автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.11
диссертация на тему:
Палеографическое, графическое и текстологическое исследование поэмы Гасана "Йусиф ва Зулейха"

  • Год: 1995
  • Автор научной работы: Ахундова, С.Ш.
  • Ученая cтепень: кандидата филологических наук
  • Место защиты диссертации: Баку
  • Код cпециальности ВАК: 10.01.11
Автореферат по филологии на тему 'Палеографическое, графическое и текстологическое исследование поэмы Гасана "Йусиф ва Зулейха"'

Полный текст автореферата диссертации по теме "Палеографическое, графическое и текстологическое исследование поэмы Гасана "Йусиф ва Зулейха""

РГ6 ОД

ЛЗЭРБЛЛЧАН ЕЛМЛЭР ЛКАДЕЛШМСЫ ЭЛМЗМЛЛАР ИНСТИТУТУ

Эл)'азчасы Ьутугун-да

СЕВИНЧ ШЭМСЭДДИН гызы АХУНДОВА

ЬЭСЭНИН «ЛУСИФ ВЭ ЗУЛЕЛХА» ^ ПОЕМАСЫНЫН ПАЛЕОГРАФИК, ГРАФИК ВЭ ТЕКСТОЛОЖИ ТЭДГИГИ

10. 01. 11 — Эдэби^ат вэ фолклор мэтнщунаслыры

Филолок^'а елмлэри намизэди алимлик дэрэчэсиннн иддиасы учун олан диссертаси)'анын

АВТОРЕФЕРАТЫ

БАКЫ — 1995

Диссертаад'а Азэрба]чан Елмлэр Aкaдeмиjacы Эл]азмалар Институтунун Аззрба]чан — турк ]азылы абидэлэри ше'бэсин-дэ Ьазырланмышдыр.

Елми рэЬбэр: —филолок^а елмлори доктору,

профессор Ч. В. ГОЬРЭМАНОВ

Рэсми оппонентлэр:

— филолокл^а елмлэри

доктору - Т. 9. МОЬЭРРОМОВ

— филолоктца елмлэри

доктору, профессор Т. И. ЬАЧЬПЕВ

Апарычы муосспсг: Азэр5а]чан ЕА Низами адына Одоби]-]'ат институту.

!

Мудафиэ 1995-ш ил --а]'ынын — да саат

—-—да Азэрба]чан Елмлэр Академ^'асы Эл]азмалар Институтунун нэздиндэки- филолок^'а елмлэри намизэди алнмлик дэрэчэси алмаг учун дисссртаси]алар мудафиэси узрэ 71.004.24.01. Ихтисаслашдырылмыш шуранын ичласында ке-чирилэчэкдир.

Унван: Бакы — 370001, Истнглали^эт кучэси, 8.

Диссертаси]а илэ Азэрба]чан Елмлэр Академн]асы Эл]аз-малар Институтунун китабланасында таныш слмаг олар. Унван: Бакы шэИэри, Истиглали^эт кучэси, 8.

Автореферат « — » с » 1995-чи илдэ кен-

дэрилмишдир.

Ихтисаслашдырылмыш шуранын елми катиби,

ф|.>лолоки!а елмлэри намизэди ^_Е. Э. ЧЭМИЛЗАДЭ

Я»

XflIL эсрдэ дашбасма усулукун jajtovaoa Азэрба^чанда элдлз-ма китабларнньй кэмиj jaт вэ юеjfHjjar костарачисииин нисбэтан ашагы дуемэси идэ муша^иэт адилир. Элдазма китабы сэнэтинин гуру-ба догру квгди^и девр кики с?чидзэлэндирэ бидачо^икиз бу эсрдэ ¿арадылан китабдарда эрэб графшасинцн оз"Шдан пэлэн Гур"анла баглы мугэддэслик эн"энэлэринш нисбэтэн тозуямаси эзуну бурузэ верир. Bjmi эаманда бу элдазмаларда турк-Азэрба^чан тэфэккурундэн ирэли кэлэн ми л пи эн"энэлэрия кучдаимэси да мтиаЬидэ олунур. Бу ¿ахымдан Ьэознии "JycH$ вэ ЗУледха" ноемасц X71II эср эл^азмала-рымнзы cothj¿элэадирэн чох диггэтэда^иг эсэрдир бэ онун таhли ли бир capa щумилэщдиричи елми нэтичалэр чахармаг учуй зашеин материал верир.

Мевзунун актуазлыгц. Азарба^чан элja3MaiapuKUH "алеогра-фи к, график в а дин гво те к с толсмш хгсуси^аглэринин аращдырылмасы хгсусэн сон онилликлэрдэ инка шаф та"ныидцр. Бу саЬэдэ бир сыра елми-тэдгигат ишлэри апарылмышдыр^" ки, онларда ирэли оурудэк уму-ми муддаалар бугавлувдэ эл^аз маларимызыя истар «оагик, и стар лингвисток, исгарса да ^алеографик бэ график бахакда! арашдирилма-сында мгЬум ahaMHjjar кэсб едир. Дакия ¿араядыгц довртдгн, jopan-.

I. Доктогаугдиссартаоиjaaapu: ЧЛ.Гэпрэманов. Имадэддин Насими эсэрлэринйн е лки-тэнгиди . мэтки вэ лексикасы.- Бакы, 1969; Эзизага Макмэдов. ШаЬ Немалый Хэтаи эсэрлэринин текстолони гэдгиги вэ эл-ми-тэнгиди мэтни.- Баки, 3970 вэ о. .

