автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.02
диссертация на тему: Орнаменты в лексике современного казахскогоязыка

Полный текст автореферата диссертации по теме "Орнаменты в лексике современного казахскогоязыка"

ЭЛ-ФАРАБИ АТЫНДАРН КАЗАК. МЕМЛЕКЕТПК УЛТТЫК. УНИВЕРСИТЕТ!-------------

■> К,олжазба кукындя

©М1РБЕК0ВА МАРГАРИТА ШАЯХЫНОВНА

КА31РГ1 КАЗАК Т1Л1НДЕГ1 ОЮ ЭРНБККЕ БАЙЛАНЫСТЫ ЛБКСИК

Мамандыры 10.02.02 - казак тип

филология РЫЛЫМЫНЫЧ кандгтты гылыми дэрежс 'к ЯЛупнш зертгелгсн диссергациянын

АВТОРЕФЕРАТЫ

Алматы - 1995 х.

Жумыс Эл-Фараби атьшдары Казак мг Улхтык уииверситетшде орьау

Рылыми хетеклт'-:лКР УРА1' . ¿т ь.

филолог. . ^ымыныц д -прС:' сссор М.С.Ссршпh

Ресми оппоненттер:

v, y>J: а . -ЧГИЯ шлымынык докторы Омярбеков С.

Филология рыльшынын кандидаты Матхановй И.

Жетекш! рылыми мехемс

Казак мемлекет^ & tut

jepcF'

.ем тд< ииверситх

Диссертация 1995 хылы С декабрьдс < Р -Фараби итындаг? К,азак ы^зи.. гь • ;. yi цверситетшШ фш ,>гия ршшмыньщ доктора pî: тми дэрежесш бхешндеп Д. 14. А. 01.2 ici чандандырылган кецг лсэжшнпнде корралады. '078, Алматы хал асы, &л-Фараби, 46.)

Диссертациямен КазГУ-дШ рылыми х1тапханасы-ю:а оку пыган таны' -та бс.;зды.

авхорефе!- СН К. * НОЯБРЬ^В ТАРАТЫЛДЫ «яды

> (амандандырю^?а-t ылыми хатшысы, .

' шшмыньщ кандидг'"" " " ' " Зуева Р.С

ЖУМЫСТЫЦ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ

______________Диссертация Ka3ipri казак тшндеп ою-ернек атауларын

жинап, оран тшдпс талдау жасаура арналган. Казак тшндеп ою-врнекке байланысты лексика - халкымыздын. гасырлар бойы жасаран тщлцк казынасы ретшде кунды. Дей турганмен, этнолингвистикалык бул атаулар kyhI бупнге дейш казак тип бш1шнде арнайы зертгеу объекпа болмаган.

Жумыстын кундылырьшын, S3i осыида. Bi3 зерттеуь м1зде ею жузден астам ою-ернек атауларын жинап, алраш рег оларды лексика-семантикалык тоитарра бел in керсетш, грамматикалык курамын талдап тусшд^решз. Ою-ернек атауларыньщ тарихы - халыктьщ таным дуниес^мен де тырыз байланысты, сондыктан казак халкыныц мэдени кекжиепшн кендш мен теревдшн танытуда де ою-ернек атауларыньщ зерттеудщ зэрулш байкалады. ЕлМз тауелглздитн алып, езщщк ерекшелж таньгтар туста, жас жеткшшектерге халыктьщ кенеден келе жаткан eHepi, мурасы ретшде ою-ернектерщ насихатгау, оларды таныту - 6yriHri куннщ талабы болып отыр.

Зерттеудщ махсаты мен м!ндет1:

Зерттеудщ максаты - казак халкыньщ сандаган расырлардан 6epi колданып келе жаткан тел ултгык ою-ернектерш топтастыру, жинау, этнолингвистикалык б!рлж рет1нде карастыра отырып, лексемалардьщ семантикалык топгары мен грамматикалык КУрылымын айкындау. Ою-ернекгердщ тарихпен байланысын айкындап, 6ул енердщ - казак халкынын. кенеден келе жаткан тел ici екенш дэлелдеу.

Енбектщ непзп максатынан мынандай мшдеттер туындайды:

- Халык арасында сакталган эр турл1 ецбектерден ою-ернек атауларын тауып, жинастыру.

- Ою-ернектщ шыгу тарихын баяндау.

- Рылыми тужырымдарра суйене отырып, ою-ернек атауларын лексика-семантикалык топтарра топтастыру.

- Ою-ернек атауларыньщ жэне of3h байланысты урым атауларыньщтуЫщнрме сездшн жасау.

- Морфологиялык курылысын айкындау.

- Ою-ернек атауларыныц орфографиясын айкындап, о!шц критершн керсету, ягни бул лексе'-<малардыц 6ip бгпн б1рлж болатынын ескере отырып, ою-ернек атауларьш непзшен 6ipboceH сез ретщце калыптастырып, реестрге енпзу.

Зерттеуд1ц нег1зг! методологиялык квздер!: Ою-

ернек атаулары мен оран байланысты свздер, халык арасында кездескен буйымдар атаулары мен эр кезенде харык кврген тарихи шырармалардан, Т.Бэсенов пен С.Касиманов ецбекгершен тершт алынды. Зерттеудщ теориялык методологиясына тури тш бшмш зерттеуии ралымдар: Э.В.Севортян, А.Х.Маррулан, Ыскаков А.Ы., Кайдаров Э.Т. т.б. ецбектер! непз болды.

Зерттеудщ гылыми жацалыры - ен алдымен, ою-врнек атауларыныц казак Tin бш1м1нде 6ipiHiui рет диссертация децгейщце зерттелш отыргандыры. Ецбек казак тш бшмшде синхрондык аспектще ою-врнек атауларын зерттеудщ алгашкы vnrici. Bipmnii рет ою-врнек атаулары лексика-семантикалык топтарра яоктелш, оларра морфологиялык сипатгама жасалады.

Зерттеудщ тары 6ip жацалыгы - ою-врнек бвлшектерш компьютерге енпзу нэтижесшде 6ip бвлшектщ взшен рана мын турл1 врнек алура болатындыры дэледцещц.

Сондай-ак зерттеу корытывдылары мен жиналган атаулар халыктыц дгаиетанымдык непзшщ теревдшн байыптап, онын салт-дэстурш жете мецгеруге, урынуга кемектеседЬ

Зерттеу материалы ретшде казак ою-врнектершщ жш колданылатын 200-ден астам Typi алынып, ол атаулардын тусидорме свздт жасалды.

Ецбект1ц теориялык. жене практикалык мацызы. Зерттеудщ. теориялык мацызы - этнолингвистикалык атауларды лексика-семантикалык топтарра бвлуде б1ркатар корытындылар жасауга мумкшшшк бередь Ою-врнек тарихынын халык тарихы мен 6ipre жасасып келе жаткандырын дэлелдеп, онын тел мура екенш ацрартады. Казак тш бш1м1нде этнолингвистика саласын зерттеу кенжелеу келе жатканы белгш, ал ою-врнек атаулары бурын-сонды колга алынып, арнайы зерттеу объекты болмарандыктан да ецбектщ теориялык мацызы артады.

