автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.01
диссертация на тему: Освоение белорусским литературным языком заимствованных глагольных основ с элементом -ир-

Полный текст автореферата диссертации по теме "Освоение белорусским литературным языком заимствованных глагольных основ с элементом -ир-"

ГОМЕЛЬСЮ ДЗЯРЖАУНЫ УНШЕРС1ТЭТ1МЯ ФРЛНЦЫСКА СКАРЫНЫ

УДК 808.26 -54 ^ 6 {¡;0Я V

КАРПУЦЬ ШЛ ШАПАУИА

ЗАСВАЕ1ШЕ ПЕЛА РУСКАЮ Л1ТА РА ТУРНА10 МОИАЮ ШШАМОУНЫХ ДЗЕЯСЛОУНЫХ А СНОВА У 3 ЭЛЕМЕНТАМ -1Р-

(10.02.01 - БЕЛАРУСКАЯ МОВА)

АУТАРЭФЕРАТ ДЫСЕРТАЦЫ1 НА АТРЫМА1П1Е НАВУКОВАЙ СТУПЕН1 КАНДЫДА'ГА Ф1ЛАЛАПЧНЫХ НАВУК

ГОМЕЛЬ 1998

Работа выканана у Гродзенскш дзяржауным ушверспгэце шя Япю Купалы Навуковы Kipayiiuc - доктар фшалапчпых навук прафесар Сцяцко П.У.

Афщыйныя апаненты:

доктар фшалапчных навук прафесар Антанюк JI.A. кандидат фшалапчных навук дацэт Еутухоу У.Д.

Апшируючая аргатзацыя - Беларусю дзяржауны педагапчны уншсреггл шя М.Таика

Абарона адбудзецца £& чэрвеня 1998 г. у/0°на пасялжэнн1 савета па абаронс дмсертздшм К.02.12.03 у Гомельсшм дзяржауным ун1верс1тэце 1мя Ф.Скарыны (246699 Гомель, вул.Савецкая, 104, фшалапчны факультэт).

3 дысергацыяй можна азнаёмщца у навуковай б1бл1ятэцы Гомельскага дзяржаунага ушверспэта ьмя Ф.Скарынгл па адрасу: 246699 Гомель. вул.Савецкая, 106.

Аутарэферат разасланы J? /

1998г.

Вучоны сакратар савета па абароне дысертацый

Пгу

Kai шы дат фиали1 тчпых навук дацэнг'Станкеш'ч A.A.

ЛГУЛЬНАЯ ХЛРАКТАРЫСТЫКЛ ПРАЦЫ

Лктуалъиасць тэмы дысертацьи. Беларуская лггарагурная мова, як ! любая шшая, мае у с.адш складзе вялкуго колькасць пазычаных слокау. Працэс пазычання акгывкуецца у час штэнаунага развития мовы. у час яе адраджэпня. Таму вельмх важна, каб ¿шламоуныя лексемы афармлзшся у адпаведнасш з заканамернасцяш беларуекай мовы. Як пцпа МТанк: «Зараз наша мова, якая доуп час была 1 у загоне 1 у прыгоие, патрабуе грунтоунай рэстауранъи I ачышчэпня ад розных пепатрэбшдх запазычанняу». (1) Адсутнасць сталых норма? засваеяня ¡ншамоуных дзеясловау 1 нсаднастайшсць фксацьи пазычаных дзеясловау (х вытворных ад ¿ч) выклкае неабходиасць распрацоук! тэмы дысертапыйнай працы. Вынш даследавання будуць спрыяць замацавашло словаутваральных мадэляу, што нанлепш адлюстроуваюць асабл1вас1Н беларуекай ллгарахуриай мовы пры засваспго шгаамоуных дзеясловау.

Пыгатл, звяэанш з адаптацыяй нппамоуных дзеясловау, закраналкя у беларусгам, руопм, украшскш мовазнаустве: вызначшпея крынщы паходжання суфжсавага элемента -хр-, рабшея спробы спарадкаваць выкарыстанне нпггамоунага элемента у беларуекай мове адпаведна патрабаванням часу 1 афшыйпай мощной паштьш. Але у вытку нггэнаунага уплыву руекай мовы у беларусюя лекскаграфпшьтя даведнш трапляюпь 1 замапоуваюшю у якасщ парматыуных штучиыя формы, дзе закаиамсрнасш беларуекай мовы ннаруюшш.

Сувязь з буйныли навуковыли праграмат I тзмами

Дысертацыйнае даследавапне з'яуляецда часткай тэмы «ГГраблемы иармавання сучаснага варыянту беларуекай лггаратурнай мовы», зацверджанай у адпаведнасш э планам павукова-даследчай працы Гродзепскага дзяржуювереггзга ¡мя Ягаа Купалы на 1996—2000 год, узгодненай з Мппстзрствам Рэспублта Беларусь.

Мэта I заданы даследавання. Мэта дысертацыйпай працы — выявшь заканамернасш засваення шшамоуных "правых" дзеяслоуных асновау, распрацаваць стандартным спосабы афармлешш пазычаных "¿равых" дзеясловау 1 аддзеяслоуных назоу'шкау у сучаснай беларуекай дп-аратурпай мове.

Для дасяшення гэтай мэты ставьлкя I вырашащея каступныя задачы:

- на лексшаграф1чным матэрыяле ( старабеларусю перыяд, 20-90-я гады XX ст.). матзрыялах друку выявшь 1 праанал1заваць па

магчьшасщ поуна прашкненнс ппиамоуных 'Чравых" дзеясловау у беларускую мову;

— выявщь мехашзм засваення правых" дзеясловау у рознш перыяды развщця беларускай лпарагурнай мовы;

— паказаць залежнасць афармлення пазьпааих дзеясловау ад афвдганай моунай иалпьпск

— вызначыць уплыу ¡ншых мовау на афармяенне "¿равых" дзеяслоуных асновау5 у беларускай мове;

— выпрацаваць на асиове спрадвечнабеларусю'х традиций норлш засваення ! выкарыстання 1ншамоуных "хравых" асновау у сучаснай беларускай лпаратурнай мове;

— даследаваць узаемасувязь 1 узаемазалежнасць суадносных пазычаыых шенных 1 дзеяслоуных асновау.

Аб'ект / прадмет доследования. Аб'ектам даследавання сташ словы, зафпссаваныя "Пстарычным слоушкам беларускай мовы", слоуткаш новай беларускай лггарахурнай мовы i дыялекгаай мовы 20—90-х гадоу ХХст., а таксама перакладны.ш руска-беларусюш, руска-украшсюми польска-беларустп слоушкаш, тэрмшалапчныш слоушкамь ппо адлюстро£ваюць тэвдэнцш -засваення шшамоуных дзеяслоуных асновау у рознш перыяды развнщя беларускай мовы, а таксама навуковая лгтаратура, публщыстыка. Прадмет даследавання -пазьгчаныя <аравыя». дзеясло^ння зсновы.

Метадалогш / методы правеа ¡енаги даследавання, У дассртащя выкарыстоуваюцца распрацаваныя у русюм 1 беларуекш мовазнаустве метады лшпистычшга анализу: ашеальны, параупальна-пстарычны, сзиаста^лялыпл, схруктурна-словаутваральны £ статыстычных падлнеау.

Навуковая навана г значнасць атрыманых еыткау. У дысертацыйнай працы упершыню усебакова праанал13аваны механизм засваення "¿равых" дзеясловау у розныя перыяды развпщя беларускай лпаратурнай мовы, улгааны экспралшъктычныя фактары, што уплывакщь на развщцё беларускай лпаратурнай мовы ( сферы функцыянавання мовы у грамадстве, узаемадзеянне яе з шшым; лпаратурным! мовали). Иры выпрацоуцы нормау утварэння дзеясловау ад шшамоуных субстантывау рознай структуры утичвалюя грунтоуна распрацавшшя апошшм часам спосабы словау'тварэння у наныяналънай беларускай мове.

У дысертацкц упершыню прасочваюцца заканамернасщ выкарыстання элемента -хр- у аддзеяслоуных субсташгыуных дэрыватах.

Практычнае значэнне атрьтаных вьиикау. Вышю дысертацьп будуць выкарыстоувацца пры стварэнш нарматыуных слоушкау, розиага тыпу даведшкау для тэрмшолагау, работшкау друку, а таксама у падручшках для ВНУ ( раздзслы па словаутварэнш дзеясловау ад шшамоуных назоушкау, а таксама аддзеяслоуных субстантывау).

Асноуныя палажэши дысертацьп, яшя выносяща на абарону:

1. Суфшсавы элемент -¡р- прашкае у беларускую лггаратурную мову пад непасрэдным уплывам рускай мовы ( пра тэта сведчыць адсутиасць згаданага пазычанага элемента у старабеларускай i новай беларускай л1таратурнай мове да 30-х гадоу, а таксама у жывой народнай мове).