Намизэдлик диссэртасилаларц: Г.ЭЛапэммадзад». ffiejx Mahwуд ИэбУс-тари ва "Кудшани-раэ" "оемасынын елки-тэнгиди маши,-Баки, 1970; AJÍ .Гасыиов. МЛтзуликин "ЬадигэтУс-сУэда" асэри эллазмаларынцн палеографии вэ орфографик хУсумШатлэри.-Баки, 1976; Т.В.Экбо-

Хатаи Гэбризинин Мусиф вэ Зулвпха" поемасынын тексто ложи fJ0C' гэдгиги. - Бакы, 1976; М.ЗЛагплев. Ш эср Азэрба^ал тар-. чумэ абидэси "ШУпада-нама СПа2вог,рафида, орфо графа ja вэ тэрчумэ мэсэлэлэри).-Бакы. 1978; 3.I.ha4ajeBa. ХУ1 эср Азэрбатчан jasuau абидэси ЧЗэрга ва аУдпаЬ" поемасынын дияи. - Бакы, 1980; ЧЛТ.Чэ-лилов. М.#»Ахувдовун бэдии ирсиния го коголожи гэдгигиБакы,19вО; А.ШЛуса 1ева. Дэдэ биэр Рввшэни вэ эсэрлэринин елми-тэнгиди мэтни. -Бакы, 1932; К.К^эрифов. Абдунгэни Иухэви Хэлисэгарызадэ вэ онун вдаЗа - текстоложи фэалид jaraБакы, 198^; MJC.naju30B. ХУ1 эср туркдилли тарчуыа абидэси "Тэрчуман эс-сиЬаЬ"(лингво-палвографик тэплил). - Бакы, 1987; C.C«BajpaMOB. Mohcra {Гэсиринин "Лисщут-Tejp" эсэрикин текстоложи. лингвисток вэ тэрчумэ xtcvchддэтлэр1 Бакы, 1990; П.9.Каримов. Эли чан Гэвси Тэбриэи "Диван ынын текстоложи тадгиги вэ елми-гангиди мэтни,- Бакы, 1991 вэ с. Ьэмчинин: Ч^.ГэЬрэианов, З.ТЛачы 1вва. Jycuá> МэддаЬ,"Варга вэ КУлшаЬ"-Бакы: Бдм, 1988: 3.Tiia4ujáBa. Суяи фэгиЬ."^тусиф в» Зг~ nejxa".- Бакы: Иаариф, 1991; ЧаЬанкир ГаЬрэманов, Шамаддин Хэди-дов. Мустафа 3apip. nJycM$ вэ 3Yn9jxa". - Бака: В ли, 1991 вэ с.

г

дэн, музллифиндэн, китабдан вэ башга амиллэрдэн аоьлы osapar.hap эл^азма эсэритш алии дэ^эрэ малик езУнэмэхеус хусусиj¿этлэри олур. Бу чэ!1эгдэн Ьэсзнин "¿ускф вэ ЗУле^ха" пое'-асынын эл^азмасы да истасна тэшкил етмир. Дун¿ада ¿еканэ нусхэси A33p6aj4aH ЕА Зл-¿азналар Инстнгутунда ашкар едилмиш бу эл^азманын палеографик тащили ХУШ sop Азэрбадчан ал^азмаларыник сэнэткардыг caBujjs-си;" лйнгьок,кстолок тэплчли иоэ ДОШ эср Азэрба^ая эдэби дяли hai-Tdrf.ua элавэ елми фикирлэр и ради стрмэ^э эсае верир, Диспь^га-^ада бу фикиркэр чохлу конкрат фактлар вэ мисчапарда эсасланды-рылмыиушр.

Ишн мэгсэд вэ вазифэлэрт. Тадгигатдан башлыча мэгсэд 3nja3~ маиын '-алеографик вэ лингвотексголожи (эсасэн лвксиколожкЛ взУНэ-мэхсуслугларыаы, елми ahaMiijjar кэсб едэн конкрвг факглары гзэ чыхармагдыр. Бу мэгсэдлэ ашагыдакь вэзифэпэр hajaia квчирипмиш-дир:

- Эл^аэма китабынын сэнэткарлыг хусусиj¿этлэринин MYsjjaH-лэшдирилмэси вэ буяун .ХУ1П эср эл^азма китаби тарихиндэ ¿еринин ги змэтлэчдирилмэси;

- Эл^азманын намэ"лум катабинш фэалиj¿этаилн тэ1ляил/., онун фэрдн-услуби ja3u хУсусиjдэтлэрияин аикарланмасы;

- Абидэнин мэтяиндэ бол-бол мУшаЬидэ олунан залныз езунэхас ^алеографик, график вэ орфографик эламэтлэрин фэрглэндирилмэси;

~ Эсэрик лекоик тэркибиния арашдирылмаоы, лексик-семанг,! к joii гру"ларынын тэснифи, Ьэмчинин гэдик етрк лексмк гатннын, мка-снр диалект вэ шивэлэримиздэ излэри галан архаик гатая MYSjjaH-лэшдирилиэси вэ лич твиста к тэЬлили.

Тэдгигатин а лми дани лили. Бу диссертаои^а Азэрба^чан фило-локи^асында [цэоэнин '^усиф вэ ЗУле^ха" «оеуасынын тэЬлилинэ лэср олунмуш илк монографик арашдыриадыр» Умуми^этлэ, hacaH адлы Азэрба^чан шаиринин ады гурксшоки ¿ада инди^эдэк узэ чыхарылмамаш, ¿арадыЧыяыги еjpsrotймэниш, Ьаггында Ьеч бис гэзкирэдэ мэ"думат верилмэмишдир. Диссертант "оеманын элдэ слан чэми бир т'схэси эсасинда шаирин шахси/^эти Иаггинда илк сез демэтэ чэЬд кестэр-i'Mt, эсэрин ^алеографик вэ график тэЬлики, Ьзмчинин ливгвотексто-лояси тэдгип: са^эслвдэ абидзниа ¿арачдагы девру мга^эилэкдяр^э^э чалышмышдыр.

■'Г^дгигнгын тэчрУби дэ^эри . Диосартаои jaHtor асас мУЯДэа вэ 1эгичэлэриндэн Азэр'?а^чая ал^азма клгабы гарихииэ, влэча да эдэби

дияимизин Гарихи лексикасына дайр монография дсэрлэрвд вэ дэрс-ликлэрин Зарадалмасында истифадэ етмэк олар. ДиссертасиjailHH ма-тариаллары али мэктэблэримиздэ Азэрба^чан мэдэни^эти вэ дили са-hacHKÄS мгЬазирэ oxyjaH мгэллимлэр, елэчэ дэ филолог-ас^ирантлар ï4yh фазаны ола билэр.

