автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.01
диссертация на тему: "Обращение Картли" и христианская экзегетика

Полный текст автореферата диссертации по теме ""Обращение Картли" и христианская экзегетика"

Тбилисский Государственны!: Университет им Ин.Джавахшшшли

На правах рукописи Алибегашвнли Георгий Гурамович

11 и

од

\ Ь '/„Х) с-

„ОБРАЩЕНИЕ КАРТЛИ" И ХРИСТИАНСКАЯ ЭКЗЕГЕТИКА

10.01.01 - Грузинская литература

АВТОРЕФЕРАТ

диссертации на соискание ученой степени доктора филологических наук

Тбилиси 1999

г

РАБОТА ВЫПОЛНЕНА ПА КАФЕДРЕ ИСТОРИИ ГРУЗИНСКОЙ ХРИСТИАНСКОЙ КУЛЬТУРЫ И СЛОВЕСНОСТИ ТБИЛИССКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМ. И. ДЖАВАХИШВИЛИ.

Эксперт - доктор филологических наук, профессор

Р.Г. Барамидзе. Официальные оппоненты: Доктор филологических наук,

профессор 3. Г. Кпкнадзе

Доктор филологических наук Н. В. Сулава.

Доктор филологических наук М. Н. Кавтария

Ведущая организация - Государственный педагогический

университет им. Сулхан-Саба Орбелиани

~ 00

Защита диссертации состоится 1999 г. в ,/.3." часов

1а заседании диссертационного совета в области филологии 40.01.01 С N2, при Тбилисском государственном унвнерснтете 1м. Ив. Джавахишвнли.

Адрес: Тбилиси, 380028, пр. И. Чавчавадзе 1. С диссертацией можно ознакомиться в центральной шблнотеке ТГУ л/

Автореферат разослан • 1999 г.

Ученый секретарь диссертационного совета, доктор филологических на/тч, п профессор ' Н.П.\ Табндзе

Пт, г""*, Гс./ „

К/с

ы,

["'о ]"1я Г"'.

ОБЩАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА РАБОТЫ

[.'К.,-

уы

\Пу II Р.1;

эсть темы и цель исследования „Обращение щеван Картлисаи") - важнейшее историческое п эчннение грузинской христианской культуры. Его ло с кардинальными вопросами истории нашего шцешге Картли" не раз было переведено и . Исходя из этого произведения, свое внимание на лных проблемах христианской культуры заострили учные изыскания грузинские и зарубежные ученые .олений. Особо значителен тот вариант „Обращения который считается древнейшим и который включен в й памятник грузинской духовной литературы - в :кий сборник". Однако актуальность последнего не яся только этим. Большинство сочинений, вошедших в носит экзегетический характер и относится к важнейшей церковной литературы - патристике, дтбердский сборник" - Святая книга (Иоанн-Бера) -н в грузинской литературе хрестоматией; учебником, няющим и исправляющим „Житие святой Нино" (М. дшвилп), учебной книгой (С. Каухчишвили), первейшей из неких рукописей (Р. Блейк), уникальной (М.Шанидзе), эй, составленной в целях лучшего понимания внесенного в I „Обращения Картли" (Р. Сирадзе). Исходя из этого, ¿ращение Картли" и включенные в „Шатбердский сборник" »азпы иатристической экзегетики находятся в непосредственной днмосвязн друг с другом. В сборник, помимо „Обращения артли", включены 13 сочинений и каждое из них в различной гепенп, под разным углом и с различной глубиной соотносится с кардинальными проблемами христаннзацин Картли и служит правильному осмыслению отдельных вопросов.

Одна часть внесенных в „Шатбердский сборник" сочинений приближает нас к историографии „Обращения Картли", другая -к теологии или христианской антропологии, а третья - к поэтике, характерной для средневековых произведений. Подобные связи с различными областями медпевального мышления порождают значительные культурно-исторические проблемы. Микрокосм и макрокосм, вопросы символико-аллегоричского отображения,

соотношение библейских и мирских иерархий, поэтика агиогр! оикуменическос мышление, антиеретнческне настрое библейские парадигматические модели, мистические вопрс эсхатологические мотивы, апагогические представления, эГщос] и эйконические образы; соотношение сакральных, семнотичес отнологических и семантических признаков, образ первоздан! мира н образ грядущего мироздания, христианская сотернолЛ - вот круг проблем, возникающих при изучении сочинеи внесенных в „Шатбердский сборник", что в конечном итоге соз/ возможность реконструирования духовной культу] средневековья. А это еще раз подчеркивает перспекти рассмотрения грузинской христианской культуры не только восточно-христианском, но и в западном, иудейском и античнс] культурно-историческом ареале.

Научная новизна работы. Среди сочинений, вошедших 1 „Шатбердский сборник", наиболее живой интерес вызывает имени] „Обращение Картлн". Его текст в двух частях, каждую отдельнс опубликовал Е. Таканшвили; Впоследствии одна часть была изучен^ Т. Жордания; вскоре Е.Такаишвили перевел на русский язык; затем Марджори и Оливер Уордропы перевели на английский язык;' свою рецензию на этот перевод опубликовал Н. Марр. Сокращенный! текст „Обращения Картли" И. Кнпшндзе включил в „Хрестоматию] древнегрузпнекой литературы", а позднее он был напечатан И. Имнаишвили в „Исторической хрестоматии грузинского языка". Шатбердский и Челишский варианты этого сочинения опубликовал И. Абуладзе в первом томе „Агиографических памятников древнегрузпнекой литературы"; Гертруд Печ перевела „Обращение Картли" на немецкий язык. Такова история изданий этого произведения; что же касается его исторического и литературного исследования, то в этом отношении оно вызывало и вызывает еще более многосторонний интерес. Проблематики „Обращения Картлн" коснулись историки и филологи не одного поколения. Под таким углом текст был изучен и проанализирован с различных точек зрения; заслуживают внимания многие выводы, значимые не только для грузинской христианской культуры, но и в свете общехристианского мировоззрения.

В деле изучения „Обращения Картли" и вопросов

БЕЛАРУСК1 ДШР/КАУПЫ УШВКРСП )Т

УДК 882.6.09 г í \ , »

КУЗЬМ 14 НАТАЛЛЯ ВАСШЬЕУНА

МАРАЛЬНА-ЭТЫЧНЫЯ ПОШУК1 У СУЧАСНАЙ БЕЛАРУСКАЙ ПРОЗЕ

(на матэрыяле творау Г. Багданаваи, У. К;имов1ча, У. Сцяпана, А. ФедарэнкО

10.01.01 — беларуская лп apa i ура

Лутарэферат дысерпшьп на атрыманне вучонай стyneni канлылата фпалапчных навук

Мтск — 2000

Работа выканана на кафедры беларускай ;итаратуры XX счагоддчя фЬчалапчнага факультэта Беларускага юмржаунага ужвера'тэта

Навуковы юраушк — кандыдат ф1лалап'чных навук, прафесар Бугаёу Дз.Я.

Афщыйныя апаненчы — доктар фшалапчных навук. прафесар.

член-карэспандэнт HAH Беларуси Гшламёдау У.В.; кандыдат ф'шалапчных навук. даиэлт Хромчанка K.P.

Апашруючая Останова — Гомельскч дзяржауны ушаерспзг ¿мя Ф. Скарыны

Абарона дысертацьп адбудзецца 15 снсжня 200U года у 14.00 гадзш на пасяджэнн! савета и а абаронс дысертацый Д 02.01.12 у Беларусш'м дзяржауным ушверспэце (220030. Мшск. вул. К. Маркса, 31, фпалапчны факультэт, ауд. 62, тэл. вучонага сакратара 222—33—66).

3 дысертаиыяй можна азнаёмшпа у б1бл1ягэиы Беларускага дзяржаунага ушверстпта.

Аутарэферат разасланы 14 л1стапада 2000 года.

