автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.11
диссертация на тему:
Научно-критическцй текст "Зарбулмасал Гулхани"

  • Год: 1997
  • Автор научной работы: Исхаков, Фатхиддин
  • Ученая cтепень: доктора филологических наук
  • Место защиты диссертации: Ташкент
  • Код cпециальности ВАК: 10.01.11
Автореферат по филологии на тему 'Научно-критическцй текст "Зарбулмасал Гулхани"'

Полный текст автореферата диссертации по теме "Научно-критическцй текст "Зарбулмасал Гулхани""

IV.

СП

УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ФАНЛАР АКАДЕМИЯСИ -^ДАМИД СУЛАИМОН НОМИДАГИ К^УЛ ЁЗМАЛАР ИНСТИТУТИ

шл

саг

Кулёзма ^уцу^ида

УДК- 894.375 (092) Гулханий 801.731

ИСТОКОВ Фат^иддин

ГУЛХАНИЙ «ЗАРБУЛМАСАЛ»ИНИНГ ИЛМИЙ-ТАЩИДИЙ МАТНИ

10.01.11 — Адабий манбашунослик ва матншунослик

Филология фанлари доктори илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация

АВТОРЕФЕРАТИ

Тошкент — 1997

Иш Андижон Давлат Тиллар педагогика институтида бажарилди.

Расмий оппонентлар:

А. АБДУРАФУРОВ, филология фанлари доктори,

профессор

А. МАТРОЗИЕВ, филология фанлари доктори,

профессор

М. ДАМИДОВА, филология фанлари доктори.

Етакчи муассаса:

Мирзо Улугбек номидаги Тошкент давлат университета

Х,имоя Узбекистан ФА X,. Сулаймонов номли К^лёзмалар института ^ошидаги. Д 015.91.01 ихтисослашган кенгаши-нинг 1997 йил « (б ■>•> алкать 10со да утадиган

мажлисида булади (700011, Тошкент, Навоий кучаси, 69).

Диссертация билан Узбекистан ФА Бош кутубхонасида (700170, Тошкент, И. Муминов кучаси, 13) танишиш мумкин.

Автореферат 1997 йилнинг « И »__

тар^атллди.

да

п

/ ,

/ Ихтисослашган кенгашининг /

им

/ /

/ илмий котиби, филология / [//(у , ,

фанлари доктори />' I/ К- П. СОДИЦОВ

/ /I

и

м у к, а д д и м а

Марка-зий Оспе халкларининг мустакил тараккиёт йулига утганлиги муносабати билан уларнинг >;ар бири учун уз утмишига якиндан нэзар солиш, хуэзирги вокелик муаммоларини атрофлича урганиш ва шу асосда нурли истикболга элтувчи якин за самарали йулни белгилаб олиш имкония'ти тугилди.Халк тарихини чукур урганиш, маънавий кадриятларни тиклаш, оммани мада'ний меросга нисбатан ^урмат, кшллий анъаналарга эътикод, Она Ватанга онгли мухаббат руанда тарбиялаш бизда, Узбекисто.нда, жамиятни буюк истикболга элтувчи ишончли пул, замини муста^кам нжтимоий омиллардан деб эътироф этилди.

Узбек халки ворислик к,илаётган тарихмй ва маданий обидаларнинг ни>;оятда бой, кадимий ва хплма-хил зканлиги маълум. Бу обидалар ичида адабий-тарихий, диний-таълимий мазмундаги ёзма манбалап алох,ида урин тутади.

Ёзма маданий ёдгорликларни туплаш, уларнинг энг мух,имларини нашр килиш иши шаркшунос олимлар томонидан утган аср охирларида бошланди. XX аср. ypranapiira келнб фаннинг манбащунослик, матншунослик сох.алари изчил илмий тизимга тушди i а тзраккиёт йулига кирди. Бирок бу со,х,адаги ишларда танлое 1 'е.юнларининг синфийлик, пзртипвийлик сингари гайриилмий талаблари -уфайли улкач адабий хазпнадам жуда оз ёдгорлик ажратиб олинди, бу ёдгорликларнинг нашри- ва талкинида эса гоявийлик колипига мое келмай колиб кирк.чб ташланган, тушириб колдирклган уринЛар, айнм пайтда кайта кури б чик,иш ва к.айта бах,олаш талаб килинадиган томонлар куп. Мухаммед Шориф Гулханийнинг биз таджик, килишга кул урган бадиин-тарихпй мороси ана шундай манбалардэн биридпр.

Мавзунинг долзарблнги ва урганилиш тарихи. Гулханнйнинг катта илмий ахамиптга глолик адабий мероси утган аернинг 80-йилларидаёк олимлар зътнборини узига тортди. "Зарбулмасал" (ЗМ) 1890 йили Козон университет« ■ босмахонаскда нашр этилди ва рус тилига тэржим?. килпнди. Г.Гафурозанинг апикла.шнга ¡cjpa, Айдаров, Вишнегорский-лар томсниден амалга ошкрилган ва "Сопа, Сыч и Филин" деб комланган бу таржима Н.П.Остроумоэнинг этнографик материаллари орасида кол и б кэтган[1]- Шундан кейин асар Тошкентда литографик усул билан яна бир нзча марта чоп этилди.

. ЗМ дан каттарок матн 1945 йилга келиб хозирги ёзувда О.Шграфнддиноз тузган "Узбзк адабиёти тарихи хрестоматияСи"да босилди, бирок бу матн чала булишидан ташкари, анчайин серхато нусхага асосланган эди[2]. КоР.инро^ асар "Узбек адабиёти классиклэри" сериясида ало^ида китобча х.олида нашр зтилди 13]. Ушбу

1. Гаф>'рова Г. Раззитив перевода в Узбекистане. • Т. Фан, 1973.-123 с.

2. Узбек адабиёти тарихи хрестоматияси Тузуэчи О Шарафидциноз.- Т.: ?здавнзи:;.\ 1945.Т.П.-Б.208-213.

3. Гулханий. .Зарбулмасал (Япалоцкуш хикояси). Нашрга тайёрлпвчи К.йкубов. -Т: ?зФД нашривти. 1951.-71 б.

матн рус тилига таржима килиниб, шу йилнинг узидаёц босиб чикарклди' 1 ]. Гулханийдан колган адабий мерос "Зарбулмасал за газаллар" номи билан 1958, 1960 йнлларда чоп килинди[2] ва асарнинг матни ujy нашрлар асосида дарслик, кулланмаларга киритилди.

Иккинчи жах,он уруши даврида ва ундан сунг Буюк Каримий икки кулезма ва турт босма нусхаси асосида ЗМ нинг танк'идий матнини яратишга уринди. 6у матн муаллиф сузбошиси билан нашрга тайёрланган булса-да, айрим сабабларга кура, босилмай к;олиб кетди.

Гулханий ижодини урганиш дастлаб Лутфулла Олнмийнинг узбек шоирапари х,акидаги мак;оласи билан бошланган [3]. Фитратнинг адабиётимнз тарихига оид бир маколасида "Гулханий даврига келиб Фаргона сарой адабиётининг халк адабистига айрича диккат килганлиги хам куринадур" дэган фикр билан бунинг натижасида Гулханий асари юзага келганлиги кайд этилган;4!. 1934 йилга келиб Санжар Сиддикнинг Умархон даври адабий му.читида Гулханийнинг тутган урнини курсатишга багишланган мак;оласи эълон килинган;5]. Узбекистан партия Ташшлотининг 30-йиллардаги рах,бари Акыал Икромов санъат ва адабиёт. ходимлари олдпга "Знг яхши узбек адабиётини ...мукаддима ва изобар билан босиб чикариш"дан иборат жиддий бир талабни куяр экан, бу хил намунали адабиётга Гулханий меросини мисол килиб "Зарбулмасали Гулханий" деган китоб бор, бу китпб бутунича мзколлардан тузилганки, бу ажойиб, бон узбек тилини харак.'ерлайди. Нима учун бу китоб босиб чик.арилмайди!" дея таассуф билдирган.эди;6.1. Шундан кейин Гулханий ижодини урганпшга багишланган баъзи маколалар пайдо булди.

Гулханий ва унинг адабий мероси х,ак,идаги фикрлар Р.Мукимовнинг номзодлик диссертациясида умумлаштирилди [7]. Гулханий ижодини илмий жи^атдан ба\олашда адиб асарлари нашрига Х.Екубов томонидан ёзилган кириш суз му*им хисса булди. В.Золидовнинг "Узбек адабиёти тарихидан" асарида Гулханий ижодига багишланган ало^ида макола бор 18]. Шунингдек, В.Абдуллаевнинг '"Узбек адабиёти тарихи" китобида[9], Н.Маплаев ва С.Исматов томонидан урта мактаблар учун ёзилган адабиёт тарихи дарсликларида[ 10] адиб ижодининг турлича

1. Гульхани. Избранные произведения. Перевод М.Салье. -Т.: Изд. АН УзССР, 1951.

- 70 с.

2. Гулханий. Зарбулмасал ва газаллар.-Т.: Уздавнашр, 1958; Гулханий. Зарбулмасал ва газаллар (ихкинчи нашри).-Т.: Узадабийнашр, 19S0.-B06.

3. Олимий Л. Узбек шоираларидан.//Билим учоги.-1923.- ! 2-3.- Б. 26-36.

4. Фитрат. ХУ1 асрдан сунгра узбек адабиётига умумий бир караш.//Аланга.-1929.

- 8-9. - Б.7.

5. Санжар Сиддик. Умархон даври ва Гулханий.// Машьала.-1934 - 1.-Б. 24-27.

6.'Икромов А. Санъат ва адабиёт тугрисида. -Т.: Узлартнашр. 1935.-.Б.44-45.

7. Мукимов P.P. Гулханийнинг хаёти ва адабий фаолияти: Филол. фанлари номзоди...дис.-Самарканд: 1948-142 б.

8. Зохидов В. Узбек адабиёти тарихидан. -Т.: УзССР бадиий адабиёг нашриёти, 1951. 265 б.

9. Абдуллаев В.А. Узбек адабиёти тарихи Иккинчи китоб, иккинчи иашри.-Т.: Уцитувчи, 19В7. -6.266-291.

10. Маллаев Н.М., Исматов С.И Узбек адабиёти тарихи. 9-синф учун дарслик.-Т.: "?китувчи",1967.-в. 118-129.

к.ирралари 'ёрмтилган. А.Зуннуновнинг Гулханий ижодини урта ва олин мактабларда .китиш масалаларига багишланган услубий к,уллань'ясп х,ам;1] шу асарлар билан бир пайтда эълон ^илинган.

Гулханиишунослик тарихида А.Каюмовнинг ".Кук,он адабий мух.ити" асари салмокли урин эгаллайди. Кчтобда Мулла Гулханий ижоди Цуксч адабий мухитига боглангзн лолда чукур очиб берилган[2]. Шундан сунг ЗМ нинг бадиий хусусиятлари, тил ва услубини урганишга каратилган М.К,ушжонов, Х.Назарованинг мацолалари яратилди [2].

Гулханийнинг хаёти ва адабий фаолияти газэсидан ёзилган ма^ола, асарларнинг хаммаси адабиетимиз тарихининг гулханипшунослик бобини бомитади, адиб яшаган ижтимоип-сиёсий мухитнинг мураккаб томонлари ва учинг санъаткорга таъсирини, шоирнинг ижтимонй мавкеи ва унинг уз замондошларига нисбатан цандай оригинал ижод эгаси булганлигини очикрок тасаввур килишга ёрдам беради. Бирок бу тадкш;отларнннг купчилигида Гулханий даври еа шахсини бахолаш масаласида булсин, ЗМ ни ва унинг масалларини тахдил килиш сохасида булсин, холислик, том маънодаги илмийлик етишмас, орттирпб, бурттириб ба^олашлар, киши образлари у ёкда турсин, кушлар, хайвон-хашорат тимсолларинм хдм сннфийлик колипига тортиб кетишлар одат тусига кириб колган эди. Яна бир умумий камчилик - кайси йуналишда булншидан ^ тьий назар, ЗМ устидаги ишларнинг магний зсоси хом еа ишончси! оди. Асарни урганишда, айник;са, унн лингвистик жихатдан тахдил кили дда, бадиий хусусиятларини намоен килишдэ матн бутунлиги са илмийлпгининг кандай катта ах;амиятга зга эканлиги уз-узидан равшан.

Куринадики, ЗМ нинг илмий-танкидий матниии яратиш ишига катта илмий, илмий, амалий эхтиёж сезилди. Халк; тарихини билиш, унинг тили, адабиёти, маънавий бойликларини очиш, илмий тадкик килиш, адиб меросинн урганишда пул куйилган хатолик ва чалкашликларни бартараф этиш учун энг аазал асарнинг илмий-тан^идий матнини пратиш зарур булиб колди.

Тадки^отнинг максад ва вазифалари. Маълумки, 9збек халци, адабиёти ва тили тарихига о ид ёдгорликларнинг кагта бир кисми араб ёзуеида ёзилган ва кучирилган. Айргмлари кейинчарок; шу ёзувда тошбосма усули билан босиб таркатилган. Хозирги пайтгача биз уларни тула ёки парчалар >;олида амалдаги ёзувларга угириб урганиб келамиз.

Олий уцув юрти талабаларига узбек тили тарихи буйича машгулотлар олиб бориш жараёнида диссертант ёдгорликнинг аслий холати билан унинг кучирма нусхалари орасида канчадан канча тафоаутлар учрашини, нашриёт ишида баъзан бир адибнинг асарини бошца бир адибга Нисбат бериб юборишга кадар янглишувлар булиши мумкинлигини амалда куза-

). Зуннунов А. Мактабда Гулханий ва Мукимий ижодини урганиш. - Т.: 9цитувчи,1965.-Б.б

2. Каюмов А. к;-}цон адабий мухити (Х\/!1|-Х1Х асрлар).-Т.: УзССР ФА нашриёти, 196?.-Б. 302-309.

3. Кушжонов М. "Зарбулмасал"нинг баьзи бадиий хусусиятлзри у,'ак;кда.//Узбвкистон маданияти. - 1539.-11,18 март; Назарова X. "Зарбуямасал'нинг баьзи лексик хусусиятларп.// Узбек тили ва адабиёти масалалари.-1959.-2. -65-71; Назарова X. "Зарбулмасзл"да мулламилган кучирма гаплар ва уларнипг турлари Низомий номидаги Тошкент Давлат педагогика институт« асарлзри.-195Э.12-чи»;.-Б.87-59

тиб борди, ёзма ёдгорликни унинг уз ёзувида, имкони б^лса, асарнинг илмий-танкидий матни асосида урганишнинг назарий ва амапий а*амиятини туларок *ис килди.ЗМ нинг хозирги ёзувдаги матнлари еа асар х,акидаги талкинларда шу *олатдан келиб чицкан нуксонлар, айникса, очик куриниб турадп.

ЗМ нинг янги топилган бир кулёзмаси билан танишув муаллифда бу асарни урганишга нисбатан жиддий бир кизикиш уйготди ва у уз олдига ЗМ нинг илмий-танкидий матнини яратишдек масъулиятли ишнй максад цилиб куйди.

Максадга эришиш йулида тадк^котчи зиммасига. тушган асосий ьазифалар куйидагилэрдан ибора+: ■

- Адиб яшаган давр тарихини урганиш, адибнинг х,аёт йули еа ижодйни, ЗМ асарининг мазмун-мо^иятиии даврнинг тарихий ва ижтимоий -сиёсии мух,ити билан боглнк холда кузатиш ва бахолаш;

- Гулханий ва унинг замондошлари ^ак'ида хабар берувчи тарихий манбаларни куриб чикиш;

- ЗМ нинг бор кулёзма ва босма нусхаяарини цйдириб топиЫ, уларнинг тарихини аниклаш, киёсий-типологик жихатдан текшириб чик,иш, асар матиининг котиблар кулидаги узгаришларини ажодашеа >;исобга олиб бориш; • • .

- асарнинг хозирги даврда босипган нусхалари ёки намуналари билан асарнинг асл матнини к"ёслаш . атижаснда гулха'нийшунослиадаги бир. ёклама талцикларга муносабат билднриш;

- ЗМ нинг илмий-танкидий матнини яра.тиш олдидан матннинг тарихкй-назарий асорларини урганиб чициц) ва шунга. таянгам холда матн тамойилларини ишлаб чикиш, асар кулёзмаларини тан^йдий бахолаш;

- кктобда "Амир Умархон даврйда янгиданобод булди" деб еэилгаи "шалрандозаоича юртяар" ва Умархоннийг >;арбий юришлари туфайли вайронага айланиб Бойугли кизининг махрига солиб берилган хэроба кишлокларнинг реаллик даражаси ва жугрофий урмпни аниклаш;

- асар кулёзмаларйни киёслашдан келиб читкам тил ыатериаш (тил бирли«1ари)ни х,исобга олйш ва ЗДибнинг баён услубини урганиш, матн тузишда уни хисобга олиш;

- илмий-танкидий матнни тузиб чикиш, тегишли изобар билан уни хозирги ёзувга угириш; . .

- ЗМ сузлигини тузит ва шу асосда асарнинг изсади лугатини яратиш.

Тадцикотнинг илмий янгилиги.. Гулханий "Зарбулмасал"ининг хозирги

пайтгача булган нашрларида чалалик еа'очик хатоликлар куп эди.'Шуни назарда тутганда, асарнинг илмий-танкидий матни яратилганиминг' узи биринчи янгиликдир. Илмий-танкидий матнга àcoc цилиб олинган саккиз кулёзма ва ундан зиёд босма нусхалар борлигииш«- аникланиши, »амланиши, киёсий урганилиши, тавсиф ва тасниф килиниши, шу й}л билан бу манбаларнииг илмий муомалага олиб кирилиши, шубхасиз, яна бир янгиликдир.

Гулханий яшаган давр, адибнинг *аёт (гули ва адабий мероси хацидаги масалаларда «;ам икк.и томонлама янги йуналиш sa усул намоён булади. Улардан бири - тилга олинган масалаларнинг х,ар бирида бевосита биринчи манбапарга - тарих, тазкира, мйжмуа маълумотларига таяниб

фикр lopiiTimrDHi:. Пна бг.ри lacn-vra алок^-fwp «p кандай изо* па муледэзалэвля ?тм«шга >;,:сСнхм холг.сяи.< па сомимнят е;г:лзм ь-л курилгзни. Т?г;к,п:;отч!::'ар дгзр тйлзбигз ч-'-ра ЗМ мвзму.аии ям: 1 Taptt.vt'f.:¡i3 i ;т.1Д2н кулиш, укусчидл 9тм».;итп нн.сбгпан нафрзт ryfiryci" * т.-рЗиклсш учун мослэилтриб чзохдаб ксяпилгр. УшЗу тад»;икотлар.,",1! колмб чнкадигон хулосаларимиз бунинг тоскарисидир. Гулхаичч nu.'a б ижод эгглн ва ЗМ да тасвирга тушган 1»«пгмоий-си§сий мучит ул.-.'- « тарнхммизнинг табимй, конумчй Сир булагмдчр- Бузгуннилик, ёвузл!' паллоблик, очкузлш; каби нллатлзр билам бчрга, гоклик, ^опол^-ч-', соддалик, сзмимпйлпк каби эзгу фазилатлз.р «¡м булган Су дасрдз. Мгдэиият оламига Af.'iip.uï, Нодира, Упайсий, ГулханмГ!»=.: сакьаткорлар»'!! стюппб бэргпи бу даврга sxmpou "аззри бтач ■-гран: учинг маънсвп'Л болккларинн холмсона таосифлаш тэду|;к,0ти:.'чзнг.-'г Янгмча ил.мий йуналмши булдп.

Мотншунослик илми згпмзткашлеси бздиий, нзсрий 6дгорликя-">

ыатничи яратш! устидагч чшлпрчччг иисбатан г.чччч сэ он:р г.аччч) " гдйд этадчл^р[ \ j. fry Ti ""'i'!'OT 'убзкча адабчч, чг.срчй одгс:""^ > • ;tiv • ■ грлтчии йулпдзгп д?отл."с;;ч кзззмлэрдвн булгчнч сябаблч, у»,гд тп>Т"!'"' г/плпш ва пнгч Г,ул ¡-.^.огрп'хга мьтилпс! кучлч.

