автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.06
диссертация на тему:
Морфолонологические явления в каракалпакском языке

  • Год: 2004
  • Автор научной работы: Кудайбергенов, Мамбеткерим Сарсенбаевич
  • Ученая cтепень: доктора филологических наук
  • Место защиты диссертации: Нукус
  • Код cпециальности ВАК: 10.02.06
Автореферат по филологии на тему 'Морфолонологические явления в каракалпакском языке'

Полный текст автореферата диссертации по теме "Морфолонологические явления в каракалпакском языке"

УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА УРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ

БЕРДАК НОМИДАГИ КОРАКДЛПОК ДАВЛАТ УНИВЕРСИТЕТИ

К5?лёзма хукукида УДК 494.3

1^удайбергенов Мамбеткерим Сарсенбаевич

Коракалпок тилида морфонологик хддисалар

10. 02. 06 - Туркнй тнллар (коракалпок тнли)

Филология фанларн доктори нлмин даражасини олиш учу л такдим этилган диссертация

АВТОРЕФЕРАТ!!

НУКУС-2004

Тадкикот Бердак; номидаги Коракалпок давлат университета коракалпок тилшунослиги кафедрасида бажарилган.

Илмий маслахдгчи - Узбекистан Республикаси Фан-

лар Акадсмияси акачемиги, филология фанлари доктори, профессор, Крракалпогисгон Республикасида х из мат курсатган фан арбоби

Л.Даулето»

Расмий оппонентлар -

Филология фанлари доктори, профессор, Узбекистан Республикаси хал к маорифи аълочиси

Х.Г.11еъ.матов.

Филология фанлари доктори, профессор М.Джусупов.

Филология фанлари доктори, Коракалпагисгои Республикасида хизмат курсатган Фан арбоби М.Давлетов.

Етакчи илмий муассаса:

УзР ФА Тил ва адабиёг института

Хнмоя 2004 йил УИ4/И ойининг

купи соат

/-С00

/ д да Бердак но-

мидаги К^оракалпок давлат университета хузуридаги Д. 067. 10. 01 ракамли докторлик илмий даражасини бсршд учун диссертациялар химояси буйича Ихтисослашган кенгаш йигилишида утказнладн (ГЛанзил: 742012, Нукус шахри, акад. Ч.Абдиров кучаси, 1).

Тадкик,от билан Бердак номидаги Коракалпок давлат университета асо-сий кутубхонасида танишиш мумкин (Манзил: 742012, Нукус шахри, акад. Ч.Абдиров кучаси, 1).

Д.«/'?-" а<_

Автореферат 2004 йил ойининг рС О

купи таркагилди.

Ихтисослашган кенгаш илмий котиби,

филология фанлари номзоди /^^у К.Жаримбетов

Тадкикотнинг умумий тавсифи

Мавзунинг долзарблиги. Узбекистан Реслубликаси Президенти И.Л.Каримов айтганидек: «Маънавият инсонга она сути, erra намунаси, аждодлар угити билан бирга сингади. Она тилининг буюк ахамияти шундаки, у маънавият бслгиси сифатида кишиларни якин килиб жипслаштиради».1 Бу фикрда тил-нинг инсон хаётида, жамиятда тутган урни, уиинг бажарадиган вазифаси тулик акс этгирилган. Дархакикат, тилсиз ижтимоий хаётнинг ривожланишини, ундаги ютукларни, тупланган моддии ва маънавий бойликларни куз олдимизга келти-ришимиз мумкин эмас. Шунунг учун хар бир халк, миллат уз она талини му-каммал билишн, унинг софлиги учун курашиши, ривожланишига уз хиссасини кушиши зарур.

Коракалпок тилининг илмий тадкикот объектига айланиши бошка туркий тилларга нисбаган анча кеч бошланди. Аникроги, коракалпок тили хакидаги дастлабки илмий тадкикот ишлари XX асрнинг 30 -йилларидан бошлаб ёзила бошланди. Шунга карамай, бутунги кунда коракалпок тилшунослиги туркийшу-носликда уз мавкеига эга булди. Уиинг тез суръатда ривожланишида ва самара-ли натижаларга эришишида Н.Л.Баскаков, С.Е.Малов, Е.Д.Поливанов, С.Мажитов, Н.Давкараев, К-Айимбетов, А.Кидирбоев, К.Убайдуллаев, А.Есемуратов, К.Еердимуратов, Д.Насиров, Ж.Дралбаев каби олимларнинг хиз-матлари каттадир. Улар коракалпок тилшунослигининг пойдеворини яратиш билан бирга унинг кслажакда мукаммал ривожланиши ва тараккий топишида хиз-мат килувчи муносиб тилшунос мутахассисларни таёрлал1га хам катта эьтибор бердилар. Шу хайрли ишнинг нагижаси туфайли уларнинг шогирдлари томони-дан коракалпок тилшунослигининг фонетика, лексикология, морфология, синтаксис, диалектология, тил тарихи ва бошкд сохалари маълум бир тизим шакли-да урганилди. Шупдай ютуклар билан бирга коракалпок тилшунослигининг хали тадкик тапаб килаётган кунгина муаммолари хам мавжуд. Шулардан бири унинг морфонологик хусусиятларидир.

Морфонология тилшуносликнинг нисбатаи ёш сохаси булиб, у Хинд-Европа тилларида XX асрнинг 30 -йилларида алохида соха сифатида шаклланди. Туркий тиллар морфонологияси буйича килингаи дастлабки тадкикотлар эса XX асрнинг 70 -иилларига тугри кслади. Киргиз тили морфонологияси буйича ил-мий-тадкикот ишини олиб борган Т.Содиковнинг таъкидлашича, туркий тиллар-нинг морфонологияси хозир шаклланиш боскичида турибди. Аммо морфоноло-гиянинг предмета ва вазифалари, фонология билан морфонологиянинг узаро муносабати, морфонологиянинг бирликлари ва унинг тилшунослик сохалари орасидаги урни каби бир катор муаммолари халн етарли даражада аникланмаган.2

Коракалпок тилшунослигида морфонология масалачари махсус тадкикот объекта булмаган. Лекин бир катор морфонологик хусусиятлар фонетик ва мор-фологик ходисалар сифатида урганилган. Шу сабабли хам В.Н.Ярцеванинг мор-фонологияни урганишни фонетистлар грамматистларга, грамматистлар эса фо-

1 Каримов И. А. Узбекистоннюгг уз истиклол ва тараккиёт йули. -Тошкенг \'збекистон. 1С)92. Б.70.

2 Садыков Т. Теоретические основы кыргызской фонологи» и морфонологии.; Автореф. днсс.... докг. фил. наук. - Алматм: 199S. С.З.

нетистларга х,аиола килиб келдилар,1 - деган фикрини коракалпок тилшуносли-гига нисбатан хам татбик килиш мумкин. Хозирги кунда тилшунослик фани ол-дида фонетика ва морфология сохаларига тааллуюти, уларнинг хар иккаласига хам кисман алокадор булгап масалаларни ажратиб олиб, морфонологиянинг хакикий объектини аникпашдек мухим вазифа гурибди.

Морфонологик ходисаларнинг коракалпок тилида куплаб учраши ва уларнинг бошка туркий гилларга нисбатан узига хослиги, шунингдек, морфонологиянинг коракалпок тилшунослигида хали алохида соха сифагида урганилмаганлиги мавзунинг долзарблигини таъминловчи асосий омилдир..

Тадкикотнинг максадн ва вазифалари. Тадкикотда умумий тилшунос-ликда, шунингдек, туркийшуносликда мавжуд ижодий ютукларни хисобга олган холда, коракалпок тилидаги морфонологик ходисаларнинг табиати, мохияти ва уларнинг пайдо булиш йулларини аникдаш асосий вазифа килиб куйилган. Шунга эришиш максадида куйидагиларни аниклаш вазифа килиб белгиланган:

- морфонологиянинг умуман тилшуносликда ва хусусан туркийшуносликда урганилиш даражасини тахлил этиш;

- морфонологиянинг тилшуносликдаги урни ва унинг тилшунослик фани-нинг бошка сохалари билан алокасини аниклаш;

- морфемаларнинг фонологик тузилишини урганиш;

- морфонологик ходисаларнинг пайдо булиишда сингармонизмнинг ролини аниклаш;

- коракалпок тилидаги унли морфонемалар колипларини аниклаш;

- коракалпок тилидаги ундош морфонемалар колипларини аниклаш;

- мустакил ва ёрдамчи суз туркумларидаги морфонологик ходисаларни урганиш вауларни маълум бир тизимга тушириш;

- тадкикот натижалари буйича тавсиялар киритиш.

Тадкикотнинг илмий янгилиги. Тадкикотда коракалпок тилидаги морфонологик ходисалар махсус монографик йуналишда урганилди. Унда узак ва аф-фиксал морфемаларнинг фонологик тузилиши кенг ва атрофлича тахлил килинди. Узак морфемалар курилишида жуфт ва геминат ундошларнинг пайдо булиш сабаблари, аффиксал морфемаларнинг вариантлари, уларнинг узак мор-фематарга кушилиш холатлари чукур тскширилди.

Морфонология уз бирлигига эгами? Бу хакдаги олимларнинг хар хил фикр-лари ва морфонсма морфонологиянинг бирлиги сифагидаги холаглар, унинг фонема ва морфемадан фаркли жихатлари очиб берилди. Коракалпок тилида унли ва ундош морфонемалар колиплари, уларнинг пайдо булиш сабаблари асослан-ди. От, олмош, сифат, сон, равиш, феъл, шунингдек, ёрдамчи суз туркумларида учрайдиган морфонологик ходисатар урганилиб, бу ходисаларнинг табиати атрофлича тахлил этилди.

Тадкикотнинг назарий ва амалий ахамияги. Морфонология - туркийшуносликда урганилиши зарур булган сохалардандир. Коракалпок тилидаги морфонологик хддисаларни илмий нуктаи назардан урганиш натижасида олинган назарий хулосалардаи коракалпок тилининг товуш тузилиши, унинг морфологик курилишига дойр катор масалаларнинг мохиятини очиб беришда, имло

1 Ярцева B.H. Сопоставительный анализ структуры слова в современных германских языках: В кн.: Проблемы морфологического строя германских языков. —М.: АН СССР. 1963. С. 10.

коидаларини аник назарий маълумотлар билан тулдиришда, тип тарихи ва этимология масалаларини тугри х.ал килишда фойдалаиилиш мумкии. Тадкикотнинг амалий а.\ам и яти шундаки, унинг хулосалари морфонологияга тегишли дарслик ва кулланмапар яратишда, олий укув юрглари филология фа-культети талабалари учун махсус курсларни укитишда, коракалпок тилининг этимологик, морфемик лугатларини тузишда мухим манба булиши шубхасиздир. Хозирги даврда купгина тиллар буйича ёзилган грамматикаларда морфонология апохида соха сифатида каралади ва унга махсус урин ажратилган. Коракалпок тилига дойр яратилган грамматика ва дарсликларда бунга ахамият берилмаган. Иш натижалари бу камчиликларни хам бартараф килишга кумаклашади.

Ишда кулланнлган тадкик усуллари, тадкикотнинг методологик асос-лари ва манбаи. Коракалпок тилидаги морфонологик ходисаларни урганишда, acocan, систем-структур, тасвирий-тавсифий усуллар кулланилди. Морфонологик ходисалар бирданига юз бермайди, балки тилнииг тарихий эволюцион ри-вожланиши жараснида содир булади. Шунинг учун уларнинг пайдо булиш йулларини аниклашда тарихий, тарихи й-киёсий, дистрибутив тахдил усуллари кенг фойдаланилди. Морфонологик ходисаларнинг табиатини, уили ва ундош морфонематрнинг колипларини аниклашда структурал-семантик, дистрибутив тахдил, моделлаштириш, хисоблаш усуллари татбик килинди.

Тадкикот олдига куйилган вазифаларни хал килиш ва кузланган максадга эришиш учун тил хамда унинг жамиятдаги роли, унинг тарих, маънавият ва маърифат билан богликлиги хакидаги Узбекистан Республикаси Прсзиденти И.Л.Каримов асарларида, сузлаган нуткларида баён килинган фикрлар, Узбекистан па Коракално! истон Республикалари хукуматларининг давлат тили, она тили таълими мазмуни хакидаги конуилари, диалектик метод, яъни тадкик этиш жараёнида у.чумийлик-хусусийлик диалектикасига таяниш, умумийлик-нингбир бутунлиги ва ички зиддиятлидиги хакидаги нуктаи назарлар методологик асос вазифасини утади.

Тадкикот ишининг назарий асослари сифатида тилшуносликда кулга кири-тилган янги ютуклар, таникли олимлар И.А.Бодуэн де Куртснэ, Фердинанд де Соссюр, Н.С.Трубецкой, Л.В.Шчерба, Л.Р.Зиндер, Ю.С.Маслов, С.Е.Малов, Е.Д.Поливанов, А.Н.Кононов, Н.К.Дмитриев, Э.В.Севортян, Н.А.Баскаков, А.М.Шчербак, Л.А.Реформатский, рус тилшунослигидаги Л.В.Бондарко, Л.Л.Вербицкая, М.В.Гордина, В.В.Лопатин, В.Б.Касевич, Н.Е.Ильина, Е.С.Кубрякова, Ю.Г.Панкрац, узбек тилшунослигидаги А.Гуломов, АДожиев, Х.Нсъматов, Ё.'Гожиев, А.Нурмонов, Ф.Абдуллаев, Т.Мирзакулов, А.Абдуазизов, А.Махмудов, М.Джусупов, козок тилшунослигидаги К.Лханов, М.Томанов, А.Лйгабилов, А.Жунисбеков, БДалисв, М.Раймбекова, киргиз тилшунослигидаги Т.Ахматов, 'Г.Содиков, Ж.Сидиков, туркман тилшунослигидаги С.Курспов, А.Нурмухамедов, А.Моллаев, Б.Вейисов, коракалпок тилшунослигидаги Д.Носиров, К.Убайдуллаев, Х-Хамидон, А.Даулетов, О.Доспанов, А.Бекбергенов, Ш.Абдиназимов ва бошкаларнинг илмий ишлари хизмат килди.

Тадкикотда коракалпок хачк огзаки ижоди сдгорликлари намуналаридан, мумтоз шоирлар мсросларидан, хозирги даврда коракашок шоир ва ёзувчилари-нинг асарларидан, газета, журналлар, коракалпок тилининг изохли, имло, орфо-

эпик, диалектологию лугатларидан олинган материаллардан асоснй манба сифа-тида фойдаланилди.

Тадкикотнинг жорийланнши. Тадкикотнинг асосий мазмуни хорижий журналларда нашр килинган 4 та маколада, Республика микиёсида чикадиган журналларда 12 та маколада, илмий тупламларда эълон килинган 5 та маколада, шунингдек, иккита методик кулланмасида уз аксини топган. Муал-лиф тадкикот ишшшнг якунлари юзасидан Бердак номидаги Коракдлпок давлат университеги профессор-укитувчиларининг 1999, 2000, 2001, 2002-йиллардаги анъанавий ил-мий-назарий анжуманларида, 2001 йил «Эдиге» достонига багишлаб Нукусда утказилган халкаро анжуманда, 2001 йилнинг сентябрида Бердак номидаги Коракалпок давлат университетиникг 25 йиллиги муносабати билан утказилган Республика микёсидаги анжуманларда маърузалар килди.

Тадкдкот Коракалпок давлат университетининг коракалпок тилшуноелиги, узбек филологияси, козок фолологияси, туркман филологияси кафедраларининг кушма мажлисида, Ажиниёз номидаги Нукус давлат педагогика институтининг коракалпок тилшуноелиги кафедрасинннг, Узбекистан Реепубликаеи Фанлар Академияеи Коракалпогистон булими Н.Давкараев номидаги Тил ва адабиёт ин-ститути тилшунослик булимларининг, Ал-Хоразмий номидаги Урганч давлат университет узбек филологияси кафедрасининг, Узбекистон Фанлар Академияеи Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиёт института тилшунослик булимларининг илмий-семинарларида мух,окама килиниб, химояга тавсия этил-ган. Шунингдек, тадкикот материаллари Бердак номидаги Коракалпок давлат университеги филология факультета коракалпок тили ва адабиёти булимининг талабаларига укигилаётган «Коракалпок тили морфонологиясининг асослари» иомли махсус курс оркали сицовдан утказилмокда.

Тадкикотнинг курилиши. Гадкикот кириш, уч боб, хулоса ва фойдала-нилган адаби&глар руйхатидан иборат булиб, 259 бетни ташкил килади.

Тадкикотнинг асосий мазмуни

Тадкикотнинг кириш кисмида морфонологиянинг тилшуносликдаги урни, морфонологик ходисаларнинг табиати, мохияти хакида фикр юритилади ва мор-фонологияга дойр илмий адабиётларга шарх берилади.

