автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.09
диссертация на тему: Народное творчество Булгарского периода

Текст диссертации на тему "Народное творчество Булгарского периода"

/ * / к/

АКАДЕМИЯ НАУК РЕСПУБЛИКИ ТАТАРСТАН ИНСТИТУТ ЯЗЫКА, ЛИТЕРАТУРЫ И ИСКУССТВ им. Г.ИБРАГИМОВА

На правах рукописи

Закирова Ильсеяр Гамиловна Народное творчество булгарского периода

Диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук

10.01.09.- Фольклористика

Научный руководитель: доктор филол. наук, проф. Ф. И. Урманчеев

Казань — 2000

ЭЧТЭЛЕК

КЕРЕШ...................................................................................

I BYAEK. РИВАЯТЬАвР ЬЭМ ЛЕГЕНДАЛАР.............

1.1. Генеалогик легендалар........................................

1.2. Болгар калалары Ь.эм авыллары турындагы риваятьлэр....................................................................

1.3. Идел буе болгарларынын, ислам дине кабул итулэре турындагы риваятьлэр heM дини эчтэлекле легендалары..............................................

1.4. Космогоник легендалар......................................

II BYAEK. ДАСТАННАР....................................................

II. 1. «Алпамыш» дастаны...........................................

II.2. «Тулэк» дастаны..................................................

III БУЛЕК. БЭЕТЛЭР ЬЭМ ТАРИХИ Ж.ЫРЛАР.......

III. 1. Бэетлэр.................................................................

III. 2. Тарихи Ьэм лирик ж,ырлар.............................

IV BYAEK. МЭКААБЛЭР ЬЭМ ТАББ1ШМАКЛАР. ..

IV. 1. Мекальлэр Ьэм ейтемнэр................................

IV.2. Табышмаклар......................................................

ЙОМГАК...............................................................................

БИБЛИОГРАФИЯ...............................................................

КЫСКАРТМАЛАР...............................................................

К Е Р Е Ш

Теманыц актуальлеге. > Фольклор бик борынгы

заманнардан бирле халык тарихына узенчэлекле юлдаш булып килэ Ьэм аньщ кабаланмас мэдэпи байлыгын тэшкил итэ.

Соцгы елларда иж,тимагый-сэяси Ьэм милли хэрэкэтлэрнец активлашуы hep халыкнын, узенец уткэне, милли тарихы Ьэм мэдэнияте белэн кызыксынуы кечэюгэ китерде. Милли тарихны яцача ейрэну ихтыяяды туды.

В.Я.Пропп, В.М.Жирмунский, А.Н.Кононов P.C. Липец, Р.Г. Кузеев Ъ.эм башка галимнэр фольклорный; халык тарихын ейрэнудэ меЬим чыганак булуын эйтэлэр (Пропп, 1976; Липец, 1983; Кузеев, 1974). Ьэр чорныц фольклоры халык тормышыньщ шул чордагы узенчэлеклэрен чагылдыра, бу халык турында кубрэк белергэ ярдэм итэ. Аларда халыкныц тормыш-кенкуреше, мэдэнияте, гореф-гадэтлэре турында мэгълуматлар, социаль-икътисади, сэяси карашлары сакланып калган.

Фольклорныц легенда-риваятьлэр, тарихи ж^1рлар Ьэм эпос кебек жанрлары тарихи вакыйгаларны ацларга, аларныц детальлэрен ачыкларга ярдэм итэ. Риваять-легендалар иж,тимагый ац h9M иж,тимагый идеологиянец чагылышы булып торалар. Ьэр халык узенец тарихи риваять-легендаларында бирелгэн информациягэ ышана, бу эсэрлэргэ бик ждгди heM хермэт белэн карый. Эпоска да менэсэбэт шундый ук: «Сейлэнгэннэр барысы дёг дерес, алар булган, эмма бик борынгы заманнарда, хэзерге вакытта мондый хэллэр булмый» (Пропп, 1976, 102).