Вучоны сакратар савета па абарон-с дысертаиый

доктар

фитлапчных наиук АЛ. Бельсю

АГУЛЬНЛЯ ХАРАКТАРЫСТЫКА РАБОТЫ

Зыход аднаго стагоддзя 1 пачатак новага у свядомасщ чалавека заусёды звязвалюя з духоуна-маральньвй катак:пзмам1', пераменам1 у розных сферах жыцця. У нашьгм выпадку — змена не тольга стагоддзяу, але i тысячагоддзяу. Гэта час пераацэню каштоунасцей, падзей, поглядау на самога чалавека. На новае чалавек рэагуе непасрэдна — шукае духоунае ашрышча у павакольным свеце (щ цалкам адмауляе тыя каштоунасш, што был1 нормай у грамадстве раней, щ, наадварох, моцна трымаецца за ¿х).

Сама па сабе лп-аратура — своеасабл1вае люстэрка свайго часу. Тут маюць месца найбольш характэрныя геро], духоуныя арыеширы грамадства у дадзены перыяд, праблемы уах сфер чалавечага жыцця. Лгсаратура непасрэдна звязана з чалавечым жыццём, а яно у сваю чаргу мае непасрэднае судакрананне з рознага кшталту маралыш.\н праблемамь Таму гэтыя праблемы 1 маральна-этычныя шуканш чалавека — гэта непасрэдпы аб'ект мастацкага даследавання лпаратуры. Вострай канфл1ктиай спуацьп выбару у тым або шшым сапрауды мастацюм творы можа 1 не быць, але несумненна тое, што пэуныя маральна-духоуныя аспекты у 1м заусёды маюць месца.

Беларуская лтратура 90-х гадоу XX стагоддзя — люстэрка праблем i герояу гэтага часу. Таму яе маральна-этычныя пошую, яюя заключаюць у сабе адлюстраванне новых рысау, што прынесла жыццё, I кансерватыуных поглядау, што застшпся ад мшулага, у гэтых умовах набываюць першаснае значэнне.

Для мастацкага асэнсавання маральна-этычиых пошукау чалавека, яюя узнауляюць духоуную атмасферу иашай крашы на сучасным этапе, патрэбен тэарэтычны анализ лиаратурнага працэсу, яго асноуных наюрункау. Такога анал1зу, спецыяльна акцэнтаванага, у беларусюм л ¡тар ату р аз н ау ств с яшчэ не было. Ажыццявщь яго заклжана у пэунай меры ладзеная лысертацыйная работа (анатз праволзиша на матэрыяле праза1чных творау шсьменшкау пакалення 80—90-х гадоу XX стагоддзя).

Актуальнасць тэмы дысертацьп.

Надзённыя 1 актуальныя праблемы, яюя датычацца маральна-этычных шуканняу у сучаснай беларускай лпаратуры. Адпаведна яны маюць патрэбу у глыбоюм навукова-тэарэтычным даследаванш 1 вывучэнш. Аднак пры знаёмстве з навукова-тэарэтычным1 выданням1, з часошснай 1 газетнай перыёдыкай па азначанай тэме выяуляецца, што у беларуск1м лггаратуразнаустве практычпа не трапляюцЦа грунтоуныя артикулы або шшыя распрацоуга, спецыяльна прысвечаныя такой праблематыцы, асаб.'пва на сучасным (90-я гады XX стагоддзя) лтаратурным матэрыяле. Ёсць асобныя навуковыя працы, у яюх яна закранаецца у той або шшай меры (П. Дзюбайла, Г. Тваранов1ч, Г. Тычка,

шш.), прычым часцей у другасным аспекце у сувяз1 з аналЬам сумежных тэм.

1снуе неабходнасць зрабщь тэарэтычнае даследаванне духоуна-маральнага свету нашага с участка, а разам 1 грамадства канца XX стагодцзя у мастацкай лггаратуры (мснавгга у праза1чных творах 90-х гадоу XX стагоддзя), таму што лпаратурны працэс непасрэдна звязаны з канкрэтным1 сацыяльна-пстарычным1 зменамг у грамадстве на' дадзеным этапе. Заканамерна, што сучасная проза з дапамогай мастацшх сродкау падае вобраз чалавека свайго часу, яго унутраны свет, каштоунасныя прыярытэты 1 маральныя адэалы, на яшя ён арыентуецца у паусядзённым жыцщ, i духоуную атмасферу грамадства.

Актуальнасць дадзенай дысертацыйнай работы вызначаецца тым, што у ёй даецца спроба цэласнага навукова-тэарэтычнага даследавання маральна-этычных пошукау у сучаснай (90-я гады XX стагодцзя) беларускай прозе (на матэрыяле творау Г. Багданавай, У. Юпмов1ча, У. Сцяпана, А. Федарэнга), а праз гэтуто прызму — маральных праблем 1 каштоунасцей сучаснага чалавека 1 грамадства увогуле.

Су вязь работы з буйпылй павуковыли праграмами

Тэма дысертацьп распрацавана у сувяз1 з навукова-даследчым1 тэмам1 "Праблемы канцэптуальнага асэнсавання сучаснай беларускай лп'аратуры" (1996—2000 гады выканання), "Заканамернасщ 1 асабл1васщ развщця беларускай лггаратуры у XX стагодцзГ' (1998—2000 гады выканання) кафедры беларускай лггаратуры XX стагоддзя фшалапчнага факультета БДУ, яия выконваюцца у суаднесенасщ з навукова-даследчым1 работам! Беларускага дзяржаунага ушвератэта.

Мэта ¡задачы даследавання.

Мэтай даследавання з'яуляецца навукова-тэарэтычнае выяуленне найбольш агульных заканамернасцей маральна-этычных пошукау сучаснай беларускай прозы (на матэрыяле праза1чных творау шсьмсншкау Г. Багданавай, У. Юпмов1ча, У. Сцяпана, А. Федарэню). Вызначаная мэта рэал1зусцца з дапамогай вырашэння наступных задач:

— вылучыць асноупыя нагаруни маршп>на-этычных шуканняу у беларускай прозе на сучасным этапе;

— разгледзець на фоне духоуных працэсау у грамадстве маральна-этычныя праблемы у розных сферах марал1 1 этыы на матэрыяле творау сучаснай беларускай прозы;

— прасачыць i абгруитаваць лпаратурныя канцэпцьп маральнага выбару героя у сучаснай беларускай прозе; „ . '

— праанамзаваць спосабы адлюстравання узаемазалежнасщ унутранага свету героя з яго духоуным1 памкненням1;

— раскрыць агульныя рысы 1 змест маральнага адэалу у каптэксце маральна-этычных пошукау герояу;

— зрабщь клас1ф1кацыю сродкау для мастацкага . вырашэння маральна-духоуных праблем у сучаснай беларускай прозе.

Лб'ект г прадмет даследавання.

Аб'ектам даследаваши дадзенай дысертацыйнай работы з'яуляепца сучасная беларуская мастацкая л!таратура, канкрэтней кажучы, праза1чныя творы 90-х гадоу XX стагоддзя. Прадмет даследавання, ям вышкае з вызначэння мэты \ задач работы, — канцэпцьп, спосабы 1 сродкч вырашэння маральна-этычных праблем беларускай прозай на сучасным этапе, маральна-этычныя пошум герояу яе творау (праза1чныя творы розных жанрау сучасных беларуск1х шсьменшкау Галшы Багданавай, Уладз1м1ра Клпмов1ча, Уладз1м1ра Сцяпана, Андрэя Федарэни).

Метадалоггя / методы даследавання.