Морфонология - тилшуносликнинг фонология билан морфологияни боглаб турувчи алохида бир сохасидир. Н.С.Трубецкой «...морфонология дсгаида фоно-логик бирликларнинг морфологик кулланилишини урганишни тушунмок керак. Морфонология морфология ва фонологияни богловчи соха сифатида хар кандан тилнинг курилишида алохида урин згаллаши зарур. Факат морфологияга эга булмаган тиллардагина морфонология мавжуд булмайди»,1 - деб сзади. Дархакикат, тил бирликлари, шу жумладан морфема ва фонемалар доимий алокада булади. Шу боис бу бирликларни тадкик килувчи тилшунослик сохапари хам бир-бири билан узвий боглангандир. Морфонологияга бсрилган таърифларда «Морфонология - морфологик элементларни ташкил киладиган турли фоне.чапарнинг кулланилиш усуллари хаки лаги фан» (О.С.Лхманова), «Морфонология - суз курилиши ва уни ташкил килувчи компонентлар хакидаги фан» (В.А.Редькин), «Морфонология морфема ва сузларда морфологик конунлар билан шаклланган фонемалар, яъни морфонемалар хакида фан» (В.Г.Чурганова), «Морфонология - фонологиянинг морфологик максадда кулланидиши» (Э.Р.Тенишев), «Морфонология - бу фонологиянинг харакати, маъноли бирликларнинг фонологняси» (В.Б.Кассвич) деб изохланади. Бу таърифларнинг барча-сида хам морфонология фонология билан морфологияни бирлаштирувчи соха эканлиги кайд килинган ва улар Н.С.Трубецкойнинг морфонологияга берган таърифидан унчалик фаркли эмас.

Тадкикотда морфонологиянинг суз ясачиши, синтаксис билан боглик жикатлари мисоллар оркали ёритилади.

Тилшуносликда морфонологиянинг дастлабки тамал тошини куйган олим И.А.Бодуэн де Куртенэдир. Унинг товушлар алмашиииши, товуш алмашиниш-ларининг турлари хакидаги фикрлари морфонологиянинг пайдо булишига пой-депор яратди. Бирок у уз асарларида морфонология атамасини кулламаган. Унинг товушлар алмашиниши хакидаги фикрларига суянган холда П.С.Трубецкой морфонология фанига асос солди. Морфонология атамаси, фан-нинг гадки кот объектлари, максад ва вазифалари Н.С.Трубецкой томонидан асослаб бернлди ва илгари сурилди.2

Хозирги кунга кадар рус тилшунослигида морфонологияга багишланган А.Л.Реформатский, О.С.Лхманова, В.А.Редькин, А.В.Десницкая, Э.А.Макаев, Е.С.Кубрякова, С.Б.Бернштейннинг илмий маколалари, В.Г.Чурганова, П.Е.Ильина, Е.С.Кубрякова ва Ю.Г.Панкрац, Б.В.Касевичларнинг монография-лари пашр килинди.

1 Трубецкой Н.С. Некоторые соображения относительно морфонологии.: В кн.: Пражский лингвистический

кружок.:-М.: АН СССР. 1967. С. 115.

3 TnibetzKoy N.S. Sur l.a"Morphonolog:e" - Traveaux due Cercele Linguistigue de Prague. \ol. 1.1929; Gedanken über Morphonologie.: - TCLP.: Vol. IV. 1931; Некоторые соображения относительно морфонологии,: В кн.. Пражский лингвистический кружок.: - М.: АН СССР. 1967. С. 115-119.

Туркий тиллар морфонологияси буйича дастлабки асар чуваш тили матери-аллари асосида И.П.Павлов томонидан яратилди.' У морфонологияда морфема-ларнинг (узак ва аффиксал) фонематик тузилиши, сузларга морфемаларнинг кушилиш коидалари (фонемапар алмашиниши, интерфонема, морфнинг ортти-рилиши, асоснинг кискариши) урганилади, - деб курсатади ва чуваш тилидаги морфонологик ходисаларни шу асосда тадкик килади.

Утган асрнинг 80-йилларидан эътиборан туркий тиллар морфонологияси буйича монографиялар,2 маколалар,3 номзодлик диссертация лари4 майдонга кела бошлади. Шунингдек айрим ишларда5 морфонологияга оид фикрлар учрайди. Улар морфонологияни тадкик килишда хар хил усуллардан фойдаланганлар, жумладан, А.Абдуазизов морфонологияни суз туркумлари доирасида, А.Айгабилов эса унли ва ундош товушларга богликхолда урганган.

Коракалпок тилшунослигида морфонология тугрисида махсус изланишлар олиб борилмаган. Бирок А.Даулетовнинг фонетикага, ХДамидовиинг тил тари-хига, шунингдек, коракалпок тилининг морфологиясига дойр бир катор илмий ишларда морфонология масалалари буйича баъзи бир фикрлар учрайди. Ишнинг кириш кисмида мавзуга тааллукли купгина илмий асарларга шарх ясатди ва морфонологиянинг урганилиш даражаси аниаданди.

Биринчи боб - «Коракалпок тилида морфемаларнинг фоиологик тузилиши». Мазкур боб уч булимдан иборат.

Биринчи булимда узак морфемаларнинг фонологик тузилиши ва бугин курилиши урганилди.

Туркий тилларда узак морфемаларнинг тузилиши, фонологик таркиби ва бугин курилиши тараккиёти хакида иккита фикр мавжуд. В.В.Радлов, Н.А.Батманов, В.Л.Котвич, Ж.Дени, Н.А.Баскаков ва бошкаларнинг фикрича, туркий тилларда дастлаб узак морфемаларнинг тузилиши ун-дош+унли+ундош куринишидан иборат булиб, ундан (ундош) + унли + ундош ~ ундош + унли + (ундош:) - (ундош) + унли + (ундош) тузилишига эга морфема-лар хосил булган. А.Н.Кононов, А.М.Шчербак, Э.В.Севортян, А.А.Зайончковский, Б.М.Юнусалиев ва бошкаларнинг фикрича эса, дастлаб узак морфемалар унлидан иборат очик бугин тузилишига эга булиб, кейин ундан ун-

1 Павлов И.П. Краткий очерк морфонологии современного чувашского языка: Сб.науч.тр.Чувашский язык, литература и фольклор. - Чебоксары: 1974. С.3-44; Продолжение статьи в книге: Чувашский язык и литература-Чебоксары. 1975.С.З-18.

2 Золхосв В.И. Фонология и морфонология агглютинативных языков. - Новое ибирьск: Наука. 1980; Дж&ти-лов Ф. Очерки по морфонологии азербайджанского языка - Баку: АзГУ. 1984; Непесова Р. Сопоставительная морфонология английского и туркменского языков. - Ашхабад: Ылым. 1986; Ашабылов А. Казак Ti.ri морфонологиясы. - Атматы: КазМУ. 1988; Каза* Tmijweri иорфочаюгиялык кубылыстар. - Алматы: Рес-публихалык баспа кабинета. 1995; Казак тикшн морфонологиясы, - Алматы: Санах. 1995; Садыков Т. Основы кыргызской фонологии и морфонологии. -Бишкек: Илим. 1992; Нурмонов А. Узбек тили фонологияси ва морфоноло1 ияси. -Тошкенг Укитувчи. 1990; Абдуазизов ЛА.Узбек ши фонологияси ва морфонологияси. -Тошкснт: Укитувчи. 1992.

3 Закиев М.З. О тюркской морфонологии. //Ж. Советская тюркология. 1984. №1. С. 35-43; Саликова Д. А. OG одном морфонологнческом явлении в татарском языке. //Ж. Советская тюркология. 1986. №5. С.56-60.

* Джалилов Ф Морфонология азербайджанского языка: Автореф. дисс.... докт.фнл.наук. - Баку. 1989; Саты-ков Т. Теоретические основы кыргызской фонологии и морфонологии: Автореф. дисс.... докг.фил. наук. -Алма-Ата. 1995; Айгабылов А. КазлкTininiц морфонологиясы: Автореф. дисс.... дохт.фил. наук. - Алматы. 1997.

5 Джусупов М. Фонемография А.Байтурсынова и фонология сингорманизма. - Ташкент: Узбекистан. 1995.С.134-143.

дош + унли ~унли t ундош ~ундош ■+унли + ундош тузилишига эга морфемалар хосил булган. Албатта, туркий тиллардаги узак морфемаларнинг фонологик ту-зилиши ва oyiHii курилиши хакида катьий фикр айтиш кийин. Бирок кейинги даврларда ёзилаётган илмий ишларнинг аксариятида олдинги фикр тарафдорла-ри купчиликни ташкил килмокда.

Х,озирги коракалпок тилида узак морфемаларнинг фонологик тузилиши ва бугин курилиши куйидагича эканлиги аникланди.

Факат бир унли фонемадан иборат узак морфемалар ундовларда учрайди. Аникроги а, э, о фонемалари ундовлар сифатида кулланилади. Масалан, А, сиз бе ксше келип кеткен (Ш.Сейтов). 0,-деди Атажанов мениц сораганьша тац цалган сыяфы туе бгадирип,...(К.Султанов).

Хозирги коракалпок тилида ундош+унли фонемадан ташкил топган очик бутили узак морфемалар кам учрайди. Факат мз, же, дг сингари баъзи феъл узак морфемалари бундан муетасно. Икки фонемадан иборат унли+ундош тузи-лишидаги туник бугиндан иборат узак морфемалар анчагина: ат, ал, ол, уш, вр ва бошкалар.

Уч фонемадан иборат унли+ундош+ундош тузилишидаги туйик бугиндан иборат узак морфемалар коракалпок тилида кисман учрайди. Бундай узак мор-феманинг охиридаги каватлашган ундошнинг олдингиси сонор, кейингиси эса жарангеиз ундош б^либ келади: ийт, айт, ант, врт ва бошкалар.

Уч фонемадан иборат ундош+унли+ундош шаклидаги ёпик бугиндан иборат узак морфемалар коракалпок тилида анчагина ва улар унумли ишлатилади: нан, цан, гул, сен ва бошкалар. Бу х,олат туркий тилларда дастлабки узак морфемалар уч фонемали сник бугин тузилишига эга булган, деган тахминий фикр-нинг хакикапа якиилигидан далолат беради. Турт фонемадан иборат ундош -унли -ундош -ундош тузилишидаги ёпик бугиндан ташкил топган узак морфемачар кам учрайди. Масалан, щнт, мэрт, торт, тарт, шярт ва бошкалар. Мисоллардан куриниб турибдики, бундай узак морфемаларнинг охи-ри асосан т жарангеиз ундоши билан тугаган. Коракалпок тилига араб-форс тил-ларидан узлашган турт фонемали ундош + унли t ундош + ундош тузилишига эга узак морфемаларда жуфт ундошнинг охиргиси тушиб колади. Масалан, дос (т), к,ас (т), рас (т) ва бошкалар. Бу сузларга келишик ва эгалик кучимчалари кушил ганда m фоиемасининг аффиксал морфема таркибида пайдо булишини ку-затамиз: достым, цаетыц, достьта ва бошкалар. Бу ход и с г коракалпок тилида узак морфемалар охирида жарангеиз ундошларнинг жуфт холда кела олмасли-гини курсатади.

Коракалпок тилида узак морфемаларнинг булардан хам бошка турлари хам бор. Улар тилнинг тарихий ривожланиши давомида ички ва ташки сабаблар на-тижасида пайдо булган. Биринчидан, улар ички сабаблар натижасида узак мор-фемаларга аффиксал морфемаларнинг мустахкам бирикиб, ажралмайдиган бир узак морфемага айланишидан келиб чиккан. Масалан, цауын, пыищы, жамгыр, uw.wau ва бошка сузлар олдин икки морфемадан иборат булган. Бу сузлардаги ын, цы, гыр, иш морфемалари хозирги коракалпок тилида бошка сузларда аф-

Туйик бугин деганда унлидан бошланиб, бир ёки ккки ундош билан тугаган бугин тури тушуннлади. Бу бугин тури узбек тилида ёпик бугин сифатида урганилади, коракалпок тилида эса у бугиннинг алохида бир тури булиб хисобланади.

фиксал морфема вазифасида кулланилади. Масалан, жауын, цыецы, алгыр, отиниш ва бошка сузларда улар аффиксал морфема вазифасида кулланилади. Иккиичидан, ташки сабаблар натижасида яъни араб-форс, рус тили ва у оркали бошка чет тиллардан суз узлашиши натижасида узак морфемаларнинг фоноло-гик тузилишида узгаришлар юзага келади. Масалан, парта, цэяем, республика, мийман, мэденият ва бошкалар.

Коракалпок тилидаги узак морфемаларнинг ф°н0;10ГИК тузилишини урганганда улардаги геминат ундошларнинг кулланилишини алохида тадкик килиш татаб этилади. Геминат ундошларнинг пайдо булиши хакида Н.К.Дмитриев, А. Гуломов, А.Мартине, Ф.Абдуллаев асарларида баъзи фикрлар учрайди. Н.К.Дмитриев геминат ундошларнинг туркий тиллар фонетикаси учун хос эмаслигини, бирок ассимиляция таъсирида узак морфемалар билан аффикс-лар чегарасида уларнинг учрашини таъкидлайди.1 Аммо улар хозирги туркий тилларда, шунингдек, коракалпок тилида факат узак ва аффиксал морфемалар чегарасида эмас, узак морфемаларнинг таркибидаги бугинлар чегарасида хам ишлатилади: гарры, муддет, ашшы, цатты, душшы ва бошкалар. А.Даулетов: «Жуфт ундошларнинг, шу жумладан геминат ундошларнинг морфемалар чегарасида эмас, балки бир морфема таркибида учрашини исботлаш кийин ва у алохида урганишни татаб этади,»2- деб ёзади. Геминация - тил морфологик курилишининг тарихий ривожланиши давомида пайдо булган морфонологик ходиса. Шунинг учун хозирги туркий тилларда уларнинг хар хил куринишлари мавжуд. Коракалпок тили геминат ундошлар кулланишига кура бошка туркий тилларга нисбатан киёслаганда уртача даражада эканлиги маълум булди. Геминат ундошларнинг пайдо булиш сабаблари тугрисида олимларнинг фикрлари хар хил.

А.Гуломовнинг фикрича, геминат ундошлар дастлаб экспрессияни ифода-лаш учун хизмат килган, кейинчалик улар бу хусусиятидан ажралиб, тилдаги оддий сузга айланган. А.Мартине ва А.М.Шчербакларнинг фикрича, бу ходиса ундошларнинг интервокал шароитда баркарорлилигини таъминлаш воситаси булиб, шу оркали суз талаффузидаги таъсирчанлик хам оргган.

Ф.Абдуллаев эса, узбек тили ривожланишининг маълум бир даврларида сузнинг биринчи очик бугинини мустахкамлаш окимлари пайдо булган. Масалан, ачыг «горький» сузидаги охирги ундош бир катор туркий тилларда, шунингдек, узбек тилининг Хоразм шевасида киска унлидан кейин тушиб колган. Суздаги икки бугин хам очик булган. Биринчи бугин маънони ташувчи булак булганлигидан, уни мустахкамлаш талаби, узакнинг вокализмини саклаш зару-рати келиб чиккан. Шу тарика геминат ундошлар пайдо булган,3-деб таъкидлайди. Тадкикотчи Ф.Абдуллаевнинг ала шу фикрига кушилиб, коракалпок тилидаги ашшы, душшы, жыллы, кртты, еппак,, мэкке ва бошка сузлардаги геминат ундошларнинг найдо булишини очик бугинга боглик, деган хулосага келган.

1 Дмитриев Н.К, Двойные согласные в тюркских языках Сб. науч. тр.: Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков. I. Фонетика. - М.: АН СССР. 1955. С.261-264; Гулямов А Г. Проблемы исторического словообразования в узбекском языке: Рукопись докторской диссертации. - Ташкент. 1958. С. 22-24; Щербак A.M. Сравнительная фонетика тюркских языков. - Л.: АН СССР. 1970. С.101-102; Абдуллаев Ф. Фонетика Хорезмских говоров. - Ташкент. Фан. 1967. С. 124-135.

1 Дзулетов А, Хозирги каракалпак эдебнй тилиниц сеолик дуэилисн. - Некие: Билим. 1995. Б. 99.

3 Абдуллаев Ф. Фонетика Хорезмских говоров. - Ташкент: Фан. 1967. С. 133-134.

Шунинг билаи бир каторда коракалпок тилида араб-форс тилларидан узлашган сузларда хам геминат ундошлар купрок учрайди: %экке, Аббаз, мухаббат, алла ва бошкалар.

Морфематарнинг фонологик тузилишини урганишда ундош фонемалар морфемаларнинг хар хил позицияларида ишлатилиш хусусиятларини аникташ зарур, чунки у морфематарнинг фонологик асосини Урганишда катта ахамиятга эга.

Коракалпок тилида ундош фонемаларнинг жуфглашиб кслииш ва хар бир ундошнииг морфемаларнинг турли позицияларида ишлатилиши жадвалларда курсатилди. Жадвалларда кабул килинган шартли белгилар: + белгиси курсатилган ундошлар жуфтлашишининг морфемалар хар хил позицияларида мавжуд эканлигини; - белгиси мавжуд эмаслигини; 1. белгиси уларнинг кам, узлашган сузлардагина учрашици билдиришучун кабул зтилди.