2. Сфера выкарыстання пазычаиага элемента -¡р- у дзсяслоуных асновах звужаецца ш пашыраецца пад уздзеяннем пстарычных \ палнычиых варункау.

3. Сярод аддзеяслоуных назоушкау пашыраюцца дэрываты з суфжсалн -нн-е, -льшк. Словаутваральны тып з суфжсам -к-а нспрадуктыуны у беларускай мове, выкарыстанне гэтых дэрыватау звязана з уздзеяннем рускай мовы, што пацвярджаецда 1 выкарыстаннем элемента -¡р- ва утваральных асновах з гэтым суфшсам.

4. Выкарыстанне элемента -]'р- не адпавядае агульным заканамернасцям беларускай лггаратурнай мовы, бо гэты элемент не уваходзшь у склад шшых суфшсау (-¡зава-, -фжава-).

5. Пад уплывам адраджэнсюх тэндэнцый, звароту да спрадвечнабеларусшх сродкау афармлетшя шшамоуных дзеясловау у сучаснай беларускай мове щзе актыуны працэс пазбаулення ад пазычаных чужародных элементау, у тым лжу I суфжсавага элемента -¡р-.

Асабкты уклад саккальмка. Асноуныя палажэнш, выкладзеныя у працы, з'яуляюцца пышкам самастойнага даследавання.

Апрабацыя вьиикау дысертацьп. Вынш нрацы дакладвагп'ся [ прайиш апрабацьно на 5 навуковых канферэнцыях : «Праблемы нацыянальнай фигалап'чнай адукацьй у ВНУ Беларуси) (Гродна, 1992), «Культура Гродзеншчыны: спадчына, сучаснаедь, перспективы» ( Гродна, 1993), «Праблемы беларускай навуковай тэрмшалогп» (Мшск, 1994), «Словаутварэнне I намшатыуная дэрывацыя у

славянских мовах» ( Гродно, 1996), «Словаутварэнне 1 намшатыуная дэрывадыя у славянски мовах» (Гродна, 1997). Змест дысертацьн быу ухвалены на паседжаннях кафедры беларускага 1 тзарэтычнага мопашауства Гродзенскага дзяржаунага ушверсггэта ¡мя Яюа Купалы.

Апублтаванисцъ еышкау дысертацыйпага даследавання. Па матэрыялах дысертацьн апубткавана 9 навуковых працау. Агульная колькасць старонак апублкаваных матэрыялау - 53.

Структура г аб'ём дысертацьн. Дысертацыя складаецна з уводзшау, агульнай характарыстша нрацы, дзвюх асноуных частак, выснова}^ сшсу выкарыстанай лааратуры. Поуны аб'ём дысертацьн складае 103 староши, акрамя таго 8 -стс выкарысгавай лпаратуры (119 найменняу).

АСНОУНЫ ЗМЕСТ Ш'АДЫ

Уводзшы. Тут даецца ацэнка сучаснага стану ьраблемы адатттацъп нггпамоуггых дзеяслоушлх асновау, абгрунтоуваешха неабходнасць даследавання пазычаных 'правых" структура}?, вызпачаюцца пекаторыя зыходныя ианяцш.

Агульная характарыстыки працы. У гэтым раздзеле абгрунтоуваецца актуальнаець тэмы. адзначаецца навуковая нав1зпа 1 практичнее зиачзннс даследавання. фармулююцца асноуныя палажэнш, пгго выносянца на абарону, визначшощи мэты 1 задачы, иазываюцца крыишы факгачпага матэрыялу, накачваецца- анрабацыя вышкау даследавання, структура г аб'ём нрацы.

Частка 1 — «Псторыя 1 заканамернасш адаптадьп сучаснаю беларускаю моваю нпнамоуных "Чравых" дзеясловау" ~ складаецца з 6 раздзелау, у якк даследуюаца асноуныя заканамернасш засваення пазычаных дзеясловау беларускаю моваю на гоуных этапах яе развщця.

1.1. Старабсларуская лхтаратурная мова ужо выпрацавала свае прыемы засваення шшамоуных дзеясловау. Засвойвалкя назычаныя дзеясловы у тэты, час пры дапамозе суфисса -ова-/-ева-: субордыновати, апелевати, рефероваги 1 ¿нш., -I такое афармленне адпавядала заканамернасдам беларускай мовы. Вялшую ролю у фармавант беларускай мадэл! адаптацьн пазычаных дзеясловау адытрала польская мова, праз якую у беларуекую мову траплял1 шшамоуныя лексемы з лацшскай 1 шшых заходпееУрапейсюх мовау. А.М.Булыка справядлша зазначае: "У старабеларускай мове была пазычана 1 значная колькасць дзеясловау галопным чынам з лацшскай мовы. На беларускай глебе гэтыя дзеясловы афармлялкя на иольскаму

узору лры дапамозе суфпсса -овати ( -евати): ацмилистровати. актыковати..." (2).

Дзякуточы еловаутваральнаму падабснству з уласнабеларусгаш, шшамоуныя дзеясловы активна уключалкя у сютэму словаутварэння, засвойвалгся семшпычпа.

У 20—30-я гады XX ст. пазычаныя дзеясловы таксама афармляюпда паводле закона? беларускай мовы, губляючы шшаземпае абшчча, прыстасоуваючътся да ладу беларускай мовы. бо адаптация — неабходная умова пазыпання. Дырзкгар шстытута папуковай мовы Язэп Леек справядл'ва сцвярджау: "Пазычыушы тое щ итшае слова, трзба яго абеларуещь, г. зн., падпарадкаваць законам свае граматьта". (3) Пра гэтую адаптацию цпнамоуных дзеясловау з улжам закаиамерпасцяу беларускай мовы сведчаць першыя перакладныя 1 аэрмшазапчныя слоутша, навуковыя праны 1 тагачасны перыядычны друк. У пераважнай бо.тьшасш пазычапых слова? дзеяслоуны суфжс -ава-/-ява- далучаецца непаерэдна да ?тваратьнай асновы. Гзта — заканамернасць жывой беларускай народна!! мовы, у якой элемента -¡р- не было. "Расшска-крыуск! ( Беларуси ) слоушк" В.Ластоускага, перакладныя "Беларуска-растйсст слоушк" ( Мн. 1926 ) 1 ТасШска-беларусга слоушк" ( Мн.Л928 ) М.Байкова ! С.Некрашэвт сведчаць: у беларускай лггаратурнай мове таго часу панавала трывала выпрацяваная тэндэнцыя ~ побач з пазычапым дзеясловам, што выступас у беларусюм фанет ычна-марфалапчщ.ш абл!ччы, шдаваиь 1 яго пераклад. а часам г замяняпь яго уяаспабеларуекпп слонам! I выразамг гофрировать — I афрапаць, дробна выпбаиь, набтаиь складкк аккомпанировать — акампанаваць, утураваш»; анализировать -- апал1заваць, раскладаць, зьбзраць.

I. 2. Пасля прынятай у 1933 годзе пастановы "Лб зменах I спрашчэши беларускага пранагпсу", што узакопьвала афтыйна вызначаиы юрунак на "зблЬкэнне" надый ¿ мовау, варунш развщця беларускай лггаратурнай мовы ¡статна змяняюпна. Асноунаю крынщаю назычання для беларускай лггаратурнай мовы становища руская мова; лексемы, што пазычаюцца у тэты час, афармлякяща па узор рускамоуных. Рэформа 1933 года спрыяла неабмежаванаму праткпепгао 1 замацаватпо ? беларускай лггаратурнай мове тагах штучных форма? щ шшамо?ных слова? у рускамоуньш афаршешй. С-лушпа зауважае прафесар Л.Лыч: "Асшпяцыйпая накфаванасць рзформы 1933 года з'яуляедца яе галоунай сутнасшо. ламшшггай. Усе пазйыунае у рэформс — велыш пязпачпае у пара?панш з нанесенай ею шкодай беларускай мове. Яна у зпачнай ступет згубш екаю лплагучпасць, стала мала абаронепай ад рускамоунага уплыву" (4).

