ную (найчасцей неапрауданую) рэакцыю з боку часткI пол!этн!чнага насельн 1цтва, што, наадварот, зрэдку пагаршала м!жэтн!чныя кан-такты. Высновы даследавання могуць быць ул1чаны ! творча выка-рыстаны у сучасны перьшд пры вызначэнн! шляхоу гарман!эацы1 м Ькнацыянальных аднос!н.

РЕЗЮМЕ ДУЕЕНЕЦКИЙ Эдуард Станиславович

МЕЖНАЦИОНАЛЬНЫЕ ОТНОШЕНИЯ В БЕЛАРУСИ В 20-е гг. XX в.

Ключевые слова: межнациональные отношения, толерантность, напряжйнность, экономика, политика, религия, этнопсихология, на^ циональныЛ характер, белорусизация, национальные меньшинства, обеспечение, гармонизация.

Впервые и качестве отдельного предмета исследования рас-

сматриваетоя проблема межнациональных отношений в Белоруссии в 20-е rr. XX в. Проведен комплексный, разносторонний анализ оостояния межэтнических отношений в республике. В результате изучения многочисленных источников адал&н вывод о том, что в целом взаимоотношения между представителями различных национальностей были достаточно толерантные, опокойные. В рассматриваемый период относительно редко встречались случаи взаижой неприязни, национальной замкнутости и обособленности отдельных национальных общностей. Основными причинами межнациональной напряженности являлись социально-экономический, общественно-политические, религиозные и этнопсихологические.' Проведение политики белоруои-зации одновременно с удовлетворением хозяйственных и культурных интересов национальных меньшинств преимущественно позитивно влияло на характер межнациональных отношений.Однако подобные мероприятия иногда вызывали и отрицательную (чаще всего неоправданную) реакцию со стороны части полиэтничеокого населения,что в свою очередь изредка ухудшало межэтнические контакты. Выводы исследования могут быть учтены и творчески использованы в современный период при определении путей гармонизации межнациональных отношений.

а о м м к к г Вдйъжтгку Edward Staniulavovich IllTb'R-ETNIO KtlATICUS IN BELARUS IN THE 1920a

Key wordts« inter-ethnic relatione, tolerance, tension, economics, politics, religion, ethnic psychology, national character, belorueiaution, national minorities, provision, harmonization.

The dinaortation presente the first attempt at considering the problem of inter-othnio relations in Belarus in the 1920a and tottkicg a complex, шаду-oidod analyoia of the etate of these relations in the republic. A thorough study of пишуroue воигевв has led us to the concluaion that the relatione between the representatives of vurioUB nationalities in the period under coaideration waiv sufficiently tolerant and calm. There were few cases mutual dislike, national isolation and separatism on fche part of ethnic communities. Inter-ethnic tensions wera caused by socio-'jconoadc, socio-political, i-eligiouu and othno-psychological reasons. The

implementation of the be J.oi-UGization policy in the 1920o which satisfied the economic and culturul interests of the national minorities), alao had a positive offeet ■ou the nuturc of inter-ethnic x'elationa. Sometimes, however, it caused a negative (in ¡aost nasea, groundless) reaction on the purt of some representatives of tho multi-ethnic population vvhicii hampered inter-ethnic contuctfi. The conolucion reached in the reooax-ch i^apor can be taken into odmI-deration and employed in the present period for determining fch'j wsgrs of haxmoniaing inter-cthnlc relations.