Тэдгигатык метод вэ мэнбэлэри. Ишдэ тэсзири вэ тарихи-мгга-^сэли хетодлардая исгифадэ едилыишдир. rapiauja годулиуи вэзифэ-лэрин еЬдэсиндэн кэлкэк ywi элдазмавд мэтня Аэарба^чан SA Эл-¿азмалар Мнстигутунда сахлаяылан башга 3nja3Masapa даяр елми тэд-гигатларын нэтичэлэри исщгыкда даггйтлз арашдырыпмыш, лексик хг-cycHjjsTnap rnsph едилэркэн бу саЬэдэ тгрколоки ;)ада мевчуд олан • елми эсэрлэрэ мурачиэт едиямишдир.

Ишн а^робасиjao'i. Тэдгигагин эсас муддэалары ас"ирантларын елми конфрансларинда мэ"рузэ иэклиндэ тэгдим олунмуш, мУхгэлиф елми кэшрлзрдэ бош мэгалэ вэ тезио дэрч едилмимир.

И шин гурулуау вэ Ьэчми. Диссертасиja кириадэн, ики эсас фэ-силдэн, нэгичэ вэ эдэби^ат си^аЬнснндан ибарэтдир.

И1ШН ЭСАС \ШАЖ/

ДассертасяjaîiuH "Ьэсэнкя °JycH$ вэ 3Yn9jxa" *оемасынин "але-о графа к вэ граф!! к хгсуся ^эглэри" ад naît ан биринчи фэсяи эл^азма-нин Ьэлэлнк мэ"лум олан ¿еканэ Бакы нусхэсинин Азарба^чаи эл^азма китабы саиэти бахымыядан эЬатзли араадцрилмасына Ьэср олунмушдур. Азэрба^чан ¿азы эн"эяэлэргаия вэ элjaзмa кнтабшын чохэсрлик та-рихийи араадырзаг бахымкндая анадилли абидэлэримнзин ролу эвэз-адилмэздир. ХУП-ХУШ эсрлэрдэ дашамыо AsapöajvaH шаири Ьэсэнин "Jyca$ s» Jysejxa" "овмасшнн эл^азмасанын вэ эл^азма мэтнинин тэдгагй да дез'илэни бир даЬа тэсдиг едир.

Азэрба^чан ЕА Элдазналар Инсгитутунда Б-2333 шифрэси алтында сахланыкан нусхэ 19x15 он. элч^дэдар. 3363 б8.;}1дэн ибарэт мэтни вэ башлигяара rapa рэккли мгрэккэблэ, охунушу о гэдэр дэ чэтинлик терэтмэдэн сэлигэли нэстэияиг хэгти илэ дазылмишдыр.

Мгэллифин roxcnjjani Ьаггында эдэби мэнбэлэрдэ вэ тэзкирэлэр-дэ Ьеч бир нэ"иумат верилмир. Бу Ьапда эдэби^ашгаасдыг елми my-эллиф Ьаггияда эн jaxtuu иэнбэнш онун оз эсэрлэря ола билэчэ^яи

ВЭ бэДиа-МЭиНЭВИ ИрСИГГИН ТЭДГИГИ ВЭ ТЭЬЛИЛИ jO ЯУ ИЛЭ МУЭЛЛИфИИ

maxcHjjaîM вэ japaflH^unuru илэ 1анашы, hajasn Ьаггында да фактлар элдэ адииэчэ^ина и ста си а втми р.

Х.Бах:МЛалал,П.Лзлилов.ЗдабиijarsYHacjurmi эсаслары.гБакы,1988.-

п КО

Муэляиф бу эяjaзмaдa ш ^ердз ез адыны чакир: Ьэсзн, сей Уииаг овкил Мгсгафа^'в, Шэфаэ? исэ од каии-сафадэ •

иэ' Ьэсан адлар тэмэина, ¿а кармма,

Нэсиб едя» ана, ¿а раЬима...

Анчаг, тээссУф ки, асарин башга Ьеч бир ^ерикдэ муэипиф ез тзрчуме ¿и-Ьалы Ьаггьяда соэ демир, поеманын гарихи-филоложи гэЬли-яиндэн да онун Ьэ^аты ¡шггында катин мэ"дума1 элдэ ет»/эк отуктв олмамышдыр. Опознании палеогряфик хусуси ¿.¡этлэриннн в^рэнипмэси нсэ <]адйиз мтэллифин ¿¡ашадыгы вэ кусхэнии не^дана кэлди^и деврлар Ьаггында щуми сез двматз имкан варнр.Зл^азманын Унванснз олмаоы, басуэ ладан сон ¡.а блрбаща машин калмаси, сонунчу варэгнн алимиздэ олмамаои онун .-¡азыдма гарихийи (и лини), ^ерини ва кааибинин кимли-ини дичала чэтинлик го ради р. Л а кип абидэнин "алеографик ьа график лг(;уси,!,|этлэринин арашдирыпмасц сУбут едир ки, нате теша кар хэгтат тарэфиндан квчурулмаРишдир. Ма"лум олдугу кими, ал^азма катаблари шэрти олараг ики гру^а бояунур: профссионал-сэнэткарлар еэ ез гэ-ш^^Усу кл»„ еЬи^ач узундэн в» ja Ьввэскар марагц ила кн га6 кечу-рзНлэр.1 Еунлардаи биринчи груг шэхвлэрин ^аратдыгы абидалар 9зу-нун нафислизи на бар-базами ида сечилдиди'Ьалда, икинчиларин дазы-. ¿а алдиглары ал^азмалара экса ран баси тли к хасдыр. Бунунла ¿анаиы, сайзткар мэпглэ{индз катиб дузэлишдэрИ ела нзЬаратпа "кизладилир" ки, онларын аккара чыхарылмасы муаоир■тэдгнгатчы учун .бе^ук чэгин-ликлар то ради р. Ьэдэскйр маотлзринда раот кэлэн дузэлиш вэ Интерпол jacиjaлap чох вахт ттримиетвлиилэ сеч и лир, озуну асанлыгла бурузэ еср„ Бапан тздгигагчидар буна кора Ьаваскарлар тарэфнндан jaзыIмыш мэталарин мутэхэссис хаттатлар тарэфиндан кечурудмУИ нэтнлардан даЬа ги1кэтли олдугуНу гв^д едирлэр.^