0i-.г, t'.y;ii.i!!¡.."i йнгглих шу: таднччотл;лар одатда curopnmtv :• маьлум г-сосда яозал плит! 'птьт-н тузгб oir.c.vcp-,- ,

kqíh:h шу матч .г/оопда ас-арии тэлции wv"in?p. Бтогнпч наг-". -^охчятч, г,улс'':г ^ ;г,рпчрг агл г-г; еэ скф~.т>.п r.sor.G чучгуй Гул iy. •• тутрч. A:u.'0 С"' : --п !1 ; ■ rr¡ /гчда, ru:tM ¡тли т;зг,;ч/у. '•> бсщлач."" "

1!Г:0>':ч буя!/'у,у i t.-у. v-'." Т1 >Д'ч1 " 'чгуггии i yi.iyíi'i :.") >\D л""' '

г.оослз1!1:б aasca матн тузмп.и.иг тэрихчЛ-иаз^рий асослори - ас,-о ярятиг.ган дзсрнииг ихгш/очй-сиесий маюаргеи, асе-ркпг ёзил»чч Олоаблзри, гозеий мазнучя. бош сю/-:гт Пулч, тзркиОиЙ кясмлррч пок^атчт юз бр.риш урчч, образлар тизипи. Tin ;?.'cyci'.5nn:.p!i, ycJi';r"v.! > бйпшлари урганиб чикилди -:а тадкунуот ^ynoc-хлг-ри "лр.-.д > ■ ,; г'-ч.'ойчлларччч "''¿i'ij чг:;"^"' t:a 'yj.-'Ч ui. 'J

борчлдч. Бошц-.ча ^илиб сГтаидп, авося тнч'1'ч иш» аиаягз оширял:"-, у!щан койки '¡я ¡'-¡i' гсосда илмий t/.атн ю?.€.гв г injsn.

Tí/<,H'.inoTf<i«<r чаззрчй ва а:.:алпй оке. iimm Гуя^акийпчиг ЗМ аспр'-оа унинг илмий-таикидий. iiavtм устчдаги Oy тадк,г,;;отлгр г.;чбнинг гдет пули ва адабчи мароси удг.чдп тврихчй ман5алпгга г.сослсччб зчч:<; г,а (ииончли маьпу».'.отлрр бе.рчшч оа асзрнинг кул с.ечлч г,улсз»/а ва боек*а нусхалариг.и кчс-слвш сосали ЗМ нич.г ил!.и<й матс.ши узчга хос бчр тизим шаклмда намоён килиши билач ача?/плтли.дчп.

Тедциедтляр шоир яшаггн дсарнинг маъчагмй дунёсккп, Гулхаиий'.г/'т гдёти ва адабчй меросики илмий таемпур килишга ёрдам бераг.ч, адабнй мокбашумослик ва ;г нншунослик глуаммоларчч.ичг счиыч ci умумпашмалзрига *,исса булиб кушиладч. ЗМ s-икг с^лйзма иусхалэоч буйчча олиб йорилган нзланищлар, иатннинг тгряхчч-нагарий асослгип устидаги р.узатч'члзр, млм г/зиш тамоГ'.члпар'/i гл бошпа соха.^;,-. та^'рчба, уд'лос.злар фацат ЗМ матнини урга> чш >:'з;.;;СгЛ'да змяс, Couin-

1. Гзниеза Суии'/л. Даер адабиЛ xagni кузгуси. Дп;и.-ср Нгзсий. ч";^сгисуи ка^-з. Илмий-тзнкипгп т?»сг.-Т.: УзФА нл.ир«9ги,-1931.-6 20.

наормй бадиии-тарихип едгорликларни гадкик этишда, айникса, уларнинг илмпй-танкидий матнини яратиш жараенида мухим андиза булиб хизмат цилиши мумкпн

Тадк,пк,отнинг амалий ах.амияти китобхонга асарнинг тулик; илмий матни тавдим этилганида куринади. Мактабда, олий таълим сохасида Гулханийнинг х.аети ва адабий меросини урганиш бигган безлик услубий масолпларнинг ечимлари хам шу тадкиг.от наш жал а рм бклан боглик булди. Илипй-танс.идий матн асосида 3(7! нинг янги изойти матни, изо\ли лугаги юзага келдп, едгорлик тилини лс-ксик-семантик ва грамматик жихатлардан чукуррок урганиш имконпяти тугнлди. ЗМ нинг илмий-тамкпдпй матни адибнпнг х,нкоямиликдаги узига хос услубий махоратини ажратиб олишгагина эмас, узбек тилининг ифода имкониятлари на кадар бой ва хилма-хил эканини тасаввур килишга, унп шу нуцтаи назардан тадкик этпшга хам зарур манба булиб хпзмат килади.

Олий фплологпк таълим сохаепда адабпй-тарнхий ёдгорликлар-нинг илмий-танк.идий матнига эхтиёж капа. ЗМ нинг илмий матни устидаги тадк,т;отлар матншуноелик, адабиетшунослик ва тилшунослик фанларп бунпча утказпладиган махсус к/релар на семпнарлар учун шу жихатдан жуда кул келиши мумкин.

Тадкикотиинг назарий са услубий йуналпши. Тад^икотнинг назарий йуналишнни Шарк хал мари маънавиятини бойитган буюк мутафаккирлар Абу Аля И бы Сино, Берунпй, Фарчбий, Фирдавснй, Низомий, Дехлавий, Жомий, Навоий, Бобур сингари олиму адибларнинг фикрлари, узбек мумтоз адабиети намояндаларининг карашлари, кейинги йиллар ичида оса Куръони карим мазмуни ва Хадислардан олган саба>у)ар ташкил эгади. Миллии кадриятлэрни тиклаш йуяидаги харакатлар, тасаввуф адабнётп ва унпнг мохияти устида бупиб утган фикр алмашувлар, Амир Темур, Бобур меросига дойр янгиликлар хам диссертант дунёкарашини бойптди, унинг тарихга, адабий меросга нисбатан харашларини кенгайтирди, уларни илмий-урганиш йулидаги рагбатимп оширди.

Умумий назарий карашларда хам, хусусий иш услубида хам муаплиф тилшуйослик, адабиётшунослик ва матншуноелик фанларининг тадкикот мавзуига алокддор тажрибалари ва хулосаларидан фойдаланди, асар матнини яратишда. эса энг аввал жахон шаркшунос олимларининг назарий фикрларига, узбек, матншуноопари - Порсо Шамсиев, Хамид Сулаймон, Иззат Султон, А.Каюмов, А.Хайитметов, С.Ганиева, Ё.Истоков, С.Касанов, М.Хамидова сингари олимларнинг иш тажрибаларига, Г.Абдурахмонов, Ш.Шукуровларнинг тилимиз тарихи юзасидан яратган илмий ишларига суянди, форс-тожик гиллари >^амда рус тилидаги тарихий ёдгорликлар матнини туэишда кулга киритилган ютукларни эътиборга олиб иш к?рди.

Матншуноелик ишининг модияти тадцикотни киёсий, урни билан, тгрихий-циёсий усулда олиб боришни та^озо этади. Матн учун таянч кулёзма нусхалапни танлаб олншда ^ам, матн асослари ва тамойилларини ишлаб чикиш жараёнида хам, матнни тузиш ва уни филологик тадкик этиш давомида хам диссертант циёсий ва тарихий-циёсий усуляардан СоМарали фойдалаиди.

- р •

Тадкикотнинг онмалан^прилили экг а« вал матбуот се^'фапарнлг мавзу буПИЧ?. накопала,.; ОЬЛОН килншдпн бОШЛЭИДИ ьа ИШПН знжуг.гандэр/п ум'-пган маъруо.тлардо, алии у:-,уо юртлзрпда б/либ угггч млмий кснгашлор д.чвомида жамоатчилип.а ахборотлар бериб борил Пшнинг мазыуни режллн суратда эълон к,плинган уч китоб, ундан зг.гр илиии маколаларда намсён булдп. Филология фанлари доктори ил!.чп' даражаспни олиш учуй диссертация сифатпда такдпм этилгамдан с}и, Узбекистан ФА ^амид Сулаимон номидаги Кулезмалар институти илмий жамоатчилиги, Андижон Даолат тиллар педагогика институти хзмда Андижон Давлат университет узбек тилшунсслиги ва адабнет кафедраларининг кушма мажлисида му^окамадан утказилиб химо^гл тавсия зтилди." Шунингдек, Низомпй номидаги Тошкент Даплгт педагогика институти, Тошкент Шаркшунослик институт ва К,улозмалар институт кошидаги плмий семинар гурухлзри мажлисларида мухокама

килинди.

Тадцикотнинг таркиби Мукдпдпма. икки булим (биринчи булим и'-кг фаелдап ташкил топтан), Хулоса ва Иловалардан иборат.

тадкикотнинг мазмунм

Биринчи булим ИЛМИЙ-ТчИКИДИЙ МАТННИНГ НАЗАРИЙ ЛСОСПАРИ

1- ф а с д. ЗМ матиини яратишда хисобга ояинадигач тар и x и й - н л 3 а р и й ас о с я л р

Гулханий яшаган дапр. Адибиннг^аот пул и па рдпбий мороси.

Твмурийларнинг сунгги хукмдори Захнриддин Мухаммад бобур Шайбонпй к,ушин.пари билан булган жангда наглубиятга учраб, Афгон па Ниндпстон сари пул олгач, Фаргона давлати Бухоро маркаэ булган хонлчхка - Бухоро хонпигига кушиб олшда». Орадан куп пакт утмал, бухоро у.онлипшпч Хива хонлиги ажршшб чизди. Игки зер утар-утмм, ¡>ухсн мпрказчилппща Фаргона давлати л,аи ажралиб, мусгакил булгб олдп. Шундой г.нлпб, ссбик Мроароуииахрда ХУШ аср бошларига келиб уч даолат ■• уч хонлих (Бухоро, Хива, ¡\У1-;оп хонлч;:ларч) баопо булдн. Уч хонлик худуднй ;\ихатдан факат узок шимолда - Ог.мачит атрофида сем якдшлашса хам. Хиоа билзи ВДх.он бир-бирпдан ажралган, уртада кол ген Бухоро хонлнгигпна К.укон давлати билам чегарадош эди. Бухоро амирлиш бил.?м Куком хонлиги орасида, умуман, хонликлар ораепда моддий ва мзькавий .масапалгрдз хам, сиЗсий-ижгимоий сохаларда х.-г.? куда очпк ра:;оиат хукм сурар эди. Норбутабий ва унинг угилларп -Ояимхон (18СС-1809), Умархон (1810-1322)лар хукмронлиги давргдз Кукои хонлиги кенгайиб нисбатан марказлашган дазлат - адабиётни, бадиий ижодни рогбатлантиришга каратлгап мухиг юзага келди, Мулла Гулханий халк тилидз "Умархон даврп" деб а:хратиб ойтил^дш ан ана шу алдбнй-таоихпй мух.итда ижод !-,плд!1.

Бу дларнннг мураккаб ижги^онО-сиёсий измзарасини юг/оси ^илиггп каратипгач »;-?ибплар - тарихг.й Г'спрлор, тазхг.рэ аа башка адаби^тлар

купi, яекин уларнинг /,еч бири давр хаётини ЗМ дагичалнк очик; бадиий тасвирлаб беролмайди. '

Асар хакида - куйироеда, айни уринда зса асар муаллифининг хаёт йули са бизга колдирган адаби.й мероси хакида тухталиб утамиз.

Гулханий ва унииг адабий мёъросм хакида маълумот берувчи знг ишончли манба Умархон даврида яратилган "Мажмуаи шоирон" тазкирасидир[2], чунки тазкира, биринчидан, Гулханийнинг хаётлик ва^тида тайёрланган, иккинчндан, У (тазкира) адибни курган, бнлган, у билан бевосита ижодий муло^отда булг'ан кишилар томонйдан яратилган.

Тазкиранинг ГулханиЛ хаётини ёритишга багишланган сахифалйрида адибминг "мулки кухнстон (тоглшутр диёри)"дан зканп.-унинг аждодлари уз жопининг эътиборлн кишмларидан булгани, щоир cníp хаёт кечиргани (са кечираатганй), узига Тудханий" тйхаплуси олиб, "бодастури апфози кухистон (TorjitKViap шевасида)"- "латифу равон" гезаллар битгаии устириб уп!ладн[3]. Гуяхаппйшунос олимлар тг.зкпрачн (ФазлиЙ)минг Гулханий хгкидагн бу айтганларига ва Гулханий газаллэрининг баъзи тил >усусиэтжр/>га асосланиб, унинг ВД^онга Гарм ёкм Дарызз томондая голиб кодган Сулиши мумкишмгини тсхмия фюадилсрм). Пулатхон : &.ОМОЗИПНГ "Kvkoh торихи са адабиети" хулйзмзсид-:» sea "Мажмуаи июпрогГдо келтирилгаи маълумотлернинг бирмупчп аямкланган хурннишига дуч кзломмз. Бу ердз уцгмрнлишича, ГуячаниГотинг §зи смас, унинг отасп Корзтсг«:цвн келган оулиб, Куконда Шох кушбеги дзггниинг млбэшлзрисан санплган,- Куконда уйяанган, ГулхспяП кг:л Куконда -v-цлиб, шу ерда вояга отган15). Кори Рахматулло Возехнинг Бухорода туриб ёзгР.и "Тухфатул ах.боб..." хам Гулханий ха.чэда умумий маълумотлар квлтирмлгва У идо оаялиши-!;:., Гулханийниг номм Мухаммад Шариф булиб, унинг аслп Иамангандаи. У ерда шоир хаммешдорлик'билан шугулланган [ 6 ].

Гулхаш'.йнинг Намангсига "ухишни давоы зттириш ; ".ятида" борга:)-д«ги[7]ёхн унинг шу ерда йотицомат кмлганлигы хакндаги баъзи изохлар-

1. Биз бу уринда Гулханий даврида ёзиб коядкрилган тарих асарлари, мемуарлар, иэкиралар, маглмуэ. Саёз ва алохида китоб холода тасниф атияган бадиий-тарихий !..ьпбалардан тацдари, хонлнкларга келган хорижий сайехларнннг ёзиб колдирганлари, ь^ифадор кишиларнпнг зсдаликлари, шу.давр тьрихпга оид булгзп са кейинги йиллар и'ища яратилган тадчицотларни хам назардатутамиз.

2. "Мажмуаи шепрен" тазкираои«:нг УзФА ЩИ фондида са^ЛЕнаётган бир нана г,?лёзмаларидан биз 123S х. (1821 и.) Гшлда кучирилган ьа 7510 инегитар разами билан ■-•злгилаб и?;*шлган м/схасиня ííCgo цилиЗ олдях.' Асар номинны "Мвлмуат yu)-uiyapo" l'-.iíc, "Маясмуаи шоярон" эканя проф. А.Каюмоснинг "Кукон здабнЛ мухнти" китобида !.:ботланггм.

3. Гулхатай хацндаги ;,иълу(.;отлар тазкиранльг уша цулёзмасн, Ьб, 242а, 249а, 255а, í'/Sd, 283а сахифаларида баёи цилинган.

J MywiMOB P.P. Гулхан»»";линг хаёти ва адабий фаолияти - ?зДУ асарлари, янги 'Jíprm. - 55. - Самарканд: 1S55. - Б.43.

S. Каюыгоб П. Kvxoii тарихи ва едабиёти. ?зФА ШИ, кулйзма, и дафтар.-Б 45.

В. "Кори Рахматулло Возехнянг "Тухфатул-ах.боб фи тазиират ул асхоб" ктоби 1914 й ти Тошкшда лягографих усул билан нашр цилигган 19// fin «да ясаркинг Аскар ;.;онфидо томонидан тайёрланган илмий-танцидий нишри (Душанбе, "Дониш" нашриёти) эелон килиндя. Гулханий хакидаги мамумотлар асарнииг инмий-танцидий матнидаи (-Б.225) слиб «елтирилди. •

7. Зуннуноа А. Мактабда Гулханий ва Мукимий ижодини урггниш - E.G.

HviHriii шунга асосланиб айтилгани о^тимолга худа шут.

Гулханийнш-г х.аётига 01>д изо* ва тушунтиришларда шоир улимининг Намавганга бмгланишпнп курстузчи ажиб ривоятлар х.ам учрайди. Нацл килпнишпчп, Мадллнхон (1822-1842) узпнпнг- хон кутарилишпга норозилпк кайфиятида булган кишилардан уч олган пайтда гуе Гулханийни х.ам хазодан бенасиб куймзгач эмиш, уни Янгикургонга х,оким килмб тайинлаш ба.\онаси билан Наманган хокими ихтиеркга юбор^о, махсус кишилап оркдли йулда (жун к.опга солиб, дарёга ок.изиб) улдиртирган эмиш. Келтирплган адабиётларда[2] ушбу тафсилотнинг кайси манбздан олингани очик айтилмайди. Маълум тарих асарлари (масалан, Хакимхон туранннг "Мунтахабут-таворих" китоби еки Ди.пшод Барнонинг "Тарихи мух.ожирон" асари)да ва тазкираларда шоирнинг 5/шмига домр бу хил гэплар учрамайди. Шунга кура, тарп.хчн со адабиётшунос олпмларпмиэ мазкур оок,еага ишонкирамай цлозйдняср, уни "огзаки маълумотларга асосланган" ran, Гулханий улиыи одкддт рмволтлардан бпри, деб ^исоблайдилар i з ].

Гулханийнинг Камангамга ыуносабати тугрисида адибничг ассс-Д биографи булмпш Фазлпи Нзмангоний, ним а учундир, *еч суз эйтиай/1^. "Ма;кмуан шоирон"нпнг дебочаспда Фазлнй - адмбнимг "муляи

КУлИСТОп"ДЯН 3«<"U>ilHlt К.2ЙД ЭТ(1Ш СИЛЭН биргз, "хуштабь Li:iu.\n-..-";.3, cowoti х^уиар" 0-j зотг!И баш;-;?, бир жойдан ам"-;с, ncG Счп-

дс-л уктярад", y:-i-i:r бозорд-н ткрикчклнк кплпшпчп пиггмдз кил".!. Бизиингма, Г',,л;:":;п;"1нп!(г яждсдлари тоглшутрдан булсэ к.аг i, ?зи '\y\Cn. 1 = тугилиб, шу ну>.пда зояга eiroH. Акс \олда уиннг ^збек тили бисоти --п халк урфу од-чт" :рнми ЗМ дагзчалнк чукур сплишп, аскиячпликда uiyr.o .; толиши ва y3'.,i'r;i",r бу си&тглари билан сарой шоирлво» допрос*::г. кнриб боркшм осон булк<ео sni,

AatiOi'mtr ,чг.эг Гг/лп бошко бир ;.;идцт'!рок маьлумэтга д.-;

и-злмгднк. Л;-,",а шэнрппн; бу^н умри машс'л.катлао огу-шлдз гг-чгапп ;:<«■ ,. ЗМ нииг мудодома к.нсгл'ра Оунга-адпбммпг узи .\ai.? ишсра ¡ушиб утг;-', Фазямй хрм алэдидо ва батаФсил тухтглга.ч.

Дплшод Верно хабзрига Караганда хзч, Гулханий уз умрининг суппк йи.лларида с^1а"дарл«р"а к?Л( лечиргян, цаидиюц шомрлпр билан уат\->и |'улп,--.1!,»п кун уткпзган Д^ссертаннйда Дилюсд Барнонинг Гулхан.-,й >'0:;!1даш у.отирглзри ноли ,;илган оа ундан адмбнинг огфоти oaHaci'ini чг.мзягб кург.щга х'раг.аг циликггн. Зо!;еаларнп1:г мантицмй богланишч ГулхакиПнинг Умлрхон /тган санз (1822)дан узок.ка Сорыай вафот этгэил хг.чпдагп тахг;;?нин хулосага олиб колади.

Шоир кабрининг Куконда - Эшон цишлок я'кинкда зкани х,акида хабер бор[4 ], лекин аник.ки, бу ^ам сгзэ!;н маълумотларга ссосланган.

Гулхамийдли с,олган адабий r.ispoc умча катта эмзе. Шоирнинг газа л за касидалардаи иборат ктоб тэртб бергп!я y&wm хабар булса лозирча у топилганн йуц.

1. Мукимов Р R Гулханийнинг хаотч еа адабий фаслпяти. - Б.45.

2. ¡Скоридагч икки гсар кузда тутилзди.

3 Кзюмоо А Курсатилган асар. - 6.305.

Д-Чарчпп д., Дзгрон И. Шо»чзт:нг кабри тояилп».// Сдает ?зГ'Зкиотовн.-19РО.-"л август.

Адибнинг лирик меросидан бизгача "Бири", "Курунг" радифли ва "Лола кукспдок багрим тах,-батах каро понлар" деб боыланувчи узбекча газлплари; "Эй тути", "Бурун", "Аз чашми май", "Ангушт", "Акгуштам", "Видах," радифли ва "Эй бути ширин лабу сиймин тану рангин кабо" деб бошланувчп тожннча гаэаллари ыавжуддпр.

Гулханий газалларининг бизга кадар кам сакдангани, борларининг купчияиги Амнрий газалларига назира килпб езплганлпгидан кагьи назар, улар бизга шоир лирикасиниж услубии белгилари еа поэтик хусуспятлари устида хулоса чикаришга пикон беради. Гулханнйнмнг лирик асарлар яратишдаги услубини билиш зса уз навбатида адибнинг насрий ифода йулини урганишга ёрдам беради.