1-жадвал. Коракалпок тилидаги ундош фонемаларнинг жуфтлашиб ишлатилиши

Б г/г д ж 3 м н ц р и У л п к/к; т ш с

Б 1 - - + + + + + + + +

Г/Г - - + + + - + -4- + + + - - - - -

Д 1 1. 1 + + ± ± + + + ±

ж 1 1. - X - 1 + ± + + + +

3 1 1 - - - + + 1 + + + 1

л 1 - - - + + - + + + + - 1 + 1 +

р 1 + -н -

и + +

У + + - 1 - - - - -

м - 1 - - + 4- 1 + + + + - - 1 -

11 - - - + X X + + 4- 1 - - + - -

п + + + + 1- + + + +

К/к 1 - + + + X + + + 1 + +

т - - - - + + + + + + 1 + + + + +

ш - - - - + + + + + + + + + + + -

с - - - - + + + + + + + + + + + - +

Коракалпок тилида в, ц, ч, х, .-у товушлари хам ундош фонемалар сафига ки-ради. Аммо улар факат узлашган сузлардагина ишлатилади. Шу боне уларнинг морфемадарда ишлатилиши тахдил килинмади.

2- жадвал. Коракалпок тилидаги ундош фонемаларнинг морфемалар

позицияларида ншлнтнлнши

Ундош л ар Узак морфемада Аффиксал морс Немала

Анлаут Инлаут Ауслаут Анлаут Инлаут Ауслаут

Б + -г - + - -

Г/F + + 1 + + -

Д + + - + - -

Ж + + + .L + +

3 + + + - - +

л + + + + + +

р - + + - + +

и 1 + + - - +-

У + + + - - +

м + + + + - +

н + + + + - +

ц - + + - + +-

п + + + + - +

К/к + + + + - +

т + + + + - +

ш + + + + - +-

с -г + + + - +-

Жуфтлашган ундош фонемаларнинг ишлатилиши коракалпок тилида хар хил даражада. Уларнинг баъзилари факат айрим сузлардагина учрайди. Баъзи жуфтлашган ундош фонемаларнинг кулланилишини аниклаш уларни экспериментал фонетика ютуклари ёрдамида урганишни такозо килади. Тадкикотда уларнинг ишлатилишини аниклаш учун, асосан, субъсктив усулдан фойдаланилди ва жуфтлашган ундошларга аник мисоллар келтирилди.

Биринчи бобнинг иккинчи булимида аффиксал морфемаларнинг вариантла-ри ва уларнинг узак морфемаларга кушилишидаги коидалар морфонологик Macana сифатида урганилди.

Хозирги коракалпок тилида аффиксал морфемаларнинг фонологик тузили-шини ва бугин курилишини куйидаги турларга булиб курсатиш мумкин: Коракалпок тилидаги а, е, ы, и унли фонемалар суз ясовчи, шакл ясовчи ва суз узгартувчи аффиксал морфема вазифасида кулланилади: сан - а, тис - е, цазац -ы, взбек - и (суз ясовчи морфема вазифасида), бар - а, кел - е (шакл ясовчи морфема вазифасида), агам - а, иним - е, китаб - ы, койлег - и (суз узгартувчи морфема вазифасида) ва бошкалар.

Козок тили матсриачлари асосида туркий тиллардаги ургу ва сингармонизм буйича илмий-тадкиког иши олиб борган олим А.Жунисбековнинг таъкид-лашича, бугиндан кичик морфема булмайди. Сингармонизм просодик бирлик

сифатида бугинларда намоён булади, шунинг учун факат ундошдан ташкил топтан морфема мавжуд эмас.1

Хакикатан хам бугинни пайдо этувчи асосий восита - унли фонема. Факат ундошнинг узи бугин косил килмайди. Иккинчидан, туркий тилларда, шунинг-дек, коракалпок тилида икки унли катер келиб колган холатда уларнинг орала-рига ундош фонема кушилади ёки икки унли фонеманинг бири тушиб колади. Хозирги туркий тнлларнииг барчасида баъзи аффиксал морфемаларнинг факат ундошдан ташкил топган варианти мавжудлиги куреатилиб келипмокда. Аммо тил фактлари А.Жунисбековнинг, факат ундошдан иборат аффиксал морфема булмайди, - деган фикрини тасдиклайди. Чунки, узак морфема унли фонема би-лан тугаса ва унга унли фонемадан бошланган аффиксал морфема ёки иккинчи бир узак морфема кушилса катор келган унли фонеманинг олдингиси тушиб колади. Масалан: жети+еу = жетеу, халцы+абат- Халкрбад, сары+ала = са-рала, тара+ац = тарац ва бошкалар. Факат ундошдан иборат аффиксал морфе-малар икки унли морфемалар чегарасида катор келганда, уларнинг кейингиси тушиб колади,-деган тушунчадан келиб чиккан. Аммо коракалпок тилида бу холатда асосан, катор келган икки унли фонеманинг олдингиси тушиб колишини тил фактлари тасдиклайди. Тадкикотда аффиксал морфеманинг факат ундошдан ташкил топган варианти булмаслигига бошка мисоллар хдм келтирилган.

Икки фонемадан ташкил топган очик ва туйик бугин шаклидаги аффикса1 морфемалар хозирги коракалпок тилида сон жихатдан анча ва хар хил грамматик вазифаларни бажаради: =ык//^ик, =ак//=ек, =ыс//=ис, =ма//=ме ва бошкалар. Хозирги коракалпок адабий тилида икки фонемали морфемалар икки вариантлидан олти вариант гача боради. Жонли сузлашув тилини хам эътиборга олсак, айрим аффиксал морфемалар вариантлари сони 10-12 тагача етади. Масалан, караткич келишигининг адабий тилда =ныц//~ниц, --дыц//=диц, -тыц//=тиц вариантлари, жонли сузлашув тилида бунга кушнмча -нуц/У-н)^, =■дуц//'~дуц, =туц//=т\ц вариантлари хам мавжуд.

Уч фонемали аффиксал морфемалар хам хозирги коракалпок тилида куп учрайди. Улар ундош + унли + ундош, унли + ундош ь унли куринишида мавжуд булади. Уч фонемали аффиксал морфематарнинг тяртбидаундош+унли+ундош ёпик бугин тузилшлидаги аффиксал морфемалар сони буйича хам, шунингдек вариантларининг сони жихягидан хам коракалпок тилида алох,ида уринни эгал-лайди. Масалан, - дан //-ден, =тан//=тен, =нан//~нен, =гап//-ген, ~цан//-кен, -жан, -кер/^гер, =шак//=шек ва бошкалар.

Тадкикотда аффиксал морфемаларнинг уч фонемали, гурт фонемали, беш ва олти фонемали турлари атрофлича урганилиб, уларга тавсифлар берилган.

Коракалпок тилидаги аффиксал морфемаларда узак морфеманинг ёки асос-нинг кандай фонема билан лугаганлигига караб уларда турди узгаришлар содир булади. IUy сабаб аффиксал морфемаларнинг куп вариантлилиги юзага келади. Куп вариантли аффиксал морфемалар узак ва асосга сингармонизм конуниятига биноан кушилади. Бирок коракагпок тилидаги барча аффиксал морфемаларда куп вариантлилик холати кузатилмайди. Араб-форс тилларидан узлашган -кеш,

1 Джунисбеков А. Проблемы тюркской словесной просодии и сишармонюм казахского слова. Лвтореф. дисс.... докт, фил. наук. - Ллма-Лта:1988. С. 25.

-хона, -стан, -кер ва бошка аффиксал морфсыалар хам мавжуд. Улар узак Ски нсгизнинг кандай фонема билап тугаганига карамасдан кушилаверади. Бу холат араб-форс тилларида сингармонизмнинг мавжуд эмаслигини курсатади.

Аффиксал морфема вариантларида а - е - о фонемаларининг алмашиниши куплик маъносини билдирувчи -пар -лер -лор аффиксида учрайди. Бунда улар-нинг алмашинишининг куйидаги сабаблари кузатилади. Авваллари узак морфе-маларда а фонемаси билан е фонемаси узаро каттик-юмшокдик оппозициясида булган. Кейинчшшк туркий тилларга, шунингдек, коракалпок тилига араб тили-нинг таъсири нагижасида э фонемасининг кириб келиши сабабли а ва э фоне-малари узак морфемаларда катгик-юмшокдик оппозициясини пайдо этган. Хозирги коракалпок адабий тилида аффиксал морфемаларда э фонемаси ишла-тилмайди. Шунинг учун а фонемаси е фонемаси билан оипозицияда булади. О фонемасининг а ва е фонемалари бияан алмашиниши лаб гормониясига боглик холда х,осил булади. Узак морфемадаги лабланган фонеманинг таъсири натижа-сида лар//-лер аффиксининг -лор варианта хам вужудга келган.

Коракалпок тилида баъзи аффиксал морфема вариантларида а - е - и фонемаларининг алмашиниши хам учрайди. Масалан, бунга сифат ясовчи =1иац/1=шекЛ-шик аффиксини курсатиш мумкин: ашыушак-ксуилшек-томеншик.

Коракалпок тилига бошка тиллардан узлашган банк, танк, факт, парк ва бошка охири нк, кт, рк ундошлари билан тугаган сузларга аффиксал морфема-ларнинг факат юмшок вариантларигина кушилади. Масалан, банкте, танктен, фактке, паркте ва бошкалар. Бунда аффиксал морфема юмшок вариантининг кушилиши банк, танк сузларининг эпитеза ходисасига учраб, уларнинг банки, танки тарзда, факт, парк сузларининг эпентеза ходисасига учраб факит, парик булиб талаффуз килиниши сабабчи булса керак. Шунинг учун бу сузларга аффиксал морфематарнинг юмшок вариантлари кушилган.

Хозиргн коракалпок тилидаги аффиксат морфема вариантларида ундош-ларнинг атмашиниши узак морфеманинг охиридаги товушга боглик холда пайдо булади. Хозиргн тилшунослик нуктаи назаридан улар фонетик товуш атмашиниши, деб эътироф этилган, аммо аффиксал морфема вариантларида ундошлар тарихий ривожланишининг турли кирралари намоён булади. Шуиингдек, аф-фиксат морфема вариантларида ундошларнинг алмашиниши суз туркумларида, уларнинг морфологик категорияларида хар хил шаклда учрайди.

Б-П-М ундошларининг алмашинишидап тузилган аффиксал морфемалар-нинг вариантлари хозирги коракалпок тилида куп учрайди. Улар харакат номини ясовчи =бак//=бек, ~пак//-пек, =ма%//=мек, от ва феълнинг шахс-сонини курсатувчи =бан/Нбен, =пан//=пен, =ман//^мен, булишсиз феъл ва от ясовчи - :ба//^бе, =па//=пе, =ма//=ме ва бошка аффиксач морфема вариантларида кузатилади. Бу аффиксларнинг б ундошдан башланадиган варианти охири унли то-вушларга ва бурун товушлари билан тугаган сузларга (дизбек, бажбан, сузбе, курынба^ ва бошкалар), п ундошидан бошланадиган варианти охири жарангсиз, ундошлар билан тугаган сузларга (шертпек, коитек, тартпа, артыцпан), м ун-доши билан бошланадиган варианти охири унли ва огиз бушлиги сонорлари билан тугаган сузларга кушилади (бараман, цырма, бармсщ, намек ва бошкалар.).

Крракалпок тилида ana шу учта ундонпгинг алмашинишидан тузилган бенен, пенен, менен кумакчилари, =ма//=ме, =ба//=бе, =па//=пе сурок юкламала-рининг вариантлари фонетик таъсирга боглик холда алмашиниши юкорида кел-тирилган б-п-м ундошлари алмашинишидан тузилган аффиксал морфема вари-антларидан фарк килади. Кумакчиларнинг бенен варианта охири жарангли ун-дошга, пенен варианти охири жарангсиз ундошга, менен варианта ундошлар ва барча сонор ундошлар билан тугаган сузларга кушилиб келади. Масалан, таз бенен, таж. бенен, саат пенен, шаш пеней, цара менен, алма менен, сэлем менен, агац менен ва бошкалар. Сурок юкламаларининг вариантлари сузларга эргашиб келиши аффиксал морфема вариантларидаги каби хусусиятларга эга булади.

Д-Т-Н фонемаларининг алмашинишидан тузилган аффиксал морфемалар-нинг вариантлари караткнч, тушум ва чикиш келишиги кушимчаларида мавжуд.

Тушум келишигининг кушимчаларида d-m-n фонемаларининг алмашиниши узига хос хусусиятларга эга. Унинг жарангли ундош билан бошланадиган =ды//=ди варианти охири жарангли ва сонор ундошлар билан тугаган сузларга кушилади: тазды, царды, цумды, укемди ва бошкалар. Жарангсиз ундош билан бошланадиган =ты//=ти варианти охири жарангсиз ундошлар билан тугаган сузларга кушилади: китапты, етикти, гуришти ва бошкалар. Сонор ундош билан бошланадиган =ны//=ни варианти охири унли товуш билан тугаган сузларга кушилади: алманы, ермени ва бошкалар. Караткич ва чикиш келишик-ларининг бурун ундоши билан бошланадиган вариантлари (=ны}\//=ниц, =нан//=нен) охири бурун сонорлари билан тугаган сузларга кушилади: адамнын, адамнан, таннын, тацнан ва б. Нима учун караткич ва чикиш келишикларидаги сингари охири бурун сонорлари билан тугаган сузларга тушум келишигининг =ны//=ни кушимчалари кушилмайди?

Хозирги коракалпок тилида тушум келишигининг =ды//=ди вариантининг =ны//=ни варианти билан урин алмашиниб ишлатилиши аналогия йули билан вужудга келган, деган хулосага келинди. Чунки =ды//=ди факат тушум келишигининг шакли эмас, балки омоним кушимча булиб, у пан замон шакли вазифа-сини бажаради. Утган замон шаклининг сонор ундош билан бошланадиган вариантлари йук, факат жарангли ва жарангсиз ундош билан бошланадиган варианти мавжуд булиб, жарангли ундошдан бошланадиган варианти охири унли, жарангли ва сонор ундошлар билан тугаган сузларга, жарангсиз ундошдан бошланадиган варианти охири жарангсиз ундош билан тугаган сузларга кушилади. Шундай аналогия йули билан тушум келишигининг =ды//=ди варианти =ны//=ни вариантига урин алмашиниб кулланилиши коракалпок тили учун уму-мийдир. Бу хусусият козок тилида хам учрайди.1

К/К - Г/Г ундошларининг алмашинишидан тузилган аффиксал морфема вариантлари жуналиш келишигининг =ца//=ке, =га//=ге, сифат ясовчи =цы//=ки, =гьг//=ки, сифатдош ясовчи =цан//=кен, =ган//=ген кушимчаларида учрайди.

Коракалпок; тилида бу ундошларнинг факат биггасигина катнашадиган бир вариантли аффиксал морфемалар хам мавжуд. Масалан, от ясовчи -кеш, сифат ясовчи -гей ва бошка. Улар коракалпок тилига араб-форс тилидан узлашиб, аф-фиксоид вазифасини бажаради ва сузнинг кандай товуш билан тугаганига

Джусупоз М. Фонемография А Байтурсынова и фонология сингорманизма, - Ташкент: Узбекистан. 1995 .С. 138-139.

карамасдан кушилаверади: пахтакеш, сууреткеш, арзагой, хошаметгвй ва бошкалар.

Бу ундошларнинг факат юмшок вариантларининг алмашинишидан тузилган аффиксал морфемалар хам бор. Масалан, от ясовчи =кер//=гер кушимчаси. Уларнинг алмашиниб ишлатилиши сузнинг кандай товуш билан тугашига боглик. Агар суз жарангсиз ундош билан тугаса унга -кер, жараигли, унли, со-нор ундошлар билан тугаса -гер варианти кушилади: саудагер, зергер, хызмет-кер, мэдеткер ва бошкалар. Бирок шыпа сузига жарангсиз ундош билан бошла-надиган -кер варианти кушилади: шыпакер. Бизнингча, -кер форс тилидан узлашган кушимча булиб, унинг -гер варианти коракалпок тилига узлашгандан кейин сингармонизм конунияти натижасида юзага келган. Х,али бу вариант пай-до булишидан олдин -кер аффикси сузнинг охири кандай товуш билан тугашига карамасдан кушилаверган. Пал сузи хам охири сонор ундош билан тугаган булишига карамасдан, унга -кер варианти кушилади. Бу -кер аффиксининг та-рихий ривожланиши натижасида юзага келган булиши керак. —кер аффиксининг -гер варианти пайдо булгач, улар сингармонизм конунияти буйича турли сузларга кушила бошлаган. Бирок баъзи сузларга -кер аффикси уз таъсирини утказган.