Тэндэнцыю да асшшяшл беларускай ттаратурнай мовы выразна адлюстроувае "Руска-беларусю слоушк" ( Мн., 1937) пад рэдакцыяй А.Алексащфов1ча, у яым ¡гнаруюцца асабл!васщ родиай мовы, лсксиса1раф-1чная спадчына папярэдшх гадо~у. Не згаджаючыся з С.Некрашэв1чам, М.Байковым 1шшьтчи ау гарам1, якш шбыта уводзш у слоушк! ( беларускую чаетку IX ) "штучна створаныя на нацыяналктычнаму прьпщыпу словы" 1 "гхазбяхаш элементау пралетарскага ГЕтгэрнацыянатому" 1 аднародных з рускаю моваю словау, складалънш "Руска-беларускага слоунка" (Мн., 1937 ) робяць адваротнае: насупсрак асабЛ1васцям жывой народной беларускай мовы уводзяць у белорусы слоушк пшатлшя пгтучныя (зруафкаваныя) формы, сярод як1х 1 '4равыя" структуры. Шэраг шшамоуных дзеяслоуных асновау, аформленых у БРС-26 i РБС-28 з дапамогаю агульнаславянскш а суфкса -ава-(-ява-), у РБС-37 набывае элемент -¿р-( -ыр-): амхпставащ>, ампутавань, бамбардаваць, вхзавань, грававаць, групаваць, датаваць, дыекантаваць, дзфшяваць (РБС—28); амтстыравапь. ампутыраваць, бамбардараваць, в1з!раваць, грав1раваць. грушраваль, дащраваць, дыскантыравань, дэфшраваць (РБС-37) РБС-37 з 299 "¡равых" дзеясловау 150 падае з суфксам -храва-. 96 з суфксам -ава-(-ява-), 40 мае суфке -¿зава-, 7 суфжс -фжава-. Кал1 два апошшя ^жываюшха больш-менш стабшьна ( ёсць асобныя парушэхпн). то заканамернасщ фкеацьн суфксау -храва- ! -ава- вызначыць нельм! складана, бо такк заканамернасняу, па сутнасш. няма. Суфкс мрава- у згаданых дзеясловах беларускай части узнк пад уздзеяннсм руска/моунай част, а таксама таму, тпто менавйа такш формы адпавядащ сацыяльнаму заказу. Усе гэтыя выпади выяуляюш, тэндэнцыю да неравап у выкарысганш штучных (рускамоуных) формау, адлюстроуваюць ¿мкненне укладальнкау слоунка пазбягаць беларусгах слова\тваральных сродкау пры афармлент пазычаных дзеясловау 1 наказваюць агульны стан разв1тлпя беларускай лггаратуриай мовы на тым этапе. Адсутнасяь новага значэння у названых лексемах з элеменгам -¡р- пацвярджае факт зшкнення пазычаяага элемента у некагорых з к у пазнейшых слоунках, кагп уплыу рускай лпарахурнахЧ мовы паслабляецца. Напрыклад, у "Тлумачальным слоунку беларускай мовы" ( у 5 тамах ) чытаем: балансаваць. вальсаваць, дрэнажаваць, газ1фкаваць, дэнансаваць, дэтанаваць, забарыкадаваць 1 хнш. Як пераходны этан да ''злщця" мовау трэба разглядаць рэкамендацьп ужывань дзве паралельныя формы, адна з яих — з элеменгам -1р-, другая — без яго (у ранейшых слоунках гаих варыянтау не было): кааптавань г кааптыраваць: сшанаваць 1 сплашраваць: сфармаваць 1 сфаршраваш. (РБС-37).

Беларуская народная мова па шерцьп рачш'наетша у ранейшым рэчышчы — традьщыях, выпрадаваных стагоддзямг Носьбгты мовы прадягваюць выкарыстоуваль пазычаныя дзеясловы, аформленыя пры дапамозе суфкса -ава-, выпада выкарысташхя дзеясловау з элементам -1Р- а.пшкавмя 1 вельм! рэдкш.

1.3. Паступовае вызваленне ад "¿равых" дзеясловау пачалося у 50-я гады, у час гэтак званай "палгшчттай адлт". 'Гэндэнцыю да замены шшамоунага суфкса -¡рава- беларуемм -ава-(-ява-) адлюстро?вае найбуйнейшая лекскаграф1чная праца тшч) часу "Русско-белорусский словарь" (М., 1953) над рэдакцыяй акадэмнеау Якуба Коласа, Кандрата Кратвы 1 члеиа-карэспандэтгга Пятра Глебга. Многхя дзеясловы. шго фгкеавашея у РБС-37 у цггучнай для беларуекай мовы форме, выступают» у РБС-53 без пазычанага элемента -¡р-: ампутыраваць, афпиыравацъ, вальи'равапь, 1рутраваць, дашравапь. дэбатыраваць (РБС-37); ампутаваць, афнпаваць, в&тьсавань. групавзць, датавань, дэбатаваць (РБС-53).

Тлумачышт гэга мнопм! варушеам! ; 1) шльнай увагаю да слова рэдактарз? слоушка — аутарытэтаых беларуекк шсьменшка?; 2) I 1-ало^пае — свядомым ¡мкнепнем памешпыць колысасш» лексема? з словаутваральным! афкеамк пе?ласхивым|" беларуекай мове. "Мы не можам зараз пачкам адмовшца ад ужывагам суфкса -?р- у словах шшамоунага паходжання, але сфера яго ?жывшшя павшна иыць строга абмежавана" (5), ~ спвярджае алзш з екладальнка? "Тлумачштьнага сло?нка беларуекай мовы". -таны мокстшвец 1 шсьменшк Мкола Лобан. Усе гэтыя факгары садзейгнчал! пашырэнню дзеяслоуных форма? з суфксам -ава-. Але да казща праблема засваення нппамоуных дзеясловау не была вырашаншо. У слоунку выразна адчуваецца сутыкненне дзвюх тзндзишлй у фкеадьп пазычаных дзеясловау: уласнабеларускай 1 асштцыйнай афармденне шшамо?ных дзеясловау пры дапамозе суфкса -1рава-. Такая слуаныя характэрная не толыа для гзтага сло?чпка, аде 1 беларуекай лтчратурнай мовы ? голым на тупых этапах яс развщоя.

"Беларуска-русю слоунк" (М.? 1962) лад рэдакцмяй Кандрата Кратвы працягвае традыцьп РБС-53 у афармленш пазычаных дзеясловау. "1равыя" етрзлетуры фжсуюцца пераважна у той самай форме, пра\;да, з адхиеннем на карыснь пашырэння злемеша -ш-, што з'яудяениа вынкам змены афпщйнай моунай паатпа. Слоунк фксуе 254 дзеясловы з суфкеам -ава- 1 263 з суфксам -¡рава-. Перавага дзеясловау з элементам -1р- невялкая, аднак яна выразна вызначае шкпенпе ншеляващ. уласнабеларускш рысы. Таи падыход тлумачьгаца складапасщо 1 супярэч:йваегпо самога часу. Злачны

адоггак на развщцё новы накладваюць гхстарычныя 1 палггычныя падзеь

1. 4. У сувяз1 з актыуным прашкненнем "¿равых" структура}' у беяарускую лггаратуриую мову у 60-х гадах з'яулякнща прады, у яих разглядаецца не толыа паходжанне элемента -¿р-, але 1 робяцца снробы вызначьшь крытэрьп яго выкарыстанпя.

У навуковых даследаваннях выразна выяуляюцна два розныя погляды на выкарыстаннс элемента -1р-: 1) пазычаны элемент трэба ужываць у сучаснай беларускай лгаарогуриай мове, таму што ён пашыраны у рускай .вдаратурнай мове, праз якую прашкае болыпаадь шшамоуных лексемау; 2) сфера ужывашш элемента -1р- мусщь быць строга абмсжаваншо. Працы Г.П.Клюсава, А.Я.Б1ралы, Г.М.Мезеши, А.Я.Баханькова, М.С.Васьлеускага ¿стотна пауплывап на фармаваше сносабау адапгацьп нхшамоуных дзеяслоуных асновау, таму у дысертацьп зроблены иадрабязны жала IX зсно^ных патазкзнняу.