Лирик асарларида шоир маежуд анъаналар придан борпб кахрамонни Фарходу Мажнунларга тенг дардманд ошик; и.плиб тасвирлайди. Бу образ уз мах,бубасин1!нг хусну латофатидан завкка туладн, ошикни диндан чик,арувчм жилва ва назокатидан мает булади, хажр аламида куяди, висол умпдида зорланади, ёрнннг нолисандлипщан ва бепареодигмдан изтироб чекади, уни "окибатсиз ой", "жабру ситам мазхари'У'оэор узра озор етказувчи берахм эолпм" деб бахолайди. Бирок аньанавий лирик нфода йули шоир услубининг бошлангич ва умуыий хусусиятидир. Унинг индивидуал услуби шеъриятда халк огзаки сузлашувига хос иборанарни кенгрок куллай бориш билан шаклланади. "Лола куксидек багрим тах,-батах кар о конлар" деб бошлануичи газалнинг айрим байтларини эсга олайлик:

Жонлилж, халкчиллик, табиийлик билан бир каторда, шоирнинг шеьрий иФодаси енгнл юмористок рух билан сугорилган булади. Жиддий хаётий ва сиёсии масалаларда хам Гулхаиий гапни уз шахсига буриб ва, хатго, шевасига боглаб, кулги яратиб, уми беозэр бир охангда баён КМ.ЛЗДИ. Шоирнинг "Бидех (бер)" радифли газали бунга яхши мисолдир. Газал очлиедан ва юлунликдан калтираб, хонга аоз цилган журьзтли, рог. иуй, хазилкаш бир наекар тимсолини намоён килади'

■( '! > !- ' -Г"''^ [

Мазмунп:

"Казратим, очликдан улдим, егали нон бер менга, • Кофир улгаймен агэр десамкп бах.мон бер менга" ¡11.

Элтиёткорлпк юзасидан рост гапни хазилга бураднган ва шоирни шубха ё газабдан х^имоя кнладнган гаплар газапнинг кейинги байгларчда келадм: . ^

Мазмунп:

"Даргалинг инъомидан х;еч ким ноумнд эмасдир, Е танамга либос, ё оркамга шатта (тепки) бер".

Адибнинг тожикча газалларида "Гулханий" билам бир/а "Журъат" тахаллусига *ам дуч келамиз. Гулханий узига "Журъа"" тахаллусини качондан ва кандэйт мацсадца кабул килгани равшан змас, аммо "Журъат"нинг Гулханий эканлиги аник,. "Мажмуаи шоирон"нинг 5мг? урнида "Журьат"нпнг Гулханий эканмни таъкидловчи изо* бор:

Му^аммад Шарифнинг "Гулханий" деб тахаллус олишига икки хпп маьно берадилар. Фпзлий буни шоирнинг "девонафеъллиги, оташин -табълиги'дан Куйилган ном деб билади: _ ^

Мазмунп: "Гулханий мох.ир шоирдир. "Гулхан" эмас, гулшандан х,ам зеборокдир. Девонафеъллиги ва олоэкалблигидан у узига "Гулханий", деб тахаллус куйди".

Возех, тазкирасида эса шоирнинг хаммомдорлик билан машгул булгани туфайли узига "Гулханий" тахалл'усини олгани цайд зтилган.

Гулханийнннг уз адабий мероси па шоир тугрнсидаги барча маълумотлар мазмунига Караганда, юкоридаги х,ар икки карашда *ам бир-бирини тулатувчк маъно бордай куринади.

1. Гулханнйнинг бу газали узбекчага Муинзода томонидан бир оэ цискартириб таржмма цилинган ва ту тарзда дарение- к?лланмаларга олингян. Бпэ бай г мазмунини ана ту таржгчадач олиб келтирдик.

2. Курсатилган кулёзма. - Б 242 3 Курсэтилган кулйзма Б.275а

Фазлийнинг айтишича, Гулханий хон навкарлари сафида хизмат килган пайтлар узининг шижоати, гайрати ва па\лавонлиги билан «ак,товларга сазовор булган. Гулханийнинг шоир сифатида танилган даери лам -шу. пгйтларга тугри келади. "Гулханий" деб иом.олганда, шоир дастлаб бу номнинг аввалги (оташинтаъблилик) маъносйни иазарда тутган булиши мумкин. "Журъат" тахаллуси хам шу маънога карийб Синонимдир. Кейинги йилларга бориб адиб бенаеоликжшг мухим асири булиб, каландарларча хает кечира бошлайди. Махзуб, Мажзуб, Мунтазир сингари шоирлар билан хаммом гулахида мажлислар куради. Аслида хаммомдорликка муносабати булганиданми еки шоир яшаб турган мухит унинг тахаллуси маъмосига мувофих тушпб колганиданми, Гулханий уз тахаллуспнинг иккинчи маъноси ("гулахий")ни назарда тутиб суз юритишга хам утади. Бу жихатдан шоирнинг "эй туги" радифли шеьрида келтирилган цуйндаги мактаъ эътиборга лопиодир:

Мазмуни: "Зй туги, Caps билан шамга кумри билан парвона |,:4|чалик кувонса, Гулханий хам кулга ундан ортикрок, кувонади".

Халк ичида шоир "мулла" унво м билан "Мулла Гулханий" деб шухрат ¡"спадики, бу ном ЗМ да хам тилга олинган еа такрорланган.

Мулла Гулханий номини авлодцан авлодга етказиб келаётган ва сдабйётимпз тарихида шоирга абадий жой олиб бергаи ёдгорлик, бу -"Зарбулмасал "дир.

"Зарбулмасал" - узбекча насрий бадиий ёдгорликнинг ноёб намунаси булиши билан бирга, тузилиши, мазмуни, тили, бадиий тасаир воситаларининг уткирлиги жихатидан хам тенги, ухшаши йук оригинал асардир.

Асарнинг илмий-танкидий матни кандай. ва нималар асосида тузилганини очихрок англаб егиш учун энг аввал бу асарнинг тарихи, ёзилиш Ьабабларини билиб олиш ва назарда тутиш лозим, ундан кейинги уринда асарнинг мазмуни, гоявий йунапиши, бош сюжет нули, таршби, тили, услубий хусусиятлари хакида маълум тасаввурга эга булиш зарур.

"Зарбулмасал"нинг ёзилиши тарихи. Асарнинг мухаддима кисмида Гулханий ЗМ нинг ёзилиш тарихига оид киэик бир вокеани хикоя кил ад и. Амир Умархон саройида булиб турадиган одатдаги "базми Жамшид"лар адабий кечалардан бирида "бурунги яхшилардан колган зарбулмас.алларнинг сузланмишда ва печанли.к бобида" тутган мухим урни устида суз кетади. Сухбатда Амир Навоийнинг "Ошни таъми туз билан, сувнинг таъми муз билан" деган сузлари acra олиииб, раьйи олий (Амир Умархон эътибори) халк ичидаги шу зарбулмасалларни олий

"ЗАРБУЛМАСАЛ"

1. Курсатилган кУлбзма. - Б.283а.

туплаш зарурчигига к,аратялзг.'л. "Баногох,, - деб озадп Гулханий, -(Амирнинг-) на.гарп кимнЫи асарлари бу камина Мулла Гулханийга т/шуб. эътоф ва алгофи хнсравоняарп томил зхволим куруб буюрдиларки. бу зарбулмасаллр.рни неча хпкоятлар аросида аклу донпшпнг борлпгп етишича тартйб вер!" "Мен айдни.-дааом этадн шоир, - Эй и;ахи ' хахонпанохо, тожнкни бир масали бордурки, "Аз куза х.амон таровадкп, дарует" ц]. Алар айдцларки, "Узбакнп бир масали бордурки,. "Эшзкпга яроша тушоги".

Ушбу зарбулмасалли саоал-жавоб (топширик)дан кейин адпб "Амирнинг амрларпни вожпб бплиб", ЗМ ни ёзишга шришадн ва "Ялалоккуш билан Бсйкушнпнг кудалпкдари аросиндз тург юз зарбулмасалн авомуннос"нп батартпб баен килмокчи булади.

Асарнинг ёзг.лишн тарихига оид бу кискагина тасвирдан келиб чикадиган каттагина хулосаяар бор. Бир» шуки, Амир ва уипиг атрофидагп кишилар Мулла Гулханийнинг халкчил табиати ва уткир адабий кобплиятини тан олганлар. Мккинчи томондан, узмдзги ко б ttmironn туларок намоек цпляш учун Гулханиига юкоридаи шунчаки бир :ги;ора зарур эди. шу ишора баконэ - ЗМ дунёга келди.

Ушбу эпнзоддан. келиб чикадиган ва бу ерда кайд этиш лозпм булган яна бпр хуяоса шупь утмтддагк хошмлср, xoimap нш-ф/ сгнъат за адобиёт ахш:нн ^'з птрофига йигпб. улг.рдан плмпй-ижодип асгрлрр тал л б кнлпш бплси бпргз, улйргз рлчьамолпк килгаклар, маъна г.-jt соха сипи моьлуы уеуялсо бкяан бош*ло»»б боргаклар. Вазпфа - Онегина Дг.ыр Умархокьинг зиас, тарихимиздгги мадан»й марказларда газнавиплао, корахоии'шар. ie-мурийлар ва хонликлардаги хутдорларнинг бу сохадогн усул ва тзжрнбаларини чуцуррок тадкпк килиш сз умумлашгиришдан иборзтдир.

"Зарбулмасал". атац.оси ¡¡а асарнинг жанр хусуснятларп. 3ap6v,i-маехч ( • Ij^Ji^-r/^ ) срабча "зарб" ( ) ва "масал" (,)

сузларининг кушилувидзн хссил булган бнрнкмалн ном булиб адаСпй атама енфатнда "масал (макол-матал, ибора) келшриб сузламок". "макол сукмок". "ухшэши ва далилини топиб гап княмок" маъноларида ишлатилади [2]. Форсип ва гуркий халкларда кештчалик бу ном "макол-матал", "мбора" маьносига кучган. Бунда нутк услубмнн англатнш учун куллакган "Зарбулмасал" атамзеининг гейинчалпк тил бирлпгиии -лексик-фразёологик тушунчами англатишга утиб кояггни очпк; курннади. Тарихда "Зарбулмасал" номи билан аталган асарлар куп, аммо мазмун-мох;иятпга караб улар бир-бирларидан анчайпн фарц кчладилэр. Убайд Зоконийнинг 200 га якин форсча макол, матапни уз ичига олган асари бор - "Зарбулмасал" деб аталган. Макол, матал, ибораларн»нг бир тилдан йккинчи тиЛга таржимаси - изокпи лугатлар бор- улар x.jf.f

1. "Кузада нима булса (олтинми, мисми), агдарганда бори тукклздм".

Z. Хозирги имломнзнинг изми билан "зарбулмасал" itcs»n "зарбул масал" в^ "зарбулмасал" шаклларида ажратиб ва к^шиб ёзиязлти. Арзбча суз бирпгмаси сифатида агамапинг ажратиб ёзилиши макбул эди. Бирок асардз ва ж.озирги тилимизда 5у суэ бирикмаси к^шма суз мавксига - яхлит бир маъно яиггатп'ига кучган, бир у».*умий ургу билан айтилади. Шунга кура, уни K^ujiiC ёзиш тугри fi;-:'.-;,::, дегян хулоезгз wnwtK. ЗМ пиит узпда-. "бу з&рбуямасаляарни иеча хикоятлар spccvim трртиб вер" тарзида келиши хам буига ёркин далипдир.

"Зарбулмасал", "эуруби амсол" ноылари билан юритилади. Турк тили манбалари орасида Таказоданинг "Зуруби амсоли Туркия"китобй, Иброхим Шиносийнинг "Зуруби амсоли Усмония"си, Али МажиДий туз'гаи "Зуруби амсол ра истилохат" асарларн лугат типидэги- ана. шундай "зарбулмасаллар"дандир( 1). "Ирсол-ул ' масал (масапга асосланмб тузилган рисола)" санъати буйича пратилган асарлар - пандномапар бор -улар хам "зарбулмасал" деб агалади.

Узбек адабиёти тарихида Сулаймонкул Рожий ва Нозил Хужандий мерослари айн» шу турдап) "зарбулмасаялар"данднр1г2). Гулханййнйнг ЗМ асарпга келсак, бу асар наСрий хикоячилик асосига курилган бадиа булиб, унда моддий х,аёт вок.еалари, хар хил ижтимоий табакага мансуб турлича феъл-атворли кишиларнинг узаро муиосабатлари мажозий тарзда - кушлар образларига кучириб хикоя килинади. ЗМ нинг Шзрк масалчилиги анъаналарига, айникса, "Калила ва Димна"га якдшлашадиган томони хам ана шунда. Бирок асардаги куш образлари узаро махйллий мухитда нафас олиб, миллий тил ва таомиллар буйича гаплашадилар, бир-бирлари билан■ узбекча кагор макол-матал, хик.мат ва цнгая'тлар келтириб, зарбулмасал йули' билан фикр . алмашадиларки, бадиий ифоданинг бу усули масалчилик тарихида айнан курилган эмас.

Асарга нисбатан хозиргача "хикоят", "кисса", "масал" сингари номлар кулланиб келинадч. ЗМ нинг мукрддима *исмйда адибнинг 9зи хам уни "хикоят" деб тилга олган. Шунга гсосланиб булса керак, китобнинг айрим пашрларид'а "зарбулмасал" номи остидан "Япалоккуш хикояси" деган изэх кушиб куйилган. ■ . '

Хикоячилик. асосига курилганлиги жих.атидан асар узбекча бадиий насрий обидаларнинг Гулханййдан а ей ад г и • намуналарига, чунончй, Рабгузий киссалари ва :Хожа хикоятларига Як.ин. Бирс к, вохеанинг бошланиши, йунапиши, асарнинг тузилиши, мазмуни. ифоданимг усул ва еоситалари эьтибори билан ЗМ бадиий насрчипикнинг бошк.а барча намуналаридан кагта фарк килади.

Жанр хусусиятининг мураккаблиги, яъни уни на хикоя, на кисса, на масал,'на хажвия деб алохида олинган бирод адабий жанр колипига сигдириб булмаслигининг узй ЗМ нинг оригиналлйк беягисидир. Асарда бу жанр турларининг хар бирига хос хусусмятлар, ифода йулларн (наср, назм, саЗкъ) аралашган, коришган холда типик бир умумий оханг яратади.

Адабиёт назариясига оид ишларда ЗМ ни "хажеий ва юмористик Кисса" деб таърифладиларгз]. Бизнингча, киссанннг бу белгилари олдидан "мажозий" сйфатини к.ушиш керак. ЗМ - максадни мажоз йули билан ифодапашга каратилган хикоятдир. Мажоз. булганда хам, оддий мажоз эмас, куп каватли мураккаб мажоз бор бунда. Одам тимсоли урнида кушларнинг харакатда булиши биринчи мажоз булса, улар

1. Зуруби амсоли Туркия. -.Истанбул; 1893; Зар/би амсоли Усмония.-Истанбул; 1870; Заруби амсел ва Истилоцат; кулёзма, ШИ Ленинград булими, № 1935 .

2. Сулаймонцул Рожий, Зарбулмасал, кулёзма. УзФА, Г.Гулом иомнла1и Кукон адабиет музейи, кулезиалар фонди, Ине.№6. ■ Бу xaiwa харанг: Дилбар Рахматова,Последователи Мукими (ПиСанди.Гурбат,Раджи).АКД.-Т.:, 1967; Э.Шодиев. Ирсол-ул масал рубоийляр.// Узбек тили ва адабиёти.-1972.-№5-В.17.

3 Асроров A.A. 5збек ва тожик хажвиётида жанрий шакллар ранг-баранглиги (ХУШ аср охири-ХХ аср) Филол фанлари номзоди. . дис.автйреф. Самарканд, 19ЯЗ.-Б 1Б.

тплпд-'м Холвоги Miranp, ёдгор «устшдуз ciwap« кишилярнг.. .. ? ум, Чзьн, Сангпушт ( Тршбака ) сишарч х^ивон-хашорат тимсолларпиинг х,ар хил накл-ривоятлар келшриб суз юриттш - икшцчи мржоз, бу тимсоллар купила келтприлган пфоданинг кучма маънолари - Яна бпр мажоз - мажоз ичпдаги мажоздпр.

"Здрбулмасал"нинг гоявий мазмуни. Кичик хажмяи бу асарнинг мазмуни шу кадар кенг кулампикн, унга нпсбатан "мазкур асарнинг гоявий мазмуни нимадан иборат?" деб умумнй тэрзда саг>ол кунишнт:; имкони йукдай. Аслинм олганда, ЗМ нпнг илмий-тан^идий матни устидаги тадкикотда шундан савол куйишнмнг ахамияти борми? Бор. Бунга катта зарурият бор, Бу мунозарэли мас.апа тугри ечилмаса, асарнинг мохиятини англаб олиш киПин. Асарнинг мох,иятини апглаб етмэган киши матннинг айрим уринларини ryix/нмай колиши, тугри езилган суз ёки жумлага шубха билан ёндошиши мумкин. Асарда "машхур Мовароуннахр - Бухорода Ампрал-муъминин Сайид Мухаммад Умэрхон бузган юртлар номи.- санаб утилади. Адибнинг муддаосини тушунмасяик натижаспда "бузган" сузи босма нусхаларга "тузган", "турган" кичиб "тузатиб" олинган ва у асар матннда кейинги Гшлларгача сак,ланиб келган. Асарнинг мз'змунидан хабардор бул'ган киши "бузган"ни тугри деб топмаса, "тузган". "тургам"ни хам макбул курмаган б^лур эд|*.

ЗМ нинг баш гоясини адабиётшунрсларимиз "ёг пи Фаргона ейлоягидагина см ас (?!), умуман МоеаооуннахрД'з сайронлглрииликнннг хукмроилигини курсатиш. <за уни фош эгиш"дан иборат, деб уктириб келдияар f i j. Ушбу сатрлар муаллифи хам асар хацидаги аввалги ишларида бундай карашга айрим истмснолар киритишдан узокка утмади. Эндиликда ЗМ оркали адибнинг нима демокчи булганини унинг даврига боглаб хакконий бир тарзда'намоён килишимиз зарур.

Гулханий бу асарнй ёзишга киришган пайтда КУКОн хонлигини узок вам" кийнаб келган бир сиёсип жумбок - Уратепа масаласи эндигина ечимини топган, Кукондаги хУ-мдор тоифалар ^ратепани узига каратиб олиб узларини голиб хисоблаб, Кукон хонлигини Бухоро амирлигидан устун кураётган йиллар эди. •

. Бухоро билан ВДкои хонликлари орасида бир томони Хужанд, иккинчи томоии 'Жиззахгача туташган Уратепа бэклиги мавжуд булиб, бу беклик, тарихий аньаналарга кура, мустацил давлат хукук,1Д учун курашиб келар, хонлар sea стратегик жихатдан мухпм ахамиятга эга булган бу пилоятни буйсундириш учун тинимсиз кураш олиб борардилар, Уратепа беклиги мустакиллнкни бнрмунча аа^г сакдаб колншга эришган б^лса хам, купрок Бухоро иэмида колишга мажбур эди. Хукон хонлиги маказлашиб олганидан кейин Олимхон ва Умархонлар дасрида Уратепани буйсундириш учун кураш бошланади. XIX аернинг I чораги давомида Кукон xoHrtaptwtiHr уратепа учун Бухорога карши 20 мартадан ортик юриш цилгани тарихдан йен. Уратепа кургони Амир Умархоннинг 1817 йилги юришларидам биркда ишгол кияинади. Бирок ундан кейин хам бу ерда осойишталик юзага крлмади. ЗМ' да Кукон-Уратепа-Бухоро муносабаглэрига дойр ана шу тарихий холат - сиёсий инкмрозлзр даври уз ифодасини топган. Мовароуннахр-БухорЬда Амирал-муъминин Саййид

1. В.Зохидов. 9збек адэбиёти тэрихидан. - Т.М951.-5.204.

Мухаммед Умэрхон бузган... Работ, Пушогар, Зомин, . Бекобод, Хайробод..." деб саиаганда адиб Уратепа беклигини назарда тутиб ran килган эди.