Д-Т ундошининг алмашиниши урин найт келишигининг =<3а//=де, =та//=те, феьлнинг узлик нисбатини хосил килувчи =дыр//=дир, =тыр//=тир, феълнинг утган замонини ясовчи =ды//=ди, =ты//=ти ва бошка аффиксал морфема вариантларида учрайди. Улар узакдан кейинги товушнинг сифатига караб алмашинишади. Хозирги коракалпок тилида орттирма нисбатининг =дыр//=дир, —тыр//=тир, от ясовчи =дыц//=дик, =тык//=тик аффиксал морфема варинтла-рида у!щош д-т фонсмаларининг алмашинишини фонетик коидаларга доимо мое келмайди. Бу аффиксларнинг жарангли ундошдан бошланадиган варианти охири унли, жарангли, сонор ундошларга, жарангсиз ундошдан бошланадиган варианти охири жарангсиз ундош билан тугаган сузларга кушилади: жулдыр, цалдыц, септир, кептир ва бошкалар. Бирок баъзи сузларда бунинг акси кузатилади: келтпр, кемтик, влтир, жемтик ва бошкалар. Бу тарихий-лисоний жараёнлар билан боглик. Этимологик жихатдан д ундоши т ундошидан пайдо булган. Т ундошининг жаранглилашиши натижасида д ундоши пайдо булиб, у бир катор туркий тилларда суз бошидаги т билан алмашган. Масалан, хозирги угнз гу-рухидаги тилларда бу жараён булиб, кипчок гурухида эса т ундоши кулланилган сузларда д ундоши ишлатилади: дврт-тврт, даг-тау ва бошкалар. Бирок кипчок тилларидаги баъзи сузларда д ундоши кулланилган.

Коракалпок тилида охири т ундоши билан тугаган сузларга унлидан бошланадиган аффиксал морфема кушилганда у д ундоши билан алмашмайди: тарт + а^тарта, кут+е=куте, ат+ы=аты ва бошкалар. Бирок аффиксал морфема бошидаги т ундоши узак морфеманинг охирги товуши таъсирида жаран-глашиб, д ундошига айланади.

Р-З/С ундошларшшнг алмашинишидан тузилган аффиксал морфема вари-антларига сифагдошнинг булишли =-ар//=ер ва булишсиз =мас//=мес, орттирма нисбатининг =дыр//=дир, =тыр//=тир, =к,ыз//=киз, =гыз//=гиз киради: келер-келмес, барар-бармас, алдыр-алгыз, келтир-келгиз ва бошкалар. Булар

коракалпок тилида ротацизмнинг баъзи куршшшлари сакданиб колганлигшш курсатади.

Биринчи бобнинг учинчи булими морфонологик ходисаларнинг пайдо булишида сингармонизм конуниятининг ролини аниклашга багишланган.

Сингармонизм факат фонетик ходиса бул.масдап, балки грамматик (морфо-логик) ходиса хамдир. Бунга туркий тилларда, шунингдек, коракалпок тилида аффиксал морфемаларнинг икки ёки ундан хам куп вариаитли шаклда узак мор-фемаларга кушилиши мисол була олади. Айникса, кушимчадарнинг юмшок ва катгик вариантларда ишлатилиши сингармонизмни морфонологик ходиса сифа-тида тан олишга асос булади. А.А.Реформатский шу холатларни хисобга олиб « ... сингармонизм оддий фонетик ходиса, ёки колавсрса бу ассимиляциянинг од-дий куриниши эмас, балки тил курилишининг барча боскичларига, шунингдек, унинг морфологик боскичига хам таъсир киладиган чукур структурал-типологик ходиса,»1 - деб тугри хулоса чикарган.

Дархакикат, сингармонизм - фонетика ва морфологияга бирдек алокадор ходиса. Сингармонизм билан морфонологиянинг бевосита богликлиги шубхасиз. Сингармонизм морфонологиянинг уч назариясига хам (морфонологиянинг Н.С.Трубецкой томонидан курсатилган назариялари - МД.) алокадордир. Чунки, сингармонизм конуниятлари морфематарнинг фонологик сифатини белгилайди, яъни морфемалар чегарасида кандай фонемалар кушилиши ва кушила олмаслигини аниклайди. Аффиксал морфеманинг фонема-лари сингармонизм мавжуд булган тилларда узакнинг фонологик сифатига боглик холда узгаришга учрайди ва сингармонизм конунияти умуман сузнинг фонологик сифатини белгилайди.

Сингармонизм билан морфонологиянинг богликлиги узак морфемаларга аффиксал морфемаларнинг юмшок-катгиклик вариантларшшнг кушилишида аник кузга ташланади. Куп вариантли аффиксал морфематарнинг кушилиши купинча охирги бугиндаги унлшганг гомшок-каттиклигига боглик булади: те-рек-лер, жол-лар, мектеп-ке, щяа-лар ва бошкалар. Узак морфемада унлилар катгик-юмшоклик куриниши буйича мослашмаса, аффиксал морфемада эса унинг таркибидаги суигги бугииига сингармонизм конунияти асосида мосдаша-ди: китап-лар, бийдай-льщ, мацсет-ке, хызмет-ши ва бошкалар.

Узак билан кушимча, кушимча билан кушимча, суз бирикмаси ва кушма суз чегарасидаги катор товушларнинг сингармонизм конуниятига боглик холда узгариши морфонологик ходиса хисобланади. Шу кунга кадар бу масалалар фонетика сохасида урганилганлиги сабабли уни фонетик ходиса деб хисоблаганлар. Аммо баъзи бир олимлар унинг морфологияга тегишли томон-лари куп эканлигини уктириб утадилар. Чунки узак морфемаларга аффиксал морфемалар кушилганда узак морфемада ёки аффиксал морфемада содир буладиган товуш узгаришлари сузларнинг кайси суз туркумларига тегишли эканлигига хам боглик. Масалан, коракалпок тилида -к/-к жарангеиз ундошларн билан тугаган сузга унли фонема билан бошланган аффиксал морфема кушилганда у -г/-г жарангли ундошига айланади: к;азац+ы=цаза?ы, озбек взбеги, тара^+ы=тарагы, журек+и=ж}реги ва бошкалар. Бунда отга

1 Реформатский A.A. Сингармонизм как проблема фонологии и обшей лингвистики // Сб.: Тюркологические исследования. - Фрунзе: 11гжм, 1970. С 101.

Ill шахе эгалик кучимчасининг унлидан бошлаиган варианти кушилиб, предмет-нинг кимга ёки нимага тегишли эканлигини билдиради. Крзок ва узбек сузларига сифат ясовчи -ы/-и аффикслари кушилганда жарангеиз товушла-ри жарангли -г/-г товушлари билан атмашинмайди: цазац+ы=цазацы (кой), озбек+и=озбеки (шапан). Бу морфемалар чегарасидаги сингармонизм факат фо-нетик ходиса булмасдан, баки у сузнинг морфологик хусусиятлар билан богликлигини курсатади. Шунинг учун улар тадкикотда морфонологик ходиса сифатида чукур ургапилиб, мисоллар билан асосланган.

Иккинчи боб - «Коракалиок тили морфонемалари ва уларнинг колиплари» деб номланиб, у уч булимдан иборат. Биринчи булим «Фонемалар алмашиннши - морфонемалар пандо булишининг асоси» деб номланади.

Фонемалар адмашиниши тилшуносликда кадимги даврлардан бониаб олимларнинг диккатини узига тортиб келади. Бирок уни хаки кий илмий нукгаи назардан тадкик килиш, унинг лисоний табиатини очиб бериш И.Л.Бодуэн де Куртенэ фаолияти билан боглик. У фонемалар алмашинишини чукур ва атроф-лича тадкик килиш оркали уларни икки гурга ажратадн: 1) бошка товушларнинг таъсирига боглик булмаган товушлар алмашиниши; 2) бошка товушлар таъсири-га боглик товушлар атаашиниши.1 Фонемалар алмашинишини турларга булиш ва уларни турли атамалар билан номлаш хозирги замон тилшунослигида хануз давом этиб келмокда: фонетик товуш алмашиниши ва грамматик товуш алмашиниши, фонетик товуш атмашиниши ва морфологик товуш алмашиниши, дои-мий товуш алмашиниши ва кисман товуш алмашиниши, шартли товуш алмашиниши ва факультатив товуш алмашиниши ва бошкалар. Туркий тиллар морфо-нологияси буйича ёзилган куплаб илмий ишларда фонемалар алмашишинииг икки турини хам морфонологиянинг предмета сифатида тан олувчилар к^пчиликни ташкил килади. Бир катар тадкикотларда фонемалар алмашиниши турларга булиб каралмаган. Масалан, Э.Р.Тенишев, А.АЛОлдашев, А.А.Абдуазизов ва бошкалар уз асарларида уларни булинмас, умумий морфонологик ходисалар сифатида карайди.

. Албатта, фонемалар атмашишини турларга булиш шартли равишдадир. Кандай атама билан номланишидан катьий назар фонемалар алмашишинннг икки тури хам морфонологияга тегишли булади. Рус тилшунослигида факат тари-хий товуш алмашинишлар морфонологияга киритилган. Бу эса М.З.Закиевнинг таъкидлаганидек, морфонологияни морфемалардаги тарихий товуш алмашинишлар хакидаги фан сифатида талкин килишга олиб келади.2

Морфонема тил бирлиги буладими? - деган савол морфонология фан сифатида пайдо булгандан тортиб, хозирги кунга кадар турли фикр ва мулохазаларни тугдириб келаётган масалалардан биридир. Н.С.Трубецкой уни морфонологиянинг бирдиги сифатида караб, бир морфема таркибидаги икки ёки фонемалар каторининг бир-бирининг урнида ат машин и б кулланилишини морфонема деб хисоблайди. Рус тили морфонологияси буйича тадкикот олиб борган олимлар-дан - В.Г.Чурганова, Н.Е.Ильина, Р.И.Аванесов, В.В.Лопатин, Е.А.Земская, Е.Курилович уз асарларида морфонемани морфонологиянинг бирлиги сифатида эътироф этган. Р.А.Реформатский, Е.С.Кубрякова, Ю.Г.Панкрад, В.Касевич ва

1 Бодуэн де Куртенэ. Избранные труды по языкознанию. Т, 1,- М.: АН СССР. 1963. С.83.

2 Закиев М.З. О тюркской морфонологии. // Ж. Советская тюркология. 1984_№1. С.39-40.

бошкалар морфонемани гид бирлиги сифатида тан олмайдилар. Шунга карамасдан, кейинги даврларда рус тилшунослигида ёзилаётган кунгина илмий ишларда морфонема атамасининг кулланилишини куриш мумкин.

Туркийшуносликда морфонологияга багишланган илмий ишларнинг барча-сида морфонема бир морфема курилишида бир-бири билан алмашинишадиган фонемалар деб хисобланган. Л.А.Абдуазизовнинг фикрича, айрим олимлар то-монидан кулланилиб келаётган морфонема атамаси бир томондан морфемага, иккинчи томондан фонемага суянган атмашинувчи фонемалар таркибига кира-ди. Бирок морфемадаги фонемалар алмашиниши ёки узгариш таркиби урнига морфонема атамасини куллаш кулай эканлиги куп тадкикотларда кузга ташла-нади. Умуман морфонема фонемадан юкори булган формал тушунча.1

Фонемаларнинг бир-бири билан алмашиниб кулланилиши - бу уларнш1г алохнда вазифаси. Гилдаги барча фонемалар бир морфема таркибида бир-бири билан алмашиниб кулланилавермайди. Шунинг учун алмашинишадиган фоне-маларни морфонема сифатида карашга тулик асос бор.

Хозирги коракалпок тилида фонемалар алмашинишидан тузилган морфо-немаларнинг умумий колнпларини куйидагича курсатиш мумкин: 1) фонема-фонема (а-э: абзал-эбзел); 2) 0-фонема (0-т: дос-досты); 3) фонема-0 (ы- 0: хальщ-халщы); 4) фонемалар комплекси -фонема (ра-п: цара-цара= цап-цара)\ 5) фонемалар комплекси-Й (лы-0 : альт жибер-ап жибер); 6) фонема-фонема-фонема (б-п-м: бенен-пенен-менен); 7) фонема-фонсма-фонема-фонема {-к/к-г/г-у-й: жац-жай, баг-бау, баула-байла, жигирма-жыйырма).

Иккинчи бобнинг иккинчи булими «Унли морфонемалар колиплари» деб номланади.

Коракатпок тилида узак морфемалар таркибида барча унли фонемалар бир бугинли ва куп бугинли сузларнинг биринчи бугинида учрайди. Унда барча ун-лиларнинг маъно фаркловчи белгилари тулик намоён булади. Бирок, баъзи унли фонематарнинг охирги бугинларда ва аффиксал морфемаларда ишлатилиши чекланган. Узак ва кушимчатар таркибидаги унлилари фонетик тизимида купгина фарклар мавжудлигига олимлар эътиборни каратган. Н.С.Трубецкойнннг курсатишича, туркий тилларда унлилар мустакил ёки бир системадан иборат ва улар товуш бирликларининг микдори билангина эмас, балки бажарадиган вазифаси жн кати дан хам бутунлай фаркланиб туради. Биринчи бугиндаги унли сузнинг сингармоник колипини ташкил килган холатда, охирги бугинларнинг сифатини белгилайди. Шундай килиб, биринчи ва охирги бугинлардаги унлилар икки хил фонологик системани хосил килади. Биринчи бугинда еаккиз унли, кейинги бугинларда факат икки унли фонема чузик-кискалиги билан бир-биридан фаркланиб туради.2

Коракалпок тилидаги унли фонемаларнинг морфемаларда морфонема вази-фасини бажариши урганилганда улар, асосан, сузнинг бошида ёки биринчи бугинида учраши кузатилади. Унли фонемаларнинг морфонема вазифасида кулланилишига улар орасидаги оппозициянинг муътадилдашуви сабаб булади. Шунинг учун коракалпок тилидаги унли морфонематарнинг колнпларини

1 Абдуазизов A.A. Узбек тили фонологияси ва морфонологияси. - Тошкент: Укитувчи. 1992. Б.69-70.

2 Трубецкой Н С. Основы фоиологии. ~ М.: Наука 196Q.C.47.

аниклашда улар орасидаги оппозиция асосий улчов бирлиги сифатида кабул Киликди.

А-Э морфонемаси. Бу икки унли фонема коракалпок тилида факат узак морфсмадагина бир-бирига карама-карши куйилади. Аффиксал морфемаларда а фонемаси е фонемаси билан оппозиция гузади.

Хрзирги коракалпок тилида а билан э фонемаларининг бир-бири билан ал-машиниб, морфонсма вазифасини бажаришига куйидаги мисолларни курсатиш мумкин: абзал-эбзел, айдаруа-эйдаруа, амелдар-змелдар, ары-яри ва бошкалар. А билан э фонемасининг урин алмашиниб ишлатилиши, бириичидан, сузларнинг биринчи бугинида, иккинчидан, араб-форс тилларидан узлашган сузларда уч-райди. Бу з фонемасининг коракалпок тили унлилари системаси ривожланиши-нинг иккинчи боскичида пайдо булишини тасдиклайди ва унинг бошка унлилар-га нисбаган маъно фаркловчи хусусиятининг кучсиз эканлигини курсатади. Н.А.Баскаков коракалпок тилида опер (< альт бер) апкел-(< тып кел) сузларида а фонемасининг э фонемаси билан алмашинишини таъкидлаб курсатади.1 Шу-нингдек, коракалпок тилидаги баъзи сузларда к,, % фонемаларининг тушиб колишига боглик унинг олдидаги а фонемасининг э фонемаси билан алмашини-ши учрайди: тащт-дэт, д:аяп-зйел, бсцана-бзне, бсцасы-баси ва бошкалар.

Айрим олимлар э фонемасини бирламчи даражали унлилар каторига кири-тади. Аммо коракалпок тилида а фонемаси араб-форс тилларининг таъсири на-тижасида шаклланган. Биринчидан, э фонсмаси сузнинг анлаут позициясида уз катламга оид сузларда ишлатилмаслиги, иккинчидан, унинг аффикслар таркиби-да кулланилмаслиги буни яккол тасдиклайди. ИГунинг учун коракалпок тилида а фонемаси билан э фонемасининг морфонема вазифасида ишлатилишига э фонемасининг кейин пайдо булиши ва маъно фарвдаш хусусиятининг кучсизлиги са-баби булган.

Ы-Иморфонемаси. Коракалпок тилида бу икки фонеманинг бир морфонсма вазифасида ишлатилишига тыйын-тийин, жыйырма-жигирма, дыйырман-дигирман ва хоказо сузларни мисол сифатида келтириш мумкин. Буларнинг ал-машиниши уз тарихий илдизларига эга Туркийшуносликда ы ва и фонемаларининг пайдо булиши хакида икки хил тахмин учрайди: а>ы~у-у-ы ва е>и~ и>е.