Элеге эсэрлэр гасырлар буена халыкка тарих дэреслеге булып хезмэт иткэн. Легенда-риваятьлэрдэ денья яратылу, халыклар барлыкка килу, дус Ъэм дошман курше халыклар, зур сэяси

5

вакыйгалар, сугышлар Ьэм сугыш батырлары, тарихи шэхеслэр турында свйлэнелгэн.

Дерес, фольклорный, терле жанрларында чынбарлыкка менэсэбэт торле дэрэж,эдэ. Теп функциясе халыкньщ тарихи уткэнен яктырту булган риваять Иэм легендалар, дастаннар анын, этногенезын ейрэну Ьэм башка халыклар белэн этнокультура бэйлэнешлэрен ачыклау ©чен чынбарлыкка иц якын торган эсэрлэрдэн саналалар.

Бэетлэргэ килсэк, вакыйга эзеннэн ук иждт ителулэре белэн, алар ярымдокументаль эсэрлэр буларак ейрэнелугэ дэгъва кылалар.

Афористик жанрларда да халыкнын, этник тарихын ейрэну ечен куп материал табарга мемкин. Н. Исэнбэт узенец «Табышмаклар» ж^ентыгына язган суз башында татар халык табышмакларыныц борынгы заманнарда Идел-Кама буйларында яшэгэн халыкларныв, деньяга карашларын чагылдыруы турында яза (1970, 85). Мэкаль Ьэм эйтемнэр белэн дэ эш шулай ук тора.

Татар фольклористикасы гуманитар фэннэрнен, эИэмиятле Ьэм лдитди усешкэ ирешкэн юнэлешлэреннэн берсе. Эмма Болгар дэулэте тарихы Иэм аныц белэн бэйле мэсьэлэлэр шактый яхшы ейрэнелгэн булсалар да, бу чорнын, фольклорына багышланган хезмэтлэр бик аз, мэсьэлэ тиешле дэрэж,эдэ ейрэнелгэн дип эйтеп булмый.

Болгар дэулэтенэ, Ьэм гомумэн, татарларньщ тарихи уткэненэ, этнографиясенэ караган хезмэтлэрдэ каршылыклы фикерлэр очрый, объективлык ждтеп бетмэгэн очраклар да бар.

Болгар халкынын, татар халкы этносы Ьэм культурасы формалашудагы ролен билгелэудэ каршылыклы фикерлэр ишетелэ.

6

Бу рольне киметеп курсэтергэ яки бетенлэй юкка чыгарырга омтылу сизелэ.

Вакытлы матбутат битлэрендэ: "Болгарлар халык буларак XIII-XIV гасырларда юк ителгэн, алар татар халкы этногенезында бернинди роль уйнамаган", — дигэн фикерлэр дэ очрый.

Болгар-чуваш теориясе тарафдарлары болгарларныц чуваш халкы этногенезында меЬим роль уйнавын, хэзерге чуваш халкыныц Идел буе болгарларыныц теп варислары булуын исбатларга тырышалар (Ашмарин, 1902 Ьиб.).

Европа Ьэм рус тарихчылары арасында болгарлар славян яки фин-уторлар булганнар, димэк, аларныц варислары да хэзерге славян яки фин-утор халыклары дигэн караш очрый (Иловайский, 1881 Ь.б.).

Н.М. Карамзин, Д.Х. Френ, С.М. Шпилевский, Ш. Мэрждни Ъэм башкалар татар халкы этногенезында Идел буе болгарларыныц меЬим роль уйнавын курсэтэлэр. Татарларнын, тарихи тамырлары болгарларга барып тоташуын фэнни нигездэ исбатлыйлар (Шпилевский, 1877; Марджани, 1884).

Мэсьэлэнен, соцгы елларда катлауланып китуен истэ тотып, М.З. Зэкиев узенец «Терки-татар этногенезы» дигэн монографиясенец «Терки-татар этногенезында болгарлар Ьэм аларныц лингво-этник узенчэлеклэре» дигэн еченче булеген шушы катлаулы елкэгэ багышлый (1998, 32-397). Галим терле халыклардагы чыганаклардан файдаланып, проблеманыц бэхэсле якларын ейрэнеп, болгар-чуваш теориясенец нигезсез булуын фэнни нигездэ исбатлый.