Узаро урушлар туфайли хар икки хонликдаги. ахвол бир-биридан огир эканини яхши куриб турган чогида хам адибимиэнинг уз хонлиги ютукларидан, айницса, унпнг худудп кенгайганидан фахряаимай цо'лиши мумкин змас эди. Шунинг учун хам асарда оброзлар тилидан Умархон даврида мамлакат обод булди, янги шахрандозасича юртлар бино булди, бу ердан бойкушбоп вайроналар топнлмайди, даб муболага кмлинади. Бухоро хакида эса аксинча холни курамиз. Куркуш тилидан хикоя Килинишича, бухоро амнрлигига карашли юртлар (Уратепа атрофи) Умархоннинг бир юриши билан вайронага айланиб кетган. Агар Бойуглй рози булса, цизининг калини учун тилагйн минг чордеворни Бухоро худудидан санаб б<5риш мумкин. Бухоронинг бир туманидан минг. бузук чордевор - "чордевор (турт девор)" змас, "хаштдевор (саккиз девор)" деса'хам топпладн. Йш охирида ана шу пул билан хал килинади х,ам. Бойугли вашлининг розилит билан куев томом кизнинг калини деб Ургутдан бошлаб ЯнгикУРгон, Работ, Пушогар, Эски Сабот, Мугул, Чакан, Фируз, Нишолур, Шахристон, Бешсарой, Дехлиён, Итарчи,' Мужун, Мангнт, Кенагас, Яншарик, Гончи, Газондарак, Хожа Тохир, Яхдоы, Кизили, Куркат, Бекобод, Хайрободгача булган вайрона юртларни солиб беради.

Иигинда утирган кушларнинг хаммаси Япалокхуш вакилининг мардлигига к.ойил к°либ турган бир пайтда киз томоннинг вакили Хайрободга нисбатан эътираз билдириб колади. Сабаби - дарёга ёеук (якин)дир, "Бойугли халки сувдин зхтироз этар, муни урнига Мугни солинг", дейди. "Муг 'дэн бу ерда Уратепа ичидаги капъа - Мугтепа, яъни Уратепанинг ^зи кузда тутиляпти. "Хайрободнинг урнига Мугни солинг!" дейиш билан "Хайрободнинг урнига ^ратепани берннг!" дейилмокчи. Айни уша тарихий-сиёсий -вазият нуктаи назаридан Караганда, бу гапда канчалик тагдор мазмун борлигини тушуниш хийин эмас. Ушбу талаб олдида куёв вакили Куркуш: "Шошманг, Муг эгаснни муг атеорпчгн бор, яъни бериш йулини йукотибдур, мумсчклар афъоли анга ыакбуп вз маргуб тушубдур, муглук, булурга оз цолнбдур, яна бир сафарлчк x,omt бор, кеч кузгача ани *ам солиб бермокга ман кафил"цеб ишонтиради.

"Муг эгаси" - бу ерда Уратепа хокими, "муг атворлиги бор" иборасида мураккаб суз уйини бор: "оташпарастларга (ёки товукка) ухшаш килик чпхарди", "бериш йулини йукотибдур" - хонга хирож туламаяпти (ёки "тухум тугмай хуйди"); "муглук булурга оз колибдур" -аянчли холга тушиб колди; "яна бир сафарлик холи бор" - Амир Умархоннинг яна бир юришига бардош беролмайди. "Кеч кузгача ани хам солиб бермокга ман кафил" - (ахвол шундай кетаверса) кеч кузгача Уратепани хам (вайрон килиб) кизингнинг махрига солиб беришга кафолэт бераман.

Асарнинг гоявий йуналиши Бойуглининг кизи учун калин бериш пайтида келтирилган мана uiy ифодаларда жуда равшан куринади. Икки хонлик орасидаги сиёсий ракобатда Г улханий уз хонлигининг устунлигини курсатмокчи, мухолиф томоннй камситмокчи. Бундам

чиодч» ti. асаркинг Оош гсяси "бузгунчиликни курсатиш оа фоы эти» змзс, уз мамлакатнинг ободл'.т ва голиблигидан фахрланиш. ватанпарззрликгоясидир.

ЗМ да Гулхг'ьийнннг нима учуй ftjfaOH. хонлнгини бу кадар. муболага билан мацтпгани оа Бухорони анча камситиб гапираётгани укувчини кизиктиради. Куконда Хапалак кишлоги сингари хароба холига келган .оргяар йукмидч?

Тодкик.огчиларнинг купчилиги Гулханийнинг бу уринда тутган йули ва гапларида киноя, кочирим бор, аслида у бу билан уз хонлигининг бузгунчилик спёсатини цоралвмокчк, деб изо* берзди.

Асарнинг бутун мазмунида бупганидек, табиийки, бу уринда да адиб киноя ва кочиримни кузда тутган булиши мумкич. Бирок масаланинг бошка мухпмрок юмони шундаки, ГулханиГшинг узн пзкчалик илгор фйкрли Ч1Ш11 булмасим, аваало уз даерининг - хоняикпар даррининг кпшиси, (^укон хонлигининг фугд.роси эди. 9.3 ззт/ондошлари, ватандоитари сингари у *ам Кукои хсни ва хонлигининг мусаффакиятларндан кувоняр, тарихий вазияг нухудга келгприб куйгг'' гор ватаипарварлик туйгусп унга .\ам ёт эмас зди Бухоро пиите1,;,пзрнни хароба х,олида тодаирлаш бил«!» адпб уша дапр учун Фзпат Бугсрз усилигинч фош к,илаетган булади-ю, келгуси аслод учун тпрч дзпрнмнг игггнчсий-сиеснй мянзараанш кемг Ra ратной г.илсб eoiruG берзди, аммо бук« энди "фош «?»т«'Г деб зйтиб б^лшйди.

ЗМ нцнг бош сюжет йули. ЗМ - мураккаб сюжетлм зсар. Унииг цслнпловчи бои оютег йули бс.р, бош cwwa кожтпачгач ён со.-"»' чизт-дорн бор. Асарнинг идуий-тши'.идий матничи ш&гллачтрмшлп сю:гог rtÇmiiiititr im к,itürturu та кзтъийлигнга ало\нда оътибор «.япи, засур.

cO!u сч^зт йр.ч пстп'тлр'пшг pitcorîTiira сссслениб Rcnt'/woi'it, .-.снппрнпнг муроду глшчсадга епчилэри билан т/галлаи.'.дн.

Bcí\oa "илгэрнги агди айСми иофаржсмда Фэргспа иклимимда КаПчубод отлпг подшсдич коя.-эн б;:р зеки шчх.пистондз" юз О.югпн. Б01>;глсда Куиуш?эму нсмли «а, Яггаяоккуеш Кулакгкр сунгон отъ;

rf 'Л ССГЧП ОТ™.'. Пи-ЛПОК'.'.У-! уз "ТЛИ учун ГоЙуТЛИНИНГ l:U'¿'.í!!H С'/РС"'

^угзкун.'чи ссзч!';'!!. :.а юберади, Еойутлп зез ¡.пзининг i^'iitU'i учун нин, о'.-з',', 'юрд5с0р тз1г0 г>!«ллд11. ami!» vu3pv04 д?':р!<да ['чуг.пи *0(1лиги ') jc;-;:'!K'<a юз тутиЗ. Сг/чча чорд^гор;«« тспиб бериш ие'лони бу.чмайпп. Олг.ри бухоро хеилигига царгшли noRpoi:a юртлгрнн езноб бериб хайр ниш!'!! бнтказадн.'кгр. Лсзрнинг Ocüi сю::сот йулп зна шунд.^й.

Бу уркндд шуми anoxfiaa гдйд эгиб утиш керзкки, ЗМ иит бош сюжет пули - бойкушлзргинг узоро гхпачилнк ?.(уносаба1ла|:и, уларскшг киз учу.: Калин Евазигз !-п-;глаб бузу:'ч чордесор талаб щишшм тосчирлгри кичн:: эпизодпар шакгсда ГулхаииПгача булган , тарнхиП моь'балэрда х.а'л учраПдп. Масалан, Низомий Гамжздиннннг ,"Мах,зан ул асоор" эсэри II шкелоти.ол Кушприоннннг ов !уи;иб, чекка бир хароба кнш.чп!-.' а борнЗ келгани ва уида икки кушиинг гайрмтабиий бир ^учда "суу,батлашаэтгатГ' .хикол цилинэди. Вазирнинг изо^ига кщъ'лота, куммхр куяачилик йудида гаплашаёгган эиан-у, бнри и^рпч "ионд^н

кизининг капини учун шу харобаларни узпга беришни талаб цилар зкан. Бунга жавобан иккинчи куш: "агар подшохпмиз амон булс.алар, юз минг хароба кишлак десаиг хам топилади..." деб жавоб килаетгзн зкан. Айни шу маэмун бошкачарок бир шаклда Низомийдан анча аввал утган. Абу Г>агр Мухаммад Тартушяйнинг "Сиро^ул мулк" асарида хам тилга олииган. Рабгузий хиссалари, Хожа хикоятлари орасида хэ.у юкоридаги каби эпизодларга дуч келамиз, лешн уларнчнг хар бирпда узгача мазыун, узгача пуналпш бор. Аспида хал к огзэки нн.одида маежуд булиб, ундан диний-таыншлй мазмундаги асарларга ¡./пап бу сюжетни Гулхачий эпик асар даражаснда кенгайтириб, унга чукур чхшиочп маэмун берди, куп сонли персонажлар киригди, ьок,еа йуналишини хаяхонлм драматпк колипга солди, шу иок,еа яегизида тип, услуб, бадинят иуктаи назаридан пит, охарли бир асар яратди. Эы мухими - Гулханий к.ушларьи зарбулмасал нули билан сузлатиш оркали узбек тилндаги хал к мзънавияти дуряарини бир сюжет илига боглаб берди.

ЗМ нинг таркибий кисмлзри. Асариинг турлича хикмат ва хцтоятлардзд ташшл топгон "йигма" хиколг куриниши бор. Адибнииг узи бу китобда "турт юз зарбулмасали авомунно'с батаршб баем K',iri!inraHii"ini цайд'килиб •утган. бу маълумотга асосланиб, баъзи кишшгар 3М да 400 дан Рртик, (ёки кам) макол бор, деб изох берадилар. Аслида зса бу ерда школ ("оталар сузи", "машойихлар гапн", матал, ибора) номи билан умумдашадиган халк Лтимлари 200 га якчн борадк, холос. ЗМ масаллари жумласига "маколииатал, ибора)" дан таицари, 'фикрникг асоси ёки далили сифатида келтирилган хар хил здабий парчалар, у.икматлар, кисса ва хикоятлар, хадису ривоятлар, адабий санъатлар, кфоданинг бадиий тасвир воситалари, баъзан, хатто, усул ва шакллари хам кушилйб кетади. Ана шуларнинг. хаммаси жамланганда, ЗМ масаллари 300га якин боради. Булар орасида мустакил сюжетга. эга булиб, асарнинг бош сюжет йулига колипланган кисса вя хикоятлар куп. Илмий-танцидий матнни • шакЛлантириш ва асар фтёзмаларининг бутунлик даражасини белгилашда бу циссаларнинг асардагм урнини билиб олиш катта ахамиятга эга. Бунинг учуи бош сюжет чизигининг мухим нукталарига зьтибор бёрйш лоэим б.улади.

ЗМ даги бош сюжет чиэигининг асосий нукталари. куйидагилардан иборат:

1. Бойцуш бйяам унииг кизи Кунушбону уртасидаги бахс (вокеанинг бошлаииши). ' ,' '

2. Япалоккуш билан Куркуш сухбати Дсоечиликка даьват).

3. Куркушнинг Кулангир султон flaproxv'wa булишй.

4. Куркушнинг Бойугли масканига йул олиб, йулда Худхуд билан учрашгани.

5. Куркуш билан Бойуглининг хайрли иш юзасидан килган сухбати.

6. Бойуглининг уз кизидан (куёвга чи^иш учун) роэилик страши.

7. Япалоккуш томонидан Шуранулнинг Маликшабоханг хузурига сеаинчига юборилгани.

8. Маликшабоханг топшириги билан Кордон ва Турумтойнинг туй тараддудида сафарга отланиши, улар орасида булиб утган хангомалзр.

- 2 i -

3. Кордон tV.u.H Бойуглп урп-icr -;ni тортишуклар ва можлрояар.

10. Кордончи -г К?ркуи> С;;лсм учрашуак.

11. K5pr,yu!'MiMr Бойу!,'1И маъвссига кайтиб бориши па муроса лхдикинг

ЮЗРГЛ ХйЛИШЛ.

12. Махр солпш па нп:;ох, шросимларп.

Бу нукталэрннмг хдр бприда кзндай диалогляр келиши, диолсгллр пчида кандай ва кднча айтимлар борлигн, асарнинг у ёки бу щулёзмасидл уллрнипг кай тартпбда учраши - буларнинг хдммаси х.исобга ольб борплади. боцзбаид адэбий парчалар (масал, кисса, х;икоятлор)гз колете, улар ажратиб курсатилган нукталарнимг 4 таен ( 4, 8,. 9, Ю)дан урин олган Тздликотлар давомида аспрнинг бу нукталарида учрайдигзм "Кабутзр ила Зог", "^иссаи мзнзумам маймун", "Товани бутаси зноен билан мунозаат килгани", Холзоки ммегар, Ёдгор пустиндуз вок.еалари, Тошбак.а ва Член ctmrapit кисса ва яикоятларнинг асардагн урнм па «шла макса,ода келтнрнлгани х,ак1'да батафеил тухталиб утиладй.

Диссертацизда . Гулханий тасвиридагн кушларненг яшэш >ко;"-ц, «океаларнинг ¡03 берган урнини анигдаш ва изехдашга хзм алох,ида са конг ypi',11 Ссрнпган. ^ушларкпнг кудачилпк мумосабатлари юз берган жойни очик тг.оасцур кнлг.'зедзн турпб асэрнпнг ио^'ллпга эткЗ булмр.йдн, буиичгеиз 'мети тузиш ишпга пул уришнтт тлхгеизлигм 5з(«д?.и расLijг.;i. Длэрдпгп иоцзолар тосйирига киришишд >ч зсиал e/trô ytiiínr "Илгаригп zvxy afrémi нофзржомдз Ф-wcnn ифжм* » ;а КзГт,ублд отлиг подшоулин г.олгпн бир эскч шах.рпстондл юз бергапи' .•«« кайд от»-5 утади. X'iKori А-wOMnna Су t¡ou mía бпр ивча бор эсер килинад». Xi-ч лл мэзмуипд::»! í-'-V i'"pca зкик булг.дпш, КпЧубод шахристоии члг?ри.>í айбмдз Фаргонз m;im:.uwi :'лилаи:ган, КвГщубод дегаи г.одшо* отг,. гпсбат берялгги кух.нл tua",ар экпп, Гул/г-мий заглонпга клпиб тол.";: хл.робалари бу даернимг буен,i гимн(гяаридэн pawn олиб адлм (йуклп:,)

Сари 103 ТуТпб.ЛМ.

Кайкубод сузи ;:;оп помп сифатида халг, огзаки ижодида ^ам, озма одз6«»глор,чд -'дч Самарканд, бухсро, Кашмир, Богдсд сингсоп гмьшко»!Й иоплгр сда.гори фаол учрамайди. Шукга ('-'ура, Гулханий аГпгам бу ном .'"п/лтдлн роелм-л ризотми, деган еппзл

п'п1г.^",11.С>ораи-«>, pG-j/i булс'а, у:!:',чг ypi:u ф;;рго(.а !îi;jjï)mmmiшг

б'/ЛИ!"11 Г.,УГШ!Н?..

Тг»,,',««ПО(л.,('|'»яг 1"у урнида т^ы.идлпб утпллдщ-и, асарда тилга (.чч1',глм fíipc i лл у.ол'.'слплрпннг ^пммаси баглчз ва бсасос змас, 1урмул;да бор Oyi'-i:f) к/мчилигимиг зьтиборнга тушган марса па ''.одисалрр Kyüüir-p ти.пидлн зи. р (,ни:1.!гмц учун шпзбхоига у афсона бки p»î3i)f«uvifi -ч-.д»!. ''i'níU:/"o/¡, ;i'Tr>,utcnr дегамда хдм адг.б ' f 1> мпчу.ум бир >'п"нш змао, у.?

у у.'>а о.юнч Оунмлгом, кирипчинл, ктобхочга

a''.UV- l'W У Я Е* í; б-:Г11!Ш1ЛНД:п-Л|1 ¡4111'; 'Ч >¡> ".II - ГЧПЧ'У'Ы !Un>',np

х;!|з",0л'1^р'чл! "Л'Р|у'Л ту р-н f'.y ■(.•и;-, i ич1:»':, /'ч'т.орьлн! «му

ПУ'Ч'Я-ЧЦ :н":чп »> Кпокувт М!?».Ч|'П1 П'1'j |"."|1.»Ч !'< 'Ч! 4M" j1-"! I

у.,, -„»из ••(,)..i„t, Iii уцгрлгч! -ir;''!'.'.".1'ч г.лг.'Ч'р 'í"«ti'.4:it>i,Mi» юна г"." i.'r • 1 О ч л ' ''«-«'"п y'-iti;t:i ijviaiin'v я/ч<(*> WM."'! -i ч> 4»?»f(1C".4>

изларини шу ердан топади ва "Кай ^убод"нинг "К,убод'', "Кубо" тарзида узгара бориб. хозирги К,ува шаклига келиб колгани тарихий аоос ва лисоний конунлар асосида намоён этилади. Масапа.нинг бундай ечимидан кейин хупоса цилимган: "Кай Кубод отпнг подшоздин холган бир эски шах.ристон" дегаида Гулханийнинг хозирги К'/ва шахри ичндаги .эски шахар харобаларини назарда тутгани аник ва шубхас.издир. К,ува атрйфида яна бир нечз тарихий тепаликлар мавжуд булиб, буниси хам ЗМ да тасвирланган географик манзарага мое келади. Хонликлар давридаги узаро урушлар туфайли юзага келган ваиронагарчиликлардан рашк килиб Кайкубод шахристони "адам сари (йукликка) юз тутгаи" булса-да, Гулханий замонида бу шахарнИнг излари очикрок. .овозаси кучлирок сакланиб кол гаи булиши керак. Бойкушларни бу харобалар ичида "ватан тутдирнб" ёки "ани ёнинда - бир ягочлук ерда" Япалоккушни "ота-бобосидин крлган жой"га \л"казиб куйиб, уларнииг узаро кудачилик мукосабатларини тасвирлаш оркали адпбимиз Бухара хонлигига караб юш отади, уз хонлигининг мартабасини улуглайди.

ЗМ да образлар тизими. Гулханий acaptnumr мазмуни уида иштирок отган образларнинг узаро муйосабатларп, сухбат ва иунозарапари давомида яна очикрок намоён буяа боради. Асарда кузга ташланувчи бадиий образлар узларининг тур еа табиатларига кура уч хилдир: 1. ^ушлар образлари, 2. Хайвон-хашорат образлари, 3. Кишилар образлари.

^ушлар образлари асарнинг бои режасига куйилган асоеий образлар булиб, хайван-хашорат ва киши образлари кушларнииг узаро едбатларида, улар томонидан келтирняган наклу ривоятларда намоён бупади.

Гулханий тасвиридаги мажозий образлар бир томондан узининг биологик хусусияти, мижозига хос белгиларни намоён этеа (масапам, бойкушларнинг бузук чордеаорга учлиги, уларшнг уйларида "сичкоч сунгокиднн узга нарса" йуклиги, кундузч курилмаслпги, сувдан узокрок туриши в.б.), иккинчи томаНдан, одамларга ухшаб ижтимоий муносабатга киришадилар, яъни уша тарихий мухитнинг кишилари б^либ, мэдаллии шева ёилан бир канча макол, матал, масаллар келтирадипар, хикмат ва ривоятларга таяниб фикр юритадилар. Шунга кура, асарни уциган киши кушлар ■ образлари билаи таниша борган сари, уларнииг хаётдаги ухшашлари /прототиплари/ни куз олдига келтираверади Кушларнинг турига, табизтига хос бзлгилар тасвиридан оса маьлум хаётий шахсларнинг феъл-атеорлари, лакаблари, индивидуал хусусиятларига кдратилган ишоралар борлигини очик сезздилар. Чунончи, Куркушнинг кузи курмаслиги, Кордоннинг буйи узунлиги, Куйканакнинг кичик жуссаси-ю, ортикча чечанлиги, Бой»;ушнинг хасислиги хдцидаги тавсифларда ана шундай цочиримлар бор.

Кушларнииг тур ва номлари шунчалик куп ва хилма-хил булишига карамасдан, кудачилик муносабатларп учун адибнинг Япалохкуш ва Бойкушни танлаб алии/и, Куркушни - совчи, Кордонни - хазиначи, Куйканакни - хизматкор, Турумтойни мирохур (отбокарбоши), Шуранулни - чопар, Маликшаб0хан?ии шох килиб белгилаши, куёега - Кулангир

uy.-'im» че/;инг;> Кунуи-Осну ofii'M д-зб ном куч'шчл) - манз ¡лулас» ннг чаммгси Гулхс1'.ийда ти1|!н-".?1'1т".,..;и мах.орач« ниуоятдд кучли, юкорп саньат дарамаоида О//и г.iuvh курсатадиги, эо-ар цулотмадорини 9кига;до. кошб масаланкпг бу жихдтига еглрли зьтибор борггнмч -óvD/.uiruKMп - бунч хчсобга олмай туриб, кулёзма киммпгиип болгилтб Г.; л i.'.а иди.