Пры нашсанш работы аутар гаравауся прынцыпам: апора на навукова-тэарэтычныя здабытга беларускага ли-аратуразнауства 1 працы замежных навукоуцау. У найбольшай меры выкарыстаны палажэнш 1 вывады даследаванняу у работах А. Адамов1ча, П. Дзюбайлы, В. Жураулёва, В. Кавалеша, У. Калесшка, В. Локун, М. Мушынскага, I. Навумеша, М. Тычьшы { шш. Праведзены aнaлiз тэарэтычных 1 навукова-практычных праблем, яия вьийкаюць з тэмы, у кантэксце мшулага \ сённяшняга стану беларускай прозы, лггаратуразнауства 1 крьггыю. Зроблеиы самастойныя ацэнга 1 вывады на аснове анализу, абагульнення, Ьщукцьп, сштэзу, вышкау суиастаулення, аналогш, параунанняу асабл1васцей мастацюх стыляу шсьменшкау, творы яюх склал! аснову для раскрыцця у дадзенай рабоце праблем маральна-этычных пошукау у сучаснай беларускай прозе.: -

Навуковая павина г значнасць атрьшаных вышкау.

Праблемы марал! 1 маральнасщ, духоуны свет герояу у нашай лггаратуры разглядал! многш беларускш лгеаратуразпауцы 1 крытыкь Часцей за усё татя праблемы ставшей 1 раскрывался у сувяз1 з анашзам характарау герояу прозы на пэуным лгаратурным этапе або у творчасгц таго щ шшага канкрэтнага шсьменшка. ;

Спецыяльнага даследавання маральна-этычных пошукау у сучаснай беларускай прозе (на матэрыяле творау шсьменшкау пакалення 80—90-х гадоу XX стагоддзя) яшчэ не было.

У гэтай рабоце упершыню:

— распрацавана тэма маральна-этычных пошукау у беларускай лтратуры ад першых друкаваных крышц да сённяшняга часу, прычым праз творчасць канкрэтных шсьменшкау, у звязку з духоуным1 працэсам1 у грамадстве на пэуных этапах яго развщця;

— абагулены навукова-тэарэтычныя 1 мастацка-творчыя заканамер-насщ у пастаноуцы 1 вырашэнш маральна-этычных праблем у сучаснай прозе;

— на аснове тыпалогй як навуковага метаду зроблены анал1з каштоунасных арыентацый 1 установак, духоуных щэалау героя сучаснай беларускай прозы;

— астэматызаваны выяуленчыя сродю 1 прыёмы мастацкага асэнсавання 1 вырашэння маральна-этычных праблем.

Практычпая значнасць атрыманых вышкау.

Матэрыялы дысертацьп могуць быць выкарыстаны у ,далёйтым даследаванш сучаснай бсларускай прозы (90-х гадоу XX стагодцзя). Навуковыя выиш дадзенай работы таксама могуць быць выкарыстаны пры распрацоуцы лекцый па курсу сучаснай беларускай лггаратуры, у працэсе падрыхтоум спецкурсау 1 спецсемшарау па вывучэнш маральных праблем у сучаснай беларускай прозе.

ЭканамЫиая значнасць атрыманых вышкау. <

Матэрыялы дысертацьп могуць быць выкарыстаны- пры наш сайт падручшкау, навучальных 1 метадычных дапаможннсау, тэматычных матэрыялау па шэрагу дысцыплш гумаштарнага профшю,. .. •

Асноуныя палажэн/и дысертаиы'ця/ая выносяцца на абарону:

— антрапалапчная 1 сацыяльна-фшасофская ■ .абумоуленасць, мастацка-эстэтычная аснова маральна-этычных пошукау у творчасщ беларусих празакау пакалення 80—90-х гадоу. XX стагодцзя: апора на традыцьп, элементы наватарства, актуал1зацыя праблематьш;

— маральна-этычны канфлнст — галоуны спосаб адлюстравашш у сучаснай бсларускай прозе каштоунасных арыентацый, духоуных ¡мператывау, чалавечых памкненпяу героя-сучасшха;

— маральны щэал у сучаснай беларускай прозе: барацьба за духоунае у чалавеку, сацыяльна-пахалапчная супярэчлхвасць, дэтормшаванасць грамадсим быццём;

— мастацкая дэталь, розныя вщы манапога, характарыстыы, л1рычныя адступленш, асацыятыуная перадача пачуццяу як сктэма выяуленчых сродкау 1 рэал1зм з элементам! рамантызму, прыпавесць, фаптаз1я-быль, шш. як стылёвыя 1 жанравыя адметнасщ, якш раскрываюць маральна-духоунае абл1чча героя у творах сучаснай беларускай прозы.

Асабктыуклад даследчыка.

Дысертацыя уяуляе сабой самастойнае даследаваннс, праведзенае на аснове анашзу навукова-таарэтычных работ у галше лпаратуразнауства, спецыяльных публйсацый у часошснай 1 газетнай перыёдыцы. На падставе гэтага зроблены адпаведныя ацэша 1 вывады, як ¡я з'яуляюцца канкрэтным вышкам працы даследчыка, яго асаб1стым укладам. У - беларусим лгаратуразнаустве навуцы дадзеная дысертацыйная работа з'яуляецца першай спробай спецыяльнага цэласнага даследавання маральна-этыЧных пошукау у беларускай прозе 90-х гадоу XX стагодцзя (на матэрыяле творау Г. Багданавай, У. Юпмов1ча, У. Сцяпана, А. Федарэню).

Апрабацыя вышкау дысертацыи

Дысертацыйная работа абмяркоувалася на пасяджэнт кафедры беларускай лггаратуры XX стагодцзя Беларускага дзяржаунага ушвератэта (пратакол № 9 ад 11 красавка 2000 года). Навукова-тэарэтычныя вывады даследапапкя БЫписЬпся у якасщ дакладау а паведамлешшу на м1жнародныя навуковыя канферэнцьн "Мова — Лкаратура — Культура" (Мшск, 1998), "Национально-культурный компонент в тексте и языке" (Мшск, 1999), "Славянсгая лггаратуры у кантэксце сусветнай" (Мшск,

1999), рэспублкансыя навуковыя чытанш, прысвечаныя Сцяпану Некрашэв1чу (Гомель, 1999), рэспублканскую навуковую канферэнцыю астрантау "Молодые ученые в творческом поиске" (Мшск, 1999), некаторыя з ix агрымаш сваю роалпапьпо як публшацьн у навукова-тэарэтычных i лгаратурна-мастацюх 4aconicax.

Апубл'шаванасць еыткау дысертацьп.

Асноуныя вынш дысертацыйнай работы адлюстраваны у 9 артыкулах i матэрыялах (cnic падаецца у канцы аутарэферата). Агульная колькасць апублкаваных матэрыялау складае 46 старонак.

Структура i аб'см дысертацьп.

Дысертацыйная работа складаецца з уводзш, агульнай характарыстьпа работы, трох главау, заключэння i cnica выкарыстаных крынщ. Ilojhibi аб'ём дысертацьй — 97 старонак. Cnic выкарыстаных крышц — 7 старонак, ён утрымл!вас 115 назвау спецыяльнай навукова-тэарэтычнай лпаратуры, перыядычных выданняу.

АСНОУНЫ ЗМЕСТ ДЫСЕРТАЦЬП

Ва уводзшах даецца абгрунтаванне актуальнасщ выбранай тэмы, разглядаецца пытанне аб суадносшах мастацтва i марал!, прасочваецца антрапалапчны аспект мастацкай тэматыы, выяуляюцца праблемы выражэння у лiтapaтypы нацыянальна-пстарычных i вечных (ушверсальных) тэм i шдывщуальнага вопыту аутара. Зроблены каротю агляд маральна-этычнай праблематьга у кантэксце развщця л1таратуры ад старажытнастц да сённяшняга дня.