Идел буе Болгар дэулэте тарихыныц монгол яуларына кадэрге чоры X гасыр башы-ХШ гасырныц беренче чирегенэ (1236 ел) кадэр булган вакыт аралыгында карала. Дэулэтнец теп

7

территориясе Кама аръягы, Иделнец суд ягында урнашкан була (Хузин, 1997, 39-47).

1Х-ХП гасырларда Идел буе Болгар дэулэте шул заманныц алдынгы дэулэтлэреннэн саналган, Европа Ьэм Азия чигендэ урнашкан Болгар, Русь, Византия, гарэп иллэре, теньяк халыклары белэн сэяси, икътисади Иэм мэдэни багланышларда торган.

Монгол яуларына кадэрге чор Болгар дэулэтенец Ьэрьяклап чэчэк ату кичергэн чоры. Ил икътисадынын, теп тармаклары: авыл хуж,алыгы, Ьэнэрчелек, сэудэ югары усешкэ ирешэ. Археологик материаллар Болгар шэЬэрлэрендэ металлургия, тимерчелек, чулмэк-керамика, кун, агач эшкэрту, пыяла ждтештеру, ювелир эйберлэр эшлэу буенча Ьенэрчелек усуен раслыйлар.

Илнец Идел белэн Кама елгалары кушылган ждрдэ урнашкан булуы сэудэ ©чен уцай шартлар тудыра, ул халыкара мэйданга чыга.

Болгар дэулэтендэ йвз алтмышлап шэЬэр булуы мэгълум. Аларнын, кубесе мэйданнары зур, яхшы ныгытылган, бай шэИэрлэр була (Хузин, 1997).

922 нче елда рэсми рэвештэ ислам дине кабул иткэннэн сон, Болгар дэулэтен Багдад Хэлифэте уз канаты астына ала. Идел буе болгарлары Хазар каганатына буйсынудан туктый. Дерес, ислам дине Болгарларга куп еллар элек утеп керэ. Хан, аныц якыннары 11эм халыкньщ бер елеше ислам динен тота. Яца дингэ кучу шактый тиз бара. Бу беренчедэн, феодал дэулэт яца дингэ кучу ечен елгереп ждткэн булса, икенчедэн, мэжуси болгарлар инде болай да бер генэ Аллага — Тэцрегэ табыну нэтиж,эсе. Мэж,уси культларга, йолаларга каршы ничек кенэ керэшсэ дэ, ислам дине аларны тулысынча юкка чыгара алмый. Мэжусилекнец ислам диненэ яраклашып, урелеп киткэн очраклары да була. Бу

8

мэжусилек Алласы — Тэцре белэн Ллла11Ы исеме кушылып китудэ дэ куренэ.

Ислам динен кабул иту ил язмышында зур роль уйный. Ул Болгар дэулэтенец халыкара авторитеты Иэм Кенчыгыш иллэре белэн бэйлэнешлэре ныгуга, болгарларнын, мэдэнияте усутэ китерэ.

Дин белэн бергэ Болгарга гарэп графикасы утеп керэ. Гарэп, фарсы теллэрен белу кирэк була башлый. Болгарлар Кенчыгыш эдэбияты белэн танышалар, бу эдэбиятныц болгар эдэбиятына йогынтысы кечэя. Алга киткэн гарэп Ьэм Урта Азия мэдэнияте тээсирендэ Болгарда мэдэният, мэгариф, фэн усеше кузэтелэ.

Ул чорга караган язма истэлеклэрдэ Болгар галимнэре — тарихчылар, философлар, юристлар, медиклар телгэ алына. Мэсьэлэн, шундыйларньщ берсе булган Таж,етдин эл-Болгаринын, медицина буенча язылган кулъязма несхэсе Иранда табылып, 1997 елда Казанда "Эт-тирйак эл-Кэбир" исеме белэн басылып чыкты.