Ф.Г.Исхакоа унли фонемаларнинг пайдо булиши ва ривожланиши буйича куйидаги схемани келтиради: а>ы//=а>э>е>и>е? Бундан ы фонсмаси и фонс-масига нисбатан оддинрок пайдо булгани маълум булади. Коракалпок тилидаги бу икки фонеманинг морфонема вазифасида ишлатилишидан тузилган юкорида келтирилган сузларнинг ы унли фонемаси кагнашадиган жыйырма, дыйырман, тыйын кабилари эски суз варианта булиб хисобланади.

У-У морфонемаси. Бу икки унли фонемаларнинг коракалпок тилида морфонема вазифасида ишлатилиши сийрак кузатилади: убыр-шубыр-убир-шубир, уу;-туу-туу ва бошкалар. Коракалпок тилининг диалектлари орасида хам улар-нинг алмашиниши баъзи сузларда учрайди: улкен (а.д.) улкан (>>.<).), зулып (а.д.)-зулип (ц.д.) ва бошкалар.

1 Баскаков H.A. Каракалпакский язык. II том. Фонетика и морфология. Часть первая (части речи и словообразования). - М.: АН СССР. 1952. С.76.

2 Исхаков Ф.Г. Характеристика отдельных гласных соврсмегаилх тюркских языков.// Сб. Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков. I. Фонетика. - М.: АН СССР. 1955. С.92.

Туркий тиллар тарихий-киёсий фопетикасини тадкик килувчилар кадимги туркий тилда суз бошида ишлатилган у унлиси кипчок тилларида киска талаф-фуз этилишини уктириб утади. У ва у унлиларининг морфонема вазифасида ишлатилишини курсатувчи сузлар уларнинг фонема сифатида шаклланиш давр-ларидан колган белгиларидир.

А-Е морфонемаси. Коракалпок тилида, унинг диалсктларида а фонемаси билан е фонемасининг морфонема вазифасида ишлатилишига куйидаги мисол-ларни келтириш мумкин: адырай-едирей, бщырай-бежирей, газап-гэзеп, ке-са//кесе (а.д)- кэса (к.Д.), есап (а.д,)-есеп (к.д.). Коракалпок тилида ана ва ене сузларида кам а - е фонемалари алмашган. Сунгра уларнинг маъноларида фаркдар пайдо б$?лган.

Е-Э морфонемаси. Улар морфонема вазифасида дерек-дэрек, несип-нэсип, лебиз-лэбиз, гелле-гэлле ва бошка сузларда ишлатилади. Бу э фонемасининг туркий тилларга араб тилидан узлашишининг натижасидир.

А-Ы морфонемаси. Хозирги коракалпок тилида а ва ы унлисининг морфонема вазифасида кулланилишини тацырлау-тыцырлау, жалт-жылт ва бошка сузларнинг курилишида, =ма//-ме ва =мы//=ми сурок кжламаларининг кулланилиш вариантларида куришимиз мумкин. Бу уларнинг этимологик то-мондан боглик эканлигини курсатади. Туркийщуносликда ы фонемаси а фоне-масидан келиб чиккан, деган фикр бор. Буш а бошка туркий тилларда а унлиси кулланилган сузларда, тува ва якут тилларида ы унлисининг кулланилишини мисол килиб курсатиш мумкин. Масалан, коракалпок тилидаги ай, ат с^хпари якут тилидаги ый, ыт сузларига тутри келади.

О-У морфонемаси. Коракалпок тилида бу морфонема домажщ-думалак;, шоиу-шуцы ва бошка сузларни косил килишда кулланилади. Бу сузлар уларнинг этимологик томондан алокадор эканлигини курсатади. Коракалпок тилида у унлиси эски туркий тилдаги ог товушлар кагорига мое келганини огыл-ул, огры-уры ва бошка сузлар исботлайди.

О-А морфонемаси. Коракалпок тилида бу икки фонеманинг алмашининш цомпай-цампай, торс-тарс, тоц-так, ва бошка сузларда учрайди. Коракалпок тилида тот ва mam сузларидаги о-а алманшиишига алохида диккат килиш талаб килинади. Тат сузи коракалпок тилида омоним суз булиб, от маъносини ифода-лаганда таркибидаги а фонемаси тот сузидаги о фонемаси билан морфонема вазифасида ишлатилади, феъл маъносини ифодалаганда эса о фонемасига карама-карши куйилади.

Е-И морфонемаси. Бу икки фонеманинг морфонема вазифасида кулланилиши алохида фонегик ходиса натижасида юзага келади. Коракалпок тилидаги же ва де феълларига й+шахс-сон кушимчалари кушилгач, узак морфе-мадаги с фонемаси и фонемаси билан алмашади, бирок у ёзувда эътиборга олинмайди: же+ймен=жта<ен, де+йди=дийди ва бошка. Шунингдек, коракалпок тилида е билан и фонемалари жеркениу-жийиркениу сузида хам алмашади. Бу мисолларда е - и морфонемаларининг пайдо булиш жараёнига й фонемаси таъсир килган.

У-Ы морфонемаси. А.М.Шчербакнинг ёзишича, у унлиси туркман, озор-байжон, турк, гагауз, якут, карайим, шор, хакас, уйгур, олтой, болкор, киргиз, тува, кумик тилларида узининг дастлабки хднатини саклаган. Татар, бошкирд,

чуваш, козок, коракалпок, нугай тилларида о билан ы унлилари оралигида товуш узгаришируй берган.1 У фонемаси шундай равожланиши натижасидаы фонема-сига мое келиб колишини коракалпок тилининг диалектларида кузатиш мумкин: щ>бла (а.ду^ыбла (к-Д.), умутыу (а.д,)-ымытыу (к-Д.), лпмурт (&.л.)-алмырт (К.Д.).

Иккинчи бобнинг учинчи булими «Ундош морфонемалар колиплари»

деб номланади ва унда куйидаги ундош морфонема колинлари бор экаплиги ацикланди.

П-Б-М морфонемаси. К,оракалпок тилида п - б ундош фонемаларининг морфонема вазифасида кулланилишига куйидаги сузлар мисол була олади: пал-бал, пенде-бенде, бвбек-бвпе ва бошкалар. Коракалпок тилининг шимолий ва жанубий диапектида хам бу икки ундош морфонема вазифасида кулланилади: питти (а.д,)-битти (к.Д.), байпац (а.д,)-пайпац (к д ) ва бошкалар. П-б-м морфо-немалари узак морфемаларда кам ишлатилади: пышьщ (а.д,)-мышьщ (к.д.), бунда (а..Ц-)--мунда (к.Д.), буннан (а.п.)-мыннан (к.Д.) ва бошкалар. Шунингдек, баъзи сузларда бугинлар чегарасида диссимиляция ходисаси натижасида уларнинг морфонема вазифасида ишлатилиши кузатилади: кетпен-кетбен-кетмен, душ-пан-душбан-дуишан ва бошкалар.

П-Б-М ундош фонемаларнинг морфонема вазифасида ишлатилиши уларнинг пайдо булиш ва ривожланиш гарихи билан боглик. Бу хакда уч хил тахмин бор. Биринчи тахмин буйича, дасглаб п ундоши пайдо булган, кейин у жаранг-лилашиш жараснига учраб, б фонемаси келиб чиккан (А.М.Шчсрбак). Иккинчи тахмин буйича дасглаб ундош фонемаларнинг жарангли варианта пайдо булган, жарангеиз варианти эса унинг ясама тури хисобланади (В.В.Радлов). Учинчи тахминга кура, жарангеизлар хам, жаранглилар хам бир пайтда пайдо булган (Н.К.Дмитриев). Купчилик олимлар дастлабки тахминни куллаб-кувватлайдилар. М фонемаеининг пайдо булиши хакида Э.В.Севортян, Г.Рамстедг, Н.Поние, Н.К.Дмитриев, Б.А.Серебренников, А.М.Шчербак, Б.М.Юнусалисв ва бошкалар фикр билдиришган. Булар орасида Н.К.Дмитриев «Агар туркий тилларнинг хар хил гурухларида б-п ундошлари суз бошида келса ва шу бугин ёки шу сузда бурун ундоши булса, улар м ундошига айланади. Бошка холатда эса м факат узлашган сузлардагина суз бошида келади»,2- дсб таъкидлайди.

П-Б-У морфонемаси. Бу фонемалар хозирги коракалпок тилида тарихий ва фонетик сабабларга кура морфонема вазифасида кулланилади. Биринчидан, и ундоши билан тугаган феълга равишдошнинг =ып//=ип кушимчаси кушилганда узак охиридаги п ундоши у ундоши билан атмашади: тап+ып=тауып, жап+ьт+жауып ва бошка. Иккинчидан, и ундоши билан тугаган феълга унли-дан бошланган кушимча кушилганда узак охиридаги п ундоши б ундошига ёки у ундошига айланади, яъни п-б-у морфонемаси пайдо буладн: тап-табады-тауады, жап-жабады-жауады ва бошкадар.

К/'К-Г/'Г-У-Й морфонемаси. Бу ундошларнинг алмашинишини, куйидаги сузларда куриш мумкин: санац-санау, жац-жай, баг-бау, баула-баша, дигирман-

1 Щербак A.M. Сравнительная фонетика тюркских языков. - Л.: АН СССР. 1970. С. 151.

2 Дмитриев Н.К. Фонетические закономерности начала и конца тюркского слова. // Сб. Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков. I. Фонетика. — М.: АН СССР. 1955. С. 271.

дийирман, жигирма-жыйырма ва бошкатар. Тадкикотда бу ундошларнинг ал-машиниб ишлатилишининг тарихий сабаблари урганилди.

Д-Т морфонемаси. Хозирги коракалпок тилида жарангли-жарангсиз оппо-зициядаги д ундоши билан т ундошининг алмашиниши дуурама-туурама, ду-рыс-тууры, домала^-томалак, дене-тэн ва бошка сузларда учрайди. Хозирги коракатпок тилида т ундоши билан тугаган сузларга унли фонема билан бош-ланган кушимча кушилганда хам у жаранглиси д ундоши билан алмашмайди: ат+ы=аты, тарцат+ыу^-тарцатыу ва бошкалар. Бирок кушимча бошидаги т ундоши тарихий ривожланишлар натижасида узакнинг сунгги товуши таъсири билан д ундошига айланган: ал-ды, сал-ды ва бошкалар.

Хозирги туркий тиллардан туркман, турк, озорбайжон ва бошка тилларда суз бошидаги т ундоши д ундоши билан алмашади. Коракатпок тилида эса д ундошининг суз бошида кулланилишини уша тилларга киёс килинганда нисба-тан анча камлигини, козок, пугай тилларига Караганда куплиги кузатилади. С.Е.Матов буни коракалпок тилининг шаклланишида иштирок этган печенег ва бошка тиллар мухитининг давомийлиги натижаси сифатида курсатади.1

Д-Й морфонемаси. Бунга мисол сифатида хозирги коракалпок тилидаги ¡0>дьщ-%уйы, адац арба-аяц (арба), ада болыу-айрылыу каби сузларини келтириш мумкин. Бирок улардаги алока бевосита эмас. Х-Хамидов уларнинг д~з~й куринишида шаклланишини курсатган.2

3-Й морфонемаси. Бу ундошларнинг морфонема вазифасида ишлатилиши соз-сойле, жаз-жай, жазлау-жайлау сузларида учрайди. Бу сузлар з билан й ундошининг тарихий ривожланиши йуллари билан боглик. Коракалпок мумтоз шоирлари асарларида хозирги коракалпок тилидаги сойяе сузи урнига созле сузи кулланилган, яъни й билан з алмашган:

Уламага керек дууры созлемек (Кунхожа).

Созле ха булбил зибаным (Эжинияз).

Илми гайыптан свзлеме (Бердак).

Шундай килиб, д-з-й ундошларининг алмашиниши хозирги коракалпок тилида д-й, з-й шаклида куринади.

Л-С/Шморфонемаси. Бу икки ундошнинг алмашиниши энг кадимий товуш алмашинишларидан бири булиб хисобланади. Купчилик туркий тиллар хдоир с/ш гурухидаги тиллар хисобланса хам чуваш тилида монгол тилидагидек л купрок учрайди. Хозирги туркий тилларда олтой даврига тегишли булган л-с/ш алмашинишининг колдикларини курсатувчи жыл-жас (ш), билек-бес (ш) синга-ри сузлар сакланиб колган. Хозирги коракалпок тилида хам факат мана шу икки сузда л-с ундошларининг алмашиниб, морфонема вазифасида кулланилиши кузга ташланади.

С-Ш морфонемаси. Бу икки ундошнинг адмашиниши, биринчидан, уларнинг тарихий пайдо булиши билан боглик. Хозирги коракалпок тилида ч аффрикат ундоши уз катламга оид сузларда кулланилмайди. У факат рус тнлидан ва у оркали бошка тиллардан узлашган сузларда ишлапшади. Туркий тилда ч аффрикат ундоши булиб, у турли узгаришларга учраган. У баъзи хозирги туркий тилларда баркарор, баъзи тилларда эса ш ундошига, баъзи тилларда с ундошига,

' Малов С.Е. Заметки о каракалпакском языке. - Нукус: Карак&тпакстан. 1966. С.25.

2 Хамидов X. Каракалпак тили тарийхынын очерклери, - Некие: Каракалпахстан. 1974. Б. 100.

шунингдек, т ундошига мослигини кузатиш мумкия. Эски туркий тилда с ун-доши сузнинг барча позицияларида ишлатилган. Бирок, тарихий ривожланиш натижасида суз бошидаги с ундоши ш ундошига айланган. Масалан, коракалпок тилида шаш сузи эски туркий тилда, уйгур, турк, крим татар, туркман тилида -саш. Айрим тилларда с ундошининг т ундоши билан алмашиниши учрайди: татар тилида сыч^ан, киргиз тилида чычцан, азербайжан, туркман тилларида сычам, коракатпок, козок тилларида тышкан.

Хозирги коракалпок тилида самал-шамал, салы-шалы, бес-беш ва бошка сузлардаги с билан ш фонемаларининг морфонема вазифасида ишлатилиши уларнинг хали пайдо булиш даврларида тулик фонема даражасига кутарилмаганлигидан далолат беради. Иккинчидан, коракалпок тилида с ундоши билан ш ундоши морфемапар чегарасида морфонема вазифасида кулланилиши фонетик таъсир асосида юзага келган: басшы-баишы, цосшы-цошшы, шагиса-шашша ва бошкалар. Морфонемалар чегарасида с ундошининг ш ундоши билан алмашиши acocan с билан ш ундошларининг дистрибуциясига бопгакдир. Коракалпок тилида с билан ш ёки ш билан с ундошлари жуфтлашиб ишлатил-майди.

Ж-Й морфонемаси. Бу икки ундошнинг якинлиги туркийшуносликда В.В.Радловдан бошлаб урганилган ва у хакдатуркийшунос олимлар турли муно-зарали фикрлар басн килганлар.

Хозирги коракалпок тилида суз бошида учрайдиган ж билан й фонемаси-нинг алмашиши жагры-йацшы (айтилиши), ажырат-айыр, аждар%а-айдарз;а, жарым-йарым каби сузларда учрайди. С.Е.Матов «... ж билан й ундошларининг алмашишини коракалпок тилига у ёки бу тилларнинг таьсири натижасида эмас, балки кадимдан коракалпок тилининг табиатида мавжуд булган конгломератив Х0диса»,'-дсб эътироф этади.

Д-Ж морфонемаси. Бу икки ундошнинг алмашиши бадырай-бажырай, до-малац-жумалац, дастьщ (а.д.) - жастык, (к д.) сингари баъзи сузларда учрайди. Уларнинг морфонема вазифасида кулланилиши кисман учрайди. Биз туплаган мисоллар икки ундош фонеманинг бири кадимги туркий тилда мавжуд булган, иккинчиси кейинчалик пайдо булганлигини уларнинг морфонема вазифасида кулланилиши купгина сузларда учрашини курсатади. Д ундоши хам, ж ундоши хам кейин пайдо булган ундошлар каторига киради.

Ц-У морфонемаси. Ац-ау, квцип-кеуил, селе^-селеу, аццау-ауан ва бошкалар юкорида келтирилган морфонематарга мисол булади. Хозирги коракалпок тилида сузнинг охири н ундоши билан тугаб, унга щ, к, г, г ундошларидан бошланган кушимча кушилгач н ундоши // ундошига айланади.

Мазкур бобнинг тургинчи булими «Метатеза о р кал и хосил булган морфонема колиплари» деб номланади.

Бу буяимда коракалпок тилида метатезанинг куйидаги турлари мавжуд эканлиги айтилади: 1) н-л ундошларининг урин алмашиниши: нэлет-лэнет, цыйналыу-^ыйланыу, айнал-айлан ва бошкалар. Мисоллардан куриниб турибди-ки, н билан л ундошларининг урин алмашиниши сузнинг икки позициясида - суз бошида ва суз уртасида руй берган; 2)у\-.\y ундошлар каторининг алмашиниши:

1 Малов С.Е. Заметки о каракалпакском языке. - Нукус: Каракалпакстан. 1966. С.26.