1>уч№арни актропоморсризациялаш (одам урнига кучприш) усулп <п воситаларининг содда, узпга хос ва табиийлигиин айтинг. Ота к.ушни -Бойугли, она хушни - Войкуш, цизни - Бойк.из дсС юритилади. Япалог.кушнп - "Япалокбиби" (кпС!<,аргани-"Япалокби"), Япалоккуш.-пиг угли - Нулантр. султон, хазпначи - Кордон (ншбилармои), подшох -Маликшабоханг (пуннинг подшоси) деб номланади.

Куш номларишшг бу тарзда к/лланиши асгрга шу кядао табиий, хонли мазмун багишлайдиш, уип укитаётган киши г,ушлар орл&ша ба;-.о котабтганиии унутиб, кушлар диалсгпни одамлпр сухба*. и ,ооб кабул кмлэди." Гулханий сакьап'нинг бу нозик хихатларини хдс ^илмаслик окпбатила асарнинг айрим кзшрларида ."Куйканак"ни - Куйг, .г, "Мэликшабохш«пш - Малимиохии, "Кунушбону (Куошбону)>м - Гунашбону, ' Ппалс.чбиби (Ппэлог.би)"ни - Япало>,бий тарзнда буэиб курсятлднлар.

Acspntuir Ce:u с:з; :от йулига колпьпангпн м,>сал - киссапа".- >да Мпйму». Тот (туя), ьугояск, Тулки, Сангпуыт (Toisón;;";), Чг~н c¡'. мри хпй:.;^ !-хс'шори обрхшсри, ку-илср, ^г.Г)чон-хашорат образл «г.ц тилид.г кслтирилсам хм.олглгр ¡.чид? sna Холиок,u (л:сгар. Гдгср пустим.-;' дургдгор, Л' 2ху""| ко гиб, Нпояча огплда, , Бооожон Аыур í ir" i сингарп унлдо м,ш(1 оСр&злгрн satt типга опнгоски, уларкпнг хгр биги асдргз сима г.;: уоя'зда кпрп'илгг'нннп уйлгб гурман са тпдгдх H'.r.'.'v"! турпо, илинн i-'пгн 1<р:птиг-з :-,ул ypuó бул!сПд::.

5Í.1 шп:г i«*;»»» пг> адкб'.глчг услуГм. Ня'.шЯ-тэпиилий пшн туз»»» пшкиинг ыухпм ш.урги за ош-'шзридзн бира г;>рч."'1й ёдгорлпгнииг аа адибшкг пФодп успуби мазаласидпр.

ЛдабяГ! ,1!1як1.ч:5 тарвпкийгига назар союгч, г.ар бмр тгрчхий дп«:^ п'лшшкг уз (.'.съорлррп аа и</ дгср тилпга г.фолп усуллари будгзнини :з. Шу билли бирга, кгр бир a/ViH'iiiиг давр Т'.'аи бссогидан ^Х'йдпланнш й;ли на фарч килГ'.цн

ОМ Н!»«г чиг.и дсгоида, биз асоршшг Оздипй-тгрихий ёдгорлпк оифзтидо "!!»!'.!/из гар(1П«::нт шу дягри sa ундсг «йиинги тграпкиётими урго!ч:шга ьрддя бгрздигак тнл Mait?piiaju-»ui чушучюмиз. Ву материал, ieOiííjsIkh, тол С>нрликлс.ри (фонолоп-к бирлик, локсик бирж«, грамматик б1;рл::;а;гр) пчсоСч« бнлан улча'пд'!.

АдиЗ ninv.t'W;r услубий чусуси^тдрри - муаяпифтшг шу асарни шгишлеиг^р'/иидй тутган йулп, жумл^дан, ун:шг хал;; тили 11И(.о»итгллр;!Д?.>г (тчл бпрчг.чяпаридзч) КДндлП па г.енчалик махорат билан фойдаланз олгани м&оал^'сидир.

'Гарнхий §дН>рлнкни»1Г тил ь;.:периалини ?ргачиш тил бирикмаларинииг учпа дпзрдагп цопитчпя, уларнииг таком!тласмуянни уг!анишга, tü.4 Kyptijitiii.ui (змсохининг ички понунларики очншга. деизма, huí tpphwhm

урганишга ёрдам берса, адиб нуткининг услубий хусусиятларини урганиш адибнинг тил бирликларидан фойдаланиб, 5з фикрини кай тарзда ифода килиши, унинг суз саньаги сохасидаги кучи, салохиятини билиб олишга, демакки, адибнингг адабий .тил тараккиётига кушган хиссасмни очикрок англаб олишга ёрдам беради.

Матншунос ва тилшунос тадкикотчи матн манбаларини кузагишда шу икки йуналишни фарклаб иш куриши лозим булади.

Тил бирликларининг сон-салмоги ва сифати жихатидан едгорликнинг бир к,улёзма (ёки босма) нусхаси бошка нусха ёки нусхапаридан фарк килиб кояиши мумкин. Ана шундай холларда тарихий манба тилини илмий жихатдан урганиш иши бир оз мураккаб туе олади. Агар асар кулёзмаси муаллифнинг уз дастхатига мансуб булса ёки муаплиф наэаридан утган булса, бу кулёзманинг кадри баланд булади, йук, агар шундай булиб чикмаса ва, айникса, асар нусхаси орадан замонлар утиб кучирилган булса-ю, асли толилмай, кучирма нусха сакланиб колган булса, асар тилини урганиш иши мантикан уша нусха тилини урганишдан еки шу асарнинг киесий, илмий-танкидий матни берган тил материалини урганишдан иборат булиб чицади. ЗМ кулёзмаларига келсак, бу кулёзмалар орасида Гулханий яшаб турган вактда кучирилган нусха учрамайди. Бизга етиб келган нусхаларнинг хаммаси шоир вафотидан камида 30-40 йил утиб каламга олинган, тил магериали буйича бир-биридан фарк киладиган нусхал. рдир. Биз асарнинг илмий-танкидий матнига таянч нусха килиб олинган А кулёзмасига асослаииб, ЗМ тилининг кискарок грамматик (морфологик ва синтаксистмк) тавсифини бердикМ;, асарнинг илмий-танкидий матнини иэохлаш заруринтидан кепиб чикиб, шу матн асосида асар тилининг изохпи лугатини тузиб чиодик, ундаги лексик бирликлар саногинч куздаи кечкрдптг}.

Мулла Гулханийнинг ЗМ асари икки , мухим жихатига кура тилимиз тарихи нуктаи назаридан алохида ва атрофлича урганишга лойиедир-Бири шуки. асар узбек адабий тилида ёзилган бадипй наернинг ХУШ аср охири, XIX аср бошларига мансуб нодир намунасидир. Иккинчисп -асарда бевосита моддий х.ает вокеалари (кудачилик муносабаглари! хикоп килинганпдан, унинг тил магериали хам узига хос, ранг-баранг, адибнинг нутк услуби хам адабий тилимизнннг огзаки колмпига якиндир. Диссертацияда тадкикот муаллифииииг асар тили юзасидан айгмокчи булган фикр оа мулохазалари фонетик жихатдан, морфологик ва лексик гомонлардан умумлаштириб баён цилинган.

ЗМ тилида суздаги товушларнинг охангдош келиши анъанаси (сингармонизм) кагьий змае, бекарор. Каращт келишиги урнида тушум шакли кенг учрайди. Асарда 2300 дан зиёдрок суэ кулланган булиб, улар орасида 60 га якнни тарихий шахс/шр номлари, 60 дан зиёдроги - куш

—Т. Псионов Ф "ЗарСулмасзл" тилининг грамматик очерки Гуяхачийминг "Зарбул-чаоял" асар*'. 9зФА, "Фан" нашриеги, Т.: 1976.-4.1-65.

2. Ипцокоп <ъ "ЗагзСу.пмясал'нинг изохли лугащ Куяезма. Диссертация ичовасша каввш

номлзри, 50 лан купрок - жой чсмлари - топонимлар бор. Бойугли кизининг калием деб сана0 Оорплган sa Бухоро амирлиги ХУДУДИ (Уратепа атрофи);;а булиж 30 га як,ин кишпок номларининг тмлга олиниши х.сзиргача уша номларини саклаб колган бу кишлоклар тарихи нуктаи на:арндан них.оятда мухим, кадрлидир.

Гадкикотда асар тилининг лэксик катлами тарихий-этимологик хихатлардан хам тахлил килинган. Макол, матал, халк айтимлари куп куллангани сабабли, ЗМ да узбек тилининг уз лексикаси кенг урин олгандай куринади. Бирок асарнинг босма нашрларида тушириб колдирилган мукаддима, хотима кисмлари тулатилгаиидан кейпн асар тилининг лексик катламлари мувозанати узгарнб кетди. 2300 суздэн 700 га якини - арабча, 400 дан зиёдроги - форсча-тожнкча сузлар булиб чпади. Мухими шундаки, "узлашма" патлам Деб ажратилган лексик гурух, ичида качонлардир тилнмизга утнб, узлашиб, бу тилнинг уз мулкига айланиб кетган аёл, асар, ватан, даолат, жон, жахон, замон, илм, китоб, лаб, мехр. наво, овкат, умр, фарзанд, халк, шакар, хает сингари юзлаС сузларимиз бор, уларни "узлашма катлам" деб айтиш факат этимологпк нуктаи назардан холос. Бундам келиб чикадиган хулоса шуки, асар тилининг лексик материали уни лексик гурухларга ажратиб урганидганида хам, тгрихнйлнк ски этимологпк белгиларига караб изох, циг. чганида х,см узича асар тилининг мохиятиии очнб беролмэйди. Асар тил.-и лиг мамки«* пул', яарайнидз - рдибнинг тил матсриалидан фойдагпч< щ усулида очикрок намоён булади.

ЗМ нинг тили услубий нуктаи назардан ;конли, табиий па щцоятда хозибалкдир. Бодиий тасвпр воситаларпнинг, жумладан, тил бг.рликпарининг танллмганлиги са улчангамлпш, уткирлиги жихатпдан узбокча насрпй бадиий сдгорликлар ичида ЗМ га тенг келадпгр.ни кап. ЗМ даги хикоячилик услубмЛ тсшондан доярлик бир умумий йуналншда Сср?ди. Муоллиф тасвирлэрида хаи, пушиар, кишилэр обрззлари нуткида xßu сузловчи шахе уз дазринпмг маьлумотлн, тажрибали, сузамол бир кншг.си сифатида измоён булади. Хар кандай к,инин ва мураккаб фикрни л":л у содда са шинам Сир усулдз баёя цилади. Максадни киска, серкнрра, асосли за хаимабоп торзда пфода .--.шти бу услубмннг асосий С^лгплзридпр.

Гулхсиийникг х.жоячилик уел V би узига ко о ва ибратлп. Шу куннпнг зокзаси ва можареларини у ¡<а>::оз колипига солнб узок ?тган замонга боглаб х.икоп килади. >{икоя ичида ха;квий рук бор, кул m чицаришга иитнлиш бор. Шу билан бирга, унда пнеон шахеига хурмат кучли, кар бир урпнда у холислих билан иш к?р»шга, мэъёрнп саклашга зътибор беради. Гулханий тасоирими бузган, узгартиргаи, асарга ?з ёнидзн "х.исса" кушишга уринган котиблар адиб услубиникг шу нозик жихатларига, айннкса, yi:««ir холпелнги па меъер саклашига ахаиилг бермаганлар, 1',ати;када асарнинг умумий нутк охамги бузилган, "кушимчалар" уз-узидви ажралиб колааэргак.

Диссергацияда Гулханий хикоячилигининг нафис томонлари санаб утилган os мисоллар билан далиллаб борилган. Дцибнинг макол, матап, халк , ибораларидан фойдаланиш усулини олайлик. Топиб зйтишгина

змас, улчаб, кеспб куллаш Гулханий услубини белгиловчи юксак фазилатлардандир. Асарда адиб иборалари маколга, халь; иборалари адибчинг уз сузларпга айланиб кормшиб кетган, "Зчкуни оти Мулла Абдукарии булурга хануз шкт бор эрди-ку!" "Мушук илмогдаги куйругни ололмай, 'пуф, сассиц окан" деган сузнн к;у и", "С.анинг кордонлмгинг к.улол мундида eye ичгандег- ва. бузчи болбокна ялчумагандек суз зкан" каби хумлаларда хал к иборалари муаллиф (еки персонах) нутк,и ичига олиб ».уллангаи булса, "Man нечук иафгир олмай ошии тузини шур дерыан", "Виз "мури" деду к, ул "токча" деди, иш биткаролмай мах,рум келдук", "Мунга Курк.уш ихшн здн, ryumi хар-у, дандони сак булуб турса" сингари сузлоачи цшхе томонидан узиники к.илиб айтилган, факат ЗМ тилигагпна хос булган ифодалар куп.

Халк огзаки иу.сдида бор бир ифода пули - мусажжа усули ЗМ да х,ам бор, Емонларнинг ёмонлпгини санаб курсатчш ва фош цитнида сажъ усули адибга ¡куда кул келган, Масалан, подшох атрофидаги кишиларни назарда тут и5 адиб Куркуш тилидан: "Бу тургаиларинг навола дустлари, пиела хорифлари, таом емакка *озир, маслахатга акли цосир..." деб тааспфласа, боцда бир уринда нодонлардан бприни: "базида буйнида ыунчок, урушда харбаси ошпичок бирла ухлок, подшодин тегани - амали ypois, тугри сузга туганок. курк товугдек суога пишарга учгрок..." деб таърифлайди.

Диссертациянинг шу урнида бадиий тасеир военталари - ухшатишлар, суз уйинлари, хар хил ишора ва кочирпмлар, н/тк цнсшарини узаро богловчи услубий воситалар тугрисида хам багафеил тухталиб утилгач. Б/ воситалар жойи ва улчоаи билан цуллангами учун хам ктоохон хогпрасида урнашиб колади. Масалан, бир урчнда Бойугли Кордэнччнг асосли сузларига бардош беролмай "Манга ьаси\а! ургаггани челдччгму? Санинг насихатинг мани кулогимдин ел дек у туб кетар" деза, Кордон: "Насихат сани пулогинг сабадида елдск туриа; ухш^р" денди. «ур^уш Бойуглига караб:"Сани кулогинг |,азон »-.улогндг-ь- суз эшишас" деса, Бойугли Курк,ушга: "Сани кузучг узукни кузидек курмас" дойди.

Узбекча нас-рий бадчпй аеарларнинг услубий й/налишида, масалан, Алишер Навонинммг илмий рисолалари тмлида анъанавий адабий меъёрлар ораенгэ жочли сузла^уув тили унсурпэринн киритб юбориш холларч соячла,чч. "Бобурнома"да бу очи«; Бпрзг, Навэий. Бобур

даррч бчлач бчзнинг давримиз орасчдаги масофа билга у дзврдаги ^унли оузлэшув меьерла|)11нн кемгрок таг.оввур циппшга пмкои Оэрмайди. I у7'хчжн'«-э wcfiK. a wo" бои^а. Бкр,1ичядпн, Гул:г:?.>u n't ижод кчлган ¡\«"! 1 бчлач бмзн;«» дзроимяз !.чи:офасч уаот, амас. Пксчччидач, адибнинг ч,'.: аип,ц кядар w.w, таСчч'й, »..»чкн'/г уа;%б бчляч ёзилга^ш, учи viiifaiyia, павг) аряГ-ий "'члччич! i<ei-erimp4 (андай, огзаг.и адабий

сучлчтуе (-.шлчач, i-э» т. жонли сучлашуч бчлп,л5рч !,?иака - беиэлол я'1|.ч»иб Охлади. Мас;)лач, c'/j.nyjjvT n/n-rjf'i тилччинг сиитактик

/м -"ou'taDM "уктач наз.'-ючдлч: "Ск-я ».им-у. Бо-яяни :»шишига киши «"Чормш: ».км'?!1, Бс.'чу'лччч огзиик бир бурч'мтч -hiкар "мичг чордевор ».h.mimi«« калинч' д«б", ' Лчла Kyviytuoony oftnv. ч^чуиччн. рузгар м'зинп ivi'-mli будуо, бошич« кучч солпб тусд" Т^'./г - аломати ризо" д'.чанд»к' сингари >су1чпэпэр огзаки адабчч ч'.» "еьёиларидан огза^и сР-»чаicy? тчлч »»rapасч*а >'!чш хчеоблзчад".

2 - ф а с л. илмий-танк,иди1.:! мати манбаллри вд

тамойиляари

ЗМ нинг кулёзма нусхаларн, ГулханиЙ "3ар0улмасал"ннинг .-.илма-«т КУлёзма нусхаларн борлнги тугрисида О.Шарафиддпноц бундам ярим пер ил гари хабар бериб утган булс&-.па[1 ], асарнимг гоиинги плмий за оммабоп нашрларпда бу кулезмаларникг бироргаси тилга олилма/,и. Курпнишдан, Oy хабарда асарнииг Даялат срондига олинган нусхаларн эмас, айрим шзхслар t-улида курплгам ^глезмалзр' мззярда тугилган. Мархум Бую/, Каримийнинг икки кулэзма асосида ЗМ нинг тпнпидий матнини яратгани ва унинг оммалашмай колпб нетг.ншни юнорнли »рйд этдик. 1GGÜ-70 ппллар срасида Гулханий мьроси юзасидлн мухпм янгиликлар пайдо булдн: Г^чон адсбпот музейи асарнинг уч кулозна нусхасиии руйхатга олдп. Андижон еилояг кутубхонаепда хам бунда:'» кулезмалардан бпри ц?лга кпритилди. КеГшиги пулелла кучг.ришчт санасининг нисбаган эскилиги ва мукамг/аллиги билан а.^ральб турорди. Санаб утилган кулёзмалар ва асарнииг уьдан сртиг-, босма нусхаларини киёсан урганиб чицкандан супг ЗМ нинг илмнй-тамк.пдий штнпми яратиш и.мкони.чти ьухудга келгансга амин булдик аа магнии чузиб 1976 йипи уни умумий чалки!,.чар бнлан нзшр этд«к{2). Орадан 20 ihn иа.'.т угди. Бу оам' ичида осарппнг матни синокдан утци, унииг мазмуи-мо/,ичтига о ид карашларимиз кенгайди. Знг мух,ими - йсорпипг яка и»ки i-уяезма нусхаси топилди. Шу муяое&бат бнлан ЗМ нинг нлмчй матни яг.а кайча курпб чи1,илдн ва упгплги матн йулииинг т/грч.чигн ва мати псосларинннг i.iyK-v ihuvuh'iar:i миснч ертди.

Купила dui онг девал ЗМ нинг ¿лига маъпум оулган >;?лйи'а нусхаларн еп улчын.н« rni'Kü рафик xycyunгларн уешда ту'та'щб уюмпз

Акцизе и iivcxocii {/>) ипик бир ма.ч-иуа оросигл олпчизп «?пиб умярин К2'.-' (IB'jj) Гнн'д;. г/Ч'фцлк\н. !7!а;"М/адан Фч <липы iff Y'-'чр. < таърифрдч с ¡илган 'Го пуборчк макдзмннг жоп рпипас!" а тути?" дпб Сошлануви, (азали, хар /ип руСоийлгр, хазиллар, t;op>ar, х.улрнй пгрчаяар х!»и урин олган. Шлриф Бухорий, ИшратГ», Хснпй,

Fv'axMyp, Сайидо, хатто, Саъдий, Умар Кай'зм, Шямси Табрнзий сингари ш^м^гя-'р.'мн ксмибпчнг узига маъкул lyoirab, сухбэтпаряа уу.иб Очрнлнди''гачпл, мпъа ва рубоийлар кучириб гячлгач Цогози - оц сарнк ранг/t'i /(прпорда когоз, формати 21,<12 см., хор сачи^ада 1 ( ца'ор c.'ve бор. рашли синх ишлатилган Сэрхатлар, ажрачеб ^'г.-чт.атшчедн л:пчм б?»'гзн г.помлар, ол.атдш идек, г.изнл рамгда бшилга". Лс-^р па лпиС'Пннг нот,-,и бошдз к'/рсатилиагаи, лекпн кондаг.а г/ра пг,Р Сир {•3viidiaiii'4r к/пи г.исмидя кел:уси сахифада келадгган fn<pitn i'i оуз |чог'1'.'г>) >'1зиб 6opivrtci (■■о/'ефс'пэ flvaw тилаклзрдан с5мг, ^

дрг?н хя-ч'пнамЬ >оп>мг1 бср. К*1Тобнииг lioMJi пайд яшч(.<агзм. Хуррафу

7. Уз?*Г!". :\,'!r.:iijTH горчим т-Я'М'. It TOfi. тузувч'Л О Шаг."1/!'пг1 иleu-'virrT, у:)дэр'-".1;.пг 19.15.-205-6.