У першам главе "Жыццё. Мараль. Лпапатуоа" у тэарэтычным аепекце абгрунтоувагоцца пыташй, звязаныя з маральным1 адносйтп, маральным кaнфлiктaм, маральным выбарам. Адначасова таюя пытанш разглядаюцца у практычным плане, г.зн. як яны вырашалкя у мастацкай лпаратуры у канкрэтных творах у пэуныя перьмды развщця лпаратуры. Маральна-этычную тэматыку можна кыяв]'ць ужо у перакладной i арыгшальнай лпаратуры старажытпай Pyci. Дадатныя маральныя каштоунасщ ляжаць у аснове творау К. Тураускага, С. Полацкага, С. Буднага, шшых аутарау. У творах Ф. Багушэв1ча, А. Пашксв1ч (Цётю) маральныя канфл^кты маюць больш-менш развиыя пахалапзаваныя формы.

У рамках штэрпрэтацьй чалавечай ¡снасщ кожная эпоха фармавала у лпаратуры свае спосабы адлюстравання рэчаюнасщ, паказу героя. Эпоха Рэнесансу у лпаратуры — гэта культ розуму i бязмежпых магчымасцей чалавека. Класщызм, сентыментатзм, рамантызм з розных щэйна-мастацмх пазщый паказвал1 пошум героем свайго ¡дэалу, спосабау самавыражэння, усталявання сваёй самакаштоунасш. Рэашзм сцвярджау

сябе у бсларускай литературы у драматычных варунках грамадсих 1 сацыяльных катакшзмау, што проявится у смраванасш яе да агульначалавечай праблематьт, да сфер мараль

Цкавыя па сва1м маральна-этычным махптабе вобразы, яюя раскрыл! унутраны свет героя, жыццё яго душы, стварьин Макам Гарэцм, Ядыгш Ш., Якуб Колас. У 1х прозе персанажы маюць свае шдыввдуальныя рысы I 1фыкметы, праз якш пазнаюцца марапьна-духоунае абл1чча 1 характар беларуса.

Ва умовах 20—30-х гадоу, каш на савецкай лпаратуры ляжала змрочная пячатка падпарадкаванасщ афщыйнай дагматыцы, у аповесцях \ раманах Кузьмы Чорнага "Зямля", "Лявон Бушмар", "Сястра", раманах Кандрата Крашвы "Мядзвсдз1чы", М. Лынькова "На чырвоных лядах", М. Зарэцкага "Вязьмо" 1 шш. створаны вобразы, яюя мел1 жывыя рысы, несл1 жыццёвую прауду.

Тэвдэндыя, звязаная з паваротам беларускай прозы да вострых праблем часу, найперш да яго маральна-этычнага зрэзу, выявшася у рамане I. Шамякша "Крынщы", аповесщ А. Кулакоускага "Дабрасельцы" I некаторых шшых творах. Уншсрсшпзацыя шдывщуальнага, паказ праз яго маштабных падзей \ праблем — гэта адзш з асноуных наюрункау, у яим разв1вауся лггаратурны працэс у пасляваенны перыяд, асабл1ва у 60—80-я гады, ка!Й вылучыуся шэраг выдатных шсьмсшпкау (В. Быкау, I. Мележ, I. Навумснка, В. Адамчык, Б. Сачанка, I. Пташшкау, М. Стральцоу, I. Чыгрынау, шш.).

Маральна-этычныя пошуга, яюя адлюстравалкя у сучаснай беларускай прозе, можна выразпа прасачыць у творчасщ шсьменшкау пакалення 80—90-х гадоу XX стагоддзя Галшы Багданавай, Уладз1м1ра Юпмов1ча, Уладз1м1ра Сцяпана, Андрэя Федарэша.

Геро1 Г. Багданавай — часцей прадстаунт штэл1генцьп, людз1 творчага складу I мыслення. Персанажы У. Юшкшча — гэта шчырыя 1 сумленныя лкэдй, як1я вераць у дабро, цягнуцца да святла душы шшых. Герой У. Сцяпана — пераважна так званы "сярэдш" чалавек, як! шчым не вьшучаецца у натоупе. У прозе А. Федарэша галопы герой — просты чалавек са сва1м1 марам! 1 турботам1, уяуленнем аб шчасщ.

У другой главе "Гепо! сучаснай прозы у люстэрку маральна-этычных стасуикау" разглядаюцца пыганш, звязаныя з адлюстраваннем маральна-этычных пошукау у творчасщ Г. Багданавай, У. Юткшча, У. Сцяпана, А. Федарэша. Аутар дысертаньп дяспедуе, як складпасцца мастацка-пахалапчная мадэль паводзш герояу, фармуецца 1 абумоутваецца ¡х выбар, вырашаюцца маральныя канфлшты у розных сферах марат — сямейна-бытавой, сацыяльнай, ва узаемаадносшах

мужчыны \ жанчыны; як мастацым1 сродка.ч« перадаецца складаны 1 супярэчл1вы унутраны свет герояу.

У праза1чных творах Г. Багданавай, дзе закранаюцца сямейна-бытавыя праблемы, як правша, у цэнтры — сям'я штайгентау. Аднак нaдзei на шчасце па розных прычынах paзбiвaюццa аб жыццёвыя складанасщ 1 перашкоды ("Дзевяць месяцау, дзевяць дзён", "Дом ¡хняе мары", шш.).

У прозе У. Кшмов1ча сям'я — гэта цепльшя адносш родных людзей ("Капэла весялосщ", "Бацька", шш.). Так, у апавяданш "Капэла весялосщ" у сямейнай атмасферы, прасякнутай даверам 1 разумением, бацька вучыць сына рамяству — ¡грань на бубне, а разам 1 дае жыццёвыя урога.

Адносшы у сямЧ у прозе У. Сцяпана часта парадаксальна немагчымыя, але рэальныя; тут амаль суцэльнае непрыманне героем ус;х, акрамя сябе, няма амаль ншкага разумения роднасщ1 крэунасщ ("Х1м1чны аловак", "Браты", шш.).

Сямейныя адносшы у прозе А. Федарэнга закранаюцца у звязку з ¡ншым1 тэмам] ("Сппя кветкГ', "Веска", "Такое кароткае лета", шш.).

У згаданых шсьменшкау пераважае рэшпстычны погляд на праблемы сямЧ, яна паказваецца у звязку з духоуна-маральным1 Iгpaцэcaмi у грамадстве. Менавгга яны складваюцца падчас так, што разбураюцца сямейныя асновы. У нышку — трагедьн, скалечаныя лёсы.

Даследуючы у сва}х творах маральна-этычныя пoIпyкi герояу, шсьменнш разглядаюць узаемаадносшы мужчыны 1 жапчыны. Так, у прозе Г. Багданавай побач з герашяй амаль заусёды знаходзщца мужчына. Часта ("Салодк1я арэшкГ', "Вакал1з", ¡нш.) ¡х стасуню маюць драматычную развязку. Яна, жанчына, закаханая, але нешчасл1вая, бо ён — або жанаты, або не можа забыць былую жопку.

У творах У. Сцяпана жанчына не разумее мужчыну ("Швэдар", "Шлягер", "Спёка", ¡нш.). ГПсьменнж завасграс пытанне: а щ хацел1 яны зразумець адзш аднаго?

Лсобных творау, дзе раскрываецца праблема "мужчына — жанчына", няма у прозе У. Юпмов1ча. У апавяданнях, дзе закранаюцца стасунм двух полау, жанчына выступае як сябра мужчыны, разумее 1 падтрьп.швае яго ¡нтарэсы ("Той, хто будуе горад", шш.) щ не патрэбная яму ("Яе каханне", шш.). .

У розных аспектах тэма "мужчына — жанчына" падаецца у прозе А. Федарэнга. 1нварыянтнасщ у падыходах у творах шсьмсшпка няма. Тут I гармон!я адносш ("Такое кароткае лета"), 1 прощстаянне ("Стя кветга"), 1 выпадковыя сувяз1 — стасуни прадстаушкоу двух полау раскрываюцца

ва усёй складанасщ, у адпаведнасщ з тым1 каштоунасцямь якш спавядаюць геро1.