1.5. Перакладныя слоушы 80—90-х гадоу XX ст. 1 "Тлумачальны слоутк беларускай мовы" пздаюць пазычалыя дзеясловы у рэчышчы традыцьн савецкага часу. Адсюль валкая колькасць формау з элементам -гр-. Адчуваеада доеная ггсраемнасщ,. з РБС-37, што выклкана амаль таим самым становгшчам беларускай мовы у грамадстве, як у перадваекныя гады. РБС-93, яи з'яуляехща адным з дапоуненых 1 дапрацавшшх выданняу РБС-53 1 РБС-82, фнссуе з суфксам -¿рава- 353 шзычаныя дзеясловы. з суфксам -ава— 268, у двух вариантах выступаюць 7 даеясловау. з суфкеам -Ьаиа- — 123, з суфисеам -фисава- ~ 32. Пераемнасць памлж РБС-53 1 РБС-93 ( а таксама РБС-9-1, РБС-94) вельш слабая, затое легка зауважаецца бл1зкасць. амаль донтычнасць пласту шшамоуных асновау з элементам -¿р- з РБС-37. Фактычна гэтыя формы пераносяцца з аднаго слоушка у друп без усягах зменау:

РБС-31 РБС-53 РБС-93

ампутыраьаць ампутраваш ампутраваць

амшстыраваць амтсшраваць амтсщравть

анешракинь анскараваць анекараваць

бамбардз1раваць бамбардз^равапь бамбардл'раваць

грьш1раваць грьмравань грымираваць

Выключэнш радия i яны не парушаюць асноунай тэндэндьн. Складальнш слоушсау у пэунай ступени ннарующ. моуную практику, матэрыялы друку, звяртаюцца да навуковых працау часу панавання щл "злшця нацыяу х к мовау" 1 юрукщца ¿М1. Нарматыуныя. акадэшчныя слоуняа, перавыдадзеныя у суверэннай краше — Роспублщы Беларусь, не адрозшваюцца ад спаи папярэдшкау ш приёмам надачы матэрыялу, ю увагаю да заканамернасияу

беларускай мовы. Яны выйешп амаль без зменау 1 разыходзяцпа з патрабаваштп часу, 1х кансерватызм, арыенгаиыя на чужыя формы выразна выяуляецца у параунант з иовым1 тэрмшалапчнымг слоугакач! апошшх гадоу.

1. 6. Сярэднееурапейскае становшча Беларуа дыктуе пзуиыя умовы 1 труню развшш беларускай лггаратурнай мовы. Тычыцца тэта 1 спосабау засваення нпнамоуных дзеяслоуных зсновау, яия у беларускай мове над уллывам многих пстарычных фактарау скяалюя шакш, там у рускай дпаратурнзй мове. У першую чаргу гота абумоулена асноуным1 тэндзшхы.тай развнщя беларускай лпаратурнай мовы у пашфэдшя перыяды, узаемадзеяппем беларускай лпаратурнай мовы з !нщым1 славяпсюм! 1 еурапейскзмг мовали, галоуным чынам з польской 1 украшекай. Як паказвае ананз лексшаграфшнага матэрыялу. у польскай мове суфжсавы элемент -т- 1пко;л не выкарыстоувауся, пазычаныя дзеяслоуныя асновы. як 1 свае уласныя. афармлялгся пры дапамозе суфжса аЬопо\\'ас. <1угуео\уас.

сщ-ап10\\гас, сет.еп.йтга<$ 1 шш.

У "Падручньш польска-беларусим слоутку" (Варшава, 1962) пад рэдакцыяй А.Абрэмбскай-Яблонскай I М.Б1рылы зафжсаваны 143 дзеясловы, яюя у беларускай 1 польскай частках маюаь суфнсс -ава-/-о\\'а-. 94 дзеясловы з элементам -ф- у беларускай частны — у польскай элемента -1р- няма Многая дзеясловы, што у РБС-62 фжсуюцця з элементам -¡р-, у "Падручным польска-беларусмм слоутку" яго не маюнь: афшыравапь, перфарыравапь. шсюшраваць, щтправапь (БРС-62); афшшвааь, перфаравань, шсшиаваць, ирэмЬшаш, («Падручны полъска-беларуап слоушк»}.

Некаторыя дзеясловы, што у БРС-62 падаюпца у двух варыянтах, "Падручны нольска-беларусю слоутшк" фнссуе тольш з суфжеач -шза-(-ява): фармуляваць. нламбаваць, рафшаващ,. рэзюмавань. закапсерваваць. Перавага формаУ з суфжсам -ава-абумоулена кайперш асноуны\п заканамернасти«« развита беларускай лпаратурнай мовы. Да таго ж, тут. вхдаыь. улхчвалася 1 зх афармленне у польскай частны. Зразумсла, што при пгчылышх, працяглых кат-актах беларускай 1 польскай мовау афармленне иппамо^ных дзеясловау з суфжсам -ава- у беларускай мове мае дадатковую падтрымку з боку польскай мовы.

Украинская мова назычаныя дзеясловы доу'п час афармляла пры дапамозе суфжса -ува-. Суфжс -1рува- з'явг/ся, як 1 у беларускай, у савецва час , у выншу уздзеяшш рускай мовы. Лднак У апошю час у украшекай мове щзе актыуны прадэс унжнення неуласшвых ёй словаутваральных сродкау. Пазбыцца чужога элемента -¿р- украшекай

мове значна лягчэй з той нрычыны, што афармленне пазьхчаных дзеясловау пры дапамозе суфцсса -ipyea- шкош не было у ёй галоуным.

Узаемадзеянне бсларускай мовы з польскай i укражскай, дзе шншмоуныя дзеясловы выкарыст оувакища без пазычанага элемента -ip-, робщь у пэунай eryneiii няустошнвым яго становштча i у беларускай лгсаратурнай мове.

Улггааючы aeaóninaeni развщця беларускай лпара гурнай мовы, узаемасувязь з шшыш славянсшм! мовадп, традыцьп афармлення ¿шнамоуных дзеяслоуных асновау у адраджэнсюя 20-я гады, мнопя навукоуцы пераканауча даводзяць непатрэбнасць выкарысташхя элемента -ip- у сучаснай беларускай лггаратурнай мове, бо 'штаратурная беларуская мова нашага часу усе часдей Bbi6ipae дзеяслоуных формы без -ip- (-ыр-), не зважаючы на рэкамендацьпо слоушкау". (7),

Найбольш чуйна рэагуюць на адраджэнсгая тэндэнцьн тэрлп налапчныя слоуши, над як1\ы працуюць не толыа мовазнауцы, але i сиецыялюты з розных галш ведау. Напэуна, з той прычыны, што спецыялкты шкнуыда як найдакладней перадаць сэнс тэрмша i не зважаюцъ на яго русад эквивалент. Там)' тэрмшалапчныя слоунш найменш залежаць ад акадзмгчных слоушкау i арыекгукнща на народную мову. У аиошшя гады пытшип "Тэрмшалапчны слоушк па вышэйшай матэматыцы для ВНУ" (Мн., 1993, аутары Т. Сухая, Р.Еудакшенка, ВЛ'раццяканч, Н.Гудзень), "Русско-белорусский словарь электротехнических терминов" (Мн., 1993, аутары М.ГТ.Краеуская, Б.П.Грынберг, В.П.Красней), "Русско-белорусский математический словарь" (Мн., 1993) пад рздакцыяй Я.В.Радыны, "Siownik tenuinotogii lingwistvcznej" (bialorusko-rosyjsko-polski i polsko-rosyjsko-biaforuski) (Бсласток, 1994. аутары Н.Юровга, Я.Насогнч, Л.Панфшок, П.Сцяцко, М.Тарасюк) i шшьш, яия сведчаць, што пры перакладзе русых экв1ватентау аутары шкнуцца надб1раць беларусюя адпаведюи з улкам фанстычных, марфалапчтлх, словаутваральных асабл1васцяу беларускай нацыянальнай мовы. Таму пазычаныя дзеясловы звычайна афармляютща з суфшсам -ава-: бамбаваць, варыяваць, дэтанаваць, дысанаваць, дысацьываць, дыферэ1щаваць, каскадаваць, лакапапь. сканаваць, фарсаваць, эвакуяваць ("Руска-белару'скг фтз1чны слоунк" (Мн., 1994, аутары У.Самайлюков1ч, У.Пазняк, А.Сабалеусы).

Ултчиушы вопыт напярэдшх лекскаграф1чных працау, сучасныя тэндэнцьн афармлешгя пазычаных дзеясловау у беларускай мове, словаутваральныя асабл1васш шшамоуных дзеяслоуных асновау, у дысертацьн прапанутоцца адпаведныя спосабы i сродю афармлешгя шшамоуных дзеясловау з улкам ix дэрывацыйнай базы i

длчыиешм да утваральпага назоунка Паводле пашых меркаванняу гэтыя спосабы i сродщ адпавядакщь асноуным тэндзнцыям i заканамерпаспям разводи пшщянатьнай беларускай мовы.

На нашу думку, пазычапыя шшамоуныя дзеяслоуныя асповы навиты афармляцца, як правила, пры дапамозе суфпсса -ава-:

—Kaii дэрывацыйиаю базаю служыць невытворны пазычаны назоуннс, што бытуе у беларускай мове (иазоутк можа быць як змеиным, так i хшменным): афша — афннаваць, база — базаваць, блок

— блакавань, В1за — 1шаващ>, бронь — браняваць, лак — лакаваш», сальфеджыо — сальфеджаваць. Моуная практика, перыядычны друк даюць шмат прыкладау тагах дзеясловау з суфиссам -ава-, пего утварьшся ад першичаных назоушкау — насуперак рэкамендацыям акадэм!чных слоуткау: " Як бааьшавда рзсЬармавал! беларускую мову?" (100 пытанняу i адказау з vieiopbii Беларуси - Мн., 1993. — С.67.), "У гэтай cybhsí будзе мэтазгодным прывесш тут ыытату з Вучэння Жывой Этьна, якая лрасвятляс той бок магн, яю звычайна не афппуеода" (Родпае слова. -- 1993. — С.63.) i шш. У ктзе «Лггаратурная Гродзенглчына» прафесар Л. 11яткев1Ч, выдатна валодаючы родншо мопаю i адчуваючы тонюя адценш. нюансы роднага слова, пяла: «В. Быкау прайшоу прапяглы галях Фармавання ...» (С. 44), «Духовна фармавауея Я. Брыль у бацькоускай вёсны Загора...» (С. 45).