Тздгигага чэлб огда^нмиз "¿усйф Вэ Зуде^ха" поымасы мэтнивда араб графикасынии тэлэблзри ара-сира рОзулур, надир олма^ан имла саЬвдэринэ ^ол норм лир. Бутгн б}Нй8.р , Яэдгигатчцда бала бир кУман (^иднр кн, бу алмазна автограф да^днр Ьансыса башга намз"лук бир нусхэдэн кечгрулуушдур. Матн Узоринда мУиаЬидалэр буну демэ1^а асас верир кн, поьчанын элимиздэкн нусхэси сакат асари кики дв^ия,

I. Бах: А.БДалидол. Арабские рукописи и арабская рукописная традиция. - АЛД.- Л., 1903. - С.20.

Бзх: ¿.¿.Лихаче^. Текстология. - Л.;Нэука, 1963. - и.20.

шахси китабхана учти нэээрдэ тутулараг кочурулмушдур.

Зл^азмада башлыгларла зердэ галан иэтн арасында, домэк олар ки, мзсафэ бурахылмамывдыр. Он лары мошдзн адэтэн нисбэтэн нр), Ьэрфлэрлэ ¿азылнасы фэрглэндирир, бз"зэн дз мэтнлэ башлнглар арасында хэтт чэишлшдир.

Умуми ¿¿этлэ, anjaawa мэдзни,] jara гарихэ орикииалла мэтнин ajpu-ajpb нусхэлэр, даЬа чох neo сонракы иллзрдэ вз асрлэрдэ ¡ш-чурулмуш нусхэлэр арасында эн игхгзлиф сапкили Интерпол¿асиjanap-дан хали олан Ьеч икичэ нуихэ белэ тэгдим етмэмивдир вэ бэлкэ дэ, snja3Ma китабынын чап китабындан у с тун вэ кезэл чэЬзтлэриидан би-ри дэ бунунла баглидыр: бир-бирини тэкрарла^ан нусхз та^маг rojpw-мгмкгндур ва бу, Ьэр бир элдазманын поэтики гат-гат артырыр.Бу-на керэ дэ hap бир нуохэнин а^рмлыгда о¿рзнилмасинин 6bjyk эЬэ-mjjsra вардыр. Гэдгигага чэдб олунмуш абидэ чэми бир нусхэдэ на-лум олдугундан биз бурада диггэга башлцча олараг мэпбэшш ¿алныэ дахили xYcy.cn¿зэглэр1на ¿опзлтмэли олуруг, мтга^иез вз ja нусхэ фарглэринин татнямасыиа имкан вэ ehmja4 галкцр. Бунуяла белэ, Ьэтта бу шэраитда дэ гэдгигатчы катиб хзталарины ursj¿знлэшдирма-ли вэ онлары изаЬ етмэ^э чзЬд костзрмзли олур. "Тутаг ка, катиб чафэнкиззаг ¿азиывдыр. Онда биз б у чэфанкиjjaruH да hanон харак-тердэ тззаЬур егди^ини в^рэнмэли]ип. Бу, катабин оридикады баша душмэди¿анданми еэ нэтачэдэ куманы кэаан Ьэрфи ^аздигынданми баш вврмишдар, joxca сэЬв онуи ирадэси харичиндз, механики гэрздэ баш вермипдир вэ с."^

Арашдырдыгцмыз мэнбэдэ катийин аЬаал-руЬиjjacH, дун^аке-рущари, идеоложи MOBrejn вэ с. оуб^вктик амиллэр мэтнин кэчурул-мэсинэ аЬэмизЗэтли дэрэчэдэ тз"сир егмиидир. Белэ ки, катаб хэтти буггн элдазма б оjy ejHH гэрздэ сэлнгэли олма^ыб, гоэ-тез дэ^шир, Бу ону кестзрир ки, ыэтн ajpn-ajpu вахтдарда MYsjjaH фасилзрэряэ, бз"згя йоэ гаса вахт ичэрисиндэ кэчурулмувдур. .'Сертаур, nsh3 тэ-лэсик зазылал Ь&лларда мэтнин ¿аэылцкщнда график вэ орфографии эзинилэрз jos вери лмишдир.

Э^азианын Ьэр сзЬифэсиндэ II-I3 бз^т Зазыимыыдир (h9p сэ-тирдэ нки миерадир), Пакинасц^а шэрг успубундадыр; бу, клгабдакы сон вэрэгин поема мэтникэ дэхли олмадыгьйы HYDjjaHnsuaipMaja никак Еерир. Ьзнчишпг 132а вэрэгиндэ зрэбчэ ... 'Ч.,) ¿азняма-си да кестэрир га, китабын сок - душмтш вэрэглэри эвззинэ "вэсфи-

I.Д.С .Лихача в. ííecrapiffaH эезри» с. 156.

han" Заттыидцрамиводр.

Hahajsx, ол^азканын вагызиндакы фи лиграндар да дэгиг палеограф« к фактлар верз р. Нусхэнин hev <5и р вэрэгиядэ гам бУтов фи лиг-» рана тэоадуф е днями р. Бурада jannuo тачш jyxapu 1щоо9ои (2 вари-аягда) вэ хача ииарэ едэн гч хырда даирэчик нигаанларына раст кардан, Каталога эсасэи,* бу ^ипигран галигпарн поевдавд I764-J766 »woftcft« ощуща- JW^r'-^eettuwreiB *®о»рир.