ау^ал-щуал; 3) кп!цп - пк/щ ундошлар каторининг урин алмашиниши: вкпе-опке, цацпан-цапкрн, сепкил-секпил, эпке-экпе ва бошкалар; 4) бг-гб ундошлар каторининг алмашиниши: себгир-сегбир; 5) мг-нб ундошлар каторининг 5;рин алмашиниши: жамшр-жацбыр, тамга-тацба ва бошкалар; 6) пр-рп ундошлар каторининг алмашиниши: жапрац-жарпац, топрещ-торпщ ва бошкалар; 7) ил-ли унли+ундош товушлар каторининг алмашиниши: сутилмек-сутлимек; 8) рй -йр ундошлар каторининг урин алмашиниши: дэрйа (ёзшиши дэрья) -дэйра; 9) ир - рд ундошлар каторининг алмашиниши: уйрек - ордек (диалект); 10) Сщ - цй ундошлар каторининг урин алмашиниши: мыйцы-мьщый (диалект); 11) с - ц ун-дошларининг урин алмашиниши тосцын - тоцсын; 12) у-ц унли ва ундош то-вушларининг урин алмашиниши: уцса-^уса\ 13) м-ж ундошларининг урин алмашиниши: мыжырьирюу-жьтырык^ау; 14) т-п ундошларининг урин алмашиниши: тыпырлау-пытырлау; 15) т-с ундошларининг алмашиниши: тысырлау-сытырлау ва бошкалар.

Метатеза ходисаси асосан сузни талаффуз килиш кулайлигига, осонлигига боглик холда юзага келиши билан бирга, баъзилари сузларнинг семантик диф-ференциацияси ва ундошларнинг ривожланиш тарихи (жамгыр-жацбыр, тамга-тацба), ёзув ва нутк орасидаги фаркларга (надан-ладан, цыйналыу-цыйланыу), диатектал хусусиятларига (мыйцы-мыцый, уйрек-ордек), ундошлар-нинг дистрибуциясига (топрац-торпанжапрац-жарпац) хам боглик эканлиги тадкикотда асосланилган.

Учинчи боб - «Суз туркумларида морфонологик ходисалар». Бу боб ол-ти булимдан иборат. Биринчи булимда отларда ва олмошларда учрайдиган морфонологик ходисалар урганилди. Унда отларнинг аффиксация, композиция усуллари билан ясатишида, отларнинг ва олмошларнинг турланишида учрайдиган товуш узгаришлари морфонологик ходисалар сифатида тахлил этилган. Аффиксация усули билан ясама отлар хосил килинганда баъзи морфсмаларда унли ски ундош фонеманинг тушиб колиши ва унинг ноль фонема билан алмашиниши учрайди. Масалан, тара+ац~тар^ ац, г}ре^ек~гур+ек, кейи+ ис=кей+ис ва бошкалар. Бунда а - 0, е - 0, и - 0 морфонемалари пайдо булади.

Коракалпок тилида баъзи отларнинг ясалишида узак морфеманинг унли ёки ундош фонема билан тугаши асос булмайди. Масатан, буйыр+ыц=буйрьщ, жыйыр-I ьщ-жыйрыц ва бошкалар.

Композиция усули билан ясалган кушма отларда хам морфемалар чегараси-да унли фонемалар катор келиб колганда, уларнинг олдингиси гушиб колади: торы+ат = торат, хожа+ели — Хожели, аума'гесер - эумесер, мои-ны+щ^Мойнац ва бошкалар.

Коракаппок тилила отларнинг яСалишида фонемаларнинг тушиб колиши билан бирга ннтерфонеманинг пайдо буииш холати хам учрайди. Масалан, коракатпок тилида агайин сузи ага ва ини сузларишшг бирикувидан ясапган. Морфемалар чегарасидаги й фонемаси икки морфоиемани туташтирувчи товуш вазифасини бажариб турибди. Унинг пайдо булишига морфематар чегарасида унли фонемаларнинг катор келиши сабаб булган.

Баъзи отларга эгалик кутнимчатари кушилган холатда узак морфеманинг иккинчи бугинидаги киска унлилар тушиб колиб, и - 0, ы - 0 морфонемалари вужудга келади. Масатан: мурын+ы^мурны, царын+ ы=царны, бврик-борки ва

бошкапар. В.А.Богородицкий унинг тушиб колиш сабабини ургуга боглик,1- деб хисоблайди. В.А.Богородицкийнинг бу фикри ксйинги тадкикотчилар томони-дан маъкулланиб, козирги пайтда туркий тилларнинг грамматикаларида илгари сурилган. Л.А.Старостов эса туркий тиллардаги эгалик кушимчалари кушилган холатда киска унлиларнинг тушиб колишини нутк тезлиги билан боглайди.1 Шу уринда нима учун мурын+ы-мурны, царын+ы=царны сузларида иккинчи бугиндаги ы тушиб колади? Лекин келин+и=келини, жулын \ ы=жупыны деган сузларда киска унли тушиб колмайди? - деган савол тугилиши табиий.

Коракалпок тилида баъзи отларга эгатик кушимчаси кушилганда унли фо-нсмалар тушиб колишини хар томонлама урганиб, улар очик бугинларнинг катор келишига, нутк тезлигига боглик равишда тушиб колган, деган хулосага келинади. Чунки, уларнинг тушиб колиши ургуга боглик эмас.

Коракалпок тилида мен, сен олмошларига эгалик кушимчаси кушилганда отларнинг келишиклар билан турланиши каби морфемалар чегарасида геминант ундош пайдо булмайди, уларнинг биттаси тушиб, и - 0 морфонемаси пайдо булади. Бундай узгариш келишик кушимчалари тарихи билан боглик холда юза-га кслади. Кадимги туркий ёзма ёдгорликлар тилида караткич кслишигининг =ыг//=иг, нъщ//=ниц кушимчалари булган. Хрзирги озорбайжон, туркман, турк ва чуваш тилларида караткич келишигининг -ыц варианти ундош билан тугаган сузларга, унли билан тугаган сузларга -ныц варианти кушилади. Бошка туркий тилларда -ыц варианти отларга богланмайди, узакнинг сунгги товушига караб -ныц, -дыц, -тыц варианти алмашиниб кулланилади. Кишилик олмошларида эгалик кушимчасининг унлидан бошланадиган вариантининг кушилиши сакланиб колган. Хозирги коракалпок тилидаги мен, сен олмошларининг келишик кушимчаси билан кушилишидаги фарк мана шу сабабларга боглик холда келиб чиккан. Мен, сен олмошларинииг куплик тури виз, сиз олмошларига хам келишик кушимчасининг -иц варианти кушилади. М.Томанов Урхун-Энасой ёзма ёд-горликлари тилида келишик кушимчалари ишлатилиши хакида: « ... отга -нын турида кушилса, олмошга -ыц турида кушилади. Туркий тилларнинг кадимги даврларида олмошлар билан отларнинг келишик кушимчалари билан турлаии-шида фарклар кузатилади»,2 -деб ёзади.

Коракалпок тилидаги ол, бул, сол курсатиш олмошларига келишик кушимчалари кушилганда икки хил узгариш кузатилади: биринчидан, караткич, жуналиш, тушум келишик кушимчалари кушилганда узак охиридаги л фонемаси тушиб колиб, л - 0 морфонемаси пайдо булади. Иккинчидан, чикиш, урин-пайт келишиги кушимчалари кушилганда н фонемаси пайдо булиб, 0 - н морфонемаси вужудга кслади. Ол, бул, сол олмошларида л - 0 морфонемасининг хосил булиши бу олмошларнинг этимологияси билан богли* Купчилик туркийшунос-лар фикрича, туркий тиллардаги курсатиш олмошлари дастлаб уч создан - у, бу, шу дан иборат булган, бошка формалар шу суз оркали рнвожланган. Ол, бул, сол олмошлари келишикларда о, бу, со (шу) формасига эга булишини уларнинг даст-лабки этимологик формасини сакдашидан, - деб тушунмок керак. Бу олмошлар-

' Богородицхий В. А. Введение в тюркско-татарского яыкознание. —Казань. 1922.С.49.

1 Старосгов Л.Н. Об ударений в турецком языке. // Ж. Труды военного института иностранных языков. — М.: 1953.№2.С.116.

2 Томанов М, Казак тиишч тарихи грамматккасы. — Алма-Ата: Мсктегг 1941. Б. 150.

га эгаликнинг малхум шакллари, шунингдек, баъзи суз ясовчи аффикслар кушилган холатда хам улар узларшшнг дастлабки формасици сакдайди: ол + ныки = оныки, бул + ныки = буныки, сол + ныки, ол + лай = олай, бул + лай = бу-лай, сол + пай = солай ва бошкалар. Бунда куйидаги л фонемаси тушиб колиб, л -0 морфонемасини юзага келтиради.

Бу олмошлар келишикларда турланганда и фонемаси пайдо булади. Маса-лан, оннан, бунда, сонда ва бошкалар. Бунда л -н морфонемаси пайдо булмайди. Вошка келишик кушимчалари кушилганда, л фонемаси тушиб колади ва бирин-чи очик бугинни мустахкамлаш зарурати натижасида морфемапар чегарасида н фонемаси интер фонема вазифасида кулланилади. Н фонемаси мана шу курсатиш олмошларининг келишикларда турланишида шунингдек, ол, бул, сол, усы олмошларига баъзи суз ясовчи аффиксларнинг кушилишида пайдо булади: усы+да-усында, усы+нан = усыннан, сол+ша = сониш, бул t- дай = бундай, сол + шама сотиама ва бошкадар.

Иккинчи булимда сифатларда учрайдиган морфонологик ходисалар тахлил килинади.

Коракатпок тилида =ый//=ий аффикси араб тилидан узлашган булиб, у оркати араб тнлининг грамматик конунлари асосида сифатлар хосил килинади. У оркали мэденият, эдебият сузларидан сифатлар ясалганда ият - 0 морфонемаси пайдо булади: мэденият+ый~мэдсний, эдебият t ий = эдебий.

Кораталпок тилида баъзи ясама сифатларнинг хосил булишида интер фо-немаларнинг пайдо булиши учрайди. Масатан, фдамдалы (жер), бурандалы (кран), цыдырымпаз (адам) ясама сифатларда 0-м, 0-ьш морфонемалари вужуд-га келади. Уларда интерфонемалар пайдо булишининг асосий сабаби аффиксал морфемазарнинг кандай узак морфемадан ясама сифат хосил килишига боглик. Коракалпок тилида =лы//=ли, -паз аффикслари от сузлардан сифат ясовчи аффикслар саналади. Юкоридаги мисолларда улар феъллардан сифат хосил киляпти.

Суз туркумларининг узига хос суз ясовчи аффиксат морфемалари булиши маълум. Аммо баъзи аффиксал морфемалар факат отлардан эмас, феъллардан хам маълум бир суз туркумини ясаши мумкин. У холатда уларнинг суз ясаш маъноларида фарк булмайди, баъзан уларнинг тузилишида товуш фарклари пайдо булиши мумкин. Бундай холатда коракалпок тилида интерфонема пайдо булади. Узакнинг кандай суз туркумига тегишли булиши ва унга кушиладиган аффикснинг кандай суз туркумига таачлукли эканлиги фонемалар алмашиниши-Ш1 келтириб чикаради.

Коракалпок тилида =лы//~ли, -паз аффикслари фсълдап бошка мусгакил суз туркумларидан ва от сифат ясаганда морфемалар курилишида узгариш булмайди: керекли, ацыллы, илимпаз, аспаз ва бошкалар. Феъллардан бу аффикслар оркали сифат ясаз ганда улар курилишида интерфонемачар вужудга келади. Коракатпок тилида жагымлы, унамлы, уйлесгшли, жецхтпаз ясама сифат-ларида0-ым, 0-м, 0-им морфонематарининг пайдо булиши асоснинг фъел суз туркуми булиши билан боглик-

Бундан бошка сифат ясовчи -ыццы/Мицки аффикслари хам шундай холатларга боглик холда кушимча сифат белгиларига эга булган. Бу аффикснинг =цы//=ки киеми фаол равишда отлардан сифатлар ясайди: туски, азаигы, ертен-

ги ва бошкалар. Фсъллардан сифат ясалиши унумли эмас, улар ясалишида ора-ликда интерфонемалар пайдо булади: тусицки, котерицки, басыццы ва бошкалар.

Коракалпок тилида =шы//=ши аффикси от ясовчи унумли аффикс. Бу аффикс ёрдамида баъзан сифаг хам ясалади. Масалан, алдаишы (дунья). Бунда ясама сифат косил килишнишида феьл асос булган. Бунда 0-м морфонемаси косил килинади. Унинг пайдо булиши ясама сифат асоси ва суз ясовчи (форманта) бошка суз туркумларига хос булишига боглик холда юзага келган.

Коракалпок тилидаги сифат даражаларининг хосил килинишида алохида морфонологии ходисалар юзага келади. Сары сифатига киёсий даража кушимчаси гыш, гьшт аффикслари кушилганда узак охиридаги киска унли ту-шиб колиб, я-0 морфонемаси пайдо булади: сары+гыш-саргыш, сары+гылт = саргыгт. 1\ызыл сифатига бу аффикслар кушилганда узакдаги ыл фонемалар (катори) тушиб колади, ыл-0 морфонемаси пайдо булади: цызыл+гыш= цызгыш, цызыл+ гылт - цызгылт. Буларда морфонемаларнинг пайдо булиши сары ва цызыл сифатларининг дастлабки узаги сарыг булишига, к,ычыл сифатининг узаги цыз булиши билан боглик. Даража аффикси кушилганда сары сифатининг ик-кинчи бугинидаги ы унлиси икки жарангли ундошлар орасида редукцияга учра-ган, кызыл сифатига бу аффикс кушилганда узининг дастлабки формасини саклаган.

Коракатпок тилида сифатнинг ортгирма даражаси интенсив усул билан ясалган ва алохида узгаришлар пайдо булган. Д.Л.Салихова татар тилидаги сифат орттирма даражасининг интенсив усул билан ясалишига тухтаб, бу хакда «Бундай холатда иккинчи компонент унинг кискарган варианти сифатида кузга ташланади. Бундай узгаришлар асоснинг кискариши дейишга имкон беради. Ун-да биринчи компонентнинг кискариши оркали морфонеманинг алохида колипи хосил килинади. ... фонемалар комллекси билан (ноль) фонема эмас, п фонемаси билан фонемалар комплекси алмашади»,1 - деб ёзади. Л.А.Абдуазизов эса « ... п фонемаси сифатнинг орттирма даражасини ясашда фаол морфонологик альтер-нацияга учрайди. Бирок бу уринда сифатнинг редукцияга учраши хакидаги фикр нотугри. Балки, бу татар тилига хос хусусият булиши мумкин»,2 -дейди.

Коракалпок тилида сифатнинг интенсив формасида п фонемаси морфоне-малар тузишга катнашади. Уларнинг куйидаги турлари учрайди:

1. ра - п: цап - цара; 2. ры - п: сап - сары; 3. зыл - п: цып-цызыл; 4. ман - п: жап - ж'аман; 5. миз - п: сеп - семиз; 6. рангы - п: цап - царангы; 7. сын - п: жап - жасыл ва бошкалар.

Коракалпок тилида баъзи сифатлар интенсив формаларшшнг ясалишига м фонемаси хам катнашади: шым - шытырыц, цым - цууыт ва бошкалар. Бунда тырыц - м, уыт - м морфонемалари хосил буляпти.

Бу бобнинг учинчи булими сонлардаги морфонологик ходисаларни урганишга багишланган. Коракалпок тилида еки, алты, жети сонлари унли фонемалар билан тугайди. Уларга таргиб сон ясовчи =ыншы//=инши, жамловчи сон ясовчи =ау//=еу аффикслари кушилганда узак охиридаги киска унли тушиб

1 С&чихова ДА. Об одном морфонологическом явлении в татарском языке. // Ж Советская тюрколо!ия. 1986. №5. С.59.

2 Абдуазизон А.А.Узбек тили фонологияси ва морфонологияси. - Тошкенг: Укигувчи. 1992.Б. 1Э8.

колиб, и -0, ы-0 морфоиемалари пайдо булади: еки-1 инши -екинши, еки i еу = екеу, алты+ ыншы = алтыншы, алты + ау = алтау, жети+ инши = жетинши, жети + еу ■-= жетеу.

Коракалпок тилидаги еки, жети, тогыз, отыз, елиу сонларида геминат уп-дошларнинг пайдо булиши учрайди: Кэллибек, Каракум екки иниси (Эжинияз). Отыз жети, отыз сэккиз (Бердак). Кслди енди отыз тоццыз, Ханньщ тоццыз ха-нымы («Едиге»), Сенин бахац екки (Ш.Сейтов).

Буларда 0-к, 0-ц, 0-л морфоиемалари хосил булган. А.Бекбергенов улар-даги бундай узгаришларни эски узбек, хозирги узбек ва туркман тилларипинг таъеири сифатида курсатади.1 Соиларда геминат ундошлар гапирувчипинг (ёзувчининг) тингловчига (укувчига) айтмокчи булган фикрини аник, таъсирли етказиб бериши учун психологик хиссиётига боглик шаклланган морфонологик ходиса.