Ал практикалык мацыздылыры аса куццы ец алдымен 6ул атауларды алдагы уакытта шыратын эрщш свздцсгерге реестр свз ретшде енпзуге болады. Екшшщен, Ka3ipri кездщ езшде бала-бакшалар мен орта мектептерде, жогары оку орындарында "халык педагогикасы" курамында ою-врнекгер окытылуда.

"Казактыц ою-врнектершщ жасалу жодцары" атты казак жэне орыс тщдершдеп эд!стемел1к курал буюл республикага 100.000 дана болып таратыдцы. "Казак ою-врнеп" атты итап 20.000 дана болып таратылып, тек оку орындары мен балабакшаларда рана пайдаланып коймай, каз1р ауылдарда, вщцрюте, юлем фабрикасы мен Капшагай фарфор заводында кещнен пайдаланылып отыр. Ал коленер шеберлер! ездер1 жаса-

ран заттарра, эсемд1к буйымдарра халыктык бедер ттру таш,

ою-ернектщ эр турш пайдаланады. —__________

Зерттеу методы: Енбекте семантикалык-структуральхк эд}с пайдаланылды. Бул эдас бойынша, ою-врнек атаулары магыналык топтарра жжтелд1. Компонентпк талдау непзщце атаулардын. морфологиялык сипаты айкындалды.

Жумыстын макулдануы. Диссертациялык зерттеудщ непзп мэселелер1 УРА Хабарлары (Тш, эдебиег сериясы) 1995, №1 санында "Ою-ернек туралы жалпы тусшж" макала; "Казактьщ ою-ернектер1 (казак, орыс, арылшын тщдершде, 1992 ж.); "Казак ою-ернелган жасалу жолдары (казак, орыс тшдершде, 1993 ж.); Кдзактын. ою-ернектер1 "Казахстан эйелдерГ', №5, 1994 ж.); "Сан алуан ою-врнектер" ("Зерде" №7, 1994 ж.); "Ою-врнектер мэдени шеж1ре" ("Казак эдебиет!" №21, 27 мамыр, 1994 ж.); "Казахские орнаменты" ("Новое поколоние", 10 мамыр, 1994 ж.) басылымдарьщца жарияланды.

Диссертация ктрылысы: Диссертация йркпеден, ею тараудан корытынды мен библиографиялык керсетиштерден жэне косымшадан турады. Диссертация КУрылысы ецбектщ максаты мен мшдетше, койылран мэселелер мен оныц методологиялык шеш1мше барындырылран.

ЖУМЫСТЫЦ НЕГ13П МАЗМУНЫ Клр^педе такырыптыц кундылыры мен каралура тиicтi непзп проблемалар женшде, зерттеудщ непзп максаты мен одан туындайтын м1ндеттер1, методологиясы мен зерттеу методы, ецбектщ рылыми жацалыРы айкындалып, практикалык жэне теориялык мацыздылыры керсетшедь Диссертациялык зерттеудщ непзп жардайлары баяндалады.

1 - ТАРАУ.

"Каз1рп казак тшндеп ою-ернекке байланысты свздердщ лексика-семантикалык топтары" деп аталады. "Ою", "врнек" сездершщ марынасы б!р-б1рше жакын свздер, ярни б!р нэрсеш ойып, кесш, киып алып немесе ей затты оя кесш киюластырып, б1рпспре жасау, б!р заттыц бетше ойып бедер туспру. Казак ттнде, эдетте, б1р врнекке салып, киып алран улпш, ярни улггге салып кескен сырмактьщ киырын, сондай-ак, муй1з тектес ою-ернекке косылатын барлык кошкар муй13 врнектерщ де "Ою" дейда. Ал "врнек" дегенМз эр турл1 ою, бедер-бейненщ ктйццрш, бояп, калыптап, улпмен штеген квркемднс турлердан, эшекейлердщ ортак атауы.

Ою-врнектер тиу, току, КУрау, уй жиьаздарын, курал-саймандарды, зергерлпс буйымдарды, кшз уйдщ, араш кереует, турлг баскурлар, ыдыс-аяк, беснс, текемет, кврпеше, жукаяк, беттерш, кшм-кешектердг, бейггтерда эшекейлеп, безещцру

ушн жш колданыльш отырран.

Казак халкыныц ою-ернек атаулары эт жан-жакты зертелмеген, дегенмен 6ул саланыц белгш б1р дэрежеде ЖУйеленуше б1ркатар ралымдар мен енертанушьшар, тарихшылар мен этнографтар атсалыскан: Левшин Л., Боголюбов А., Чепелев А. сиякты орыс ралымдары ез кезецшдеп Орта Азия мен Казакстанда тараран ою-ернекке тандай кагып, тан. калып жатса, Э.Маррулан, Т.Бэсенов, Э.М?^"санов, М. Муканов, ХАррынбаев, М.МецдокУлов, Э.Тэж1муратов, М.Кадырбаев, С.Касиманов т.б. ралым-зерттеушшер ез енбектершде ою-ернекгщ казак елшщ тарихымен бгге кайнасып келе жаткан тел мурасы екенш атап керсетш, онын. турлер1 мен атауларын, шыру тарихы жешнде эр турл1 мшиметтер берген.

Ою-ернектердщ езшдис жасалу принциптер1 бар. Кез-келген халыктыц ою-ернектершде, сол елдщ танымдык дэстур1 сакталатыны байкалады.

Казак халкыныц коленер шеберлер! елшеп-пшпей-ак ей заттьщ тец пропордиясын жасай бшген. Шеберлер б1рнеше элемент пайдаланса да, белгш бгр ою-ернектщ композициясында ыррак, симметриялык приндиптерда берж сактаран. Кен даланын табиги бояуы бipкeлкi емес; ал ою-ернектерде сан алуан т1рштк кершгстер1, корам вмipi мен адам кызмешин аукымдылыкы, шеказдт баяндалады. Оюларда ак бояу кеб1рек пайдаланган.

Оюлап кюз басу тек казактын рана ешшсше тиетш енер емес, мал шаруашылырымен айналысатын баска да кешпел1 халыктарра ортак нарсе.