— Утваральнаю асноваю здатныя выступаль i вытворпыя (часам этыматапчна) назоунт на -ент (гэтая фшаль пры утнарзит дзеясловау звычайна захоуваедца): ашажэмент — ангажэметавань, апаненг - апанентаваць, дэиалеш — дэпалешаваць. aeicnirr — асктзнтавацЬ; канкурзнт ~ канкурзнтавань, nírMeirr — шшепгаваць.

— Суфйсс -ава- (-ява-) можа непасрэдна далучацца да основы назоугака на -аж (у выпадках, Kani -аж мшоиь i шшыя роднасныя словы): дрэнаж (i дрэнажны) — дрэнажаваць, ваяж ( i ваяжгшг) --ваяжаваць, мантаж (i машажны) — мантажаваць. дэмантажаваць, камуфляж (i камуфляжны) ~ закамуфляжавадь, блшдаж (i блшдажны)

— блшдажава1хь (а не блтдз1раваць, як падае "Тлумачалыш слоушк беларускай мовьх").

~ Пры утварэши дзеясловау ад назоупжау з фшачьнаю часткаго -ер, -ер, -ор дзеяслоуны суфжс можа датучацца да уеён асновы: рэжысёр — рэжысераваць, крэйеер — крзйсераваць, стажор — стажараваць i imn.

— Дзеясловы здолышя утварадпа i ад назоушкау з фшальдтй -ацыя, -цыя, -¡я, пры гэтым фшазьная частка адошаецца: аперацыя — апераваць. асацыяцыя — асацыяваць, В1брацыя ~ вхбраваць, дэградацыя — дэградавапь, перфарацыя — перфоравань i г.д.: «I сам

Карызна, 1 друга герох, зразумела, не усведамляюць, што ш нехта ло^ка махнххулюе" (Т.Мушынская. £н уме^ батыць свайго улюбёнага чааавека...//Роднас слова. -- 1993. - №8. -- С.37), "Але тэты акт увасоб$ у сабе нацыянальпа-дэмакратычны патэнныял беларусау, рэашмаваУ важнейшую хдэю..." (Мы — апошшя. За наш чарг&..7ДКМ. -- 1993. - К» И. — С.4.).

— Кш11 У беларускай мове выкарыстоуваецца некалыи аднакаранёвых ¿шпамоуных с-ловау, то у; рол1 утваральнай асновы высхупае к наибольшая ахульная частка: функныя ! функныянер, фулшхьишальхш, функныянал1зм — функцыянаваць, санкция 1 санкныянср — санкныяхтаваххь, калеюцыя 1 калекцыянер катекныянаваць.

У згаданых словах, «пая зафксаваныя у акадэшчных слоунках з элементам -¿р-, апошнх толыа абцяжарвае 1 без таго складаную хх аснову (нхякай функньп не ьыконвагечы), таму моунш рашуча выкшваюць назычаны элемент: "Галоунае - гарантаваль поуную бяспеку функцыанавання АС (М.Замсга. Маладое вшо у сгарыя мях!?// ШМ. — 1994. — 14 кастр. — С.2), "Часта апранауся у чорнае х ласф шмат кантшунасцяу, да калекцыянавання яих меу вялкую схшьнасць (Барбара Радзкхлянка ~ другая жонка Жыгаюкга Августа// Спадчыиа. — 1994. —№5. —С.77) 1 шга.

— Утваральнаю асноваю могутхь выстудишь 1 вытворныя назоункх на -ат (-а), -к, пры гэтым названия фтальнмя часткх адшншхмша: шгапят — плапяваць, цытата -- ныгаваць, тэзк -тэзаваць, ластулаг — паегулаваць, рэфераг — рэфераваць, экспапат — экспанаваць. У моунай практыцы адназначна пануюххь тагая формы: "Яны, прауда, потым эксттанавалкя на розных выставах. рэпрадукавал{ся у часошсах..." (Васхлсуаи П. Хлеб \ юнга // 36. 3 псторыяй на "Вы". - Мшск: Мает. тт.. 1994. - С.42.) 1 шш.

— Мнопя ¿ншамоуххыя дзеясловы прыйш:п у наш}- мову без словаутваральнаха гнязда., утваральнзя аснова ¿х невядомая. Частка к стварыла словаутваральнае гнездо на беларускай глебе, у якое уЕаходзящ, назоунш, дзеенрыметнш, дзеепрыслоух, шшыя, як бхсхраваць, лавхраваць, вешравадь 1 г.д. засталхся па-за "сваяцкшГ' адносшамх. I у гхершым, I у друпм выпадку, ушчваючы зажаначернаад беларускай мовы, таксама трэба шкнуцца назбягаць чужароднага элемента -¡р-. Таму натуральна гучаиь балатаваць, гатуяваххь, скандаваххь 1 )нш.: "Кап я бачу, як хдзе япа... або скандал: "Жывс Беларусь!" у злектрычны..." (Наша слова, - 1995. - 15 лют. —С.З.)

У названых словаутваратьных мадэлях адшостроуваеода тэндэнцьм беларускай лггаратурпай мовы да пазбаулення чужародных формау. Гэта рэатазуевда шляхам замены суфкса -храва- суфксам -

ава-, як1 можпа выкарыстаць iri не амаль ва ycix дзеясловах. пгго раней рэкамендавалася ужываць з пазычанъш элементам -ip-

У часты 2 "Назо^нш, утвораныя ад дзеяслова^ з элементам -ip-аналпутошта спгосабы i сродю утвароння назоушкау з значэннем апрадмечанага дзеяння (з суфпссат --нн-е, -к-а) i намшацый асобы паводле дзеяння (з суфжсам! -льтк, -тк, -тчык). Частка складаецца з двух раздзелау.

2. 1. Аб полным засваенш беларускаю моваю пазычалых

дзеясловау сведчынь утварзнне ад ix дзеепрыметпнсау, дзеенрыслоуяу, назоушкау нры дапамозе уласнабеларуск1х фармантау. Ащзеяслоуныя назоуит з значэннем апрадмечанага дзеяння. вышку дзеяшгя Утвараюша шляхам далучэння суфжсау -нн-е i рэдка -к-а да асновы шфшпыва: ¡гнараваць -- цгпараваппе, сартаваць — сартавшше. Аднак акадэшчныя слоунш часта падаюць назоунш з элементам -ip-, нават ка-ri дзеясдоу яго не мае: рэгуляваць — рзгулхроука, транспартаваць ~ транспаргороука, балансаваць — балансхроука i т.д. Прычыпай гэгага можа сыпь толыа непасродпае пазычатю назоутка з рускай мовы, а не ^тварэнне яго (ait дзеяслова) у самой беларускай мове. Зазначым, пгго дзеяелоу i назоушк у гэтым выпадку нярэдка иазьгашся у розны час, адсюль i неадиолькавае афармленне дзеяслова i адазеясло^нага тшоушка i з'яулешге у anoimiiv элемента -ip-. У даследаванш звяртаецца увага на розныя словаутваралышя магчымасго пазычшшх дзеясловау з суфжсам1 -ача-(-ява-) i -:рава-(-ырава-). А раз афармленне аддзеяслоупых назоушкау у мнопх выпадках зачежьщь ад ix русюх зюшалеш'ау, то для анализу вылучахга адпаведныя трупы назоушкау з зпачэшсм апрадмечаш я дзеяння i вышку дзеяння у беларускай i рускай мовах,

Утварзнне аддзеяслоуных назоункау, як i адаптация. !1Ш1амоуиых дзеясловау, залежыць не толыа ад ¡тратнятистычных фактарау, але i у значнай ступеш ад афщыйнай моунай нагптьш. У адраджэнсюя 20-я гады утварэнне назоушкау адбывалася менашта у беларускай мове, нры дапамозе уласных сродкау, а не пазычалшя гэтыя иазоунта з рускай мовы. Пра тэта свсдчаць беларусюя карат шюпх аддзеяслоуных палоушкау, а таксама суфжс -нн-е (-ныг-е). Суфжса -к-а у беларускай часты слоушкау няма увогуле, як няма i элемента -ip.-Pycm назоунш з суфиссам -к-а перакладаюцца назоушкам1 з суфшсам1 -ньн-е: рассортировка - рассартавачьне, бомбардировка — бамбардавачьне, гравировка — грававаньне, драпировка — драпаваньне. распланировка — расплянаваньне, меблировка — умэбляваньне (РБС-28).