Туртинчи булимда равишларда учрайдиган морфонологик ходисатар тахдил килинади. Коракалпок тилида ары ва бери равишларига киёсий даража-нинг кушимчалари кушилганда икки турли узгаришни кузатиш мумкин. Бирин-чидан, ары * рац = арырац, бери + рек = берирек, Иккинчидан, улар аррагырац ва беррегирек шаклида хам учрайди. Бунда 0- ра?// -рея морфонемаси пайдо булади. Кадимги туркий тилда =ра!/=ре келишик формаси булган. Ары ва бери сузларидаги ры//-ри хам кадимги келишик формаси бул и б хисобланади. Булар морфологик жараёнлар натижасида бир сузга кетма-кет кушилган. Кейин =ры//~рн узакка мослашгаи. Ра//=ре аффиксал морфемаларининг киёсий да-ража кушимчалари олдида баъзан кулланилиши, баъзан кулланмаслиги улар-нинг эволюцион ривожланишидан келиб чиккан. Уларнинг суз маъносига мах-сус таъеири булмаганлиги сабабли баъзан туширилиб, баъзан кушилиб айтила-ди. Улар кушилганда киёсий маъно бир оз кучайтирилади.

Коракашок тилида тарихан бирикиб, хозир бир суз холига келиб колган бугин, быйыл, кундиз сузларида куйидагича узгаришлар булган. Бугин сузи бул ва кун олмоши билан отнинг бирикишидан ясатиб, унда тарихий сабабларга боглик л -0 морфонемаси пайдо булган булса, фонетик сабабларга боглик холда к - г морфонемаси юзага келган. Быйыл сузи бул ва жыл сузларидан ясалган, тарихий сабабларга кура уларнинг бирикишидан у - ы морфоиемалари пайдо булган. Кундиз сузи кун ва жуз сузларининг бирикишидан ясалиб, унда ж - д морфонемаси юзага келган.

Учинчи бобнинг бешинчи булимида феъллардаги морфонологик ходисадар урганилган. Хозирги коракатпок тилидаги бир ёпик ва туйик бугинли л фонема-си билан тугаган феълларга бир катор форма хосил килувчи аффикслар кушилганда, узак охиридаги л фокемасининг тушиб колиб л -0 морфонемаси-нинг юзага келиши огзаки сузлашув тилига хос булган морфонологик ходисадир: салма - сама, келме - кеме, болса - боса, caica - caca, болта - боган, келген - кеген, цалып-цап, кеяип- кеп, келгиз- кегиз, болгыз-богыз вабошкалар.

Э.В.Севортян угиз тилларини кипчок тилларига киёслаб л фонемасшшнг тушиб колиши нисбатан угиз тилларида кам учрашини кайд килади.1

1 Бекбергенов А. Каракалпак тилиндеги санлыклар. - Некие: Каракатпакстан, 1976, Б.29.

1 Ссвортян Э.В. Выпадение согласных в южных тюркских ччьгках. // Сб. Исследования по сравнительной 1-раччатике тюркских языков I. Фонетика. - М,: АН СССР. ■5.С.290.

М.И.Трофимов л фонемаси ва бошка ундошларнннг тушиб колиш сабабларини аниклашга харакат эллин. Унинг фикрича, бу ходиса биринчидан, жоили сузлашув тили билан адабий тилнинг орфоэпик меъёрларига, иккинчидан, нутк ва имлога боглик." Виз бу фикрни туда маъкуллаймиз. Коракалпок тилидаги феълларда л фонемасининг тушиб колиб, л - 0 морфонемасининг иайдо булиши суз маъносш а таъсир этмаган холда юз беради. Бирок у ёзувда хисобга олин-майди. Баъзи феълларда унинг тушиб колиши сузнинг маъносига таъсир этса л фонемаси туширилмайди. Масалан, солган, жулып, толгыз ва бошка сузларда л фонемасини тушириш мумкин эмас.

Коракалгюк тилида келаси замон давом феълини ясовчи кушма аффикс си-фатида курсатилиб келинаётган =ыц^ыра//~ицкире1 =ымсыра//=имсире аффикс-лари таркибидаги =ыц'/^--иц, =ым//=ии кисмлари узак билан аффикс морфемани тугаштириш учун хизмаг килади. =К,ыра//-кире, ~сыра//=сире отларга ва такдидий сузларга кушилиб, келаси замон давом феълни ясайди: гуркире, кулимсире, цансыра, влимсире ва бошкалар. Феълларга кушилганда эса улар орасида туташтирувчи =ыц//=иц, =ым//=им кисмлари пайдо булади: барыццыра, басыццыра, жыламсыра ва бошкалар. Демак, бунда 0-ым//-им, 0-ыц//~щ морфемалари юзага келади.

Учинчи бобнинг олтинчи булимида кумакчи сузлардаги морфонологик ходисалар баён килинади. Коракалпок тилидаги кумакчи м-б-п морфонемаси бош келишикни бошкариб келадиган менен-бенен-пенен кумакчиларида учрай-ди. Уларнинг алмашиши узлари бошкариб келган ог охиридаги ундош товуш-нинг жарангли-жарангсизлигига боглик булади:

Коракалпок тилида жуналиш келишигидаги сузларни бошкариб келган дейин кумакчиси шейин вариантига хдм эга. Бирок уларда д-ш ундошларининг бир-бири билан алмашиниб ишлатилишида мутлок конуният мавжуд эмас. Уларнинг алмашиши тилнинг тарихий ривожланиши давомида пайдо булган. Бу кумакчилар хозирги коракалпок тилида синоним сифатида кулланилаверади: кешке дейин-кешке шекем, азанга дейин - азанга шекем ва бошкалар. Коракалпок тилида унли товушлар билан тугаган сузларгагина бнрнккан холда эргашиб, уларни бошкариб келади.

Хозирги коракалпок тилида чикиш келишигидаги сузларни бошкариб келадиган горе кумакчисининг огзаки сузлашув тилида коре варианта хач бор. Уларда г-к морфонемаси пайдо булади. Горе варианта охири ундош, жарангли ва сонор ундошларга, коре варианта охири жарангсиз ундош билан тугаган сузларгагина кушилиб, уларни бошкариб келади.

Бириктирувчи богловчи хиеобланган -да//=де, -та//-тс сузларида д-т, а-е морфонемалари учрайди. Улардаги жарангли ва жарангсиз ундошларнннг алмашиши кушилиб келган сузларнинг охирги бугинидаги унлининг каттик ски юмшоклигига боглик булади. Масалан, дярья да, кол де, болдъщ та цойдыц, Минин те отырды ва бошкалар.

Айирув юкламанари ичида гана юкламаси гене вариантига хам эга. Бирок гене варианта адабий тилда самарасиз кулланилади. Унинг кулланилиши баъзи асарлар тилида учрайди. Масалан:

2 Трофимов М.И. Фонетические процессы в слоге современного уйгурского языка - Алма-Ата: Наука. 1978 С. 52.

Каракалпаклар биргене жерде,

Бул дэстурин бийкар кылган (И.Юсупов).

Гана ва гене юкдамапарида г-г ундошинипг алмашиниши уларнинг узлари кушилиб келган сузларнинг кандай ундош билан тугаганига эмас, балки унинг охирги бугинига боглик.

Инкор юкламалари каторига кирувчи жоц-жац юкламаларида о-а морфонемалари учрайди. Уларнинг алмашиниши юкламаларнинг грамматик маънола-рига боглик булади. Жох, сузида инкор маъноси кучли, жац сузида унга нисба-тан инкор маъноси анча буш. Масалан, Жок;, олай ислеме. Киёсланг: Жак;, олай деме.

Коракалпок тилида =шы//=ш, -=саца//=сецо каби юкламаларда ы-и, а-е, ао морфонемалари хосил булади: келши, барсацшы, келсецо, барсаца ва бошкалар.

Хиссий маьно ифодаловчи юкпамалар каторига кирувчи - ай//-~эй, -а/-э , =мыш//=миш, =мыс//--мис сузларида а-э, ы-и морфонемалари кузатилади. Улар бу юкламалар кушилиб келган суз бугинидаги ундош товушнинг каттик Ски юмшоклигига боглик холда кушилади. =Мыш//-миш, ~мыс//=мис юкламаларида ш-с морфонемалари грамматик маънога боглик холда юзага келган. - Мыш/А миш юкламаларида гумон маъноси, --мыс//- мне юкламаларида эса камситиш маъноси кучли булади. Масалан, Айдос еле ханлык алармыш (Т.Кайыпбергенов). Бэрин куртып енди шайыр боладымыс (К.Султанов).

Илмий ишнинг якуний KftcMuda тадкикотдан олинган хулоса ва тавсиялар берилади.

Морфонология тилшуносликнинг энг ёш сохаси булиб, у морфемаларнинг товуш тузилиши ва морфематар бирикувида руй берадиган фонемалар атмаши-ниши хакидаги фандир. Фонемалар алмашиниши - морфонологияда асосий ма-сала. Морфематарда фонемачар алмашиниши бугишшнг турига, фонемалар этимологияси ва тарихий ривожланишига, ёзув ва сузлашув орасидаги фаркга, узак морфематарга кушиладиган аффиксал морфемаларнинг хусусиятларига боглик содир булади. Бир морфема таркибида ва морфемалар бирикувида алма-шинишадиган фонемалар морфонемаларни ташкил килади. Морфонема - формал тил бирлигидир.

Коракалпок тилида морфемаларнинг колииларини куйидагича курсатиш мумкин: 1) фонема-фонема; 2) 0-фонема; 3) фонема-0; 4) фонемалар комплекси-фонема; 5) фонемалар комплекси-0; 6) фонема-фонема-фонема; 7) фонема-фонема-фонема-фонема.

Унли фонемалар таркибида куйидаги фонемачар бир-бири билан алмаши-нишади: а-а (абзал-эбзел, альт бер-эпер), ы-и (тыйын-тийин, жыйырма-жигирма), у-у (убыр-шубыр-убир-шубир), а-е (адырай-едирей, газап-гэзеп), е-э (несип-нэсип), а-ы (жалт-жылт), о-у (домалац-думалац), о-а (торс-тарс, тот-тат), е-и (жеркениу-жийиркениу). Шунингдек, коракалпок тилида морфемалар бирикувида ы, и унли фонемаларининг 0 фонема билан алмашиниши учрайди: мурын+ы^мурны, ерин-ерпн ва б. Унли фонемаларнинг алмашиниши асосан уларнинг этимологияси ва тарихий ривожланиши билан боглик

Ундош фонемалар таркибида п-б-м (кетпен-кетбен-кетмен), п-б-у (тап-табады-тауады), ц/к-г/г-у-й (жац-жай, баула-байла, дигирман-дийирман), д-т

(дурыс-тууры), д-й (iQ/ды^-куйы), з-ü (свзле-сойле), л-ш/с (жыл-жас), с-ш (са-мал-шшал), ж-ü (ажырат-айыр), д-ж (домала^-жумала^л-у (ац-ау) фонема-лари бир-бири билан алмашинишади. Шунингдек, метатеза ходисаси натижаси-да ундошлар каторининг алмашиниши учрайди: у.^у (ау^ал-со;уал), кп/цп-пк/щ (вкпе-впке, цацпан-ьрщан), бг-гб (себгир-сегбир) ва б. Ундошлардан л фонема-сининг 0 фонема билан алмашиниши унумли учрайди: болган-боган, келген-кеген ва б.

Морфонология масалалари тилшуносликнинг куплаган сохалари билан алокадор. У acocan, тилнинг товуш тузилиши, морфологик курилиши, тил тари-хи, сузларкинг этимологияси ва халк шсвалари билан чамбарчас богликдир. Шунинг учун туркийшуносликда бу сохага кизнкиш ва уни илмий жихатдан тадкик килишга XX асрнинг 70-йилларидан бошлаб алохида диккат килина бошланди. Аммо коракалпок тилшунослигида мазкур сохага тегишли масалалар хозиргача махсус тадкиког объекти булган эмас. LLIy боис, мазкур тадкикот коракалпок тили морфонологиясини илмий нуктаи назардан урганишга багншланди.

Морфемаларнинг тоауш тузилиши морфонологиянинг фонологик асосини ташкил килади. К,оракаиюк тилида узак ва аффиксал морфемаларнинг тузилиши, бугин курилиши, шунингдек, узак морфемаларда геминат ундошларнинг пайдо булиши, ундошларнинг жуфтлашиб ишлатилиши уз хусусиятларига эга.

Сингармонизм нафакат фонетик, балки морфологик ходисадир. Шунинг на-тижасида сингармонизм морфонологик ходисадарнинг пайдо булишида етакчи роль уйнайди.

Коракалпок тилида суз туркумларида морфонологик ходисатар куплаб учрайди. Улар суз туркумларида хар хил йуллар билан пайдо булади. Уларни урганиш назарий ва амалий жихатдан катта ахамияг касб этади.

Тидкнкотнинг асосий мазмунн муаллифнинг куйидаги маколаларида ва баъзи асарларнда акс этган

Плмнн журналларда ва тупламларда нашр килинган маколалар:

1. К°ракадпок тилида айрим товушларнинг фонологик холати хакида. // Туркий тиллердин ез ара байланысы мэсслелери. Илмий маколатар тугтами. Нукус: КДУ. 1998.Б.44-48. (А.Даулетов билан хаммуаллифликда). (коракалпок тилида).

2. Коракалпок тили морфонологиясининг баъзи масаталари. //Ж. УзР ФА КБ Хабаршысы, Нукус, 1999, №4-5, Б. 116-117 (кораказпок тилида).

3. Бугин курилишидаги баъзи товуш узгаришлари хакида //Ж. УзР ФА КБ Хабаршысы, Нукус, 2000, №6-7, Б.103-104 (А.Даулетов билан хаммуаллифликда) (коракалпок тилида).

4. Каракалпак жэнс казак тшдер1 морфонологиясынын Keñ6ip мэселелерк -Fылымнын дангыл жолында. (Жас галымдардын гылымы макалалары). Алматы. 2000. Б.4-6.

5. Коракалпок тилида унли морфонемалар. //Ж. Эмиудэрья. Нукус. 2001. Л»1. Б. 106-108 (коракалпок тилида).

6. Дистрибуция согласных звуков каракалпакского языка. //Ж. УзР ФА КБ Хабаршысы. Нукус. 2001. №1-2. С. 113-115.

7. Коракалпок тилида ундош морфонемалар. //Ж. Эмиударья. Нукус. 2001. №3. Б. 108-109 (коракалпок тилида).

8. Коракалпок тилида баъзи унли фонемаларнинг тушиб колиши. //Ж.УзР ФА КБ Хабаршысы. Нукус. №4. Б.102-103 (коракалпок тилида).

9. Коракалпок тилида баъзи ундош фопемаларнинг тушиб колиши. //Ж. УзР ФА КБ Хабаршысы. Нукус. №5. Б.90-91 (коракалпок тилида).

10. Коракалпок тилида узак морфонемаларнинг фонологик тузилиши. // Эмиудорья. Нукус. 2001. №5-6. Б. 123-125 (коракалпок тилида).

11. К вопросу изучения морфонологии в тюркских языках. //Ж. УзР ФА КБ Хабаршысы. Нукус. 2001. №6. С.71-72.

12. К вопросу о минимальной фонологической единице в каракалпакском языке. - «Тухфа» (Профессор Хамид Неъматовнинг 60 йиллигига багишланади). Ташкент. 2001. Б.29-33. (А.Даулетов билан хаммуаллифликда).

13. Коракалпок тили суз ясалишида морфонологик ходисалар. - Узбекистан Республикаси мустакиллигининг 10 йиллиги ва Бердак номидаги КДУ нинг 25 йиллигига багишлаиган профсссор-укитувчиларнинг XXV республика илмий-назарий анжуманининг маколалар туплами. II том. Нукус. 2001. Б.98-99 (Д.Кубейсинова билан хаммуачлифликда) (коракалпок тилида).

14. Оагаца1рак \\'е Шгктеп <1111егтс1е 5ЬеИш1е Гопета1агуп яегеккзтезь //Ж. Тигкмеш51апс1а ¡Нт \\'е (еЬшка. Ashgaвat. 2001. №10. Б.20-23.(М.Ханматов билан хаммуаллифликда) (туркман тилида).

15. Коракатпок тилида геминантлар. //Ж. Узбек тили ва адабиёти. Тошкент." 2002. №3 Ь.60-62.

16. Каракалпак жэне казак "плдер1 морфонолошясынын кейб1р мэселе.терь //Ж.КазакТ1л1 мен одебиеп, Алматы. 2002. №3. Б.59-60.

17. Морфонологические явления в именах прилагательных каракалпакского языка //Ж. Актуальные проблемы современной науки. Москва. 2002. №5. С.103-104.

18. К0Ракалпок тилидаги фсълларда морфонологик ходисатар. - «Устаз» (Академик Абатбай Даулетовнинг 60 йиллигига багишланади). Нукус. 2002. Б.20-23 (коракалпок тилида).