№ш 'bwprdesfj гщдоррафлар едиряэр Кй, "кагыэ

ЩюЬЩфщй'вндая магмам опуннасы тащтарл араоыкда ааиая $$Ffji Цч^ехв 20 ипдэи артиг олмимышдыр,,,я Демэви, Ьэоэнин "Jy-юф;^ Svssjjca" ттоэмасикьи елициэдэки катни 176^/6б - 179^/96-чн :§WP араоыяда кочуртпгсдар.

i , Повманш иэкш Ьзрэкасиз ¿азнямынадр. Лавш эорури Ьопи^рда ^Згдртсгу вэ сэя1р0лтц Ьзрвэ ивараяэршдзн истофадэ одилмишдир,

Цэсэлзн;

[' а) BjfiH шэкилда ¿азылак мухгзяиф sirри-Лаэрйej4eff сазвариви ! ^арнидыртмаг учу$;

i . CfisO yjß'Lt^"*

! рурада "ко гурта" xjjmi лэ охумвг м/нетн о лай оезу "кэтории" »Эрмдэ схукаг гчгн ^ Ьарфиник Узэрша Jas ¡дата, санч

Дefи гге иди ри лми иди р. Ja х уд :

м>|!сраоиндакн cö3vhyh зввэеВДдэ арэб арюши ивлэнмэ-

дн^ияи кеоирмэк вэ "нддузлар" oxy^ysiyHy дэгиг sepass учук алифин адтшда кэррэ ^аэилнывдыр. Башга ;}эрдэ "¿одни" (oaj) сезуцу "jö-ди" фа "дм ипэ гарыидырмамаг учун мдэб одунан таидид го^удмувдур

вэ c«

б) Ba"s:t эрэб вэ фарс во йцряэыиэва^ лгэкте

охумаг учун Ьаракэлэржэн котафадэ овуКмуад^ I/

ми ораоцнда j— сэзуну фароча "сэр" о^уц^^г учти *оирри-иу0*а-ват" изафета Ьарэкэдзряэ Д8гигд9вдар^«1мшр|и (мичинин муг.ет:

iii- :/>■ ' '

1.Bax: В.Николавл, Водяные знаки на бумаге оввдкавекоанх документов болгарских ¡шило хранил ед. - IT гон, - София, тзз

2. Орада, с. 2 (I ток).

( ÍS\a) jüjl ^ L- • ytX ( ?0«j Crj^y

(¿¿"AgAbil u^u <£3 L > J

*) úUstH^ <4-^' ttsn ^ № ^

ьэиин мнсралардакы башга чтр охукмаса mymkth олан "бэзмэ", "муддэалар", "рэдд", "рзббии", 'ЧтруЬи-энби^а", "bahja", "кумйКЗ" кама оезяэрин ^азылышинда фэтЬэ, тэйдид, эаммэ вэ cYKyH ишаралэ-риндэн истафадэ олуимувдур. Матидэ Ьэмчинин "И char" ( 91а),

"гглл" ( J¿ 816), "гкйд" ( JL_»'l 636), UYpajjQ" ( 66),

"TahiisS" ( ^ »226), "пурхун" ( uj^ 226), |,тэмэнна"(

2333), "усгад" ( jU__.1 8a), "мгалнчлэр"( 10a) кими он-

ларла сез Ьэракэлэяш! таир.

«Ддггэти чэлб Qдан эсао иэсэяз пса элдазмакын ез*нэмэхсус фарди-^азы-Ьэрэка снстеи> ила да таЧЬйз олунмаоыдыр. Бела ки,бу-рада эскн jaswfla, дэмак олар ки, hG4 раст кэлинмэ^эн бэ"зи яшарала р ишладилкишдир. Изоэлэн, созта ортасдада калан "ejií ва fbjh ЬэрфларимиИ бэ"зи мэгаьтарда мим ва фо Ьэрфлэри ила гаруиьг салнн-мамасн гчгн катиб hatfflH Ьэрфлария алтуЯ.да "ejH Ьэрфинин сарбаст ¿азильшцйин хирда шэклини вермишдир. Мэсэлэя;

(3^ v^U- рс: (Д6) Ut

Oo ( ^ Ж > <-óSa) ^ 1 ' fb-3

¡Í9prH4YjY кимиi бурадака "сэадэг", "нэ"гул" вэ "мэгарэ" сезлэри с1Гф"эгли ja3H мэ[юулу кими "симадаг", "мэмгул" вэ "мэфа-ра" кими да охуна билэрди. Kaind бунук гаршысияи алнаг ymyh бирии-чи ики ЬалДа "ejH, учунчг Ьалда иса rejtí Ьэрфинин алтыкда кичик "aja" Ниарэси ¿азмыи» Йуяунлв охучунуи чашиамасы ywyh зэмин japaT-маВДир.

Иэишн бир чох ¿ерлэриидэ балэ бир факч Osyhy KecTapip: мисрадакы сезлэрт cajú аз олдугундан оэтир гысагир ва сояа гэдар долмур. Бу aadraH оэтрин сонуада лакуня амалэ кэлнасин де^э бвяэ Ьаяяарда кати б бир сыра мхнийа ^азы ^ри ^омаарыйдоя иотифадэ ет-мявднр:

а) Мисранын jaaununaHAa бошлуг даранманаоы ymyh свзлэр араб графикасыньЯ ачдыгы имкан даирэсшда сгм"и шэкиядэ свдрк Ьзрф-

лэрпэ '¿аэылыр, мэсэлэн:

б) Мисранш сонунчу сезг вэ ja сезлэри тэкрар ja3uлыр:

сеоЪ «иЦ-

Бу Усулдан кэшин ¿азысында чох кениш исгифадэ олунмушдур. Бэ"зи палларда тэкрар даэылан сазга негтэлэри rojynMyp:

«tst-1» ^OJ^ÍA-C^j-. «tJL-i'Vs ti)

Ми ораны долдурзшг гчун тэкчэ сондакы де^ил, башдан кзлэн сезУН дэ тэкрар зазылишьйдан истафадэ олукур:

A OkiUt— oj-^JC.^ . ... ^и^Цз

Беле ja3u шгмунасииэ башга эл¿азмаларымыэда раот кэлмэми-

шк.