Щкава разгортваецца у прозе Г. Багданавай, У. Юпмотпча, У. Сцяпапа, А. Федарэньа праблема маральна-этычных пошукау у адносшах "чалавек — чалавек". Выводзяцца розныя характары 1 типы; яны праяуляюць свае якасщ — 1 добрыя, I кепсия — у розных жыццёвых абставшах. Аутарам1 даюцца цшавыя паварохы у сюжэтных хадах, адмыслова •■: будуецца у асобных творах кампазщыя, што падпарадкоуваецца вырашэнню мастацкай задумы — паказаць чалавека ва усёй складанасщ 1 супярэчнасщ, таим, яю ён ёсць у жыцщ, у пошуках свайго месца сярод людзей.

Так1я праблемы люструюцца у розных ракурсах. Так, Г. Багданава у стасунках "чалавек — чалавек" часцей бачыць прощстаянне, У. Юпмов1ч

— ¡мкненне да разумения адзш аднаго, У. Сцяпан — выгаду, А. Федарэнка

— узаемшы, яшя узшкаюць праз перашкоды.

У Г. Багданавай у шзцы самотных прыпавесцей — сумны аповед пра тое, як разбураюцца светлыя мары 1 пачуцщ, што натыкаюцца на голы матэрыяльны разлнс, на бездухоунасць, якая навщавоку умее уб^рацда у ярия апратш ("Настаушк", "Бацька", шш.). Пкьменшца выкрывае паказную шттшгентнасць.

Праз вобраз вясковага хлопца, выведзены у апавяданш "Капэла весялосщ", У. Кшмов1ч паказвае, як герой — а гэта I сам апавядальшк — "знутры", на вясковых вяселлях, убачыу, чым жывуць людз!, як ставяцца да адвечных праблем кнавання чалавека, — таим чынам далучауся да вялпсага свету чалавечых стасункау. Шсьмешпк паказвае, што галоунае — гэта нацэленасць на каштоунасщ, яш звязаны з прыгожым у паусядзённым жыцщ, з чалавекам.

Шэраг апавяданняу У. Юнмов1ча ("Валетавы радасщ", "Гуте", "Паулюк") — пра вясковых так званых дз1вакоу. У нечым яны падобныя да персанажау М. Зарэцкага (Галшей, Плакса — геро1 рамана "Вязьмо"), у нечым — на персанажау В. Шукшина. У кожнага ёсць свае адметнасщ, як1я надаюць ¡х абл1ччу непауторны каларыт 1 фарбы. Як правша, у IX нешта не ладзщца, у нечым яны адхшипся ад мерак агульнай масы. У апавяданш "Гул1с" выведзены жывы вобраз простата чалавека, былога фран гав1ка, скалечанага вайной псшчна. Аднак ён знаходзг/ радасщ у гэтым жыцщ; ён мог адкрыць душу кожнаму,'хто жыу па нормах сумлення 1 прыстойнасщ.

У творах У. Ктмошча стасункт героя з навакольыым светам пазначаны прастатой 1 шчырасцю; як правила, герой мае дачыненш з людзьм!, яюя бл1зюя яму па душэуным складзе, па успрымапш жыцця.

Прыцягальная ала герояу прозы шсьменшка у тым, што яны маюць свае адметнасш, я и'я падымаюць над будзённым жыццём, даюць права быць аренщрам для ¡ишых. Перадупм — сваей маральнай чысцшёй.

Праблему "чалавек — чалавек" У. Сцяпан даследуе на аснове, на першы погляд, зуам дробязнага факта. У апавяданш "Крыуда" нядаушя сябры, састарэлыя Сцяпан Kapлaвiч Глод 1 Макам Aнтoнaвiч Радзюк, паспрачашся за месца на могшках. I аднаму, 1 другому захацелася, каб ¡х пахават пасля смерщ пад цяшстай акацыяй, пры уваходзс на моплга.

Востра праблема "чалавек — чалавек" выводзщца у навелах У. Сцяпана "Паэты", "Пакуль гарыць запалка", шш. У кожным творы адбываецца пошук у чалавеку тых якасцей, як ¡я б даказат, што ён створаны для высакароднага, для дабра 1 шчасця.

А. Федарэнка, паказваючы адносшы "чалавек — чалавек", стараецца прашкнуць у самыя патаемныя закуты душы героя. У апавяданш "Бляха" закранаецца . шмат праблем, вострых 1 актуальных, выюйканых Чарнобылем. Бляха пне, разарваны гайняй дзЫх сабак, але да канца выконвас абавязак, яга добраахвотна узяу на сябе, — хацеу выратаваць ад смерщ хлопца-злодзея. У большасш сваей герсц прозы А. Федарпню — гэта людз1, я гая адрозтваюцца у першую чаргу памяркоунасцю, абачл1вым стауленнем да тых, хто побач, да сва1х учынкау i дзеянняу; адчуваецца жаданне не нашкодзщь чым-небудзь шшым людзям.

У кожнага героя прозы Г. Багданавай, У. Кгнмов1ча, У. Сцяпана, А. Федарэню свой унутраны свет, свая яго мадэль. Праз яе складаныя лаб1рынты трансфармуецца успрыманне рэча1снасщ, якое вышкае з тых або шшых каштоунасцей.

Стварыць свет, выснаваны з кахання I святой веры, дзе для душы крылы, а для сзрца асалода 1 натхненне, — такую задачу ставщь перад сабой герой апавядання У. Юймов1ча "Той, хто будуе горад". Ён 1 аутар — у адной асобе, галасы ¡х злiвaюЦцa; у 1х — адны мары I думга, аднолькавае разумение жыццёвых каштоунасцей. ГПсьменшк сцвярджае, што горад, яы узводзщь ля мора герой, — гэта свосасаблты амвал права чалавека на свой унутраны свет, населены яго марам!, надзеяй \ верай.

У тагам жа светапоглядным ключы — апавяданне "Час, кaлi плавщца Сонца". У абодвух трорах У. Кшмов1ча давол1 выразна зауважаюцца элементы рамантызму 1 фантастыга. Яны маюць важнае значэнпе для разумения асабл1васцей мастацкага стылю шсьменшка. -

Унутраны свет герояу прозы У. Сцяпана — свой асобны свет, яга часам кнуе незалежна ад знешшх абставш. Для яго раскрыцця пicьмeннiк знаходзщь нестандартныя сггуацьп. У апавяданнях "У чаканш цягшка", "У плocкacцi шкла", "31мш лес" горем маюць нейгая адхшенш у здароуг

Яны па-свойму бачаць навакольны свет, па-свойму ацэньваюць 1 успрымаюць у ¡м сябе \ шшых людзей. Шсьменнж стварае таюл спуацьп, ¡аш мы бачым чалавека, яго праблемы, звязаныя з месцам у жыцщ, у нестандартным вымярэнш. Тут шсьменшк абашраецца на суб'ектыуную штэрпрэтацыю учынкау 1 паводзш персанажау на фоне рэальных падзей. Дасягаецда пскалапчная матываванасць у абмалёуцы характарау.

Унутраны свет герояу прозы А. Федарэша часцей за усё выяуляецца У сувязях 1 дачыненнях з родным 1 бл1зым1 людзьм1, у пакутшвым роздуме {самаацэнцы; яны заусёды у пошуках каштоунасцей, як'ш даюць агпрышча у паусядзённым жыцщ. Заканамерна, што Антон Васкев1ч, герой аповссхп "Веска", выключаны са слшнчнага шстытута за так званы нацыянал1зм, прыехау у матчыну сялянскую хату, каб тут перажыць цяжкую часшу, адагрэцца душой, якую выстудзш несправядшвасць 1 адчай. У жорсты канфлпсг уступ ¡у Антон з сабой. Ён здолеу пераадолець свае слабасщ, не загразнуць у амаральнасщ. Перамены адбьипся у галоуным — умстп бачыць 1 ацэньваць жыццё, яго сапраудныя каштоунасщ, асэнсоуваць сябе побач з ¡ншьви людзьмь

Пра тое, як важна — няхай нават у жыцщ самыя непрадбачаныя павароты — заставацца сам1м сабой, разумець таго, хто побач, — аповесць "Спая кветаа". 1накш, як атрымалася у Адама'Шкатча, узткае маральна-этычны разлад асобы, яы прышжае 1 ганьбщь яе.