19. Каракалпак тшнде геминат дауыссыздар. //Ж. Казак Т1Л1 мен эде(меп. -Алматы. 2003. №3. Б.И9-122.

20. Каракатпак тилинде синоним аффикс морфемалар. //Ж.Эмиудэрья. Нукус. 2003.№2. (Г.Баймуратова билан хаммуаллифликда).

21. Морфонология тарихидан маълумат. //Ж. УзР ФА КБ Хабаршысы. Нукус. 2004. № 1-2. С.120-123.

Алохида нашрлар

22. Коракалпок тилининг морфемикаси. Нукус. Каракалпакстан. 2001. 36 б: (коракалпок тилида).

23. Коракалпок тилшунослиги тарихи. Нукус. Билим. 2001. 76 б. (А.Даулетов билан хаммуаллифликда) (коракалпок тилида).

Кудайбергенов Мамбетксрим Сарсенбаевичнинг "Коракатнок тилида мор-фонологик ходисалар" мавзусида 10.02.06 -Туркий тиллар (коракалпок тили) мутахассислиги буйича филология фанлари доктори илмий даражасини олиш учун такдим этилган докторлик диссертациясининг

К и скача мазмуни

Калитли с^злар: морфонология, фонология, морфология, морфонема, мор-фемаларнинг фонологик тузилиши, узак морфемалар, аффиксал морфемалар, морфонема моделлари, геминация, бугин, морфема вариантлари, фонема вари-антлари, дистрибуция, фонсмалар дистрибуцияси, сингармонизм, метатеза, позиция, оппозиция, куш ундошлар, интерфонемалар, товуш тушиши, товуш ал-машиши, товуш орттирилишн.

Диссертация турки йшуносликда, шунингдек, коракалпок тилшунослигида мухим масалаларнинг бири - морфонологияни урганишга багишланган.

Морфонология - тилшуносликнинг энг ёш сохасидир. Туркий тиллар мор-фонологияси факат кейинги даврларда алохида фан сифатида урганила бошлади. Коракалпок тилшунослигида эса морфонология халигача махсус урганилмади.

Диссертация иши кириш, уч боб, хулоса ва фойдаланилган адабиётлар руйхатидан иборат. Тадкикот ишининг назарий асослари сифатида тилшунос-ликда кулга киритилган сунгги ютуклар, таникли олимлар И.Л.Бодуэн де Курте-нэ, Н.С.Трубецкой, С.К.Матов, Е.Д.Поливанов, Н.А.Баскаков, А.М.Шчербак, А.А.Рсформатский, В.В,Лопатин, В.Б.Касевич, Н.Е.Ильина, Е.С.Кубрякова, Ю.Г.Панкрац, А.Гуломов, АДожисв, Х-Неъмагов, Ф.Абдуллаев, А.Абдуазизов, А.Айгабилов, М.Джусупов, Т.Содиков, Р.Ненесова, Д.Носиров, Х-ХамиД°п, А.Даулетов, А.Жунисбеков ва бошкаларнинг илмий ишлари хизмат килди.

Ишнинг умумий тавсифида мавзунинг долзарблиги, максади ва вазифалари белгиланди, ишнинг илмий янгилиги, назарий ва амалий ахамияти курсатилди.

'Гадкикотнинг кириш кисмида морфонологиянинг тилшуносликдаги урни, морфонологик ходисаларнинг табиати, мохияти хакида фикр юритилади ва мор-фонологияга дойр илмий адабиётлар га шарх берилади.

Биринчи боб «Коракалпок тилида морфемаларнинг фонологик тузилиши» деб номланиб, унда морфемаларнинг товуш тузилиши ва бути курилиши, аффиксат моремаларнинг варинтлари, уидош товушларнинг дистрибуцияси, узак морфемаларда куш ундошлар, морфонологик ходисаларнинг пайдо булишида сингармонизмнинг урни ва ахамияти урганилди. Бу лисоний жараенлар морфонологиянинг фонологик асосини ташкил этади. Уларни урганмай туриб, унли ва ундош товушларнинг атмашишини аниклаш мумкин эмас.

Иккинчи боб «Коракалпок тили морфонсматари ва уларнинг колиплари» дсб номланиб, унда морфонемаларнинг пайдо булиш сабаблари Урганилди, асосли датиллар билан унли ва ундош морфонема колиплари аникланди. Бир морфема курилишида бир-бири билан алмашадиган фонсмалар морфонематар-ни ташкил кнлади. Морфонема-фонемадан юкори булган формат бирлик. Коракалпок тилида куйидаги унли фонсмалар бир-бири билан атмашади: а-з, ы-

и, у-у, а-е, е-э, а- ы, о-у, о-а, е-и, у- ы, ундош фонсмагар орасида эса rt-б-м, п-б-у, ц/к, г/г-у-й, д-т, д-й, з-й, л-с/ш, ж-й, д-ж, н-у алмашиши учрайди. Шунингдек, метатеза ходисаси оркали jiy-ÇK бг-гб, кп/цп-пк/пх; ва бошка фонемалар катори алмашади.

Коракалпок тилида морфонема колиплари куйидагича; Р фонема-фонема; 2) 0 -фонема; 3) фонема-&; 4) фонемлар цатори-фонема\ 5) фонемчар цатори-0; 6) фонема-фонема-фонема; 7) фонема-фонема-фонема-фонема.

Учинчи боб («Суз туркумларида морфонологик ходисалар») коракалпок тилида суз туркумларидаги морфонологик ходисаларнинг тахдилига багишланади. Унда мустакил суз туркумларининг аффиксация ва суз кушилиш усуллари билан ясапишида, от ва фьелларнинг суз узгартирувчи кушимчалар билан турланиши борасида, шунингдек, Ёрдамчи сузларнинг унли ва ундош фонемаларнинг атмашиши натижасида пайдо булган вариантлари морфонологик ходисалар сифатида урганилди.

Ишнинг хулоса кисмида олинган натижалар уз аксини топган. Унда морфонологик ходисаларшшг тил тарихи, этимология, суз ясалиши, асосан фонетика ва морфология билан тигиз боглик эканлиги курсатилди. Крракалпок тилида морфонологик ходисалар очик ва бпик бугинларнинг татаффузига, фонематар дистрибуциясига, аффиксач морфемаларнинг суз туркумларига кушилишининг узига хослигига, анологияга, фонемаларнинг этимологияси ва ривожланиш тарихига боглик булади.

Диссертация натижалари, биринчидаи, морфонологиянинг коракалпок тилшунослигининг алохида сохаси сифатида шакилланишига, иккинчидан, тур-кий тиллар морфонологиясининг янада ривожланиншга хизмат килади. Муал-лифнинг асосий хулосалари коракалпок ва бошка туркий тиллар фонетикаси ва морфологиясига боглик муаммоларини ечишда фойдаланиши мумкин.

РЕЗЮМЕ

диссертационной работы Кудайбергснова Мамбсткерима Сарсенбаевича "Морфонологические явления в каракалпакском языке" представленной на соискание ученой степени доктора филологических наук по специальности 10.02.06.- Тюркские языки (каракалпакский язык).

Ключевые слова: морфонология, фонология, морфология, морфонема, фонологическая структура морфем, корневые морфемы, аффиксальные морфемы, модели морфонем, геминация, слог, варианты морфем, оттенки фонем, дистриб-ция, дистрибуция фонем, сингорманизм, метатеза, позиция, оппозиция, двойные согласные, интерфонема, выпадение фонем, чередование фонем, наложение морфов, усечение производящей основы.

Диссертация посвящена одной из актуальных проблем в тюркологии, в частности, в каракалпакском языкознании изучению вопросов морфонологии.

Морфонология является молодым разделом лингвистики. Что касается тюркологии, го в ней морфонология совсем недавно стала выделяться как самостоятельная дисциплина. А в каракалпакском языкознании вопросы морфонологии до настоящего времени не были специального исследования.

Диссертация состоит из введения, трех глав, заключения и перечня использованной литературы. В процессе работы над комплексным исследованием избранной нами проблемы часто обращались к трудам ученых-лингвистов Бодуэн де Куртенэ, Н.С.Трубецкого, С.Е.Матова, Е.Д.Поливанова, Н.А.Баскакова, А.М.Щербака, А.А.Реформатского, В.В.Лопатина, В.В.Касевича, Н.Е.Ильиной, Е.С.Кубряковой, ЮГ.Панкраца, А.Гулямова, А.Ходжиева, Х.Неъматова, Ф.Абдулласва, А.Айгабылова, Т.Садыкова, Р.Непесовой, Д.Насырова, Х.Хамидова, А.Даулетова, АДжунисбекова, М.Джусупова и др., пользовались их высказываниями для подкрепления своих научных положении.

В общей характеристике работы обосновывается актуальность темы, определяются цель и задачи исследования, отмечаются новизна работы, её теоретическая и практическая значимость.

В введении рассматриваются вопросы природы и характера морфонологи-ческих явлении, места морфонологии в грамматической системе языка и её связи с другими разделами языкознания. Здесь же даётся обзор научной литературы, посвященной проблемам морфонологии в общем языкознании и тюркологии.

Первая глава "Фонологическая структура морфем в каракалпакском языке" посвящена изучению фонемного состава и слоговых структур морфем, вариантов аффиксальных морфем, дистрибуции согласных фонем, геминатов в корневых морфемах, значения и роли сингармонизма в возникновении морфонологи-ческих явлений в каракалпакском языке. Эти языковые явления составляют фонологическую основу морфонологии. Без изучения их невозможно определить чередования гласных и согласных фонем.

Во второй главе «Морфонемы каракалпакского языка и их модели» рассматриваются причины возникновения морфонем и определяются на конкретном языковом материале модели гласных и согласных морфонем. Чередующиеся фонемы в одних и тех же морфемах являются морфонемами. Морфонс-мы-это формальная единица языка, выше чем фонемы. В каракалпакском языке

чередуются следующие гласные фонемы: а-э, ы-и, у-у, а-е, е-э, а-ы, о-у, о-а, е-и, у-ы, а среди согласных фонем п-б-м, п-б-у, к/к, г/г-у-й, д-т, д-й, з-й, л-с/ш, ж-й, д-ж, н-у. А также путем метатезы чередуются комплекс согласных фонем: ух-ху, бг-гб, кп-кп-пк/пк и т. др.

Морфонемы каракалпакского языка имеют следующие модели: 1) фонема-фонема; 2) 0 -фонема; 3) фонема-0; 4) комплекс фонем-фонема; 5) комплекс фонем-0; 6) фонема-фонема-фонсма; 7) фонема-фонема-фонема-фонема.

Анализу морфонологических явлений в частях речи каракалпакского языка посвящена третья глава («Морфонологичеекие явления в частях речи»). Здесь изучаются морфонологичеекие явления при образовании знаменательных слов посредством аффиксации и словосложения, при словоизменении существительных и глаголов, а также варианты служебных слов, образованные чередованием гласных и согласных фонем.

В заключении обобщены основные результаты исследования. В нем выдвигается положение о том, что морфонологичеекие явления находится в тесном взаимодеиствии с историей языка, с этимологией слов, со словообразованием и, особенно, с фонетикой и морфологией. В каракалпакском языке морфонологичеекие явления появляются в основном от произносительного ритма открытых и закрытых слогов, а также от диезрубуции фонем, особенностей присоединения аффиксов к частям речи, апологии, с этимологией фонем и их исторических раз-витий, взаимодействий других языков на каракалпакский язык.

Результаты данного диссертационного исследования, во-первых, служат для того, чтобы морфонология CTaia как самостоятельный раздел каракалпакского языкознания, во - вторых, и для дальнейшего развития тюркской морфонологии. Сделанные выводы автора могуг быть использованы при изучении природы некоторых спорных вопросов, относящихся к звуковой системе и морфологическим строям тюркских языков, в частности каракалпакского языка.

Диссертационная работа сыграет большую роль и для создания учебников и учебных пособий по морфонологии каракалпакского языка, для усовершенствования орфографических норм каракалпакского языка, при разработке лекций и пракгических занятий специальных курсов по фонологии, морфологии, морфонологии и словообразовании.

Фактические материалы и служат для составления этимологческих, морфемных словарей каракалпакского языка.

Resume

of the dissertation by Mambetkarim S. Hudaybergenov "Morponological Phenomena in the Karakalpak language" presented for a degree of doctor of philology on the speciality 10.02.06. 'Turkic Languages (Karakalpak)."

The dissertation is dedicated to one of the urgent problems of Turkic philology, in particular to study of morphonology in the Karakalpak linguistics.

Morphonology is a comparatively new discipline of general linguistics. As for Turkic morphonology, it has recently becomc an independent branch, and in the Karakalpak linguistics this problem has not been studied yet.

Key words: morphonology, phonology, morphology, morphoneme, phonological structure of morphemes, root morphemes, affixal morphemes, patterns of morpho-nemes, gemination, syllable, allomorph (morpheme alternants), allophone (phonetic alternants), distribution, distribution of phonems, vowel harmony, metathesis, position, opposition, double consononts, interphoneme, caducous (phonemedrops), phonetic alternation, phoneme superposition, apocopa of derived stems.

The dissertation consists of Introduction, three chapters, conclusion and references. In process of complex study of the selected problem we often addressed the works of well-known linguists such as Boduene de Curtene, N.S.Trubetskoy, S.Malov, Ye.D.Polivanov, TM.A.Baskakov, A.I.Sherbak, A.A.Reformatskiy, V.V.Lopatin, V.B.Kasevich, N.IIyina, Ye.S.Kubryakova, Yu.G.Pankrats, A.Gulyamov, A.Khodjiev, ll.Nematov, F.Abdullaev, A.Abduazizov, A.Aygabilov, T.Sadykov, R.Nepesova, D.Nasirov, lI.Hamidov, A.Dawletov, A.Djunisbekov and others, used their theory to illustrate our scientific research.

In general characteristics of the work there is shown urgency of the theme, goals of the research, originality of the work and its theoretical and practical meaning.

The Introduction deals with the problems of nature and character of morpho-nological phenomena, place of morphology in the grammatical system of language and its connection with other aspccts of linguistics. Review of the scientific literature dedicated to problems of morphonology in general linguistics and Turkic philology is also offered here.

Chapter One, "Phonological Structure of Morphemes in the Karakalpak language" is dedicated to study of phonemic structure and morphemic word structures, affixational variants of morphemes, distribution of consonants, double consonants in root morphemes, the meaning and role of vowel harmony in the rise of morphonologi-cal phenomena in the Karakalpak language. These linguistic phenomena make phonological base of morphonology. Without study of them one can not determine interchange of vowel and consonant phonemes.

Chapter two, "Karakalpak morphonemes and their structural patterns" deals with different reasons of morphonemic occurence and determination of models of vowel and consonant morphonemes on the concrete language material. Phonemes interchanging in the same morphemes arc morphonemes. Morphonemes are formal units of the language, higher than phonemes. In the Karakalpak language there interchange the following vowel phonemes: a-o, w-ii, y-y, a-c, e- a, a-i>i, o-y, o-a, e-n, y-u, and consonant phonemes: n-6-M, n-G-y, K/K-r/r-y-H, .h-t, jj-it, 3-n, jt-c/ui, >K-ii, a-

H-y. And also by means of metathesis the complex of consonant phonemes interchange: yx-xy, 6r-ro, Kii/Kri-iiK/iiK etc.

Morphonemes of the Karakalpak language have the following models: 1) pho-neme-phoncme; 2) O-phoneme; 3) phoneme- O; 4) complex of phonemes-phoneme; 5) complex of phonemes- O; 6) phoneme-phoneme-phoneme; 7) phoneme-phonemephoneme-phoneme.

Chapter three, '"Morphonological phenomena in the parts of speech" is dedicated to analysis of morphonological phenomena in the parts of speech of the Karakalpak language. Morphonological phenomena in formation of notional words by means of affixation and word-building, in inflectional changes of nouns and verbs and also types of syntactic words formed by interchange of vowels and consonants are studied here.

In the conclusion the main results of the research are summarized. It suggests the theory that'morphonological phenomena are under close interaction with the history of language, etymology of words, word-derivation and particularly with phonctics and morphology. In the Karakalpak language morphonological phenomena are called basically by pronouncing rhythm of open and closcd syllables as well as by distribution of phonemes, peculiarirties of affixation of the parts of speech, analogy, etymology of phonemes and their historical development, influence of other languages on the Karakalpak language.

The main results of the investigation are following: first, morphonology would be as an independent branch, of language in Karakalpak Linguistics, secondly, the subsequent link of further development of Turkic morphemics. The conclusions drown by the author should he used in solving of some issues and problems relating to the sound systems, morphonological structures of Turkic languages, specifically of the Karakalpak language.

The present dissertation can be of assistance in compiling and preparation for different aids, textbooks on Karakalp?.1 rrPTp bono logy, perfei_ting of orthographical standards of the Karakalpak language, in working up lectures and practical classes for spccial courses on phonology, morphonology, morphology and wordformation. The facts can serve as a basis for compiling etymologic, morphemic dictionaries of the Karakalpak language.