2 Кячз'ч !fvxc*rg ,'Ь ! ^.-и-, 1 г "Ззрбулмчсэл" ас=рм,-Т.: ССР "Ф.^4"

npiiiMP tjr'S-23? fi ,

фиш - шахри жумздиюс соний, 1272 сана. Мукова - нэк,шли чарм, яхши саланган.

Кулёзмачинг хати ва кучирманинг савод даражаси мактарли змас. График жихатдак Караганда С—'(п)нинг (ф)лашуви кенг учрайди:

'fld®.' Ж

Мажмуанинг тузилиши, мундарижаси, унда китобат коидаларига етарли риоя килинмаганига караб уни бирор толширик; ёки манфаатдорлик йулида эмас, бадииятга, айникса, хажвиётга кйзикиш, китобат ишларига хавас юзасидан шакллантирилган деган фикрга келиш мумкин. А кУлёзмаси кириш цисмининг туликлиги, "узилиш"ларнинг камлиги, асарда тилга олинган тарихий шахслар, куш хамда жой номларининг табиийлиги (котиблар реставрацийсига учрамаганлиги) билан ажралиб туради. Аммо нусханинг бир мухим нуксони бор: унда Туя билам Буталок хакидаги ыашхур кисса йук. КУлёзмада кчссанинг бошланиши 17-вараккинг янги ("а") сахпфасига тугри келар эди-io, бирок хикоя бу уринда вокеанииг бошидан змас, унинг охирини - хиссасини келтириш билан давом зтади. Бу хол орада кисса ёзилган варакнинг тушиб колганлиги хакида ишонч билан ran килишга асос беради.

Кукон нусхаяари. ЗМ" нинг :,укон адабиёт музейида сакланаётган кулёзмаларидан бири 10£8-йнвентар ракамли алохида мукооа ичига олинган нусха )дир. Кулёзма 84 варакли, юпк,а олий навъ Кукон когозмга йирик ва чиройли насталик хати билан (ажратилган кисмлари кизил ранг билан) ёзилган. Кучирма охирида - колофоида кйтобнинг "Андчжон вилоятида Сайид Насриддинбекни катта саркорини фармойиши бирла", "Мулла Абдулкаюм кртибни кулида", "1286 саиа" (1071)да итмом б^лгани" цайд этилган. Орада тушиб колган вараклар бор. Шу билан бирга, бунда асар матнининг котиб томонидан бир неча хикоятлар хисобига кенгайтирилгани хам очик куринади. Исо охунд бойвачча банги хакидаги х.икоят (40а-44а вараклар), Дадабой корчапони аблах (54а-616) хамда Мулла Мухаммад Соди^ коз и ва унинг цозилик пайтидаги "адолатди" ишларини намойиш килишга каратилган хикоятлар (58а-61б) ана шулар жу^ласндандмр. Мухаммед Содик Кози хакидагм хикоятда котиб унинг Л/'М кози булганлиги тугрисида гапирадики, "уаз

(уезд)" сузининг Гулханий замоиига, бу хикоятнинг эса ЗМ га мутлако богланшслкги уз-узкдан разшан. Насталик хатинииг раооп услубида котибона улчоплар билан тоза ва чиройли килиб ёзилган бу нусханикг хамма вараклари бутун сакдангас. ,,

ЗМ нинг Кукон адабиёт музейида курмлган кулёзмаларидан иккинчиси 1052 инвентарь раками' билан сакланувчи мажмуа орасиДаги нусхадир (К2). Мажмуа 183 варакдан иборат булиб, унда ЗМ (118а-1395 вараклар)дан ташкари "Санавбар", "ликояти Саъди Баккос", "Гул ва булбул", "Маликаи дилором" каби асарлар, угиа давр шоирларидан бир нэчапармнмнг газаллари урин олган. Мажмуа бошдан охиригача бир хил дастхат билан новватранг Кукон цогозига нихоятда зич килиб ёзилган. Асарнинг мукаддима. (хамду сано ва китоб таснифинииг сабэби баёи килинган) кисми туширилган, у туппадпн тугри "ровийларнинг ривояти"

билан боюпаниб "Кунушбону ойим бирла Кулаигир Султоннинг айш-ишратга машгул булгани" билан тугалланади. Асарнинг кучирилган нами, жойи, максад ва котиб хакида маълумот йук. Туя билан Буталок хакидаги wccaw.Hr: ¿^W/^UlfV

деб бошланган биринчи маснавийси бор холос; К,2 кулёзмаси 7 ил ва пмло жихатдан узига хос фаркли то.монларга эга. Езувда к^пунча учли товуишар тегишл1г.харфлар билан ифода этил май колади: (гурлук),

у? (бер), (Абдукарим) сунтри. Куяёзма тилидаУ

син'гари к пёсий тарзда эьтибор билан урганишга лойих,

уринлар бор.

ЗМ нинг ш/ музей фонднда сач^анаетган кулёзмаяаридан учинчиси 1024 инвентарь рак.амли ал охи да иукова ичига олингаи нусхадир (K¡3). хажми, тил бедгилари аа вокеа баёнининг чизиги бупича бу кулёзма асарнинг нусхасига »суда якин. Матннинг каерда ва ким томонидан кучирилгани мпълум омас, аммо матв охирига "1290" санаси ёзипган. !^ажми 35 парак. Юпк.п новвагрлнг Кукон ксгози, Ёзуолар сатхи -' 15x26см. Х,рр сахпфада )3 K^nofvimi озус бор. харфлар йирик, лекин чиройли змас. Айрпи сахифалар (la, 20, За, ба, 7а. 8а, íОб, 136, 17а, 19а, 19б)да хулёзмаии чучирган котибнинг кийинги тахрир давомида "'.'питган туззтиш ва тулдиришлпрч учрайди. кулёзма кайта муковапанган, юпка картон ичига олиб типшган. Асарнинг бошланиши ва тугалланиши К2 нусхасида кзндчй бу»сл, бунда хам шундай. Нусхакинг котиб дзражасидаги - кимса пули билан кучирилмагани куриниб ту ради. Саводхонлик етишмяйдп, бир хил/шк ва катъият йук. Бирок ушбу нус*анинг куп жихатдан «;2 кулёзмасига як.инлиги iiî би?ни унга ог-тнбор билан ёндошишга даъват зтадн.

Буюк Каримий кулидаги нусхалар. ЗМ нинг Буюк Каримий Фойдалпнгаи кулёзмалари топилмагани сабэбли, биз улзрнмиг ташчи бэлгилари .хакида олимиинг умумий тавсифларини келтирти билае чеклаиамиз. ЗМ нинг танкидий маточга ёэган суз бош^да муяллнф шундай дейди: "К,уёзмзлг>рдап биз асос кил и б олган иупхамиз дзрпараа когозга ёзилган, хаж очнц. лешн котиби номаълум булиб 1299 хи^рийда ёзипганлиги курсатипгандир. Иккинчи кулёзмаипз бадхат ёзилгач булмб.

1. Мяо алчи, асардз Кутжуш обрэзи Кулангмр султонга карэб "Псдиюхи wire vi тсшфадии гузир йукдио" дер бир панднома эйтади. Бу пэвдчома ЗМ нинг хлмма муогрлгридэ нэср'чй й?.п бипяц $*рт»мч холда К2, КЗ нусгаларидл ?аб«гча »5?М Чияач

КИП^'Нf 4M

котики но пчилглн нилп г./рсагплиа'ан. Оснидап бир сср;,1И ту. /по хплган булпб. о.!П|)П1 беги >,п!/ укчб булмас дарзжад* зскйргзн. хатто куп хаглари учпб кепаидио. Су кулелм анп Хова шэхриДзн ф)га туширгаилигиммздян катч-п нпзар, бпзга бу кулезма Хорази котибларм томонидам кучирнлган иусха булпб куринадп, чунки унда Хоразм шева'ига хос унсурлар жуда куп учрайдир ].

буюк Каримпй кулида булган кулёзмаларнинг биринчиси (БК1) тулик иусха булпб, анча яхши сохланган куринади. Бирок кейинчалик, .бошка нуахалар билан киёсланган чогда бу "тулик,лик"нинг котиб "у,исса"см хиообига ¡оз берганп очпппб колди. Масалзн, унда Мулла Мухаммад К,оснм дал/юли рангиорфуруш билан бир мардикор ургасида булпб утган ва чал к огзаки ижоднда тулшнпиг илмокдаги гуштга буйи'етмасдан "пуф сассик зкаи" деган нацлига ияспшо\1Й мазмун бериб тукияган катгагина хажмли бир хпкоят учрнпдпки, башка бирор нусхада' курИлмаган бу Кйсмнинг асарга кейпн кушилгани билиниб ту ради. Чалалигн, хира уринлари борлиги, котпбн, кучирнлган жой и в а санаси ноачпклигпдан катъи назлр, нккимчи кулузма (БК2)нпнг киымати баз учун баландрок булдм. ЗМ /тнг буюк карпмгш матпм кулезмасидаги пзохлар |БК2 БК! дан фарк кнлуачи уринлари) га к,араб хуш цилганда БК2 нусхаспничг нисбатан оскирок маиОа экани, жуда куп жихатпардан укинг А кулезмасига якинлши аник, куриидп. Бирок кабутар билан зог хачидзги кичик бир кисса асарнинг хамма нусхаларпда узбекча нзсрий йул билан баб» килингани холда БК2 нусхасида тожикча маснзоий пули билан берил гаи,

Тошкпнт пусхялари. Тошкентдаги марказий кутубхока ва илмий муассасалар фондида гопал ЗМ пинг. бирорта . кулезма нусхаси юпилмаган о,т.н. Мавжуд маибалар асосида асарнинг илмий-тамкидий матмн тузилгони ва оьлои хипииганидаи анча в?,кг 'утиб (1903 йилга кшшб) УзФЛ цулезмалар институт ЗМ книг янги икки кулёхсма нусхасиии руйхатга олди;:-.;. Гулханипнмнг дастхати билан бтилган ёш хсч булмаса унинг тириклкк дсизрпда кучирнлган эътиборл» к?л8зь<а то пилив кончшига умидимиз сунмагапи гуфайли, биз янги топнлмалар билан ошппп суоагда танишиб чикдих - йук, улар биз кутган даража,';зги »ламбапзр булпб чикмади [3].

I. Буюк Карпмпи. Уша купаема. 2-6.

2 эм нпнг Хамид СулаЬыои номли цулцэмалар институт Фонднда сакяанаптган кучезча нусхалари иккига эмас, аслида тл/ртта 0?ли5, улардзн Оири - 2715 низ. ракампи иусха К,у«,он адабчёг музейндан келтирилмн са биз ючорида "К1" белгиси билан тавсиф этган кулйзмадир. Яна бири 2806 икп рзкампи уажмуа ичидаги (1С0-208-иарэклар) кулёзма б-улиб, уминг 1303 х. (1806 м.) ГП'ЛДа кучирплгани цайд отсикли. Фонцга кейинчароц копиб тушгани иа к?п нуксонлари борлппшп хиооОга олкС биз бу нуцчани иямпй муомалага торта опмадик. К^лё.эманиш- баьзи урич.чари укинг л, БК2, 4941 нусхалари кучорилгач мандата яхиилигини к^рсатади, амно котиб куп уриь:г\а мятнни кнекартириб хикоятларнинг узпни эмас, назмунинп бррпц.ча хзрачат к'.»иам.

3. Ма|'ншунослн1с тарихида шучинг сингари вохсалар хам бушан. Мзсалз.н, пемис олими Г.Брсмауз 1В54-1В56 йиялар ичида Хофиз асарлдричи уч жилдгд тан'ущип матни билан нашр этган. 1927 йилга келиб Хофчз уероеннинг шоир унимидян 35 С-ьг, кеййн Тех.роида кучирнлган нусхлси топилмб колади. Албаиа бу мерею каГпвдач нашр этилади, лекии шу нарса аён буладики, Г.Брокгауз Хофпз асарлари ичига боита шоирларнинг асарпарини цушиб • юбйрган экан'. Еу хзда каранг. ЕЭРепепьс. К Еопрооу о филологической основе изучения оосточных памчгннкои.// С3,3, 1355.-С.16.

Нусхалардан бири 4941 инв. ракамли алох.ида китобча (4941) булиб 47 варакдан иборат. Асарнинг номи ёки номи урнида бирор сарлавха ёзилмаган. Мукаддима кисми А нусхасида кандай булса, бунда лам айндн шундай, яъни одагдагича тааввуз ва тасмиядан сунг "*амди бехдд..." билан бошланпб кетади. Майда х,арфлар билан зичрок килиб ёзилган котибона хат. Сахифанинг хат доираси 13x18 см. Хар бир сах.ифада 13 катордан ёзув бор, сахифалар ракамланмаган лекин лешпт ёзиб борплган. Кизил ранг билан айрнм суз ёки к.исмларнииг остига узук-узук нслекис чизикдар зортилган. .

4941 нусхасида кискартиришга пнтплнш кучлирок. Унда туширилган суз, жумяа ва кисмлар куп учрайди, шунга карамасдан, бу нусха БК2 нусхаси билан бир каторда А кулёзмасига жуда якин туради, улар билан бир изда боради, бир манба-(архетип)га богланади.

Нккинчи кулёзма 5242 инв. раками билан сакланувчи мажмуа ичидаги нусха (6242) булиб, аввалгнсидан хати, таркнби за таргнби жпхдтмдан фарк килади. Мажмуанчнг биринчи вараги йук, унинг урнига Сошка дастхат билан ёзилган бошка икки варак кушиб куйипган. Учинчи варакда "Бисмиллах,ир-рах.манпр-ро>;11Йм"дан кейин-ок асарнинг ломи йук, мукаддима йук "минг турт юз зарбулмасали аеомуннос Бойугли билан Япплоккуиллшг кудаликларп аросинда уз маврпдпнда б а он булур" жумласи билан ЗМ бошланнб кегади. Мажмуа вараклари ракамлапмагаи, пешгир зса суз билан эмзс, шу сузнинг бош *арфи билан берпб борилган. Сахифа формати-19x12 см., хатлари 16x9 см. Хар бир са^ифада 1 I катор ёзув бор. А нусхаси дастхатига жуда якин, таркиб буйича >;ам у нусхадан узок эмас, ЗМ маши сунгпда оа Мулла Насриддмн афанди хдппдаги латифалар битилган кейннги кием охнрида "1301 х.сана" ёзуглик,. к,пзил ранг ишлатилгаи, лекин у мажмуа бошида учрайди холос.

5242 кулёзмасининг хам узига кос бэлгилари бор. Масалан, Ксрдон билан -Туруитой Бойугли хузурига борган ппйтдаги базмнинг тасвири 5-6 катор хмеобпга киска; Кордоннинг Бойуглига карата "сан минг чордевордпн дай урарсан, бу билан дум иштиёкида гориб икки кулогидан айрилган думсиз зшак ах,волига тушиб. колмагин" мазмунида кзлтирган

коят 11 бошка *амма муоаларда тожикча маснааий йули билан баён килинганн ^олда, бу нусхада усозкча насрий йул билан берилган.

Босма иусхалар. ЗМ нинг'дитеграфнк усул билан босиб таркатилиши ! 890 йиллгрдан бошланади. Худди шу йили асар Н,П.Остроумов даъвати билан Козон университета босмажзнасида, 1896 ййли эса номаълум ношир томонидан иккинчи марта . Тошкентда Ф.Брейденбах босмахонас^да нашр этилди.

Козон босмасининг кандай манба асдсида газага келгани бизга коронги булса хдм, дастлабки Тошкент босмасининг айки Козон босмасидан кучирнб босилгани аник. Асар баъзм тафовутлар билан 1903 йили' Ильин босмахонасида учинчи марта босилади. Асарнинг шундан кейинш х,змма нашрлари (улар ундан зиёд) шу. учинчи нашрга жуда якин. 1904 йилда мазкур асар уз маамунига мое келадиган ни>;оятда жозибали калами суратлар билан чоп этилди ва кушларнинг узаро сухбатлэри

тасвирлангаи су суршлар асариинг кейинги баьзи нашрларша x¿.'>¡ олинди.

ЗМ ни алохида китоб х,олида нашрга тайёрлашда Абдулхамид кори Жалолободий, Мулла Мухам мад Шохмурод котибнинг шОгирдлара -Сирожиддин Махдум (Сидки Хандакликий), , Мулла Ортикбой г.аби котиблар куп зз^мат чеккамлар. Бирок асарнинг хамма босма нусхалари , мавжуд кулёзмаларнинг баъзиларига якин кепса хам, бирортаси билан айнан бир хил эмас. Бунинг устига улар ёмон тахрир килинган Аовалги босмапарда йул куйилган хатолар купинча кейинги нашрларда такрорлангаи, тузатилганлари уриига эса янгидан хатолар г.ушилиб борган. . Чунончн, никох. маросимларида эслатиладиган "амрй шарьий"лардан бири асаржшг А кулёзмасида "бехиекати шэрьи тариф урмагайсиз" тарзида келади. Бу жумла Козон ва биринчи Ташкент нусхаларида "беижозэти шарьи чукуб кстмагайсиз" шакяида учрайди, кейинги нашрларда у бутунлай тушнриб колдирилган. "Бемор тузалгуси келоа, табиб уз аёги била келур" маколи аввалгп босмада "табибга уз аеги била келур" тарзида хато босилган эди, кейинги босмаларда бу тузатилиб, "эмди Кунушбоиу ойимни махри битдими?!" жумласи "эидн Кунушбоиу ойимни махри' бмтди"га айлаиган. Босма нусх^ларда бундай чалкашлик ва "икир-чикнр" тафовутлар куп. Сахифаларя бир суз Силам бошлэниб бир хил суз бпьан тугалланган ухшаш нусхапар орасида х-ау, улар бошка-бошка котпблар томонидан кучириягани cí.ii бир кошЗ томонидаи бошка бир фурсатда ёэилгани сабабли, "пасту баланд" уринлар аячагина учрайди. Ишимиэда асарнмнг биз куздан кочиргаи ун хил босма нусхасн кн'ска за умушй тарзда тазсифлаб угилгак.

Гулханип адабий мороси, жумладан ЗМ нинг кулсзма мусхалари йиллар давомида узок шахар, сплоят, цушии, ко.рдош халклар орасига бориб кол гаи булиши хам мумкпн, лекин бизнинг Ьу борадагн давоши изланишларимцз кушлган иатижами бермади(1}.

ЗМ иусхаларптшг умумий цпёсп оа матн услпдат таикидий иулохазалар.

ЗМ нинг пямий-танкид'ий мал мни тузишга кириишшдан апо&л, табиий, бизга хам бадиап-торихий сдгорлимш фияологнк хдг.агдан тахлия килишиинг /[яогюбт бо*;чч'11"!1 уташга, яьии асчр чуиуалпр'.ч!:! на тарихини !',!'f;;:n>"i (Цд «5ш<пч v.VP урггигдб чин-.пигз тур'1 гелдп Бунин учуч эиа Л,1-! >>:!!']' гг-дгпу:;! о-): ;.;'.v,.> гд fyp:»i';;i! :i ;in чусv"vc-i> - А э' ! :.."!! .'а '*нр ''су-| fk4"ra CliiipaK КИЛНО Ч!»,Ч.»ДЧ '.ОЛ'ЛН

Hycx.-w'p ii-;'j5atü бчяш! i-iy "суфра" ус ига - А '•.•>.¡f,,'ni;4 (.:4fua

10!'и!имч р.!! с d3 гчгщч б'-шэ-сипа X'J im;»'!' i д > ¡"дп.

Кч,;снч я'.пчгш»')'»» даопи0:-!1 Оаскичлгрпд:'-'-'!'. чу^тчнг |-,ач.д;-,а

ОЧ.-1 С":Г1> - yll'l'f fcu'4, HiiVtrt. взтпт Í.4i;i/'.!!y'ji4i, («:;•!•|»:!Ч .->•-.-ниi \U"?"a iíh, ио-.нялч г,чн'ри!чш1 un y!t;a iv/n:«4tач \;".,и«гч\ \C!«vOt:i't t)a

I -nvv» 'lí'-f Ог.«'»яччг »пц >г.'-"ллир1'гя сн'Д "Cía r~,

.,.у.п ,,;n f.y-io .>>;!.,:-."Пг:Г.' ">;у-,РИ?Г.'ШГ! lili ■T'"l'¡ . ГуГО'-Ч'.П

[ у.|ГЛ,,..,■; ;,,.г ,,,.,,,,,„. ¡II',-; 1Ц1.1ЦТ ÍM!i;>";!;i {'t'í'UOIH |ll!:! K-T'/l ЧД'.' Р,'!" 1

v'4-^/. У(',1 п' r/tlihitfti. /

вгуг.дзги узпга хос жихатлар ас'н буча борди. Муцояса мимнииг пг.гн.уалг.рп ыураккаб ва хилма-хил: нусхалар орасидг.ги тзфооутла» сдятд-шча пГюим суз ски жумлаллргагина алокадор булиб колмасд:ш, бпъзан бутун-бутун кисмлпрга, кпск-пи асарнинг умумнй сюжет i>J;ii-r t хам ало/.адор булиб чицди.