в) Мисранш сон C93YHYH сонукчу Ьэрфи вэ ja Ьэрф бирлэшмэ-си тэкрар ja3uлир, мэсэлзн:

С58™) Ч—^JJí

(аг!) i_sl_s->JLr~<u—.—^ Lí-j-b*

Бу УСул да мэтидэ кении jajbiBMuimujp. Ге^д едэк ки, тэкрар ояунан сон Ьэрфтар ичэрисиндэ вэ hspjaspw даЬа чох jep тутур.

г) Мисра битондэн сонра мухтэлиф ииарэ вэ Ьэрфлэр аргыры-лыр, мэсэлэн: ишарэси:

(58°) // ojÜL. » - .i -'» с^_

-С стщарэсн:

í -5°^ < jJOjH «Ч-jrr-

О I O"* I

■У ишарэси: ' ^

3- ) .-t. > »

Мараглыдыр ки, кат б бу тэкрарлама систеуиндэн бэ"зи jöp-иэрдэ иисрака долдуриаг мэгоэди ила де^ил, мэгнэ japanwr вэрмэк учун дэ истафадэ отаищдир. Мэсэлэн, 120а вэ 1336 вэрэглэриндэки coa мисраларын Ьамысы бу чур хэргиб едилмиодир.

«

Дивсертаси¿анын бу фэслиндэ Ьэмчинин (сатибин фэалиддэти нэтачасиндэ зуЬур етмиш cohairap вэ ja3u ГУсурлары да ашкара чыха-рыл мы а вэ кениш rah ли л едилиивдир. Катаб хэгаларцншг эн"энэш ода-раг обjeкп1 в еэ суб^октав чэЬэтлэр! бурада да озуну кестэрир. Объекта ¿азы гусурларьйдап биря С9з вэ мисретин каш б тэрэфиндэн-унудулмасн, соярада1Г бэр^а олунмаси илэ багшдир. Бела соз вэ ja нисрала-р башга мисраншг гаршысннда, сонунда» устундэ вэ ja ики сУтунугг арасьида элавэ едилкиадир,

Элдазмада чох надир Ьала - бе jmir гафидэлэцмэмэсинэ раст кэлиряк:

И12 бурасдададнр ки, июшчи мисрада Ьекмзн 1_!СС~"дап" олма-ш иди: бу заман "тэнк - смгх" рафи^ои формал-мэнтиги олур. Ан-чаг $apc4aja мэхсус "сэнк" везу jepwHa туркчэ "дащ" гсдулмасы шара С93СУЭ хэлэд детармиидир. Тиукиjjarna, турдалви абидэлэримиз-да >Э1Л1И оазлэриг адцнналарла, алвнмаларин jauii адшмаларла эвэз-лэнмэси гэдгигагчылар тэрэфяндан го¿да алынмышдир.* Бурада исэ надир Ьаллардая бира кими, альнманын милли сезла эвээлэнмэси факт-дыр.

Поэмада рафика? систвми позулыуш башга бедтлэрэ дэ раох кэли-piK, мэсэлэн: ^

Ho^J i-¿Ij^J^^O^^G^OM

КврУНУр, бу yjryHoysлугларын да сэбэбини катабин фэали^эти илэ багламаг лазымдцр, чунки асэрин бэдии хусуси jjaTsapst онун ыу-эллифинин чох камил вэ маЪир бир уогад олдугуну отбут вдир: наир Ьэсэнин бела нэгсанлара дол варэчэзини югман етнэк чэтандир. Бу-нунда ja&awa, rejд адэк та, архаик сезлэрин, эрзб-фаро кэлмэлэри-нин jSHH сезлэрлэ, килли ваЪидлэрла эвэзлэнмэси ХУ111 эср катиб-лара араоында Ьбч дэ Надир Ьадисэ дазилдир.2 Коруцур, ЛУД-ЯШ эорлэр эдэби дилимиздэ норманцн демократаклэшдирилмэсшгдэ катиб-

1.Бах:Дж.В.Каграманов. Яаучно-кштичаскиИ таког и лексика произведений Имадеддина Несини . - АДД. - Баку, 1969. - С.64-65.

2.Бах:Т.Экбэров. ;Хэтаи Гэбризинин '\7усиф не- Згле^ха" эсэринин ei-ми-тэнгиди иэтнинэ даир.-Азэрбапчан мэтншунаслыгы мэсэлалэри.-Бакц,1Э79.-СЛ13-т.

лэр дэ бир завалы кики иттирак етмиш вэ бу замай кечурдуклэри мэтнин *арихи таЬрифинэ ¿ол вермэкдрн бела чэкинмэшилэр.

Лакан ^аялышлиглар тэкчэ гафи^э системиндэ jox, адича сез-ларин ¿азылышында, орфографик Ьэрч-мэртлшсдэ да мгиаИида ояунмаг-дадыр. Дйссертаси^ада балэ негсайлар кениш дил-jaau фактлары эса-сьяда Ьэртэрэфли e»ph еднлмншдир. Бунунла бэрабэр, гвдд еггиэли-jmc ки». бу чур имла "эракандэли^и умуми^этлэ ХУ-ХГШ эсряэрда кечурулмуш ая^азмаларда сых-сых таоадгф едир^ бэ артыг элдазиа-штааолагда бунун сэбэблэри изаЬ вдилмишдир. Бу, бир гэрэфдэн'.Ьв-ла о деврдэ Азэрба^ан дилинин гам дифе ренсиалпашмадуг ьИы экс еъдирирсэ,^ икинчи гэрафдэн, бела саЬвлэр катбин узуну кечурду-jy нусхадан дэ ирэли кала билэрдй. Умуми^этлз, "орта эср матн-ларикин е^рэнилмэси ила мэнгул олан тэдгигатчылар сезун мухгэлиф шэкиллэрда ¿азылышыны адатен катабин "кэмсавадлигы" кимк rojnaT-лавдирир, кестармрлар ки, бу мэсэлэнш таЬлили ва тэдгигиндэ hap ве^дан габаг абидэнян ^азилма ¿ери вэ гарихи казарэ апынмалыдыр"*? Биз hacaHKH "JycH$ вэ 3ynojxa" эсэринин Декана нусхэсини ¿азыб зэманэниза эрмэган етмиш намэ"лум юатибин ha« об^акшв, Ьэм да субъектов jaau ГУсурларыны шэрЬ егмэклэ jaHauu, онун эмэJhhh па-зымыкча ¿уксэк ги^маглэНдирмэ^, ^аратдыгы абидани ХУШ эср адэ-би-мэдэни муЬитикин езунамэхсус надир агмунаои кими да^арландир-M3jn вачиб Ьесаб едирик. TajA етмэк лазымдыр ки, ал^азманын кэ-чурудду^у дэврда сабит имла нормапарынын олмамасы да сэЬвларин чохлугуна объектив зэмин ¿аратышдыр. О деврун чунклэриядэ, ба-¿азларында, башга мэчмуэлэрикдэ да биз е^нила имла хэталарына раст кэлирик. Дйкэр тэрэфдан, нэ"лумдур км, hap Ьансы алзазманын бадии-естотак да^эри мэЬз ^азинын ш чилдин ке ¿фи^этинэ кера ги ^мэтлэндирилир' ва бурада биз hap и ки компшенинн нагисли^и ила гаршылаишрыг. Буна 6axnajapar, декана нусхэ олдугу учун аби-дэшн эвазсиз манбэ олдугуну да е"траф етмали олуруг.