Болгар халкы гомумтерки эдэбиятыннан Йосыф Баласагунлы, Эхмэд Йугнэки, Эхмэд Ясэви, Селэйман Бакыргани кебек куренекле эдиплэрнец иж,аты белэн яхшы таныш була. Эмма эдэби эсэрлэр халыкныц рухи ихтыяждарын канэгатьлэндерерлек кулэмдэ булмый. Теп рухи ихтыяядын фольклор канэгатьлэндерэ. Халык авыз иж,аты язма эдэбият ечен дэ ждрлек булып тора. Эдэби эсэрлэр фольклорга таянып иждт ителэ. Болгар чорыныц куренекле шагыйре Кол Гали узенец "Кыйссаи Йосыф" поэмасын иж,ат иткэндэ фольклорга якын вариантка туктала, фольклор традициялэренэ таянып эш итэ (Кол Гали, 1983; Хисамов, 1984).

Болгар чоры фольклоры — татар фольклорыныц бер баскычы. Бугенге кенгэ кадэр элеге чорньщ фольклоры аерым тема итеп махсус ©йрэнелмэгэн. Хэзер, халыкныц уз этник тарихы

9

белэн кызыксынуы арткан вакытта, бу мэсьэлэне фэнни нигездэ ейрэну бигрэк тэ актуаль.

Чыганаклар. Болгар чоры халык авыз иждтын ейрэну Ьэм аныц узенчэлеклэрен ачу шактый гына кыенлыклар белэн бэйлэнгэн. Ченки бу эсэрлэр уз вакытында ж,ыеп барылмаган, ейрэнелмэгэн. Безнец кеннэргэ кадэр язма чыганаклар да килеп ждткэннэре дэ ул чор фольклорын берьяклы гына чагылдыра. Алар куп узгэртулэргэ дучар булганнар, кубесенен, аерым фрагментлары гына сакланган.

Хэтерендэ сакланып калган эсэрлэргэ исэ, халык тормыш-кенкуреше, деньяга карашы узгэругэ бэйле рэвештэ узенец узгэрешлэрен керткэн.

Эмма чыганаклар бетенлэй юк дип тэ эйтеп булмый. Алар бар, игътибар белэн ейрэнуне, купмедер дэрэж,эдэ тэнкыйть кузлегеннэн карауны гына талэп итэ.

Диссертант Болгар чоры фольклорын ейрэну ечен теп чыганак итеп шул заманда язылган сэяхэтнамэлэрне, елъязмаларны, сузлеклэрне, язма эдэбиятны, археологик материалларны, халык хэтерендэ сакланган авыз иждты эсэрлэрен ала. Чагыштыру максатыннан Ьэм фольклор фрагментларын ацлау, тулыландыру ечен башка халыклар иждтына мерэж,эгать итэ. Болгар чоры фольклоры узенен, тамырлыры белэн тагын да борынгырак заманнарга китэ, Болгарда яшэуче халыкларныц борынгы бабалары фольклорына барып тоташа, ан,а таянып усэ.

Болгарда яшэуче халык этник составы ягыннан шактый чуар булып, ике теп компоненттан — терки ]2эм фин-угор халыкларыннан торган. Аларньщ исемнэре тарихи чыганакларда бугенге кенгэ кадэр сакланып калганнар: болгар, сувар, берсул, баранж,ар, бортас Ь.б.

10

Болгар чоры халык иж,аты борынгы терки hэм купмедер дэрэж,эдэ фин-утор халыклары фольклорыныц дэвамы булган. Анын, нигезендэ терки мифология ята.

Болгар дэулэте уз заманында ук сэяхэтчелэрнец, чит иллэрнец игътибарын узенэ тарта. Елъязмаларда, сэяхэтнамэлэрдэ Болгар дэулэтенэ, аныц икътисадына, сэясэтенэ бэя бирелэ, болгар халкы, аларньщ тормыш-кенкуреше турында кызыклы мэгълуматлар бирелэ.

922 елныц 12 маенда Болгар ждренэ гарэп хэлифэсе Ж,эгъфэр эл Мекътэдир ядибэргэн илчелек аяк баса. Илчелекнец сэркатип вазыйфасы Ьэм илчелек башкарырга тиешле эшлэргэ ждтэкчелек иту бурычы Эхмэт ибне Фазланга йеклэнэ. Ибне Фазлан Болгар да ике ай чамасы яшэп китэ, пэм Багдадка кайтканнан соц узенен, кургэннэренэ бай фантазиясен кушып, безнец кеннэргэ кадэр популярлыгы югалмаган сэяхэтнамэсен яза (Ковалевский, 1956).