Змены у тештьгчнай cnyaiiLii у другой палове 30-х гадоу прыводзянь да зрухау у афщыйнай моунай налпыцы. Мова

наеычаецца рускамоунылн словаш 1 формам!. У РБС-37 пашыраюцца не толыа дзеяслоуныя асновы з суфксавым элементам -зр-, але I назоунта (з значэннем працэсу дзеяння \ яго вышку) з суфксам -к-а, больш уласшвым рускай мове, на месцы -нн-е, раснаусюджанага у жывой народнай беларускай мове. Лексемы, якш у 20-х — першай палове 30-х гадоу афарлнвшся з суфксам -нн-е., -к-а 1 раней не мел1 у асдаве элемент -¿р-, у РБС-37 набываюць яго: драпаваньне, групаваньне, фармудё?ка, раеплянаваньне, татуяваньне (РБС-28); драшро?ка, грутроука, фармумфоука, расплатроука, тагпроука (РБС-37).

Ужыванне элемента -1р- ц! не абумоул1вае выкарыстанне суфкса -к-а, у вышку перад нам! не назоунк, утвораны ад назычапага дзеяслова, а непасрэднае пазычанне з рускай мовы (толью з нерадачай беларусых фанетычных 1 праватсных асаблтасцяу). 11 шкш! законаш беларускай мовы кельга растлумачыць, як узнж элемент -1р- у лексемах арыентыроука. арыагсыроаачны (арыентавацца), мэбл!роука (мэбляващ), прасктыроука (нраектаваць). Таму фармаш' -к-а. як 1 суфксавы элемент -¡р-, трэба разглядатгь як вышк рускамоунага уплыву, парушэнпе градыцый беларускага словаутварзння- I тэта пацвярджаецда тым, што пашырэнне суфнсса -к-а у беларускай мове якраз г адкосшда да кашха 30-х гздоу ~ часу актыуных намагання? да сшранта нацыяна;1ьнай адметнасш мовау народа? СССР.

У 50—60-я гады адбываецца актыунае нармаванне беларускай лтаратурнай мовы. "Гаму РБС-53 1 БРС-62 вызначаюица аднаетайнаецю у афармленш аддзеяслоуных назоушкау. Вазо?няа, утвораныя ад дзеяслова? з суфксам -ава-, афармляюцца пераважна пры дапамозе суфкса -нн-е; асфальтавшше, адшшстраванне, баластаванне { шш. Выпада неракладу русюх лексема?, што абазначаюпь вышк дзеяння 1 маюдь суфкс -к-а, на беларускую мову всльм! рэдкш 1 выяуляюць градацию значэнняу: 1) з суфксам -к-а — вышк дзеяння: групоука, плантроука; 2) з суфксам -нн-е ~ нрацэс дзеяння: групаванне. нланаванне. Што датычыць выгворных назоунка?, асноваю яшм паслужыл! пазьгчаныя дзеясловы з элементам -1р-. то фiкcaцыя таксама не вызначаедца аднаетайнаецю 1 нармаванасщо. Значэнне працэсаяасщ нерадаецца назоунжалн з суфксам! -нн-е 1-к-а, часам значэшк дзеяння 1 яго вышку ешзлучаецца у адным назо?шку (грымфоука, крамроука) або выя?ляецца адасоблена (маршыро?ка, марщыраванне; газ1раванне, газфоука).

У 80-90-х гадах сло?нш адлюстроуваюць цашырэнне аддзеяслоуных назоушкау на -нн-е. Адбываецца гэта за кошт таго. ипо беларуси суфкс -нн-е можа служыць адпаведнкам двух руоох сдовау'тваральных афксау --нид-э 1 -к-а.

! Jpbi утварзшп назоункау з суфксам -к-а иаз1раю!ща адх1ленш у р зал папы i словаутварадьнай асновы: у некоторых асновах з'яуляенца элемент -ip- на узор pycicix адпаведшкау: пераарыетнроука, бетатроука. матънироука, нраекшроука. 'Гаия назоункавыя формы цягпуць за сабою шэраг штучных прыметнкавых формау, яюя, зразумела, утвараюцца непаерэдпа ад ix (нават кал1 ёсць беларусгая формы назоункау): ¿задавайте, 1зат1роука — ¿за-цровачны, магывавашге, матьппроука — магьнировачны.

Уважлшым палыходам да фкеацьн аддзеяслоуных назоункау вызначаюцца тзрмшалапчныя слоупт 90-х гадоу. Аутары свядома пазбш а.топь назоункау з суфксам -к-а. выкзрыстоуваючы на ix месны назоунзы з суфшсаш -нн-е. Толыа у двух выпадках у "Тэрмшалапчным слоушку па вьинзйшай матэматыпы для ВНУ" бачым назоунк з суфксам -к-а ( ¡.рупоука, фармулёука) i адзга назоунк у "Русско-белорусском математическом словаре" над рэдакшляй Я.В.Радыны (нармоука) .Гэтыя назоунк! трывала замацават1ся у моунай иракгыны i не маюш» адонага пазычаиасщ. Назоункау з су факсам -нн-е у перпгам слоупку 21, а у друпм 17. Але шводзш з ix не мае шшамоунага элемента, наваг кал у акадэмгашх слоунках ёп бсць: праграмаванне (замест праграмхраванне), фундавапне (замест фущшраванне), варыяваппе (замест варЧраватте).

Моуная практика перыядычны друк, навуковая i масташсая лиаратура нашага час}' выразна адлюсчрсувшоць гэндэпшдо да оформления аддзеяслоуных назо?ткау з значением алрадмечанага дзеяння. яхо вышку з суфксам -нн-е. пазмчаны элемент -ip- у такк назоунках (у адрозпенне ад назоункау з еуфкеам -к-а) звычайна адсутгачае. Таму, на нашу думку, трэба надаць статус нарматыуных назоушкам з суфксам -нн-е як адашым у большасш выпадкау. Гэтым будуць дасягацца деве мэтъг. 1) патырэше улаенабеларуетах формау за кошт жорсткага абмежавалля назоушкау з суфксам -к-а. hito узнпеп лад шшамоуным уздзеэтшем; 2) пазбауленне чужога элемента -ip- у аддзеяслоуных назоунках. Бо, як паказвае моуная практика, ужываннс суфкса -к-а якраз i цягпе за сабою выкарыставне элемента -ip-,

2. 2. Намкагон асобы паводле дзеяпня, абазначанага пазычаным дзеясловам, афармляюцла звычайна нры дапамозе суфкса? -тк, -льтк, -шчык. Названия суфксн у розныя лерыяды развлшя беларускай лггаратурнай мовы ме-TÍ розную ступень пашыранасш. Як паказваюць перакладныя елоушк!, для абазначэння назвы асобы паводле дзеяння у беларускай лггаратурнай мове 20-х — першай патовы 30-х гадоу ужываюцна суфксы -hík, -льнк; суфкс -шчык разглядаенца як асаб.ъвасць рускай мовы (беларускай мове ён не

уласшвы). Назоунпа з суфксам -шчык пранкаюць у беларускую дюву у другой палове 30-х гадоу. У РБС-37 падаецца невялкая колькасдь назо^нкау з значэннем прафеси, назва якой утварылася паводле дзеяиня. што выконвае асоба. Усе назоунш аформленьш лры дапамозе суфкса -шчык, паншранага у рускай мове, напрыклад, лакировщик — лаироушчык, моделировшик — мадипроушчык, меблировщик — мэбл1роушчык, сортировщик - сартыроушчык.

У 50-60-х гадах выкарыстанне суфкса -шчык ужо прызнаедца нарматыуньш , але яго ужывагше не робщь абавязковым выкарыстанне шшамоунага элемента -¡р-. 3 такш афармленнем сустракаемся у РБС-53 (бамбардз1роушчык, але бранзавальгачьтк). У БРС-62 усе назоунш, што афармляюнна з суфксам -шчык, абавязкова набывшоць элсмепг -¿р-: 1заляваць — гзапроушлык. (-ца), мэоляваяь — мэбл1роушчык, рэгуляваць — рэгул1роушчык, (-ца), праектаваць ~ праекщроушчык.(-ца).