У сваёй прозе А. Федарэнка паказвае складаны I супярэчл1вы свет герояу. Яны перамагаюць свае заганы 1 слабасщ, але адначасова 1 цсрпяць паражэнш у змаганш за сябе 1 з сабой. 1х мадэль паводзш у той або шшай сггуацъи фармуе арыентацыя на тое, каб захаваць людскасць, не разгубщь дабрыш.

Як вышкае з анатзу, маральны щэал; у творах Г. Багданавай, У. Юпмов1ча, У. Сцяпана, А. Федарэша набл1жаны да зямнога жыцця, выведзены з яго супярэчнасцей; яго носьб1ты — гэта людз1, яюя побач з нал« са сва1м1 зямным1 радасцям! 1 клопатамь

У прозе Г. Багданавай маральны ¡дэал — гэта неспатольная цяга да гармони, да еднасщ сэрцау, што зведваюць узаемныя пачуцщ. Могуць бьщь розныя погляды на тыя або шшыя другарадныя моманты, але галоунае — шчырасць у адносшах; любая праява фальшу — гэта трагедыя, якая можа зшшчыць самыя светлыя нарыванш душы. Так, у апавяданш "Поуня" шсьменшца сваё уяуленпе аб маральным щэале увасобша у вобразе мастака Мшалая Рыгорав1ча. Разам з разумным ! высакарсдныы у 1М был! 1 чалавечыя слабасщ. Гэтым падкрэсшваецца, што у ¡дэала зямныя каран!.

Свае уяуленш аб маральным ¡дэале У. KjhmobÍ4 выразна раскрыу у апавяданш "Лалп-а i кактус". Як вышкае, сутнасць не у экзотыцы, не у пошуках нечага незвычайнага. Непгга падобнае здарылася з Лагптай. Яе вобраз, як i Элкьёна, у мнопм амвал!чны.

Своеасабл1ва стварае свой маральны щэал У. Сцяпан. У яго апавяданнях няма станоучага героя у кластчным узоры: мужны, рашучы, яга адназначна стащь на баку справядопвасщ. Часцей так, што персанажы — з zícíikímí заганамк Чым бопьш яны знЬканы эстэтычна, тым большая узшкае патрэба у чыстым i светлым, што упрыгожыць жыццё, дасць яму акрасу i сэнс ("На вулщы", "Браты", "XÍMÍ4Hbi аловак", íhijl).

У. Сцяпан абуджае цягу да прыгожага, навязваючы пратэст супраць змрочнай рэчакпасщ.

У прозе Л. Федарэни няма герояу, для яюх у жыцщ усё было б ясным i зразумелым. Яны стаяць на раздарожжы, у глыбовам роздуме перад выбарам. Можна казаць пра тое, што ш'сьмешнк стварае зборны персанаж, надзелены рысам1 i якасцям1, якш выяуляюцца у станоучых героях. Так, мащ (аповесць "Веска") — узор таго, як у народзе успрымаюць дабро i зло, як умеюць трываць i спадзявацца; Л1да (аповесць "Такое кароткае лета") — увасабленне мудрасц1 ¿дабрьни.

Эвалюцыю герояу прозы А. Федарэню, íiañnepm у сэнсе ix духоунага узбагачэння, сталення поглядау на жыццё i сваё месца у ím, можна акрэслщь як пошук маральнага щэалу.

У трэцяй главе "Мастацкае вырашэине маральна-этычных праблем у сучаснай беларускай прозе" сцвярджаецца думка, што мастацкае адлюстраванне i даслсдаванне маральна-этычных шуканпяу у сучаснай беларускай прозе з'яуляецца свосасабл!вым ¡нсзрумснтам пазнання духоунага свету i каштоунасных арыентацый герояу. Кожны шсьменшк па-свойму выкарыстоувае мастацшя сродк1, таму i repoi вылучаюцца CBaiM шдыш'дуальным маральным абл!ччам.

У прозе А. Федарэнга на развязку маральна-этычнай кал!зп працуе уся вобразная с1стэма твора; у творах nicbMeHHiK выкарыстоувае так званую "аб'екгыуную" i "суб'ектыуную" манеру шсьма. Выбар дыктуецца мастацк1м1 задачам!. Як сведчыць анал1з, nicbMeHHiK аддае перавагу "аб'ектыунай" манеры т'сьма, пгго дазваляе даб!цца большай рэал!стычнасщ вобразау, ix жыццёвай праудз!васщ ("Бляха", "Цверазшаука", "Вёска", ¡нш.).

nicbMeHHiK звяртаецца да розных прыёмау — рэтраспекцый, дзёншкау, успам1нау. Выкарыстоувае маналог, характарыстыку, дае знешш партрэт. Напрыклад, аповесць "Псторыя хваробы" пабудавана у форме дзёшпка; перагортваючы яго cxapoHKi пасля смерщ уладальн1ка,

удаецца праншнуць у самыя таямшцы жыцця чалавека, як1я можна даверыць тольга паперы. Дапамагае зразумедь унутраны свет героя пахалапчная характарыстыка (апавяданне "Сшдром", аповесць "Сшш кветы").

Адзш з мастацюх сродкау, яга выкарыстоувае Г. Багданава, — мастацкая дэтал1зацыя, якая часта дапамагае зразумедь пскалопю вобраза ("Аутобус у Заслауе", "Супер-8", шш.). У асобных творах мастацкая дэталь ("Скерца для пераб1тых пальцау", "Дзевяць месяцау, дзевяць дзсн") паугараецца, чым ствараецца эмацыйнае поле, дзе лепей успрымаюцца паводзшы персанажау. Каб самараскрыцца, часам геро! Г. Багданавай завязваюць так званы унутраны маналог, каш узшкае свосасабл1вы паток думак, разваг, перажыванняу. У асобных творах ("Комш", шш.) таы маналог падаецца як унутраны дыялог (магчымыя адказы уяУнага суразмоуцы).

Галоуны выяуленчы сродак у прозе У. Сцяпана, яы выступае у звязку з ншхым!, — гэта мастацкая дэталь. За ею заусёды праглядваецца агромшсты свет чалавечых стасункау. Аутар бьщцам знаходзщца за кадрам, проста пракручвае тое, што адбываецца у рэча1снасщ. Праз мастацкую дэталь яно як бы узбуйняецца, геро! шбыта набл1жаюцца да чытача, адкрываючы патаемны сэнс сва1х учынкау 1 паводзш. Так, на фоне працэсу гарэння запалкт ("Пакуль гарыць запалка") выразна адкрьипся норавы у армй.

У асобных творах У. Сцяпана мастацкая дэталь пераходзщь з развязкай у адзш з кампанентау параунання. Так, у навеле "Браты" хруст звычайнага курынага яйка, паутораны з розным1 адценнямь у залежнасщ ад развщця сюжэтнай спуацьй, выразней перадау трагедьцо у кватэры Язэпа Хамяка, чым гэта мат б зрабщь дзесятга расцягнутых ашсанняу.

У прозе У. Сцяпана часта 1 трапна выкарыстоуваецца эгптэт, ён з'яуляецца мни-дэталлю, што дадае фарбы атуацыям 1 характарам ("Гтака", "Пётар 1 сын", "Пагаворым", ¡нш.).