Ибне Фазланнан соц 200 ел вакыт уткэч, Болгар га икенче сэяхэтче — Эбу Хэмид эл Гарнати килэ. Туган ждрлэрен калдырып, белем алу максаты белэн сэяхэткэ чыгып киткэн бу кеше Болгарда ике тапкыр — 1135-1136 пэм 1150 нче елларда була. Эл-Гарнати дэ узенец сэяхэтлэре турында язып калдыра (Путешествие, 1971).

Ике сэяхэтнамэ дэ болгарларньщ деньяны кузаллауларын, ышануларын, деньяга карашларын, гореф-гадэтлэрен белергэ ярдэм итуче кыйммэтле чыганак булып тора. Ибне Фазлан да, эл-Гарнати дэ сэяхэтнамэлэрендэ узлэренен, кургэннэрен тасвирлау белэн генэ чиклэнмилэр, болгар халкыннан ишеткэн риваять-легендаларны да узлэре кургэн хэл итеп эсэрлэренэ кертеп ждбэрэлэр. ■ Бу Урта гасырлар сэяхэтчелэренэ хас сыйфат, ул

11

сэяхэтнамэлэрне укыр ечен кызыклы итэ, аларньщ халык арасында таралуына, популярлашуына китерэ.

Сэяхэтчелэр. фольклор эсэрлэрен ишеткэнчэ язып алуны максат итеп куймаганнар,. телэгэн узгэрешлэрен керткэннэр. Бетенесен чынбарлыкта булган вакыйга, узлэре кургэн хэл итеп тасвирлыйлар, бай фантазиялэрен эшкэ ждгэлэр.

Ибне Фазлан Иэм эл-Гарнати сэяхэтнамэлэрендэ бирелгэн риваять-легендаларда зур гэудэле алыплар, Болгар иленец табигате, болгарларньщ башка халыклар белэн менэсэбэте, ислам динен кабул итулэре, теньяк халыклары, мифологик хайваннар Ь.б. турында сейлэнелэ. Ж,ирле мэжуси легенд аларньщ дини легендалар белэн керешеп китуе кузэтелэ.

Мэхмут Кашгариньщ 1072-1074 нче елларда тезегэн "Диване легатет-терк" сузлеге дэ Болгар чоры фольклорын ейрэну ечен бай материал бирэ. "Диване легатет-терк" — лексикографик хезмэт. Автор анда терки халыкларньщ теллэрендэ булган тутыз мецлэп сузне терки. Ьэр сузнец мэгънэсен яхшырак ацлату ечен бу сузлэргэ иллюстрация итеп халык авыз иждты эсэрлэрен файдалана.

Ул: "Мин бу китапны хикмэтне сузлэр, сэж,гылар, мэкальлэр, шигырьлэр, рэж,эз Ьэм нэсер дип аталган эдэби парчалар белэн бизэдем", — дип яза (Кошгарий, 1960, I, 44-45).

"Диване легатет-терк" сузлегендэ легенда-риваятьлэрдэн урнэклэр, терки кабилэлэрнец тормыш-кенкурешенэ, гореф-гадэтлэренэ, йола-ышануларына, им-томнарына Ьэм халык медицинасына кагылышлы материаллар да шактый очрый.

Сузлектэ аеруча эЬэмиятле урынны мэкаль-эйтемнэр алып тора. Дерес, аларны мэкаль-эйтемнэр дип кенэ атау дереслеккэ

12

туры килеп тэ бетми. Алар арасында ышанулар, фразеологик эйтелмэлэр, эйтемнэр дэ бар.