AHccepTacHjaHuH икинчи фэслиндэ hacamm "Jyсиф вэ 3Yflejxa" ^оемасыйын лаксикасы лингвогекстоложи аспектдэ аращдырылмашднр.

1.Бах: M.3.HartíjaB. Xf-Xfl эорязр Азэрбадчан гэрчумэ абндэлар! (текстоложи тадгиги, гэрчумэ вэ дил хусуси jjaTiajoi)Докторлуг дисо. автореферат^.- Бакы, 1994. - С.13-14, 25-28 вэ с.

2.Бах, мэсвлэн: С.С.БаИрамов.Текстологическое исследование,»зыко-вые * переводческие особенносг« "Лиоан ут-тейр". Мохсина Насири --АК5. -Баку, 1990. -С.6.,

3.А.М.Гасымов. ЙУзулинии "Ьэдигэтус-оУэда асэри эл^азмаларынын "алеографик вэ орфографик хУсусьШэтлэри.-Йамизэдлик диосерта-си^аоы. -Бакы, Ю75,-C.2S.

Il

Мз"яумдур ш, Ьгм ггрколояйJehuh, haji дэ Ä33p6aj4an дили tapaхи лакеи коло RM jacuH tat ait кйрэкаи изсалэларшдэн dupa анадалли злоазмаяарин лугзт тэркибийий ajpsminnscn, hotíinr злмазкаларда тэвбит олунмуга гэдии гУрк сэзлэршшг го^дэ алинмасы лэ оиларцн тарихи-мтгаЗисэли тэЬяилинин ворилмэси илэ баглидир. Анида л ли аби-дэлэримизий исэ «угэт тэргсиби Ьэлэ дэ там иэкилдз тэдгаг олуннамцв галмагдадыр. Бу Ь.эр бир jeroi ашкара чахарыяан мэтаин пингвотаксто-лсжи арашдырмаяара чзлб едиямасинм иортлэндирир.

Ьэсэнин "Jycafi вэ sïrqjxa" ремонтная яугэт гэркибиндэ хал-г^мыэын мадди вэ мэ"нзви мэдзни^jsmmi еэУндэ экс етдирэн сезлэр <гоЬумлуг термин «api, kqjiim адлары, бэдэн узвлзринин адцары вэ е.), алэчэ дэ дилимизин гариXII фраззолокиJacutin озгндо ¿ашадан мараглы ифадэларин излэри горунуб сахланмыпдыр.

Эл^азманын лугзг тэркибини мэншзча аиагыдакы ними гру"лаш-дырмаг олар: а) Эсл Asspöaj'iEH-rypic сэзлэрл; б) Эрэб вэ ¿,арс дил-яарнйдэк аяынма сезпэр.

•• Эл^азмада ившздилмии зсп Азэрба^чан-гурк сэзлэрига дэ ики група бэлмэк олар: а) Архаиклзшмиш гздим Аззрба_}чан-турк сэзлэрл иэ б) myасир дилимиэдэ дэ ишлэнэн Лзэрба^чан-гУрк созлэри.

Бурада б и ран«и груа дахил о лай созлэр it3MHjjoT43 нисби аз-лыг ташки л atea дэ, тарихи-мУгаЗ«сэяи лакеи колокиja бахимыядап да-ha артыг мараг догурур.

Абидэнин дилиидэ раст кэлди^шиз гадим турк гатцнцн бир гис-мй гам архаиклэшеэ да, ЯП к эр гисми да ало к® вэ цивзлардмиздэ горунуб сахланмывщыр« wrejjas норфояолоки вз es манта к модификаций да^ипиюн^ина yrpajapar, чшланмзкдэдир. Ониарын Ьамылцгла тэдгиги бтамолозки, изаЬлы аэ тарихи лугэтлэрин тартиби» е лот вэ тар1хи граммагикаларын ¿арадылмасы бахымшдан олдугча 6sjYK ahaMwjjaT кэсб едир.*

Арашдырдыгымыз мэгндз расг кэлэн архаик сэзязрий гздим етрк ¿¡азыяы абидэлэриния лвксикасы илэ MYrajHcacn мараглц фактлар ворир. Диссергаси^ада "Jyrai$ в» Зулэ jxa"Aa!Cu архаак гат илк енчэ МаЬмуд Кашгара диваны вэ "Гздим турк созлэри лУгэт" илэ мугадиоэдэ öjpa-нилмиш йэ мУвафиг чэдвал тзгдим олунмушдур:

I. Бах: Э.Н.Надкип. Историко-ст5авнительннЯ словарь тюркских языков ХТУ века. - Кн.1. - U., 1979. - G 90.

Гадим турк jasuna абидадэриндз (У11-Д эсрлэр)

(Ьэсэнин "JycHfJ на 3yks jxa" "оемасцнын элдазмасында ______(ХУШ эор)