У 80-90-х гадах распаусюджвающи формы назоункау з суфксам -шчык. Набывшоць яшчэ боль ¡пае пашьгрэнке адньг з элементам -хр- (як у БРС-62), шнхыя яго не маюць (асфальтоушчык, бранзавальшчык). Суфкс -лыпчык — тэта пбрыд беларускага суфкса -льнк 1 рускага -щик. Ён мог узнкнуць у варушеах няпоунай рзалхзальп беларускай словаутварадьнай надой з суфксам -льнк. У РБС-93 пададзены 23 назоунк!, ухвораныя ал дзеяслова з элементам -¡р-, усе яны афармляювда л дапамошо суфкса -пгаык: акулхро^шчык (т.1, 341), шеююроупмык (т.2, 573), пас1роухпчык (т.2, 451), еащшроушчык (т.З, 294) 1 нон. Дзеясловы з суфксам -ава- праяулягоць мепшую актыунасць пры утварэшд намтацый асобы паводле дзеяння з суфкса\й -лыпчык, -шчык, к усяго 10. Выступают» назоунш у той форме, што 1 у папярэднк слоунках.

Як паказвае псторыя засваення гэтых формау, назоунш з суфксам -шчык i яго мадыфкацыяй -льшчык трагшн у беларускую мову у час швелявання адметнасщ, самабытнасщ мовы пад уздзеяннем щэ1 злпщя нацыяу 1 к мовау. Захапляцца хм1 у суверэннай дзяржаве Рэспублщы Беларусь сёння няма патрэбы. Арыентавацца варта на народшля назвы асобау паводле дзеяння, якк афармляюцца пры дапамозе суфксау -шк, -льнк. Выкарыстанне элемента -гр- у назоуиках, утвораных ад дзеясловау з суфксам -ава-, недапушчальнае. Тым болын, пгго пры афармленш такога назоунка ппиым суфксам, пазычаны элемент -ф- не узшкае. Натуральна па-бсларуску гучапь формы : шлявальгак, мэблявахьнк, рэгулявальнк, блакаватънк, бамбардавальнк, транспартаватьшк.

Спасший

1. Максш Танк. Дзёншга// Полымя, -- 1997. -- №12. - С.69.

2. Булыка А. М. Фанстычная 1 марфалапчная адэотацыя запазычапняу у старабеларускай мове // Весш АН Беларусь Сер. грам. навук. -- 1970. - № 6. - С* 123.

3. Лес!К Я:пп. Грамагычныя нататкг// Узвышша. - 1927. — №5. -С. 196-197.

4. Лыч Л. Рэформа беларускага праватсу 1933 года: доалапчпы аспект,- Мшск: 1Такута 1 тэхшка, 1993. - С. 16.

5.Лобан М. Суфкс «¡р» у беларускай мове /7 Лит. 1 мает. -1948.—17 вер. - С. 3.

6. Сцянко П. У мовы свае законы // Полымя. - 1994. — № 1. С.

256.

ВЬГСНОВЫ

Тэндэшхьн да засваеыня шшамоуных дзеяслоуных асновау бел ару екаю лгёаратуриаго мовак> на пранягу 20-90-х гадоу XX ст. змянял1ся 1 залежаш не толыа ад штралшпмстычных , але 1 экстрал]нгастычных фактарау, у першую чаргу ад афшыйнай моунай иа-'иши. ад уплыву усесагознага стандарту — рускай мовы. Адраджэнаа перыяд (20-ыя — пертат полова 30-х гадоу) вызначаешю зваротам да спрадвечпя ееларусхах асаблшашяу у афармлешн пазычлнкх дзеясловау. (Карпуць 1.1. Мест правых» сгруктурау у псторьн беларзхкай матэматычнай тэрмшалогп// Збортк артыкулау астрантау Гродаенскага дзяржаупага ушверсггэта 1мя Яша Купалы. -Гродна, 1996.- С.105-112)

Развщцё беларускай лпаратурнай мовы у другой палове 30-90-х гадоу адбываецца у афщыйна вызначаимм юрупку на "збл1жэнне нацый 1 мовау", характарызуеппа прагакненвем штучных формау. у ¡х Л1ку ! з элементам -ф-. Аналв лека'каграф1"чпага матэрыялу, моуная практика паказвае, ¡что тэты элемент неулаещвы беларускай мове г падгрыкшваегага толыа кчшамоуным уплывай . (Карпуць II. Сучасяая грамадска- палпычная тэрмнгалоля беларускай мовы 1 ншеыяналыюе адрадаэнне// 36. Праблемы наныяначыгай фпалапчнай адукацьн у ВНУ Беларуси Матэрыялы рэсп. нав.-метад. канферэнцьп. Гродпа. 1993. - С.37 - 41: Карпуць II. Фксацыя дзеясловаУ з элементам -ф- у беларусюх слоушках 80-90-х гадоу//' \'осаЬи1иш е1 \-осаЬи1агшт. Сборник научных трудов по лексикографии. Вып.5. Харьковское

is

лексикографическое общество, Гродненский гос. ун-т имени Янки Купалы. - Гродно, 1998. - С.61 - 64)

У апошшя гады — час адраджэння роднай мовы — бачым ачышчэшгс ад неу'ласщвых нашай мове слова? i форма?. Актыуна щзе ухшенне ад элемента -ip-. Тэта выразна адлюстроуваюць тзрмнгалапчныя слоупш. перыядычны друк, моуная практика гэтага часу. Але грунхоутшх тэарэтычных распрацовак, якгя тычацца прыемау i сродка? засваения пазычаных дзеяслова? i у-пчваюць нацыянальныя адметнасщ слова?тварэ1Шя, пакуль што mi не маем. (Карпуць I.I. Месца едравых» структура? у ricropbii беларускай матэматычнай тэрмшалоги// Зборнк артыкула? асшрашау Гродзенскага дзяржа?нага уюверспэта 1мя Янга Купаты. - Гродна. 1996. - С. 105-112; Карпуць II. Аб лексемах з элементам -¿р-(-ыр-) у беларускай тэрмшалопь'У Беларуская навуковая тэрмшалопя: Могэрыялы I Нацыяналышй канферэнцьп. - Мнск: Навука i тэхннса, 1995. - С.46-54)

У вышку абсяжтага даследавання лекскатрафгчнага матэрьшлу, аншпзу навуковых нранау, моунай практьш апоштх гадоу паза выяулена, што ? беларускай моес пазычаныя дзеясловы ¿мкнуцца да афармлення нры дапамозе спрадсечпага суфкса -ава-, (яте i суфкса? -¡зава-, -фкава-), а не -1рава- (з пазычаным з элементам -ip-)). (Карпуць I.I. Месца <аравых» структура? у ricTOpbii беларускай матэматычнай тэрмшалоги// Зборнк артыкула? асшранта? Гродзенскага даяржа?нага утвереггэта i-мя Яша Купалы. - Гродна, 1996. - С. 105-112; Карпуць 1.1. 1шнамоуныя лексемы <фавай» структуры i ix рэалЬацыя ? жквой народнай мове Гродзеншчыпы//' Гарацзенсюя зашсы (Навук. выданне). -Вып. 2. -Гародня, 1996. -С.175-178)

Утваральнаю асноваго здатныя выстушць асновы пазычаных невытворных назоункау' жаночага, мужчынскага i ньткага роду (як зменныя, так i нязменныя), назоутша жаночага роду на -ацыя, -цьш, -ш, назоунта мужчынскага роду на -ер, -ёр, -op, -ip. -ент, назо?нйа жаночага i мужчынскага роду на -ат (-ят) i шш. 3 дапамогага суфкса -ава-(-ява-) здольныя афармляцца i дзеясловы, п&зычаныя без словаутваральнага гаязда. (Карпуць II. Сучаснш тэндэнцьй ? афармлешп шшамоуных <«равых» дзеяслова?// Гарадзенсюя зашсы (Навук. выданне). -Вып.З. Гародня, 1997. - С. 220-237; Карпуць I.I. Нармаваць, фармаваць, афшаваць...: Аслаенне беларускато моваю иппамоуных дзеяслова? з элеметггам -ip-// Роднае слова. - 1994. - №3. - С.27-30)

У перьид барацьбы за "злщце" нацыя? i ix мовау беларуекм асаблкасш швелявашея i пры утварэнш аддзеяслоуных назо?шкау (асаблша з значэннем працэсу дзеяння, яго вышку, назвау асобы

паводле дзеяння), якiя афармлялкя з выкарыстаннем рускамоуных еуфшоау -¡роу-к-а. -1роу-шчык. Але 1 гэтая група назоушкау здольлая утварацца ад асновы дзеяслова без пазычанага элемента -¡р-. (Кариуць 1.1-. Аддзеяслоуныя назоунйа з элементам -¡р- са значэннем апрадмечанага дзеяння \ вытку дзеяння (з сус}нкса.\и -нп-е. -анн-е. -к-а) у беларускай л1таратурнай мовс// Словообразование и номинативная деривация в славянских языках: Материалы 5 респ. конференции, посвященной памяти проф. В.М.Никитовича. Гродна, 1996. - С. 196-198.