Айталык "кошкармуШз", "текемуйз", "тумар", "толкын" атаулары кыррыз халкында да кед тараран. Ал уйгыр ою-врнекгер! непзшен кегешс тектес ернектерден куралран, мысалы: "гулшэн", "юлтуз", "бадам", "шэдцэгул", "локкагул", "мэрэпчэгул", "иопурмак", "кизилгул", "кияк", "шэддэ", "модэн" "гул таж" т.б. Уйгыр ернекгершде зооморфтык ою-ернектер жокка тан. Уйгыр халкыныц ою-врнектерш космогониялык жане кегешс ою-ернектер1 курайды, гулдщ турлери жапырак, бутак, геометриялык ою-ернектер казак халкыныц ою-ернектерщде кездеседь

Ою-ернектщ туп-тамыры теренде. Ралымдардьщ зерттеушше, 6ул внер - ежелп квшпендшерден жеткен. Б1здщ заманымыздан бурынры УП-1У расырларда Орта Азия; Казахстан, Алтай влкесш сак, рун, уйсш тайпалары мекевдегеш белшп. Олардан б1зге жеткен археологиялык казба жумыстары аркылы

1. СКасиманов "Казак халкыныц коленерГ, Алматы, 1969, 15 бет.

табылган Пазырык корганындагы кшем, уй-жиьаздары. Сондай-ак, ою-ернектермен кене гимараттарды, кулпытастарды безещирт отырран; Ахмет Яссауи мавзолеш мен Айшабиб1 римарагтары осыньщ ражайып кершкл.

Казак коленер1нщ даму тарихы Андронов мэдениетшен бастау алады, оны Досбай тауларынан таска туаршген суретгерден, Улытаудан табылран керамика шыныларынан байкаура болады.

Бэрш1зге белшп, этнолингвистика рылымы тш байлырын толык камти отырып, зерттеуппш сол халыктын болмысына байланысты тшде калыптасып, оньщ кат-кабат койнауларында сакталып келе жаткан кененщ кезодей сыры мол дуниеге терещрек ущлуге бардарлайды.

"Тш-тула бойы тунып турран тарих" деген сездщ мэншен хабардар ететш, сол т1ршшкт1 бейнелейтщ сездер мен сез ■пркестер1 молынан ушырасады.

Лексгасаныц баска салалары сиякты, ою-ернекке байланысты атаулар - марынасы расырлар бойы дамып калыптасып, кепшшк кауымра б1рдей тусппкп болган кУбылыс катарына жатады. Жалпы монализмдер сиякты ою-ернек атауларын да, езара топтастырып, семантикалык жарынан топтауга болады. Бул топтарра юретш сездер мен сез т1ркестершщ езше ген б1р ерекшелш - номинативтж марынаньгц тарихи дэ^арлерге, халыктьщ ою-ернепне, турмыс-салтьша, дуние танымына байланысты марыналык комнлекске ие болуында.

Казак тииндеп ою-ернек атауларын былайша топтастырура болады:

1. Ай, кун, жулдыз - квк алейте байланысты ою-врнек атаулары. Мысалы: "Айшык" - аспандары айга Уксас келетш ою-ернек, сырраньщ, ернектщ б!р турЬ "Тертайшык" - айды туспалдап туратын ою-ернек "Тертайшык" ою-ернепнщ эрб1р тармага терт ай секщщ жай элементген куралран. Бул "тертайшык" элементтершен шеказд^кке уласатын ою киюра болады.

"Ай", "жартыай" - булар кебшесе дши орындардьщ архитектуралык безенщрущде, мепит - медреселердац мунараларында, жайнамаз сиякты затгарда кездесед1 "ай" ернег! ислам дпи келерден бурын пайда бол ран. Ертеде адамдар ай мен ктге, отпен, жулдызра табынраны белгш.

П. Малра, малдыц дене мппелерше байланысты ою-врнек атаулары. Мысалы: "космуМз", "аркармуМз", "туйемойын" т.б.

МуМз кейштес ернектердщ непзш зерттеуип ралымдар койдьщ, аркардыц, бурынын, сиырдьщ муШздерщ мегзеуден

7

шыккан деп туйедь Эрнекгердщ шшдеп ец квнеден келе хаткан "муМз" врнеп мал шаруашылыгамен айналыскан квшпел1, не хартылай квшпел1 едцердщ коленершде непзп манер ретшде ушырасады. Кошкардыц ей муМзш межелеп жасаган жеке нобай оюлар, б1рте-б1рте малдыц немесе ацныц твбесш, КУларын, тумсыран елестететш оюлар, 6уры мен маралдьщ муМз1 тэр!зд1 кеп тармакты оюлар. Шеберлер взшщ бшетш мушз врнегше эр турш бейнелерден улп курап, ой-ерклн кецейте отырып, тутас композиция жасайды.

Жалпы ою.-ернектщ эдемз болып шыруы колвнер шебершщ талрамына, ой-врюше, танымдык теревдтне байланысты екеш тусшш!

МуйЬ кейштес ернектердод барлышн "муШз оюлары" деп жалпы атаура болады. МуШз оюларынын мэнерлерше карай казак арасында калыптаскан мынандай атаулар бар, "кошкарму&з", "аркармуШз", "космуйз", "сыцармуШз", "сыныкмуШз", "кырыкмуШз", "маралмуШз", "квркеммуМз", "шиыршык" т.б. Бул врнектердщ непзп нускасы муйз тэр1здо болып келсе де, врнектеу мэнерше карай, курделене тусш, эр килы мазмунда сюжет жасап турады; Айталык, "аркармуМз" - аркардыц муШзщ бейнелейтш ою-врнёктщ б!р тур1. Бул врнек "кошкармуМз" врнегше вте жакын, б1рак оган караранда шиыршыктанып, тармагы одан квб1рек болады.

мКырыкмуй1з" - б1рше-б!р1 жалгасып, тармактала косылран, квп муШзден куралран ою-врнектщ б1р турь Ол квбшесе, двцгелек, немесе терт бурыш тэр1зд1 бейнеленеда, кейде араштыц бугактары тэрод! тармакталып, жайылып бейнеленедь

Ш. Адра, ацныц дене мушелерше байланысты ою-врнек атаулары. Мысалы: "Бер1квз" - бвршщ квзш туспалдап туратын врнек атауы. "Бвр1кулак" - каскырдыц басын, КУларын, сондай-ак "бвргкулак" деп аталатын жапыракты бейнелейтш врнек атауы. "Тулобас" - мысыктьщ, тулкзнщ бас бейнесше уксас, сопакша двцгелектерден, алмурт бейнелершен куралады. "Иткуйрык" - ац улпсшде пайда болран сырт квршш иттщ кайкиып турган КУйрышна уксас, квбшесе суйек пен араштан жасалган буйымдардыц бегш бедерлеу ушш колданылатын врнек тур1

1У. Курт - кгмырскага байланысты ою-врнек атаулары. "АлакУрт" - ши орауда, сырмак, твсек, кебеже, асадал сиякты затхардьщ шетщде кездеседь Ол ак пен карадан, Кызыл мен жасылдан, квк пен сарыдан бунакталып келетш узынша хел1. "КУмырыскаен" - врнеп терт тулж мадцыц ендер1 мен тацбаларынан шыккан ттстщ турЬ

"Жыланбауыр" - жыланньщ бауырын елестететш ою-ернек.