!Сузатишлс.р даоомидз нусхалар орасидаги узгро ухшаш ha ркиилнкни курсатупчи бглгилгрга алохида эьгибор килиндп. Маълум булги:;:и, ку.чёзш сз. >;лгто, босма.нусхалар хаи бпр умушп") маийпцлн кучирилган zrzz эхпн. таркибий кисмлпрпинг тартиби, хиксятлзриипг иньл

билаи бошланиб нгма билаи туг.щланиши, айрим досолпрнинг паГ.си пи (•^збвхчами.тожикчгми), канак,а усул (насрнйми ёки нэзм) бил,-и С-рсн цшс'шинш !'пбм жихатягрига караб хуш кил.-дагаи булсах, цулозмалар ЗМ !!1ШГ уша зпмокда бор булган нусхаларидан кзмнда учтасига - уч иакба (rpxQTiinJra бзглакзди, дзган хулосага келиш мумкии: А нусхасп Силам БК2. са 4941 нусхалари - блр кгмбадам (биз улгрнп шартлн суратлзрда I п;рух кулЬг;.;апгр деб атадик), l%2; !'.3 псхалари - боида бпр манбадвн (улар !1 гурух кулезмалгр деб аталди), К1, БК1, Л нусхалари яка бир макба (учиичи гурузОдгн таркалган кург.нгди. Асрриинг босма нусхалгрп ;:;п уриндз учинчи гуру^ к'/яёзмалгри билан бир хил (ёхи у ига якии) турса Хам, урни билан улардан узокдашади ва узпга хоз хусусия глар кгсб эта,пи. 0242 к?л2з;/аси биримчн гурух лусхалврига снча якин, лекин бу якинлик охнригача Сг.рхгрср бугпб бормайдн. Бизиинг «азаримизда бу нусха асарнинг I за III гурухга алокадор нусхаларики киёслаб кучирилганга ухшайди, леки» кучирупчи кимса, бари бир, магнии тушукнб иш курмаган.

Бир манбага богланувчи нусхалар орасидаги умумийлик ва пкинликни курсатиш учун, жумпадап, куйидаги муцоясанп кеятириб утиш мумкин.

Асарнинг мукаддиМа кисмидаги бир ¡кумла 1 гурух кулёзмапарида шундай ёзилгаи: _

А I БК2 I 4941

II гурух мусхалари ва 5242 купёзшсчда «укаддима кием сабабли, ушбу жумла хам йук.

III гурух нусхаларида: 5

бумагами

!

БК1

да качдай булса;

айиан

Л.

_ л ___

оа БК1 да кан.лай булса, бунда хам ай-нан шундай.

А,4941 'нусхалзрмда айнан кулёзмаларига утиб:

Ш гурух кулёзмаларда:

УОу^^1 деган жумлани олсак, бу жумла ■ кжоридагмча келгани холда, И гурух

Л пускала: —^О'^-гД-Г1^'1 тарэпда "П'затилиб",

содл.алашгириб бори.чгам. ^ " "'С/*

Мэълум гурух,га мансуб деб г.аралаётган нусхаяар орасидзги якинлпк аоар матнмни тушумчш ёкн тушунмасликда,- масалан, мачбадан хато кучирплган суз ва кисмларни ифодадашда яна хам оччкрог, курмнадм. Куркуш Бойугли хузурша соочи оулиб борганда, дастурхонга с.уйилган таомни емакка бошпар экан, Бойугли емак озода мэрдумлар шеваси армас" А кул ёз мае и да: ¿/Д^Ц-^М1,]»-нусхасида ^у^Л-г/з^^!-

нусхаларида аса сЛ

монанди хаиеонотдог вднуш таом дейди. Шунда Куркушчччг жавобн /д«б янглиш ёзилган.Бу жавоб 4941 ^ шаклкга кучади, 1%1, БК1, Л у тарзчда текис булнб калэдч, бирок бу жумла охиридан 1\1'"Б!<1 нусхаларида

сузи ёзилганки, макшинг йуналишига богланмайдигаи бу сузнинг иккм чусхада айнан, урмнсиз тахрорлаинши улар орасидаги янишшк ва уыуыиГшикч'л курсагадч.

ухшаш ёки я кии нусхадар орэсидаги умумнйимкни курсагуг.'-'п бундай мпсолларми куплаб келгирмш мумкин, бирок бу умукийлик баьзи жичатларлэн анча ниобий ¡ус олади. Шучдай холаглар хам учр-дйдч'ш, суз кулппщда. Сузнинг феишгик-морфолог ик ёш график кур1ч>. ,>и:»Ншм эпшодлаонияг бор-йук;лиги са учи чфодалаш усулнда нусхалзр уз "Ш!2р!!клари"дан тез-тез узогулашиб бошца гурух кулёзмаларига якннлашпб колзднлар ёки узига хос куриииш касб зтадмлар. Учиичи гуРУЧ кулёзиалчр ва босма нусхалар орасида бундам хог.аглгр купр-'.у учрачдп. Биргина соха - шахслар номлармиипг кандай шэклларда к«?лншкнм миоолга олайлик.. Шуранулиинг Малишабохгнг билач

учрашуаида

д;

ган жумла бор. |п да ойна югшб олиб,

номи К1да

и

иемпарига алмашиб кетадч. Йул усгидан бчр уйда уз ахеи номуборагини кургач, ойнаич ерга уриб

"бул уз и яхши матоъ. булса, йул узра ётурмнди?!" деп}н шахе А, 4941,

5242 ва К2, К.З нусхаларида , X/. К,1да: ф

БК1, Л нусхаларида v-^U^J»^,,^ номи билан^-^чйниб келган.

Вокеалар занжирига у'надар-'жипс богланм'аса хам, асарнинг ламма нусхаларида борлиги учун матнга олинган бир к,нем бор: Кордон бнлан Бойуглининг торгишувларини куэатиб турган Куккарга сухбатга аралашиб "ота-угул Иброх.пмбек богбонни богинда табъи тунд, лаванд бир богбон дарахтнинг хул шохини курук шохига пайванд к;илур эрди" ва "бу аклу фаросати бирла узини оламни богбонидин собит кадам олур эрди" дея хикоя килади. Хчко.ятяа учоайдиган:.

гг—' Дей1,лган жумла ill гурух нусх'аларга утиб тамомила узгариб'кетади. Масапам:

да: tf^ijbO-V^jtpv/[oOj^J Jt-Ofb^if" БК 1да:

Л нусхаларда: .

Куринэдики, ЗМ матниниг. узгариши, асосан. Ill гурух кулёзыалзри ва босма нуехгларга'тааллуклидпр. Бу нусхалар таркибида нусха кучирилган даср ва шароитнчнг такозоси билан асарга кушиб юборилган кисмлар ^ацикатан куп. К,) кулёзмасида х,ажв килингг.н Мулла Мухаммад Содик кози конибодомлпк, Дадабой корчалони аблах; БК1 к,улёз^аси ва бос^а нусхаларда учрайдиган Мулла Исо аалнёйи курнамак шум, Мулла Абдурахмон офтобачи кипчр^ хдхидаги хажв ва хангоыалар тасвири пна шулар жумласидандир. Тарихни билган, эшитган кишилар назарида Мулла Исо галиё, Абдурахмон Офтобачи счигари )^укон хонлигининг сунгги длерллрида яшаб утган таникли кишилар номларининг Avnn Умархон даврида ижод Килган Мулла Гулханий асарида зикр килнниши, ха*;икатан хам, гайритабиий ва ажабл'анарлм бир холдир. Бу номларнинг асарга кейииги давр котиблари томонидан маълум максадпарда киритиб юборилгани анивдир[1].

"У'злгрини хам нусха кучирувчи, х°м муаплиф, хам мухаррир санаган котиблгр" (Э.Бертельс) Гулханий "ЗарбулмасагГ'ига келганда янада зркинрок хдракат килган куринадилар. Бу холатиинг маълум сабаб ва имконичтлари хам булган, албатта. Асарнинг мавзуи халк моддий хастидан олинган, унинг сюжет йулида хам очиклик бор. Китобни кучирувчи киши учун утмишда юз борган фалон вокеа ёки фалон кммеа номини зикр килишдан кура, уша • колипга тушиб тургги бугунги хангомалэр еа шахслар номини каламга олишнинг апохида завки ва ахамияти булг?н.

1. Гулханий "Зарбулмасэл'иничг ХЁнубов томонидан килинган нащрида >;зм амрдгги Абдурчцмом Офтобачи шахеига шубха билан к,араяган ва изо^ларда унинг Читан Мус/пмонк/яи углидан бои'Ка шахе булиши керак" деб айтилган.Квранг: ГугхччиО. 'Зарб^имасал ' са газаплар. - Т.: Уаадабийнашр, Иккинчм нэшрп, 1960, - Б.28.

- Зй

о.Л кулёзмаяарини кнёспаб урганишдан кзлиб чип>ени хулосаларга келайлик: мавжуд кулезмалар бир асар матнииииг турлича нусхалари сифашда умумийликка зга булсалар хам, алох,ида-алокида олиб каралганда, уларнинг бирортасн узида асарнинг бир бутун аелий холагини акс эттира олмайди. Эски, эьтиборли куринганлари (А, БК2, К2, КЗ) - чала, нуксонли, тулик ва мукаммал куринганлари (Ц1, БК1, 5242) э.са деформация™ учраган, ■ яг=ни котиблзр томонидан

"мукаммалпаштирплиб", кушиб-чатиб, аслидан узоклаштириб юборидган. ЗМ минг босма нусхаларида узгаришга дуч калган бундай *?ринлар янада купрок- Мавжуд нусхаларнинг хаммаси биргаликдаолиб каралганда ва киёслаб урганилгандагина асарнинг б.ир бутун х,олатини тасаввур *;илнш ва улар ичидан Гулханийнинг "узиники" булган кием ва катламларни тиклаб олиш мумкин.

Асарнииг умумий сюжет йулига, унинг мазмунига апокадор булган тафоеутларнинг энг мух,ими Кордон билан Бойуглй уртасидаги мохаролар даномида куринади: Матнда Бонугли тилидан бир Тева (Туя) - билан Тулкининг савол-жавоби,'Лбу Юсуфга ножоиз савол билан келгам бетам из одам вокеаси, дарахтнинг v/л шохини КУРУКшохига пайванд к.йладиган ва бу билан узини "сохиби .имтиёз" санайднган мактанчок богбон лакйдаги ликоятлар деярли ^амма нусхаларимизда бор ва улар илмий-танкидий матнга олинган. Аммо бу ^икоятларнпнг матндаги урни, .гартиби ва' уларнинг кап дай максадда келтирилгани масалаСида А, К'. БК1, 4941, 5242, Л нусхалари. бир тараф, К2. КЗ к,улёзмалари бир тараф бул'иб ажралиб колди. Биринчи катор нусхаларда бу х;икоятлар юртйшувларнйнг уртасида мехмонга нисбатан зндишасизлик билан ran килган Бойуглининг "Тевадин х,эм уткариб сузлабман ухшар" деган узри маком и да келтирилади,' К2, КЗ нусхаларида эса бу хикоятлар, бйринчидан, торзишувнинг финалигэ . якин уринда накл килинади, иккинчидан; Кордоннинг буйи узун акли кискалигига карата кочирим мазмуни назарда тутипган. ' ■ ■

"Хайрли иш", "умр савдоси" юзааидан Кордон билан Бойуглй узок мунозара киладилар. бойуглй Кордондан аччик, лекин асосли таьиапар эшитади. Охири ундан енгилгандай булиб "алфозларйнгга борман" деб тухталиб цолади ва узича Кордоннинг "жасади узвм"ни муло^аза кидади: "буйи намози аср соясидин узун, буруни нокамвор андуво килган кабрдек ва саколп нофидин куйи". Шунга мослаштириб у имоми Абу Юсуф ва новча бетамиз, туя ва богбон х,икоятларини тилга олади. Унинг оркасидэн иккипари яна "пасту баланд айтмшадилар". Куринадики, вокеаларнинг мантилий ривожи нуктаи наззридан кш, асарнинг шу урингача буЛ1ан услубий йуналишлари буйича дам х,икоятларни келтиришдан кейпнги гуру* кулёзмалари (К2, КЗ) да кузда тутилган мазмун ЗМ нинг аслий ^олатига мувофи^дир.

Маьлум кисмлар, маколлар асарнинг х^мма нусхаларида бер, лекин ' унинг урми бир хил эмас. Мук.ояса "суфра"сида энг авэал шу кисмларнинг асардаги уринлари аникдандм ва таянч нусхалар измидан бориб улар жой-жойига куйиб чикилди. дна шу тарзда, . асар нусхаларининг мох,ияти очилганидан кейингина, кисмлар орасидаги

"жузъий фарклар"га, матннинг ички богланишларига разм солиш имконияти тугилди.

Матн тузишда амал килинган ar.oc/iap. Матн тамойиллари. ЗМ нимг илмий-танкидий матнини тузишга киришишдан аввал, ихтиёримизда булган нусханарминг куйидаги жихатларига алохида оыибор берднк ва шу'нинг .нашжаларига караб ишнинг илмий-амалий тамойилларини белгнлаб чпкдик: 1. Кулёзманннг санаси, унинг к.анчалик зеки оки кейингк даврларга мансублиги; 2. Тулик ёки тулнксизлиги; 3. Матндаги кисмларнинг мантик.ий богланиши; 4. ■ Тил ва услубни белгилари; 5. Кулезмажшг спфатй (кучирувчи шахе эсдр мохиятини, жумлалао мазмунинИ англаб кучирганми-йукми, нусхани кучирмшда китобат талабларпга рпоя килинтанми-йук.ми? Хат и, кучпрувчининг савод даражаси кандай'' )

Масалага шу ва шунинг сингари умумий' белгилар нукгаи назаридан ёндошиб. биз мук.ояса "суфраси"дан матнга таянч мусха килиб А Кулезмзсини танладчк. ЗМ нинг илммй-танкиДий матни А кулёзмасининг изи ва изми билан тузилди. БК2, К2, КЗ, 4941 нусхалари А кулезмленга шерик, унга издош, унй к,уваатловчи ва матн йулини назорат килишда хйзмат хилувчи нусхалар деб эътироф этилди, К', БК1, 5242 кулёзмзлари, асарнинг босмэ нусхалари (Л) ва унинг Х-Екубсв томопядан тайерланган нашри (ХЕ)дпн матннинг боришики кузатиш ва киёслаш учун материал сифэгида фойдаланплди.

Мукояса жарзёиида А нусханинг нук,сон ва камчиликлари хам рзвшзн булиб колган эди. А кулёзмасининг камчилиги сезилган холларда I гурух Кулёзмаларининг бошка нусхалари (БК2, 4941 )га таяниб иш курилди, бу нусхапарда хам "очилмаган" уринлар булса, II гурух кулёзмапарига Каралди, урни билан III гурух кулёзмаларйга мурожааТ килинган пайтлар Хам булди. Бошкача цнлиб айгганда, илмий-танкидий матн энг аввал А кулёзмасига, у.ндан кейим 1 гурухнинг бошка кулёзмалари ва II гурух . нусхалармга таянган холда к^пр'ок фаол танкидий танлаб олиш йулп билан тузилди. Бирок танкидий танлаб олишнинг хам маьлум илмий асослари .* булиши шарт. Акр холда ишда субъективизмга йул очилади.

Илмий-танкидий танлаб олиш йул ним куллаш лозим булган холларда куйидаги омиллар доим назарда тутилади: .

1. Асарни ёзишда адибнинг уз олдига куй гаи максад ва вазифалари. Асар Амир Умархоннинг "бурунги пхшилардин долгой зарбулмасаллэрни неча хикоятлар аросинда тартиб вер" деган топш'ириги буйича ёзилгани ва Гулхйний улуг амирнинг амрларнни вожиб билиб бойугли билан Япалок.кушнинг кудали^ари аросинда турт юз эарбулмасалм авомунносни батартиб баён кмлгани. Бундам куринадики, асар матнини тузишда таянч нусхада булмаса-да, унинг ухшаш нусхаларида учраб коладйган ва хккоянинг мазмуни, унинг услубий йуналишига мое тушадиган кисмларни матнга олиш керак. "Туя билан Буталок;" киссаси аа бир неча ифода, иборалар ана шу тарзда матнга киритилди.

2. Матн кисмларининг мазмун ва услуб нуктаи наэаридан узаро мое кеЛиши, изчил бир тизим холида эканлиги.

ЗМ - мажозий, хажвий асар. Унинг мазмунида, композициясида, тасвир ва тзвсифларда, хажв аа кулгиларида узига хос махорат, тиник

- за -

бегаразлик, кучли самимият. бор. Иусхаларда бирор нарса тушиб холса, урни билинади, орттирилса, буйи узун-кпска буги;б колзди, алмаштирияса, ранг план сезилади. Кучирмвчплар томонидач асарга кушиб юборилган \икоятлар, ифодаларнинг "бегонапипГана шу Селп-лар буйича уз-узидан курнниб кояаварадп.

3. Тасвпрнинг, тасоир воситаяари ва тасвир этилаётган нарса -ходисаларнинг тарихийлигн, уларнннг аднб яшаган ижтимоий мухитга мое келиши масаласи. К.1 кулёзмасида Дадабой корчалони касаыхур аблах (самимнйликнинг бузилишига зътибор кплпнг! - ф.И.) хакпда бпр тавсиф келтириладмки, Дадабой корчалони аблах хар бир сузиикнг ростлигига бир касамёд килади, масалан, Олимхон ва Амир Умармзнни курганман, сузларинн уз кулогим билан эалпганман деб одамларнн ишонтирмо^чи буладп, лешя бу гапга хеч ним ишонмайди, унмнг мактанчок ва лофчнлнгидан хдмма купади. бунлда хам таоскфнинг узи мазкур киемнинг ЗМ замонмга алокасиз зканпигинп куреэтпб турад».

Амир Умархон даорпга келиб Кд'кон хонлйги чегарасининг кенгайиб кетгани хлкнда А кулёзмастшнг тасвир ва таесифпари тарихий холатга мое, локин К,1 нусхасида (Навозаида тилпдав) Исо охунд бойпаччанинг бир бойдан "Гулжагг бор! ¡6 ёмбу олаб юборамзи" деб катта пул олп-З, бу пулга сотиш учуй мол харед кппиб, моли арзонга сотилиб. пушки кайтариб бералмай охири ■узини жннннликка солган» хасида хикоя килинадики, Гулжа билан савдо мукосабзтлари кейинро.ч Мадашхан давридан бошлаб ue-нгайганини хисобга опганда, бу х»ковтк;шг г.зар аслига мое келмаевдт уз-узидак раошзн.

Матн кисмларинпнг мухитга, давр тарп.хпй холотпга муносабаш бздцнЯ тасвир воситаларида - с}эда, суз шаклпнм к?ллаш, иборалар ишлатишда,. суз биришаларп, ran курилишида, аГжихса, жуда очик намоён булади. М нусхаепдаги Мулла Мухаммад Садик конибодомликнинг козилик чогидаги ишлари хакида бир кисса бор, киссада (уяз) (уезд) сузининг ишлатилиши бу киссанинг асарга алокаси йукдигини курсатувчи мухим далипаканини юкорида зелатдик. Асаримнг таянч^ деган иФ°Да БК2 нусхасн-

да: (jr у^\^тарзта кепадикч, Кухон муу,итида майр.(уи

"маймун" деб* йитилади^ю, бузина" (маймун, маймунча) дейилмайди, бинобарин, бу суз Гулханий томонидан хулланган эмас, балки кучирувчи ходимнинг махаллий шеза таьсири билан нусхага кушиб куйган "хиссаси"дир. Бойугли кизининг махрига сопиб берилган сайроиа юртлар номи ва тартибида хам III гурух нусхалари орасида а ели да и узоклашиб кетган тафовутлар анчагина бор. Бир неча мисоллар келтирамиз: • ;

I. Сузнинг фонетик-график шакли, лексик катламлар буйича: A: L, КЗ: ^ БК2: Jy К2: ^ Л: ^ А: БК2:

К2, БК1, 5242: КЗ: Л:

И. Суз куллаш буйича: A: —, ЦЗ; ¡J]/^ К1, БК1, 5242: сУ^4—'L/i^A: Л(>\ КЗ, 4941, 5242: БК2:

Л: Jfy-.V: БК1 :

A: ЛЗ: iS^Utf' M, БК1 yj^í^

A,-1941, 5242; БК1: JV^ • Л: , К': ' .