С П 1С АПУБЛ1КАВАНЫХ ПРАЦАУ ПА ТЭМЕ ДЫСЕРТАЦЬН

1. Карпуць 1.1. Сучасная грамадска-палпычная тэрмшалопя беларускай мовы 1 нацыянальнае адраджэнне// 36. Прабдемы нацыянальнай фшалапчнай адукацьн у ВНУ Беларуси Матэрыялы рэсп. нав.- метад. канферэнцьп. — Гродна, 1993. - С.37-41.

2. Карпуць 1.1. Нармаваць, фармаваць, афнваваць...: Асваенне беларускаю моваю ¡ншамоуных дзеясловау з элементам -1р-// Родаае слова. - 1994. -- №3. - С.27-30.

3. Карпуць 1.1. Аб лексемах з элементам чр-(-ыр-) у беларускай тэрмпшюгн// Беларуская навуковая тэрмшалопя. Матэрыялы 1 Нацыянальнай канферэнцьп. - Мшск; Навука 1 тэхнка, 1995. - С .4654.

4. Карпуць 1.1. 1ншамоуныя лексемы «¡разай» структуры 1 ¡х рэа:пзацыя у жывой народнай мове Гродзеншчыны// Гарадзенскш зашсы (навук. выданне). - Вып.2. - Гародня, 1996. - С. 175-178. (Рэдакцыйная рада: П.Сцяцко, 1.Жук, А.Пяткев'|ч, Г.Семянчук, 1-Бурлыка, В.Ламака).

5. Карпуць 1.1. Аддзеяслоуныя назоушю з элементам -¿р- са значэшхем апрадмечанага дзеяння \ вышку дзеяння (з cyфiкcaмi -нн-е., -анн-е, -к-а) у беларускай лггаратурнай мове// Словообразование и номинативная деривация в славянских языках. Материалы 5 респ.конференции, посвященной памяти проф. В.М.Ншштсвича. -Гродно, 1996. - С.196-198.

6. Карпуць 1.1. Месца «¡равых» структурау у псторьн беларускай матэматычнай тэрмшалогп// Зборшк артыкулау асгйрантау Гродзенскага дзяржаунага ушверстота ¡мя Яню Купалы. -Гродна, 1996.-С. 105-112.

7. Карпуць 1.1. Сучасныя тэндэнцьп у афармленш шшамоуных «¡равы.к» дзеясловау// Гарадзенсшя запасы (навук. выданне). - Вып.З. - Гародня, 1997. - С.220-237. (Рэцэнзенты: доктар фшал.навук Л .А.Антанюк, доктар фшас. навук Г.А.Анта1пок).

8. Карпуць П. Фксацыя дзеясловау з элементам -¡р- у беларуск!х слоунках 80-90-х гадоу// УосаЬи1иш е! \осаЬи1апит. Сборник научных трудов по лексикографии. Вып.5. Харьковское лексикографическое общество, Гродненский гос. ун-т имени Янки Купалы. - Гродно, 1998. - С.61-64.

9. Карпуць 1.1. Функцыянаваць ш функцыяшраваць? 1ншамоуныя дзеясловы на старостах Бшарускк слоушкау// Роднае слова. - 1998. -- №5. С.69-77.

РЗЗГОМЕ

Карпуць 1на 1ванауна. Засваенне беларускшо лггаратурнаю моваю нппамоуных дзеяслоуных асновау з элементам -¿р-.

Пазычашк, ¡шнамоунае слова, моуны каптакт, варыяпты слова, дзрывацыя, парманзацыя, слсваутваральная норма, словаутваралъная аснова, словаутваральиая мадэль, руспмы.

Лб'скг даследавання дысертацыйнай працм - словы, зафиссаваныя разнастайным! лекс1кшраф1чш1ш даведшкам!, навуковай лнгаратурай, публшыстыкай.

Працм«- даследавання — пазычаныя "¿равыя" дзеяслоуныя асновы. Мэта правд — выявшь заканачернасщ засваення 'Чравых" дзеяслоуных аснова?, распрацаваць стандартный спосабы афармлення назычаных "¡равых" дзеяслова? 4 аддзеяслоуных субстанты?гшх дэрыватау у сучаснай беларускай лггаратургай мове. У дысертапьп выкарыстоувагонна паступпыя методы лштстычпага даследавання: агасатьпы. пара?натьна-пстарычш>1, супаста?лялыш, струкгуриа-еловаугваратьиы 1 статыстычных падшка?. У дысертаныйнай нрацы упершыню пры вынрацоуиы норма? утварэиня дзеяслова? ад штзмоуных субстапшвау рознай структуры ?л1чаны заканамерныя напыягалышя сродо слова?тварэ1ШЯ. усебакова прааналпаваны мехатзм засваешш назычаных дзеяслова? у розныя перьгяды развили беларускай лкаратурнай мовы, прыпяшя над увагу экстралшгаегачвдя фактары. отто уплываюпъ на развищб беларускай лпаратурнай мовы (сферы функныяпавання мовы у фамалстпе, афшыйная мо?ная наляыка, узаемадзеянне з «ппшп лйаратурным! мояам). Вынш праны могуць быль выкарыстаныя пры ствар-лпи нарматыуных елоунгка?, розната тыпу даведшкау, а таксама падручстка? для ВНУ (раздчелы па словаутварэюи дзеяслова? ад шшамо?ных иазоутка?. а таксама адязеясло?них субстантывау).

РЕЗЮМЕ

Карпуть Инна Ивановна. Освоение белорусским литературным языком заимствованных глагольных основ с элементом -ир-.

Заимствовшше. иностранное слово, языковой контакт, варианты слова, деривация, нормализация, словообразовательная норма, словообразовательная основа, словообразовательная модель, русизмы.

Объект исследования диссертационной работы — слова,' зафиксированные разнообразными лексикографическими

справочниками, научной литературой, публицистикой.

Предмет исследования — заимствованные "ировые" глагольные основы. Цель работы — выявгггь закономерности освоения "ировых" глагольных основ, разработать стандартные способы оформления заимствованных "ировых" глаголов и отглагольных субстантивных дериватов в современном белорусском литературном языке. В диссертации используются следующие методы лингвистического исследования: описательный, сравнительно-исторический, сопоставительный. структурно-словообразовательный и статстичееких подсчетов. В диссертационной работе впервые при выработке норм образования глаголов от иноязычных субсташивов разной структуры учтены закономерные национальные средства словообразования, всесторонне проанализирован механизм освоения заимствованных глаголов в разные периоды развития белорусского литературного языка, приняты во внимание экстралингвистические факторы, оказавшие влияние на развитие белорусского литературного языка (сфера функционирования языка в обшестве, официальная языковая политика, взаимосвязь с другими литературными языками). Результаты исследования могут быть использованы при составлении нормативных словарей, разного типа справочников, а также при написании учебников для ВУЗов (разделы по словообразованию глаголов от иноязычных имён существительных, а также отглагольных субсташивов).

S U M M A R Y

Karput Ina Ivanauna. The adapting of the verbal stems with the -ir-element by the Belarusian language.

Borrowing, foreign word, language contact, word variants, derivation, normalization, word formation standard, word formation stem, word formation model, Russicism.

The present study aims to study the words current in various reference books on lexicology, scientific publications and works of social and political journalism. Adopted -/r-type verbal stems serve as the object of the study. The main aim of the thesis is to define standard ways of adaptation of -ir- verbal stems as well as verbal substantivized derivatives in modem Belarusian. The following methods of linguistic studies were used in this research: descriptive, historical-and-cornparative, structural-and-word-forming as well as statistical ones. This is for the first time in Belarusian linguistics that in the process of development of standards for formation of verbs derived from foreign substantives of various structure we took into account characteristic national ways of word-formation current at various periods of development of literary Belarusian. Extralinguistic factors that influenced development of literary Belarusian (i.e. sosial status of the language, official lingual policy, its interrelation with other literary languages) were also taken into consideration. The results obtained can be used in compiling various standard dictionaries, reference books as well as text-books for higher educational institutions (sections dealing with fomiation of verbs derived from foreign nouns as well as \ erbal substantives).

Падтсана да друку 14.05.1998г. Папера афсетная.№1 Фармат 60x84 /16. Афеетны друк. Ум. друк. арк. 1,5. Тыраж 90 асобн. Заказ

Аддрукавана на тэхшцы выдавецкага аддзсла Гродзенскага дзяржаунага ушверЫтэта ¡мя Яню Куналы

Бул. Ажэши, 22, 230023, Гродна