V. Кустарга байланысты ою-вряектер атаулары. "Кусканаты" - бул муШз оюмен не шахмат шакпактарыньщ 1з1мен бейнеленген хустыд канаты тэр^здес ою-ернек. "Кустумсык" - кустын дене мушесш туспалдаудан туган. "Кустумсык" - тармакты мушздер мен сызыктардан КУралады. "Самурык" - канаты жайылып турран ек1 басты кусты бейнелейтш ернек.

VI. Геометриялык фягуралар тектес ою-вряектер "торквз" - шахмат тактасына тксаган ею тустен куралатын ою-ернек. "Шакпак" - тертбурыш ою-ернеп с*шакпак" - ернеп аралас элементтермен ернекгелш ар туске боялады. "Ирек" -кейде тузу сызыктардын немесе догал сыныктардын уштасуы аркылы жасалады. Оцдай сызыктар б!рнеше катар сызыктар туршде катарласа келед1 Кейде б1р иректщ цщ еюшш ирекке карсы келш "тертбурыштар" мен "сагатбау" саты тэр1здес ернектер жуйесш тузейдь

"Тумарша" - ернеп ушбурыш улгшес болып келедЬ Осындай тшарлар тш-кезден сактау ушш уй жануарларына бой тумар ре-пнде тагыладьг. (Кшем, кшз, текеметгщ жиегшде кездесед!). Щ.Ш.Уэлиханов былай деген болатын: "Киргизы употребляют теперь магометанские, кабилистические молитвы и называют их "тумар". В прежние же годы талисманы были большею частью вещественные, а именно: разные части тела вещи животных или птиц, кости животных и иногда камни /Валиханов. 1961, 485/ В.В.Радлов сездшнде тумардыц пшрла караздан баска, турк1 тшдершдеп б!р марынасы "футляр для талисмана" /Т.3,4.2 1520/. /Р.Н.Шойбеков, 1993, 34 б./.

УП. Кару-кгралдарра байланысты ою-ернек атаулары. "Сыцарекше" - ернеп "сынармушз" оюында айтылрандай, мушздщ Ыр сьщары етистщ басына уксап кайкиьпх кайталанып шеказджке гласа беред1 (Т.Бэсенов "Орнамент Казахстана в архитектуре").

"Ергенек" - ернеп Найман руында "Ергенекп тадба" деген ру тадбасы бар, мал тацбасы бар. Казак баласын еркелеткенде "еагще ергенек болайын" деп жатады, онысы "еагще кузетнл болайын" дегеш (кесте, кол тгпсшде, щи орауда, тал шыбыктан турл1 заттар токыганда колданады). "Косалка" - ернек туршщ аты, эшекешн пзшген мойынра салатын моншак. Казак оюларыныд 1шшдеп кеп таракан ернекгщ б1р1. Алканьщ, сырра, жузпсгщ кез1 сиякты заттарда косарлана келш, алканы бейнелейдь

"Кавказ" (карала ернек) - ернеп туран жер1 Кавказ тауьш мекендеген Черкеш елшде. "Кавказ ернегш" Орта Азия

шеберлер1 УШ-Х1У расырларда бшгеш анык деп жазады. (Казак ССР рылыми академиясы тарих жэне этнография, археология институтьцЩт^/^цбектер жинары, №12, 1961, 159 б). Кавказ улпсшен "Ь&вказ бшезис", "Кавказ жузнс", "Кавказ врнек" деген мэнер шыккан.

УШ. Жер, су, вс1ид1к. бсйнел1 врнектер атауы. "Арпабас" - врнеп еамдисгердщ кияктарын, астык всшджтершщ бастарын бейнелеп салынтан, сабакты киякка 5Ксайтын жазык муйаз врнеп. /Тускшз, кестел1 тон, шалбар, такия, зергерлж гстерде, кесте, шштерл1 току ернекгершде кездеседо/. "Жапырак" - барлык вслмдцсгердщ, араштардьщ жапырактарын туспалдап туратын ою-ернек (С.Касиманов, 18-бет, 5-сурет). "Ушкул" - уш жапыракты га (Т.Бэсенов, 30-сурет, Х-Х) г.Тараз (Каз1рп Жамбыл) каласындагы моншаныц кабыррасына салынтан уш жапыракты гудщ туспалдайтын ою-ернек. "Уркергул" - топ жуддыздардан куралган ернек. "Туйетабан" - ернеп туйенщ баскан ¡зш долбарлайтын мал шаруашылырына байланысты туран ернек. Ол кейде карта; "карра", "кызылайыр" деп аталатын турлерше уксайды, катар турран ей сызык катарласып косылмайды. Бул ернектщ б1р тури врнектщ екшоп тур! "туйетебан" деп аталатын квп гудщ урпек басты тжеш бар вс1мд1к, туйенщ табанына уксас ей

жарты сопакша децгелектенш келетш ернек.

П - ТАРАУДА

Ою-ернек внерше байланысты атаулардыц гра мы а тикалык кгрылымы.

Бул тарауда ою-ернек атауларыньщ синтетикалык тэсш аркылы жасалу жолдары баяндалады.

1. Туб1р тулгалы атаулар. Туб1р тулрэлы атауларра тщдщ каз1рп калыбы туррысынан Караганда туб1р мен журнакка болшектеуге келмейтш, ярни тек туп непзден туратын атаулар рана жатады. Булар дара жэне курдел! сез атауларыньщ жасалуына непз болады.

Тшм1здеп туб1р тулрэлы ою-ернек атауларын ец алдымен былайша топтастырамыз: 1. зооморфтык урымды бидаретш ою-ернек атаулары, 2. квгеню урымдарьш бщщретш ою-ернек атаулары. 3. космогониялык урымды бщцретш ою-ернек атаулары. Зооморфтык урымдарды бщщретш ою-ернек атаулары - "муй1з", "алакан", "жылан", "иык", "карта", "омыртка", "кебелек", "тырна", "тсс" т.б.

Кегенгс урымын бЬццретш туб1р тулрэлы ою-ернек атаулары - "бутак", "гул", "райхан", "жапырак", "жауказын", "коза", "масак", "тандай" т.б.

Космогониялык урымды бщцретш ою-ернек атаулары -

"ай", "дога", "епз", "жуп", "жулдыз", "тумар", "шарбак", "ожау", "мер", "сырга" т.б.

2. Туынды сездер аркылы жасалран ою-ернек атаулары.

Ою-ернек лексикасында журнак жалрану аркылы кептегеи туынды сездер жасалган.

1. Ecím сездер аффикстер жал рану аркьшы жасалган ою-ернек атаулары.

-лык, -лЬс, -дык, -док, -тык, -tík косымшаси аркылы.