A: ¿^l^^-íí»'' КЗ; j^ÚÍb—Л;

БК2; w/u^ . ^r^^V^ii^. КЗ 941 ciUvW^

Iii Суз'шаклинпнг узгаришлари : A *

KÍ.K2, ЦЗ.БК1: ^(^V-^^'íf Л;^.—

г" • Г ' " ^

!Y. Жумла пиппшига оид: А: л-*'-;;

FK2: К2. ^^¿^¿^tf

А: iú't&WfyS*' БК2: .

Lklr^^/'U^fjA- K2i К3:

5242, X,E; ... "утмаган кишиларии курган эмасман".

Келтирилгэн мисоллардан очик куринадихи, ЗМ нусхапари орасидаги Фг.ркдгр бошка тарихий едгорликларда кам курилган даражада куп еа' мурахкабдир. Матннинг 2400 га як"н урнида факат маънога - суз куллашга, жумла тузилишига оид 5000 дан зиедрок Ф&рк бор. Бу фаркларни белгилаб чикмш бир иш булса, улврни илмий-танкидий матн аппаратида ифода килиш иши иккикчи иш б^лди.

Матншунослнк илмида хозиргача нусхалар орасидаги майда-чуйда тафовутларии илмий матмда акс эттириш шарг змас, улар матннинг Ццнлишини кийинлаштириб куйиши мумкин, дeran фикр цукм суриб келди. Тугри, лекиь бунда, бизнингча, биринчидан, ёдгорликнинг табиати, ыазмуч-мохиятига кэраб иш куриш лозим. Колаверса, илмий-танкидий матнни тузишдан кузда тутилган максад хам эьтиборга олиниши керак. ЗМ матнини тузишда биз, жумладан, куйидагича максадларни наэарда тугдик: а) асардан нусха кучирувчилар асар матнини кандай тушунган аа кандай талкин кмлганлар? - буни аницлаш; б) асарнинг гогиблар г^мид аги "эволюциаси"ни, унинг тадрижнй тзраккиетини кузатиш; в) матншунослик сох.асида ва ЗМ устида буладнгам *елгуси тадкшдаглэрга намуна са материаллар бериш; Ш'унга

кура, биз нуг.халар ораоидаги хамма ва *ар кандай тафовутларни матнда кайд этиб бе'ришми лозим тспдик ва бунда илмий аппаратнинг ортикча мураккаб туг. олишидан чучимпднк

Ипмий-танкидий машни тузит тартиби ва унда кабул килиьган шаргли бчлгилар матнушнослик илмида нстифода этиладиган одатдаги тартиб ва белгилардан капа фарк Р^авд!

1. Илмий танкидий матнга олинган суз асарнинг бошка нусхаси ёки нусхаларида ундан фаркли куринишда келса, матндаги суз охирига (тепасига) тартиб раками куинлиб, матн остига (илмий аппарат кисмига) аввал уша ракам ёзилди, ракамдан сунг кулёзманинг шартли белгиси ва фарк кплувчи сузнинг нусхадаги шркли битиб куйилди. Мисол:

Матн да: ^¿^-^М^С^У

Аппарата: 1. БК2 Л: /А-'с/М

2. Фарклар суз бирикмзси ёки бутун бир жумлага апокадор булса, унда бнрикма ёки жумла бошланадиган сузнинг унг томоиига * белгиси ва охирига навбатдагн тартиб раками куйилиб, фаркли кисмлар уша ракам ва уша белги билан пастда (илмий апппратда) бериб борилди. Мисол:

Матнда:

Аппарагда: 1. БК2 ^Цг-^'Л. Я:

Л:

2.* КЗ.

3. Агар матндан бутун-бутун кис-млар фарк ки.пиб орада бчрикма, ибора, жумлалар келадиган булса, бундай фаркдар ** белгиси (хдтто *** белгиси) оркали бошланиб тегишли ракамлар билан курсатилди ва шу тартиб. шу белги билан аппаратгэ кучирилди. Бундай х.олларда ** ёки ***

белгиларида купинча * белгисининг вазифаси хчам яширинган булади:

» , « } ■ **

Мгпнда: . ^✓«^¿Л*

Аппаратда: 1. ...2 Л: сА/^' 3. КЗ: ' 4941 :

4. Матнга олинган суз ёки кием бошка нусха ёки нусхаларда тушиб колган булса, бу колат тегишли тартиб раками ва нусха белгиси (ёки белгилари)дан сунг минус (-) билан, матндагидан ортикча келувчи кисмлар эса плюс (+) оркали ифода килинэди, Мисол:^.^»,, 1,

Ма гнда:

) и^уч/дс! iv! ичуо л __> 1 i • . „

Аппаратда: 1. БК2 / 2. БК1, Л, 5242 Л • 3. *БК2. К2, КЗ, 5242 (¿и А,Л - 5. БК2.К2; КЗ, 4941 6. К1. К2, КЗ, БК1;

Л- 7. * А БК2, К2, КЗ, 5242 >¿^,^8. К2,

5. Матнга олинмаган ёки матнга олинганидан бошкача шаклда баён килинган сюжетли (к,исса,хикоят}лар тегишли куроагкич ва ■ белгнлпр оркали матннииг охирига - унинг плова кисмига кучирилди.

Гулханий "Зарбу.пмасал"инннг хозирги ёзувдаги матнига, унинг тузилиши, тар гиб ва гамойилларига оид изохллр хам диссергаииянипг шу урпида бпен митингам.

Хулоса: ЗМ матнига асос булган плмий маиба/мрнинг сон-сплмоги катта змяс. Борларп ха.*л адиб улимидан анча неПпн кучирилган булиб бири биридап фаря; ципади. Шунга кура, мав.куд кулёзма ва босма нусхапнрнинг кпооий "суфра"сидаи бирданит асзрнпнг плмий матнини тузишга уши кетиб булмади. Тадкикогчи олднга адиб яшаган давр тарихини, адибнннг хаёт пули, адг.бий иероси, ап.чикпа, ЗМ нинг бзилиш сабаблари, мазмунп, курилиши, асарнинг тили, пдибнинг баён килиш услубигача булган тарихий-назарий иаоалаллрни атрофлича ургачиб чикиш ва умумлаштириш вазифаси тушиб колдп. Маги шчининг тарихий-назарий асослари умушлаштириб чикилгандан кеиингина матн манбаларининг мохияти очила борди, матн тулиш таиойиллзрини белгилаб чикиш имконпяти юзага келди.

ЗМ нинг илмий-танкидий матнига асос булган мапбалар мукояоа "суфра"г,ига ёзиб курилганида, уларнинг хар бири уз хусуснятларм буйича 3 гурух (ирхетип)дан бирига мансуб булпб чпкдн. Илмли-тагщидиЛ матн учун 1 гуруч кулозмалари асос килиб олинди, улар ораеидин д кулёзмаси таинч нусха спфатида хизмаг угзди. Асарнинг плмпй-танкидий матни Л нусхаси пзидан бориб тузилган булса-да, баъзи хира уринларга аникпик гиритиш, чалалнкларни тулдириш, айрнм "узилиш'лар ипиии "улаб юбориш'да танкидий танлаб олиш тамойилнга амал килинди.

ЗМ нусхалари орасидагм фарклар, хакицатан хам, куп на хилма-хич. 5у холаг урни билли ЗМ нинг илмий матнини уХувчи кузига бошка аи(,.,м адабий-тарихий едгорликлар матнидан фаркли килиб, хатто, гайригабиий килиб курсатишп мумкин. Бирок асарнинг илмий-танкидий мат ни билан танишган, ЗМ нинг табиатини англаган ва хисобга олган штобхон матн аппаратининг мураккаб куринишидан ажабланмайди, бу холатнинг табинй эханига тула ишонч хосил килади.

Диссертациянинг асосий кисми - иккинчи булим - ЗМ нинг илмий-танкидий матнидан иборат булиб,^ бу булим, зеки узбек ёзуеи хусусиятларига кура, ¿Я-?" билан ишнинг охирги

томомидзп унгга параб боради ва иловалар, курсаткичлар билан якун топади. Илмий матн сахифалари каршисида хозирги ёзув билан шу сахифаиимг укилиши ва тушунилйшмга ёрдам берадиган изохли матн 1авдим килинган, Нэмунэ сифатида бу уринда матннинг икки сахифаси келтириб утилади.

Диссертациянинг "якун, умумий хулосалар, вазифалар" деб ажратилган охирги сахифаларида муаллифнинг ЗМ матнини тузиш :;:аравн:щин у.плиб чикхан ва шу иш жараёнидэ ландо булган умуМий хулосалари баён килинган. Бу ерда, жумладан, к'/йидагилар кайд эгилади:

1. Ха:'чч>!изнимг чк.ич тарихи, тили, адабиёги, умумап, маънавияг олами»'н ургзнинлп XIX аср бошларида Мулла Гул*8ний томонидан

тасииф этилган 3UÍ асарн алох.ида урин тутади. ЗМ - магмуни, чузилишидили, бадиий тасвир иоситпларининг узига хослиги жихатидан соф узбекча миллпй ёдгорликдир. Впрок ЗМ пи укчб урганиш, уни тадкнк этиш оохасидаги ишлармннг катта бир етишмовчилиги зоар матнининг чалалиги билан изохданади. Бу колат айни пайтга келиб ЗМ мептшии илмий - танкидий асосда 9рганишни долзарб бир вазифа килиб кун тартибига куйди.

7. ЗМ нинг илмий матнини яратишда асарнинг маълум кулёзма tía босма мамбаларига таяниб иш куриш билан бирга, асар матнининг тарихий - назарпй омилларини куздаи кечириб чикишга тугри келдч. Натижада асарнинг кандай вазиятдэ ва нима максадда яратилгани куз олдимизда намоёй булди, унинг жанр хусусиятлари, бош сюжет нули, таркибчй кисмлари. бу кисмларнимг асардаги ' урни маълум булди, образлар тизими аникландп, покеанинг каерда юз бергани ва бунп назпрда тутишнинг мантикий ахамиятн очилди, асарнинг тили, хикоянинг услубий улчовлари буйича тушунча ва тасаовурлар х,осил булди. Бу омиллар жам булиб бизга матн манбаларини тадкик этиш ва маги тамойилларинн ишлаб чикиш учун катта назарпй асос яратди.

3. Шаркшунос олнмларнинг матн ишига алохида эътибор каратиб келишлари, хагто: "Хар кандай Шарк шоирининг ижодини урганиш унинг бутун асарларининг илмий-танкидий матни тузиб чи^шгандаг^на муста^кам базага куйилиши мумкпн" (Е.Э.Бертельс) деб таъкидлашлгри узбек адабиёги, узбек халк» маьнавияти тарихи учун хам бевосита алокадор булиб, бу гаплар матншуиослчк нлмининг бугуни учун зртаси учун хам $/з кучини тула саклаб коладн.

4. Машшунослик доирасида матн ишининг такомиллашган услубий йуриклари ва матн ярагиш тамойиллари йуклигини олимлариммз афсус билан кайд отадипар. Тугри, Шарк халклари тарихий ёдгорлпкларии/, урганиш буйича, айникса, насрий адабий-тарихий обидалар матнинн яратиш буйича матншуносга рахнамолик килувчи бирор дастур-ул амалга эга эмасмиз. Бирок айни пайтда бундам умумлашмаларнинг яраптиил» хам осон омас. Негаки, биринчидан, хар кандай тарихий ёдгорл:лс матнинн яратиш тамойиллари унинг уз тарихидан, уз манбаларидан келиб чикади, колаверса, матн тузиш тайойиллари устидаги умумлашмалар хусусий ишларнинг йигиндисидан иборат булади. Вазифа - бор тажрибапар асосида амалий ишларни дзвом зттириш ва кучайтиришдг;!! иборат булиши керак.

5. Матншунослик сохасида жиддий тадкикотлар олиб бориш учук танланган манбанинг катта-кичиклиги ёки замонга нисбатан эски-янгилиги фарк килинмайди. Катта манба билан кичик манба матнинн яратишда мехнат ва машаккат нуктаи назаридан муайян тафовут булиши мумкин, албатта. Шу билан бирга, икки манбани ургануочи олимня,;г мантикий . умумлашмапарида хам ыаълум жихатлар ажралнб колишн табиийки, бу хол охмр-окибатда ran матининг хажмида змас, олимнимг илмий мушохада куч ид а, фикрлаш доирасидадир, деган хулосага олиб кела,ци.Бир газал ёки бир хикоятнпкг илмий матни устида хам тадкикотчи

J»/ ' W* ' м , "4 J

, .ii .(', J

"A*._¿Mf/í

"Я "Ci/ • V/

y

' j y <-' i

yí-C ■■

: , . - /*• у ' / - У ••/ У Г i s> ¿ * -'J y' ¡ { J' ■ '->

- Í» «а/ у*» )

s /

" Г'! i, л —

r

t- K г

U—\

■f г , f i

i aw- г*л- ^[¿^ 4-вм* JÍ'I

5. A 4/jLÎ^ ^ ßK-l- *

äMJI- *** wiut?^ 6X1

fl jùjj^tJW w" ^

и. w- чиг-'* ^

/г * Щ « j >' W ¿1/ Ii. «i- rf '

катта ва куламли nuinapra сасок булгулик нбрат берииш мумкин.

6. Илмий-танкидий матн асар устидаги тадк.пкотларнинг пойдевори, ибтидосидир. Гулханнй "Зарбулмасал'ининг илмий матни хам булажа,< тадкикот ишларининг дебочаси булиб колади.

Асар .'.улеэмалари асоспда зеки узбек хатининг XIX аерга хос хусусиятларини очиб бериш, асар нусхалари тилини услубий йумалишда киёслаб тькшириб чикиш, Гулханий адабий махоратини намоем килиш, ЗМ халк маънавиятинпнг хазинаси эканини курсатиб бериш сншгри долзарб мрсалалар уз тадкпкотчиларини кутади.

Диссертациянинг мазмуни муаллифнинг куйидаги шйларида уз ифодасини топтан:

1. Гулханийнинг "Зарбулмасал" асарп Масъул мухарри узФА мухбир аьзоси Г.Абдурахмонов. -Т.: Фан, 1976, - 220 б.

2. Мактабда Гулханий адабий меросининг урганилиши. Олий ва урта ыактаблар учун кулланма. -Т.: Укитувчи, 1983, - 120 б.

3. Гулханий "Зарбулмасал"ининг илмий-танк!1дий текстини яратиш йулида// Узбек тили ва адабиёти, - 1971.-3, - Б. 19-24.

4. "Зарбулмасал" асарп текстининг таркиби хдкида // ?збек тили за адабиёти. -1972. -№2. - Б. 18-21.

5. "Зарбулмасал"дагн куш номларига о ид // Узбек тили па адабиёти, -1973. -№1. - Б.46-50.

6. "Зарбулмасал" топонимлари. Лексика, стилистика ва нугк мадаиияти масалалари // Илмий асарл.тупл. -Т,:1980, - 57-70.

7. "Зарбулмасал" - халкчил наернинг юксак намунаси. Узбек насри тарихидан, -Т.: Фан,-1982. -Б.106-121.

8. Гулханий. Узбек адабиёти тарнхи, 5 томлик, IY том. Т.: Фан, 1879, - Б. 126-158.

9. Кайкубод каерда булган? // Фан ва турмуш, - 19/9. -№б,- Б.19.

10. "Зарбулмасал" - ценный памятник для истории узбекского языка Языкознание. -Т.: Фан, 1980, - С.274.

11. Гулханий ва унинг адабий мероси / Гулханий. Зарбулмасал. - Т.: Гафур Гулом номидаги Адабиег ва санъат нашриёти. - 1974.-Б.3-8.

12. "Зарбулмасал'даги вокеалар ривоятми еки... // Фан ва турмуш, -1997, -№1.-Б.: 20-21

13. "Зарбулмасал" талкинлари: магн ва мох.ияг ,// Тил ва адабиёт гаълими.-1997-№2.-6.:

14. "Зарбулмасал"нинг млммй-танкидий матни (матн манбалари ва тамойиллари)// Узбек тили ва адабиёти. -1997.-№3.-Б. 16-19.

15. "Зарбулмасал" талк.инлари. Асарда Амир Умархон даврининг акс этиши // Мулс-ко1.-1997, -№4. -Б.: 50-61.

16. Даккиюнус// Фан ва турмуш,-1997,-№4.-6.13

Р Е 3 Ю М Е

диссертации Исхакова фатхиддима "Научно-критический текст "Зарбулмзсал" Гулхани", представленной на соискание ученой степени доктора филологических наук по специальности 10.01.11 - Литературное источниковедение и. текстология.

Диссертация, посвященная восстановлению научного техста "Зарбулмасад", состоит из введения, двух частей, заключения, списка использованной литературы и' приложения.

Во введении определена актуальность разработки темы, указаны степень ее изученности, научно-теоретичекие и методологические основы, цели и задачи, а также научная значимость и практическая ценность работы.

Первая часть работы, названная "Теоретические основы научно-критического текста", состоит из двух глав. В пэрзой глазе основательно изучены и обобщены такие исторпко-тсоретичзскпа вопросы современной литературоведческой науки как общественно-политическая картина зпохи, в которой жил и занижался творческой деятельностей Гулхани; прпчи .ы создания его главного прапззедв',','/,?. "Зарбулмйсап'У'Притчп"/. идейное содержание, система обрахов, сюжетная линия и композиционное своеобразие произЕОденил. язих и стиль поэта, в результате изучения данных вопросов езтору удалось определить архетипы имеющихся рукописей, на основе которых автор •диссертации разработал принципы составления научно-критического текста.

Во второй главе первой части диссертации даются подробные научные сведения о рукописях и многочисленных печатных вариантах "Зарбулмасал", проводится их сопостовительно-типолсгический анализ. Исходя из этого уточняется рукопись, которая лэгяз на основу научно-критпческого . текста произоедения. Здесь особое мзета уделено разработке , конкретных принципов составления научно-критического текста, тажз автору удалось определить порядок регистрации разночтений между вариантами, которые систематично демонстрируется в техническом аппарате восстановленного текста.

Вторая /текстовая/ часть диссертации состоит , из староузбекского унифицированного научно-критического ' текста "ЗэрЗулмгсал" и комментариев к нему. При составлении комментарии учитываются все основные требования к научным комментарием, на основе которых автор работы составил научный глоссарий произведения и впзрьь'-о включил его в научный обиход.

В' заключении диссертации обобщены вйжныз научно-практичепкме выводы, . вытекающиэ из ' процесса изучения произведения и составления научно- критического текста.

Основные положения диссертации отражены п трех книга*, около двадцати проблемных статьях исследователя.

RESUME

of the dissertation of Ishaqov Fathiddin "Scientific and critical text of "Parable" by Gulhanl pzesented to the competition of scientific degree Doctor of philological sciences in speciality ( 10.01.11 - Literary management of sources and textual criticism)

Dissertation devoted, to the restoration of scientific text of "Parable" consists of introduction, two parts, summary, list of used literature and supplement.

In the introduction the actuality of working out of the theme is fixed, the degree of study of the theme, scientific and theoretical, nsthodological bases as well as the scientific importance and practical, value are pointed out.

The first part called. "Theoretical bases of scienlific and critical text" consists of two chapters.

The first chapter, deals with thorough study and generalization of such istorical and theoretical questions; of rrodern sceince of' literary criticism as social and political scene of the epochin which Gulhani lived and held creative work, the reason of creation of-his train work "Parable", moral substanc; the systc-n of images,subject line and compositional pecularity .of work, language ^«j style of the poet. As a result of study these questions the author could define archatypes of available manuscripts on the bases of which -the principles of coriipi 11ne scientific and critical text are worked out.

In 'the second chapter of the first part detailed scientific informations about manuscripts and numerous printed variants of "Parable" are given and ■ their comparative -typological analyses . is carried out. Hence the manuscript is defined which underlay scientific and critical text of the Viork.

Special place Is given to working out specific prifibiples > cf compiling scientific and critical text. The author could define order of registration of reading between variants which

are systematically demonstrated in technical apparatus of - reconstructed text.

The second part of the dissertation consists pf the Old 'Uzbek unified scientific and critical text of "Parable" and.'its commentary. In compiling commentary all the main requirements to scientific corrarentaries are taken into conspiration on the bases of which candidate compiled a scientific glossary of the work and for the first time included it to the scientific use. ,

In summary of the" .dissertation important scientific and practical conclusions which come cut of the process of study of work and the compiling scientific and critical text are generalized.

The main tenets of dissertation are reflected in three books and about twenty.problematic, articles of the investigation., ...