У. Юнмов1ч часцей за усё у сва^х творах выкарыстоувае характарыстыку, маналог, вобраз-дэталь. Характарыстыка (аутахарак-тарыстыка) настройвае на пэунае успрыманне вобраза. Выкарыстанне маналога г унутранага маналога стварае уражаннс "блпкасщ" героя да чытача — герой сам расказвае пра сябе, тлумачыць свой выбар. У апавяданш "Блюз асеншх вятроу" шмат щкавых дэталей-падзей, выснаваных тоны.чн асапыяцыямь У 1х плыпь, дзе ьымагае лопка, дзе патрэбна сувязь з людзьм1, уводзяцца вобразы дзяучыны, якая маучыць, бацыа, яю нясе касу. Такш чынам асацыяцьй нггуюцца з жывым светам, дзе дзейшчаюць рэальньтя героь

ЗЛКЛЮЧЭННЕ

Як сведчыць анатз, зроблешл у дысертацыйнай рабоце, маральна-этычная праблематыка у беларускай лйаратуры — як у мшулым, так 1 цяпер — з'яуляецца адным з асноуных наирункау; гэтая праблематыка заусёды — у болыпай або меишай ступеш на пэуных пстарычных этапах — арыентавалася на паказ чалавека, яго памкненняу, страсцей, марау I спадзяванняу; у ёй знайнш адлюстраванпе вечныя пытaннi, што хвалявал1 папярэдшкау 1 хвалююць сучасшкау; духоуна-маральныя пошуга выяуля;пся у вобразах, дзе канцэптравалкя уяулешй тсьмешпкау пра глыбшю 1 сшу духу чалавечай асобы.

Таим чынам, зыходзячы з асноуных палажэнняу дысертацыйнай работы, робяцца наступныя агульныя высновы:

Маральна-этычныя пошуга у сучаснай беларускай прозе шсьменшкау пакалення 80—90-х гадоу XX стагоддзя маюць пад сабой дастатеова моцны фшасофска-эстэтычны грунт. Ён назапашаны як папярэдткамь так \ класшам1 сучаснай беларускай лпаратуры. 1стотнай апорай служаць мастацкая творчасць I фшасофсюя пастулаты экзютэнцьшпзму замежных тсьмешйкау, як А. Камю, Дж. Джойс, Ж.-П. Сартр, ¡[пи., дзе у чалавеку выяуляецца глыбшя падсвядомага, чым пашыраюцца веды 1 уяуленш пра яго духоуна-пахалапчныя магчымасщ.

У прозе. Г. Багданавай, У. Кшмотпча, У. Сцяпана, А. Федарэнга дастаткова иоуна адбшаюцца асноуныя нагаруни творчага працэсу у сучаснай прозе, яе шматфарбнасць 1 пашфашчнасць стыляу. Зауважаецца цяга да праблем сацыяльнага 1 духоунага плана (сёння I за^пра вёсга, лёс штэлкенцьн, духоуныя асновы быцця i ¡нш.). Адчуваецца выразная сгараванасць да-унутранага свету героя, ¡мкнсннс перадаць алиенш яго думак 1 перажыванняу, самыя глыбою я 1 тонгая рух! душы. [2; 9]

2. У прозе шсьменшкау пакалення 80—90-х гадоу паслядоуна прасочваецца тэндэнцыя, якая заключаецца у адыходзе ад схематизму з абавязковай устаноукай на станоучага героя у яго клас1чнай iпacтaci, як спавядае сацрэашзм. У сва1х паводзшах 1 ут1ынках гepoi выяуляюць натуральнасць 1 багацце экз1стэнцыяльнай ¡снасщ, яны вызваляюцца у сва1х дзеяшшх ад щэалапзаванай зададзенасщ, жывыя 1 рэальныя у сва1х ¡мкненнях i штарэсах, хочуць самасцвердзщца у грамадстве сва1м1 сшам1, шукаючы атрышча у маральна-духоуных каштоунасцях, ягая даюць упэуненасць 1 надзею. Кожны герой ¡дзе да щэала адметным шляхам, праз складанасщ i цяжкасщ; тэта часта шлях чапавечых драм 1 трагедий, у ягах адб!ваюцца духоуныя кaлiзii грамадства. [6; 7; 9]

3. Пюьменнш Г. Багданава, У. Ктмсшч, У. Сцяпан, А. Федарэика у cвaix праза1чных творах схшьныя да адлюстравання маральна-этычпых праблем менавгга сённяшняга часу, да разгортвання вострых жыццёвых кал1зш, да пастаноуы 1 мастацкага вырашэння рознага кшталту канфлнстау праз складаны унуграны свет герояу. Ад гэтага робщца выхад на маральна-духоуныя нрацэсы у грамадстве у цэлым. [5; 7; 9]

4. Эстэтычны I маральны щэал шсьменшкау пакалення 80—90-х гадоу грунтуецда не на казённых тэорыях, д догмах, яюя з'яулялюя фшасофска-эстэтычнай асновай творчасщ майстроу слова 50—70-х гадоу XX стагодцзя. Гэты щэал не тольш прадукт засваення здабыткау класшау, алс 1 асэнсавання сснняшшх рэатй у грамадстве;. ён заснаваны на уяуленнях шсьменшкау аб прыгожым у адносшах м1ж людзьм1, у стасунках чалавека I грамадства пры вырашэнш маральна-этычных канфлштау, кал1зн1, супярэчнасцей. Таю ¡дэал не уносщь дысгармонп пам!ж рэчаюнасцю 1 унутраным станам героя, яы дзякуючы гэтаму атры\ипвае свабоду выбару у рамках каштоунасных мадыфжацый (выбар шдывщуальнай мадэл1 дзеянняу). [7; 8; 9]

5. Проза шсьменшкау пакалення 80—90-х гадоу — шматстылёвая. У ёй ахошпваецца шыроы спектр творчых наирункау пры перавазе рэа,'йзму. Арыентацыя на яго не выключае шшых падыходау; у творах згаданых лкьменшкау рэагпзм узбагачае свае мarчымacцi за кошт элементау рамантызму 1 сентымешшнзму.

Плённа асвойваюцца мастацтя сродк! для найболын щкавага 1 разнастайнага раскрыцця унутранага свету герояу. Тут — мастацкая дэталь, розныя вщы маналога, характарыстыга, ;нрычныя адступлешп, асацыятыуная перадача пачуццяу 1 адчуванняу. У вышку у творах як Г. Багданава!! 1 А. Федарэни, так { у творах У. Юпмов1ча 1 У. Сцяпана ёсць занамшальныя вобразы, за ягам1 — дакладнасць маральнага выбару у розных сауацыях, пахалапчна матываваны унутраны стан герояу. [1; 3; 4]

6. Анализ, праведзены у дысертацыйнай рабоце, сведчыць, што маральна-этычная праблематыка \ надалей будзе. галоуным ¡дэйна-тэматычным наирункам у развщщ беларускай прозы. Гэта мапстральны шлях, на яго мусяць стаць 1 так званыя традыцыяналюты, i мадэршсты — усе,.хто спрабуе сказаць нешта сваё у мастацкай лааратуры пра чалавека, таму што без выяулення 1 узвышэння у ¡м духоуна-маральнага лггаратура проста страчвае сэнс 1 значэнне.

Пераемнасдь 1 абнауяснне утвараюць у • сучаснай прозе жывую мастацкую тканшу, сшкуюць лтратурны працэс. Арыентацыя на вопыт класжау (даследаванне "чалавечага матэрыялу" у творах Кузьмы Чорнага, М. Гарэцкага, М. Зарэцкага), творчае запазычанне у старэйшых

тсьменшкау-сучасшкау неадцзельныя у шсьмешйкау пакалення 80—90-х гадоу XX стагоддзя ад уласных пошукау як у галшс стылю (элементы рамантызму 1 сентыментагнзму, штэлектуалтцыя, экзктэнцыяльныя моманты), так I у плане жанру (прыпавесць, фантаз1Я-быль 1 шш.). [7; 9]

Маральна-этычныя пошую у сучаснай беларуекай прозе даюць падставу сцвярджаць, што перыяд, кал1 у лтаратуры мастацюм1 сродкам1 абслугоувашся прьшдныя 1ДЭ1, яюя быццам нясуць усеагульны дабрабыт 1 шчасце, а таму у афщыйных догмах ставимся вышэй за чалавечае жыццё, адыходзщь у нябыт. Маральна-этычная праблематыка у сучаснай беларуекай прозе будзе набывадь новае фшасофскае напауненне, больш тонкае эстэтычнае асэнсаванне, паглыбленае пс1халапчнае выяуленне.