Бул косымша кене турю жазба ескерткшгтершде де кездесетш кене тулра. Махмут Кашкари сездтнде -лыр косымшасы аркьшы жасалран сапалык, касиеттЬс, калыптык кызметтеп зат ес1мдер, мысалы, ануклык-исыклык сиякты тулраларда кездесед1. Бул núcipfli кезщде С.Е.Малов та куатгаран.'

Ka3ipri казак тшндеп -лык, -лш косымшалары зат eciMre жалганып, олардан эр сездщ нактылы машнасына катысты касиеттерд1 бщцретш туынды сын eciM жасайды. Мысалы: КРЛШК - ою-ернеп, тундж т.б.

-ша, -ше косымшасы аркылы.

Бул косымша туб!р сезге жалранып, esi жалганран сездщ бастапкы лексикалык марынасына юикрейту мэнш косады. Мысалы: "бестемше", "журекше", "киыкша", "тумарша", "колтыкша" атаулары. Шакша сезшщ жергшкп тшде мушз марынасы сакталран, шакша "кпнкене муМз" дегещу бщщрш, кеШн буйым атына айналган.

-шык косымшасы аркылы. Мысалы: "айшык", "талшык", кешшк т.б. Ka3ipri казак тшщце -шык, -шгк журнагы зат eciмдepгe жалранып, оларга гапнрейту, еркелету марынасын бщире-пндш белгш. BipaK ою-ернектер атауларын жасауда бул аффикстер ондай магына тугыза алмайды. Мотивтещцрупп непз марынасы перифериялык еркте кемесюленш, жана марыналы жана сез жасалады да, туынды сез объектшк марынага ие болады.

-лау, -леу, -дау, -деу, -тау, -теу косымшасы аркьшы. Мысалы: топшылау, сшемдеу т.б. у тулгалы кимыл ес1МД1 колданыу нэтижесшде субстантивтенш, жеке атау ретшде калыптасып, осылай колданылу дэрежесше жеткен.

-шы, -mi - косымшасы аркылы.

Мысалы: сымбатшы, сырнаушы, Tirirani т.б.

Аса ешмд1 аффикс курамына жататын бул тулга ою-ернек атауларына катысты сездер жасаура да катынасып, кэсш

1. С.Е.Малов. "Памятники древнетюркской письменности". М., 1966, 393-бет.

иесшщ, оюшы мамандыктардын. атауларын бидару yihíh жумсалады.

2. Etíctík яелздо свздерге аффикстердщ жалеануы аркылы жасалеан ою-врнек атаулары.

-ма косымшасы. Жада сез тушзумен катар, непзшен етютжтщ болымсыздык марынасын да бшдоредо. Ою-врнек атауларында -ма, -ме тулрэсы аркылы жасалган мынадай лексемалар ушырасады "баспа", "бастырма", "батырма", "бурма", "бурме", "ещцрме", "ойма", "еткерме" т.б.

-у косымшасы аркылы.

-у косымшасыньщ колданылу epici аса кец екеш белгш. Непзшен кимыл eciM жасаушы 6ул тулрэ, кейде субстантивтешп келш, зат eciM, сын eciM де бола алады. Ою-врнек атауларыньщ шинде кимыл eciM ретшде узак уакыт жумсау нэтижесшде, 6ipre-6ipTe дербес атау репиде колданылатын свздер де бар. Айталык, оюлау, багдарлау, айшыктау, кестелу, бурмелеу, окалау, бшекгеу, врнекгеу, Tiry, теру т.б. Булардын катарында Ka3ip кодцанылудан шырып калган кенелер1 де, Ka3ipre дешн кодцаньшып журген атаулар да бар.

-мак, -мек косымшасы аркылы.

EriCTiKKe жалранып туынды зат eciM жасайтын тулрэ. Ою-врнек атауларында бул журнак аркылы, непзшен ic Tiryre байланысты буйым атаулары жасалран. Мысалы: "оймак", "тармак", "шмек", "шакпак". Оймак-epi талншшщ ic тоуде пайдаланатын куралынын атауы, ©pi эшекей буйым аты.

-ык, -ÍK, -к косымшасы аркылы.

Мысалы: узж, сызык, сырнауык т.б. -ык, -ík, -к журнарына А.Ыскаков (1974, 246) ес1мнен де, еиспктен де туынды етгстгк жасайтын квне журнак деп сипаттама берген. Ою-врнек лексемаларын жасауда 6ул тулга актив колданылып, эр турл1 белшек атауларын атайтын туынды сез тугызады.

-ым, -ím, -м косымшасы аркылы.

Мысалы: сыдырым; жырым т.б. сиякты мысалдардан керш отырранымыздай, бул журнактар да етюпк непзше жалранып, елшем, мелшер марынасын турызады.

-ыр, -ip, -р косымшасы аркылы.

Мысалы: кашыр, дойыр т.б. бул аркылы жасалган ою-врнек атаулары сан жарынан аса кеп емес. Мундай лексемалар (дойыр-доцайбат-доцыз, тоцмайын т.б.), 6ip бггш сез ретшде калыптасып кеткен де, оньщ Ka3ipri казак twí туррысынан аффикстерге ажыратура болмайды, тек тарихи жарынан зерттей келе, мундай лексемалардын туынды сез екенш айкындаура болады.

-рыш, -rim косымшасы аркылы.

Тодрыш - лексикасыньщ жасалуында -рыш косымшасы жалгану нэтижесшде ericTiK непзшщ лексикалык марынасы езгерш, амалдын кайталану сипатын бидаретш рейх алып, зат атауы болып тур.

-мала, -меле косымшасы аркылы.

Мысалы: оймала, термеле т.б. eTicriK непзшщ лексикалык магынасына амалдын кайталану магынасын устейтш бул журнак осы марынасын сактай отырьш, субстантивтенген атау ретшде де жаца урымрэ ие болып, дербес сез ретшде колданылады.

-ыс, -ic, -с косымшасы аркылы.

Мысалы: títíc, кайыс, бупс т.б. Аталран журнактыц сипатгамасын А.Ыскаков (1974, 249-6) "03Í жалганатын ctíctík непзшщ марынасьгаа амалдьщ кемг ей я одан да кеп субъекп-нщ катысы аркылы жузеге асатынын бищретщ рецк УСтейдГ' деп берген. -Ыс, -ic, -с ортак етю тулрасы болгандыктан да осындай машнара ие болып отыр. Нактылы жардайларда бул морфема субстантивтенщ, бутш 6ipj»k ре-пнде урынылып, атаулык марынада жумсалады. BÍ3 керсетш отырран жорарыдары мысалдардары сездер дербес атау, толык марыналы свз сипатында колданылады.

-уыш, -yira косымшасы аркылы.

Бул журнак -у жэне -ым, -ím аффикстершен куралран курдел1 журнак. Etíctík непзше жалганып, ою-орнек жасауда колданылатын курал-жабдыктардьщ атауын керсетед1. Мысалы: калауыш, туйреу1ш т.б.