Терки халыкларньщ поэтик эсэрлэре, риваять 1юм легендалары да китерелэ. Сузлектэге риваять Ьэм легендалар арасында зур купчелекне тарихи Ьэм легендар. шэхеслэр (Александр Македонский, Афрасияб 11.6.), йэ булмаса теркилэр яшэгэн ждрлэрдэге шэЬэр, авыл, тау, елга, кул исемнэре белэн бэйле риваятьлэр тэшкил итэ (Мэхмутов, 1984, 96).

«Дэфтэре Чыцгызнамэ» Ьэм «Тэварихы Болгария» эсэрлэре фолкьлорга таянып иждт ителгэн. Бу риваятьлэрдэ болгарларныц ислам кабул итулэре, чит ил басып алучыларына каршы керэше, Болгар, Билэр шэЬэрлэренец фаждгале язмышы, халкыньщ кучеп китеп Казан шэ11эренэ нигез салуы Ьэм башка тарихи вакыйгалар тасвирланган (Гыйлэж,етдинов, 1987, 6).

X—XII гасырларда иждт ителгэн язма эдэбиятта да шул чор фольклоры буенча материаллар табарга мемкин. Аларда фольклор эсэрлэреннэн фрагментлар, сюжетлар сакланган, шул чорга караган афоризмнар теркэлгэн.

Болгар чорыньщ мэшЬур шагыйре Кол Гали узенец «Кыйссаи Йосыф» поэмасында аныи, телен бизэп, эйтелгэн фикерен ныгытып, куп кенэ мэкальлэр Иэм эйтемнэр кертэ.

Шагыйрь фольклор традициялэренэ еш мерэж,эгать итэ. Мэсэлэн, Зелэйха Йосыфны тешендэ куреп гашыйк була Ьэм аны эзлэп Мисырга килэ. Гадел патша, геройларньщ теш куру, теш юраулары халык экиятлэренэ хас мотивлар.

Йосыф Баласагунлыньщ 1069 елда иж,ат ителгэн "Котадгу белек" поэмасы да фольклор материалларына бай. Бу эсэрдэ дэ т.елебездэ бугенге кенгэ кадэр сакланган афоризмнарны очратабыз. -

13

Поэмадагы мэкаль-эйтемнэр фэлсэфи эчтэлекле, анда кешенец тормышы, яшэеше турындагы фикерлэр булса, Кол Галинец "Кыйссаи Йосыф" поэмасына кергэн мэкальлэр исэ дини эчтэлекле, алар сабырлыкка чакыра, язмышка, тэкъдиргэ ышанырга, сыкранмаска куша.

Дуртенче тер чыганак — археологик материаллар. Язма истэлеклэр аз булу сэбэпле аларга да мерэж,эгать итэргэ туры килэ. Болгарларныц мифологик карашларын, эстетик зэвыкларын, гореф-гадэтлэрен, ышануларын, йолаларын чагылдыручы материалларны да табып була. Эмма бу материаллар фольклор эсэрлэренец бер мизгелен генэ чагылдыралар. Аларны сойлэту очен, фольклор эсэрлэре белэн чагыштырырга, язма чыганакларга, башка халыклар иж,атына мерэж,эгать итэргэ туры килэ.

Болгар археологик истэлеклэре арасында еш очрый торган аждаЬа, елан сурэтлэре, "гарип" сыннар — мегезле барс, буре, эткэ атланган гарип ир-ат яки хатын-кызлар, мегезборын, арыслан сурэтлэре, авызына бортек капкан урдэк Ь.эм башка сын-сурэтлэр — болар барысы да болгарларныц ышанулары турында сейли, аларныц риваять-легендаларына иллюстрация булып тора.

Безнец кеннэргэ кадэр халык хэтерендэ сакланып калган фольклор эсэрлэренэ дэ еш мерэж,эгать итэргэ туры килэ. Аларныц сюжетыннан, эчтэлегеннэн, аларда сакланган мифологик фрагментлардан, архаик сузлэрдэн чыгып, якынча кайсы чорга караганнарын билгелэргэ мемкин.

Ьэм, билгеле, башка халыклар, бигрэк тэ терки халыклар фольклорын ©йрэнергэ, алар белэн чагыштырырга да туры килэ.

Теманыц ейрэнелу дэрэж,эсе. Болгар чоры ха