СП1С ПУБЛ1КАЦЫЙ

1. Кузьм1ч Н. Мастацкае рашэнне маральных праблсм у навелах Уладз1м1ра Сцяпана // Весн. Магшёуск. дзярж. ун-та ¡мя A.A. Куляшова. — 1999. — № 2—3.— С. 33—35.

2. Кузьм1ч Н. Шрычная проза Mixaca Стральцова // Весн. Брэсцк. ун-та. Сер. гумаштар. навук.— 1999. — №3.— С. 78—80.

3. Кузьмт Н. Мастацкая дэталь у раскрыцщ заду мы лгаратурнага твора (паводле навел Уладз1.\пра Сцяпана) // Национально-культурный компонент в тексте и языке: Материалы II Междунар. науч. конф., Минск, 7—9 апр. 1999 г. / Белорус, гос. ун-т. — Минск, 1999. — 4.2. — С. 212—215.

4. Кузьмгч Н. Мастацкае рашэнне маральных праблем у прозе Галшы Багданавай // Чацвёртыя навуковыя чытанш, прысвечаныя Сцяпапу Некрашэв1чу: Матэрыялы навук. канф. / Гомельск. дзярж. ун-т 1мя Ф. Скарыпы. — Гомель, 1999. — С. 160—163.

5. Кузьм1ч Н. Маральныя праблемы у прозе Г. Багданавай // Молодые ученые в творческом поиске: Тез. республ. науч. конф. аспирантов, Минск, 21 декаб. 1999 г. / Минск, гос. лингвистич. ун-т. — Минск, 1999, —С. 85—86.

6. Кузьм1ч Н. У раку мшулага... // JliM. — 1996. — 16 жн. — С. 6—7.

7. Кузьм1ч Н. Час выбару: Маральна-этычныя праблемы у прозе Андрэя Федарэнга // Полымя. — 1999. — № 10. — С. 205—214.

8. Кузьм1ч Н. У святле мастацкай дэтал1 // Маладосць. — 1999. — № 11. —С. 247—250.

9. Кузьм1ч Н. Асабл1васщ лггаратурнага канфлиггу: На матэрыяле маладой беларускай прозы // Полымя. — 2000. — № 2. — С. 253—270.

17

РЭЗЮМЕ Кузьлич Наталия Васиьсуна

Маральна-этычныя пошушу сучаснай беларускай прозе (па матэрыяле творау Г. Багданавай, У. Клтовгча, У. Сцяпана, А.Федарэнт)

Ключавыя словы: маральна-этычны пошук, маральны ¡дэал, капггоунасная арыентацыя, традыцьп 1 наватарства, выбар, герой, даследаванне, канфл1кт, анашз, жанравыя разнавщнасш, лгаратурны працэс, сшлёвыя асабл1васщ.

У дысертацьл на матэрыяле праза1чных творау розных жанрау сучасных беларусюх шсьмешикау Г. Багданавай, У. Юпмов1ча, У. Сцяпана, А. Федарэни даследугоцца канцэпцьп, спосабы 1 сродга вырашэння маральна-этычных праблем у сучаснай беларускай прозе, раскрываюцца маральна-этычныя пошуы яе герояу.

Выяуляюцца найбольш агульныя заканамернасхц пастаноую 1 вырашэння маральных праблем, вывучаюцца 1 абгрунтоуваюцца мадэл1 выбару герояу у розных сферах марал^ паказваюцца агульныя рысы 1 змест маральнага 1'дэалу, вызначаецца клаафшацыя сродкау для мастацкага вырашэння маральна-духоуных шуканняу персанажау сучаснай беларускай прозы.

У рабоце упергаыню зроблена цэласнае спецыяльнае даследаванне маральна-этычных пошукау у сучаснай беларускай прозе; яно ажыццёулена у кантэксце яе развйцця — ад першых друкаваных крьппц да нашых дзён, на фоне сацыяльных \ духоуных пераутварэнняу у грамадстве на розных этапах яго эвалюцьп.

Атрыманыя вынна пашыраюць 1 паглыблягоць тэарэтычныя веды па маральна-этычнай праблематыцы у сучаснай беларускай прозе. Вывады I ацэнга, зробленыя у рабоце, могуць быць выкарыстаны пры распрацоуцы лекцыйных курсау, у працэсе падрыхтоум спецкурсау 1 спецсемшарау у вышэйшых навучальных установах, пры даслсдаванш праблем мастацкай своеасабл1васщ беларускай лйтаратуры, пры стварэнш падручшкау 1 дапаможшкау.

18

РЕЗЮМЕ Кузьмич Наталья Васильевна

Морально-этические искания в современной белорусской прозе (па материале произведений Г. Богдановой, В. Климовича, В. Степана, А. Федорепко)

Ключевые слова: морально-этические искания, моральный идеал, ценностная ориентация, традиции и новаторство, выбор, герой, исследование, конфликт, анализ, жанровые разновидности, литературный процесс, особенности стиля.

В диссертации на материале прозаических произведений разных жанров современных белорусских писателей Г. Богдановой, В. Климовича, В. Степана, А. Федоренко исследуются концепции, способы и средства решения морально-этических проблем в современной белорусской прозе, раскрываются морально-этические искания ее героев.

Выявляются наиболее общие закономерности постановки и решения моральных проблем, изучаются и обосновываются модели выбора героев в разных сферах морали, показываются общие черты и содержание морального идеала, определяется классификация средств для художественного решения морально-духовных исканий персонажей современной белорусской прозы.

В работе впервые сделано целостное специальное исследование морально-этических исканий в современной белорусской прозе; оно осуществлено в контексте ее развития — от первых печатных источников до наших дней, на фоне социальных и духовных преобразований в обществе на разных этапах его эволюции.

Полученные результаты расширяют и углубляют теоретические знания по морально-этической проблематике в современной белорусской прозе. Выводы и оценки, сделанные в работе, могут быть использованы при разработке лекционных курсов, в процессе подготовки спецкурсов и спецсеминаров в высших учебных заведениях, при исследовании проблем художественного своеобразия белорусской литературы, при создании учебников и пособий.

THE SUMMARY

Kuzmicli Natalia

Moral-ethical searchers in modern Byelorussian prose (on the basis ofG. Bogdanova, V. Klimovich, V. Stepan, A. Fedorenko works)

Key words: moral-ethical searchers, moral ideal, valuable orientation, traditions and innovations, choice, character, research, conflict, analysis, genre versions, literary process, stylistic peculiarities.

The concepts, ways and methods of solving moral-ethical problems in modern Byelorussian prose, moral-ethical searchers of literary characters are analysed in the thesis. The analysis is based on the works of different prosaic genres of modern Byelorussian writers G. Bogdanova, V. Klimovich, V. Stepan, A. Fedorenko.

The most general trends of statement and solving moral problems are revealed here. The models of the characters' choice in different fields of moral are studied. General lines and contents of a moral ideal are shown in the thesis, the classification of ways of artistic solving of moral-spiritual searchers of the characters of modern Byelorussian prose are defined in the thesis too.

For the first time an integrated special research of moral-ethical searchers in modern Byelorussian prose has been made. This research has been made within the context of its development, beginning from the first printed works till our days, on the background of social and spiritual transformations in the society at different stages of its evaluation.

The obtained results increase and extend knowledge of moral-ethical problems in modern Byelorussian prose.

Conclusion and appraisals made in the thesis can be used to prepare lecture courses and seminars in higher educational institutions and in investigation of problems of artistic peculiarities of Byelorussian literature, in

writing textbooks.