3. Свздердщ Ôipiryi аркылы жасалран ою-врнек атау л ары.

Ka3ipri казак типндеп ого-врнек атауларыньщ Kenmúiiri exi сездщ ôipiryi аркылы жасалран. Б1р1ккен сездер кем1нде eici сездщ ôipiryi аркылы жасалран, ритм-ыргак жагынан 6ipbiHpaü, лексика-грамматикалык жарынан 6ip тулра болып б!рлес5п, туракталран атаулар екеш белгш. Курдел{ сездщ, кайсысы болса да, эуел баста жай сез ттркесшен изофетпк КУбылыс завдылырымен байланысты шыккан. Бул процс; кыска мерз1мде болатын КУбылыс емес, узак ioyipfli, 6ipHeine расырды артка тастап, TYpni процестерд1 бастан Keiiiipin, калыптасатын КУбылыс, соньщ нэтижеанде морфологиялык жэне синтаксистж тэсщдердщ курде;и сез тудырудары фонетикалык, лексика-семантикалык жэне грамматикалык факторлар да араласып, эр кайсысы езшдйс улесш косып, сез дамуына жэрдемш тштзедь Ою-врнек лексикасында öipiiaceH сездер аркылы жасалран

атаулар сан жарынан басым. BipboceH сеэдщ улкен 6ip белпс1 -тугае куйшде сез пркесшщ 6ip сынары болуы. Б.Калиев сез бен сез TipKeciHÍH жэне курдел1 создан аракатынасы туралы айта келш, курдел1 сездщ сыцарларыныц арасында синтаксиспк катынас болмайды деп кврсетед! де, курдел1 свэдерщ, непзшен сыцарларыныц кай сез табына жататындырына карай топтастыру керек деген niidpfli айхады. BÍ3 де диссертациямызда осы ойды межелей отырып, 6ipixKeH свздердщ курамындагы сездерда кай сез таптарына жататындырына сэйкес топтастырдык:

1. Зат ecÏM мен зат ccímhíh ÖipiryiHeH жасалеан атаулар /зат есш+зат есш/

а) зооморфтык урымдэры ою-ернек атаулары: "атауыз", "атерш", "aTÍ3i", "берпсез", "аркармушз", "кустумсык", "казтабан", "кусканат", "ботагез", "кусжолы" т.б.

э) кегешс урымындагы ою-ернек атаулары: "арпабас", "алмагул", "моншакгул", "танагул", "теркбутак", "шыныгул", "уркергул" т.б.

б) космогониялык урымдары ою-ернек атаулары: "айбалта", "аймуШз", "жулдызкурт", "кемгаркосак", "kyhk63í", "кунсэулес1", "айбас" т.б.

2. Сын eciM мен зат ecmuin ÖipiryiHeH жасалган атаулар: /сын ecÍM+зат есш/

а) зооморфтык урымындары ою-ернек атаулар: "алакурт", "айыртуяк", "сьщарекше", "сыцармуШз" т.б.

э) космогониялык урымдэры ою-эрнек атаулары: "косалка", "косденгелек" т.б.

3. Сан eciM мен зат есгмнщ ÖipiryiHeH жасалган атаулар: . /сан eciM+зат есш/

а) зооморфтык урымындагы ою-ернек атауларыныц 6ipiKxeH тулрэлы атаулары; "терткулак", "ушкУлак", "косканат", "костш", "коскулак", "космуШз", "коставдай" т.б.

э) кегешс урымындагы ою-ернек атаулары: "бесжапырак", "бесгул", "жетнул", "терткул" т.б.

б) космогониялык урымдэры ою- ернек атаулары: "бесдвцгелек", "бесбурыш", "бестацба", "кепбурыш", "торызтебе", "ушкун" т.б.

Диссертациялык зертеуМзде 6i3 6ipiiaceH. сез аумарына бурын курдел! сез ретшде белек жазылып журген ою-ернек атауларыныц бэрш де жаткызып, этнолингвистикалык лексиканыц барлыгын да öipiicripin жазу кажет деген кисын усындык. Муныц непзп ceöerrrepi мынада: 6ул лексемалар 6ip 6ytíh б1рлис болып урынылып, 6ip урым атауы болып жумсалады. Заттыц не кубылыстыц, атауы болгандыктан бул сез

кеШн шыгатын эр турл! сездцсгерге реестр сез ретшде ене ала-ды, сейтш лексикалык КУрамдары санакка шнш журген сеэдер1м13 баии тусед1, кебейеда ягни, б1здщ пшрш1зше, тек ою-ернектер атауы Рана емес, тш\йзде кодцанылып журген кептеген зат не КУбылыс атаулары б1риспршп жазылуы кажет.

4. Лексика-семантикалык тэсш аркылы жасалган ою-врнек атаулары.

Сезжасамньщ бул тур! белгш бip сездердщ лексика-семантикалык мэюмен тырыз астарласып жатады. Соньщ нэтижестнде б!р свздер ол бастары мэнш эларетгп, жан.а марынара ие болып жатса, енда б1р свздер омонимдпс катар КУрап, эр TYpлi сез табынын туындауына себепкер болады. Мысалы: "Ай" сезшщ б1рнеше туынды марыналары бар:

1. Ай - жерд1, кунд1 айналатын, тунде жарык сауле беретш аспандары планета;

П. ай - жылдьщ он екщен б!р белшегш керсететш мезгш (30 кун);

Ш. ай - б1реудщ квщлш аудару ушш айтылатын каратпа

сез;

1У. "ай" - кек элемше байланысты туган ою-ернек

атауы.

1. АлахУрт - малдын теркане тусш, канын сорып коректенетщ бурге тэр1зд1 жэндж;

П. "алакУрт" - ши орауында сырмак шетшдеп жиекгерде кездесетш ою-ернек атауы.

1. Алка - кыз-келшшектердщ мойнына, омырауына сэнге тагатын эшеке&и зат, буйым;

П. алка - топ, жиын марынасында (аксакалдар алкасы);

Ш. алка - б1р жылдык, не кеп жылдык шептесш немесе шала бута ес1мд1ктер туысынын. жалпы атауы;

1У. "алка" - зергерл1к енерге байланысты тутан ою-ернек атауы.

1. Алаша - эр тур;п. жштермен ернек аркылы аркау салып, жолактап токитын ернекп такыр кшем;

П. алаша - асыл тукымды туйе мен жабайы туйеден шыккан туйе.

Ш. "алаша" току внерше байланысты туран ою-ернек атауы.

1. Баспа - гатап дайындып, басып шырыратын мекеме;

П. баспа - дауысты карлыктырып, жггындырмай ауыратьш тамак ауруы;

Ш. "баспа" - кесте тиуге байланысты туран ою-ернек

атауы.

Жораргы мысадцардан керш отырранымыздай, лексика-семантикалык тэсш аркылы свздер хана машнара ие болуьщда кеп мэн бар, ен бастысы омонимдж катарда келуь Сондай-ак осы тэсш кей свздердщ ол басташ мэнш хоралту, не болмаса элирету барысында баска б1р сез табынын катарынан танылура жол беред1.

Тш бшмшде мундай кубылыс прономинализация деп аталып жур. Сез жасамныц 6ул саласын б!р ралымдар вте квне тэсш деп санаса, кей ралымдар 6ул тасЬщ сез жасамга тан тэсш деп карамайды. Бгздщ ойымызша, лексика-семантикалык тэсш кенеден келе жаткан сез жасамньщ бар турь Зерделей байкасак, муньщ вз1 кеп жагдайда свздердщ кепмарыналык сипатынан келш шырады. Ярни кепматаналы свздер тщдщ дамуы барысында, эр турл1 тшдис колданыстардыц нэтижесшде сурыптала келе марыналык взгешелшсе, айырмашылык касиетке тап болады да, сез маганасындары жакындык бipтe-бipтe кашыктап, ол байланыс кейш мулде узшедо. Свйтш мундай свздер омонимге айналады. Мысалы:

1. Бастырма - тебеа жабык жан-жагын ашык етш жасаган жай кора;

П. бастырма - мылтыктыц шуршпеы;

Ш. бастырма - кейлекке, камзолга ТУйме орнына кадайтын эшекейл! зат;

1У. "бастырма" - зергерлис внерге байланысты туран ою-ернек атауы. Сейтш 6ул сиякты лексемалар свздердщ семантикалык езгерютерге ушырауыныц нэтижесшде ою-ернек атаулары болып танылды.

Жана атаулардыц жасалуына непз болран свздердщ бастапкы марыналары эларемей, тщце сол калпыда сакталады. Жана атаулардыц туындауына непз болган свздердщ сырткы тулрасы мен урымдык жары да езгерюке ушырамайды. Булардыц б1рдей атауларра ие болуына себеп болтан осы свзбен аталып отырран объектшердщ взара уксастыктары, ярни ай тэр1зда болтан, айга уксаран ою мен врнекке "ай" деген атау берген. Ай - жерда, кунда айналатын, тунда жарык кылатын, двцгелек болып урынылатын планета болса, "ай" ернеп двцгелек не жарты айды туспалдап туратын ою-ернек атауы. Жогаркта айтылран атаулардыц жасалуына ие болып отырран урымдардыц тек сырткы пишн уксастыры рана.

Ою-врнек атауларыныц жасалуына тшМздщ свздш

корындагы кез-келген атау сез кещнен пайдаланылып, жаца атау свз жасалуына непз болады. Семантикалык езгер1стердщ болуыныц нэтижесшде жаца атаулар мен олардьщ жасалуына непз болран сездердщ арасындагы марыналык байланыс узшп, баска-баска урымдарды бщщретш свздер туындайды. Айталык

1. Барана - жерге -пплген д^цгек - зат есш;

П. барана - "будан б1раз уакыт бурын" деген марынадагы устеу свз;

Ш. "барана" - кару-куралдарра байланысты айтылатын ою-врнек атауы. Керш отырранымыздай, сездщ фонетикалык сырткы курылысы ешкандай езгерюке туспеген, тек жаца свз баска марынара ие болрандыктан, баска свз табына ауысып, сол сез табыньщ грамматикалык тулгаларын кабылдаган. Ен. бастысы семантикалык взгерюке ушырайды.

Ою-ернек атаулары да, баска свздер сиякты мотив тендеру! непздщ белгш дарежеде марыналык б!р кырын иемденеда.

Урымдардыц арасындагы семантикалык магына мулде узшш кетпей, перифериялык врюте сакталып отырады. Жацадак пайда болран туынды сез мотивтещцруии непз сездщ б1р марыналык кырын кайта байыптап, кецейтш, жаца урым дэрежесше жетедь Муныц ез1 сайып келгенде, сездщ кеп марынальшырынан шыгады. ярни заттар мен КУбылыстардыц сыртка бейнелж уксасгырына сэйкес, ец аддымен тшде кеп магыналы сез калыптасады да, кейш марыналык байланыстар тщцщ дамуы нэтижесцще узшш, жаца номинатива! атау дэрежесше жетедй

Ою-врнек атауларын терец зертгей келе мъшандай жардайлар ойра оралды: б1ршшщен ою-ернек атаулары "казак тшнщ туащорме сезд1гшщ" он томыныц шине пшнара Рана болмаса, толык ецбеген. Бул тек ою-врнек атауларына рана катысты емес, жалпы этнолингвистикалык б!рлктер де сездокте толык камтылран дей алмаймыз.

Ецщ б1р назар аударатын мэселе ою-ернек атаулары бурын лингвистикалык туррыда зертгелмегенд1ктен де, ойга алынбаран б1р нэрсе - олардыц орфографиялык жазылу жон-жосыры. Б1здщ ойымызша, 6ул атаулардыц бэр! де б1р1кпршп жазылып, б!р бутш единица ретснде угыньшуы тшс. Э.Маргулан мен Т.Б.Бэсенов, С.Касиманов ою-врнек атауларын б1рЬшрш, эр1 жеке урымды бщщретш атау ретгнде тырнакшага алып отырран. Ал Барымбеков "Казактыц оюы" деген йтабында атауларды былайша жазган "карга туяк", "бес тадба", "кос децгелек", "ит куйрык", "туйе табан", "кошкар муМз", екипш бip автор А-Найбаев "Агаш ою" деген йтабында

да сездерд! белек жазып, тырнакшага алып береген "кос канат", "канатты ернек", "кус канаты", "сындр муйЬ", "кошкар мушз" т.б. Ал ою-ернектерд1 жинаушы алрашкы рылымдардьщ 6ipi С.Кдсиманов ою-ернек атауларын 6ipÍKKeH сез тулгасында бередк "иткУйрык" деген атау жок, 6ipaK итке байланысты "итемшек", "иттабан", "htiíc" ою-ернек атауларын бередь

K,a3ipri уакытта коленер такырыбына кептеген енбектер шырарылу устшде, api мекгеп бардармаларында кенднен пайдаланып жур, сол ce6erai ою-ернектщ 6Í3 жинаган ей жузден аса атауын жуйелегенде, 6ул атауларды 6ipiicripin, тырнакшага алып жазу кажет.

Коленердщ кай саласында болса да (зергерлис буйымдар жасау, агаш евдеу, ктз басу т.б.) ою-ернек накышына кел-прш, улттык непзде, керкемделш салынады. Расырдан ра^ырра умытылмай, мура болып келе жаткан ою-ернек Ka3ipri кезде де ерекше дами tyctí. Улттык енерге, улттык сана-сез1м мен эдет-рурыптарра кайта канат сермеген туста, ою-ернекке деген сураныс куннен-кунге все тусуде. Казакы улпдеп кшм-кешектер тиуде, эр турл1 ыдыстарра, бейнелеу внерше, к йгз уй жабдыктарына т.б. ою-ернек накыштары квркем улпмен жанартыла салынуда.

Кдзактьщ казак болуы, ен алдымен ез елшщ, вз журтынын салт-дэс-rypi мен эдет-рурпын жетгк бшушен басталса керек. Ещц рана тарихымызды жанрыртып, оны вз дэрежесшде зертгеуге зейш койган сынайымыз бар.

Тарихымызбен сабактас казактын. ою-ернектерше, коленерше кезшде жете мэн бершмей келд1 десек артык айткандык емес. Казак елшщ тыные-ттршшпшде, турмысында кещнен пайдаланып келе жаткан ата Kaci6i. Бул енер TYpi казак жерш мекен еткен сак, рун, уйсш тайпаларынан 6epi расырдан расырга, урпактан урпакка жалгасып, б1зге мура болып калып отыр. Ою-ернек халкымыздын рухани элемшщ терендшн, мол мэдениетш танытады.

Диссертациянын корытынды бвл1мшде зерттеудщ непзп корытындылары мен туйий бершед1, ецбектщ болашактагы мадызы мен кундылыры баяндалады.

Бугшп кунге дейш казак ралымдары ою-ернектердщ ей жузден аса турш аныктады. Олардьщ шпнде ен квп тарараны жэне талай ернектердщ Heri3i болган, TepiciHi кшеттес оюдын Typi-MriÜ3 тектес ою-врнектер, баска ою-ернектердщ деш осы оюдын непзшде жасалып, тек атаулары взгерш отырран, 6ул зооморфтык УРымдаш ою-ернек атаулары мен космогониялык урымдары ою-врнектер атаулары. Ал кегешс урымындаш ою-врнектер атаулары табираттагы гулдерд1 еамдктердд, оюлы

араштарды туспалдаудан пайда болгая. Халык тчрлжтеп мукатаждыкты бщщрмеу ушш, баршылыкты молайта беру ушш, "к'й жиьаздарын тищец, колайлы сандх де унамды етш жасай бшд1, журит вткен жасы мен тарихы типе де эсерш типзбей коймайды.

Халыктьщ ойлау жуйеанщ даму саласьша сэйкес жана кэстшшк (ою-врнекке байланысты атаулар туып, калыптасып, сгамьт отырады).

Казак тшндеп. ою-вркек атауларыньод шыгу терюш сан-галалы. Оньщ катыранда тек казак тшне рана тан свздер, сонымен катар турга тшдерше ортак атаулар молынан кездеседь Ою-ернек'п зерттеудщ алрашкы улгшерш орыс ралымдарыньщ енбегшен кврем1з (Р. Карутц, С.М.Дудин, Е.Р.Шнейдер т.б.)

Диссертацияда ою-ернек атаулары семантикалык топтарра бел!нш баяндалды.

Оныц грамматикалык гарануы жан-жакты баяндалып, жасалу жолдары айкындалады. Зерттелген енбекте тшмгзде эр гурл1 сипатта жазылып журген ою-врнек атаулары б!р жуйеге тлршп, олардьщ орфографиялык жазылуы, реттелу; сейтт ою-ернек атауларын б1рцспрт жазу кажеттт усынылды.

Диссертацияда ою-ернек атаулары мен ою-ернекке байланысты сездердщ тусшжтеме сездш жасалады.

1. Казактыц ою-ернектер1 "Казахстан эйелдерГ' журналы, 1994, №5.

2. Сан алуан ою-ернектер "Зерде", 1994, №7.

3. Ою-врнектер мэдени шеж1ре "Казак эдебиет1", №21, 27 мамыр - 1994.

4. Казахские орнаменты. "Новое поколение", 10 мая

1994.

5. Ою-ернек туралы жалпы туанж. УРА хабарлары. Тш, эдебиет сериясы, №1, 1995.

6. Казактыц ою-ернектер1 (казак, орыс, агылшын плдершде), 1992.

7. Казак ою-ернегшщ, жасалу жолдары (казак, орыс плдершде), 1993 (кггап).

8. Ою-ернек (казак, орыс, арылшын тшдер1нде), 1994 (альбом).

9.0ю-ернектщ колданылуы (казак тшнде), 1995 (ютап).

Омирбекова Маргарита Шаяхыновна

"Орнаменты в лексике современного казахского

языка"

10.02.02 - современный казахский язык

Работа состоит из введения, двух глав, заключения приложения.

Во введении обосновывается выбор темы и актуальность, определяются цели и задачи, указывается научн новизна, раскрывается теоретическая и практическая значимое исследования.

Первая глава посвящена истории возникновен: орнамента, как одного из видов народного искусства у плем) гунов, саков и уйсуней. В данной главе рассматриваются назван орнаментов, объединенные в лексико-семантические групп раскрываются принципы использования казахских орнаменте дается толковый словарь, содержащий около двухсот назван] орнаментов, сохранившихся в народе.

Во второй главе, на основании анали морфологического строения определяются способы образован] названий орнамента. Образованные при помощи аффикс словосочетания или семантическим способом, способы названа названий орнаментов рассматриваются в пределах семантичесю групп.

В работе впервые дается анализ и раскрывает« смысловое содержание названий около двухсот националы^ орнаментов, а также обосновывается слитное написание вс< этнолингвистических названий.

В заключении диссертации отмечается необходимое-изучения национального орнамента, как важного достижего казахского народного искусства и культуры. Орнамент являек отражением национального мировозрения в познании художественном отражении действительности. Доказывается, 1п искусство орнамента не принесено извне, а является иском казахским народным творчеством.

SUM MA RY

Theme of the thesis: "The ornament in vocabulary of modern kazakh language".

The Thesis in consists of two chapters, conclussion and supplement. Introduction is devoted to the importance of the theme and the aim of the research work and is showed to the scientific novelty, teoretical and practical to the importance of the work.

In the chapter it is written about the researches of the history ornaments as variety of the national art in tribes of hunes, sakes and usunes. This chapter is about studing names of ornaments in lexical-semantic groups, is spreading of the principles use the kazach ornaments, is given dictionary of contained about 200 names of ornaments, is preserved in the peoples.

The second chapter on the basis of analisis morphological structure is defined the methods of formation name ornaments. This name ornaments is defining of for used affix, combination of words and semantic method is stady in the limits of the semantic groups.

For the first time is given analisis and disclosed of meaning, nearly 200 names of the national ornaments in this thesis, also is grounded of the together writing the ethnolinquistic names.

Conclusion is about the importance is stadies of national ornament, as the important of achievement the kazakh peoples art and the culture. The ormanent is reflection of the national world out-look in cognition and artistic reflection of reality. The autor proves in the art of ornament is not reseived from outside on the contrary is original creative work of the kazakh people.