"со j1эмэк"(огузча) (КК, I, 216-4) "варлы" (ДТС.79) "кунэш"(ШС, 1,155-16) "сыгыначаг" (ДТС, 5871 МК, 1,379) ' "саггам" (ДТС,103) "tíojyK" (ДТС,610) "мвЬкэм, гуввэтли" aro, 413)

"asja.usj" (ДТС.3X3) "гсщук" (ДТС, 516) "Ьаиисн" (ДТС,84) "сэрхов" Он К, 1,10 5-1) " ги j ма тли ни к" (ДТС, 450) "вурушмаг, де^ушмэк"

(ДТС, 224) "ханыи, papsu гадын"

СДГО, 435) "башнг" СМ К, 1,3 49-21) "учаягмаг" (МК, 1,304-15) "гавхиаг" (ДТС, 290)

*адам//кнсанй Q.IK, 1,24-14) "и легла к" Ош, 1,214-4;

ДТС, 169) "jiijVcahHtí" (ДТС, 305) "аскэр, орду"(МК,1,123-21;

ДТС, т) "кемэ1* СИК» I, 02 - 14) "фишрлашмэк, he саб ехиак"

(ДТС, 486) "еыгияачаг" (ДТС, 319) "вурмаг" (МК, I, 165-1I)

ajAup//ajflyp "демэк, ce jH3M3ic"

6aj MBapui'//6aj олмаг гудаш "кунзш" дураг "оыгццачаг"

эсэн "саг-саламат"

упу "dejTK"

гати "сэрт, гуввэтли"

нэснэ//нэстэ "naj" сзвар "атлы дедушчу" варын "Ьамцоы" эорук "сэрхош"

гызлыг "пимэтли UBj"

jarMaja вырмэк "дагмалат-маг"

хатун "вари гадин"

берк "ттапаг"

укаямаг "учалтмаг"

уру дур "галхмаг, ajara

дурмаг" кики "адам, кимса" илатмэк "квндзрмэк"

и оси "jHjac«" чар) "Aejysw"

дун "кеча"'

сагын -дущгкмэк, фикрин-

дан дашинмаг" каик "ав, oapaj" ур "вурмаг"

"арддача кеткэк" изиэмэк"

СДГС, 175) (UK, I, 166-4)

"баглаиаг"(ДТС«ЗЭ9,

M К, III, 345)

"Ч0РЭК" (ДТС, 188)

"б у" СДТС, 972) "naj, гат, чэркэ" (ДТС, í»32)

"hapaja" (ДТС.41В)

ир//ирии "датгдча чатнаг,

jera шиз к" исмарла "сифарна хондор-мэк"

кири "даниимаиаг"

эгнзк "чорэк" устЗу "бу"

гаг "jasîu, Ьузуруйда" халчэртг//ханчару "hapaja"

Элбэттэ, тэгдан окупай чодвэадэ "Jyoritp вэ> 3raejxa"HiiH лекснк архаизмлзршии бир Ьиссаси ко с та рил ми иди р. Лакин олэ бурадан да а^дын олур ici, дияииизд» hswui созлэрин даиама гарихи умуистрк марЬаиэси ила сэолэшир еэ эядазмада та сбит олуниуш бу чур свзлэр

У II-XI эсряэрин гэдим ттрк пвксик гатынын фоне ni к, морфоло.ти вэ эксзрзн Ьэтта саман л, к хусуси jдатларяпн озундэ о^нплл' оахламивдыр.

Бундам башга, диссертаси¿ада ^оеманин там архаиклэтип лекси-касынш иэяэри дикэр A33p6aj4iiH вэ уиумтурк абидэлзринин материал-лары илэ тутущцурулараг, кенчы вэ мУфэсоал шэкилдэ гэдгиг олунур„ онларын "Китаби-Дздэ Горгуд", Нэсшга вэ Хзтеи, "ПгЬэданамэ", "Взр-га вэ Kyniaah", МэЬэммэд Гараго^унлунун '"фэрЬэяки-турки", гэдим гы^чаг абидэси "Китаби-мэчмуе¿и-гэрчумаки- турки вэ зчэми вэ мо-голи вэ фарси", 9бу hajjßHuH "Кигабит-тоКфэмз-зэккjja фчл-лугатат TYprajjs", Харазмании "МэЬэббзтнамэ", Эяинш "Гиссаjti~Jyciiè"â Эма-ни в» Эли Глет Элэт, "Кутадгу бияик"вэ Opxoïi-Jemjcej абидэлэрк, фузуяа, Саб'ир s» Ч.Иэммэдйуяузад» дилинии лексикасы илэ гутушду-рулмасы hajaia кячироир, мгхтэсиф фолккор вэ диалакт материал кары илэ KYrajHcattap апарилыр.

"Jycü$ вэ 3Ynejxa" мэтниндэ иуасир эдэби дилиниз учто арха-иклзюрэк диалект вэ аивэлэряшзд.э оэунэ jep тутмуш бир чох сэз гру"лары да диггзта чэлб адир. Гэдгигагчнлар о"тираф этми шлар ки, ja3bîiij абидэлэрш лаксикаоында диалект гатнньш wraj¿энлоидирилмэ-си тарихи лексиколоки ja вэ семасиолохи ja, 6утовлукдэ лексик-

cQMaiiBiK систамшн инкишафыни изламэк бахчкындан кзр»клидир. Сон йллзр диалект вэ иявэлэримиздэ горунуб сахланмыш гэдим турк мэнша-аи юксЯК архаизиларин тарихи-лингвистав гтпвда о ¿рэнн лнэс.'. с aha-

сиидэ' nfYsjjaU аями-»адгига» йшлэри hajaîa кечирилмиш, бу заман Нам да разили абидвлэрииизда итасйр адэби-дийимиз учти архаикяаш-ииш фойдук и зла pi мвЬз динлэкг ва шивэлардэ ашкарланмышдыр. Бу бахымдав #111 эорин дил абидэои cajunaH '^усаф вз 3Ynejxa" ал-Зазмаоындаки диалект яексикасина мэноуб архаизмлэрш тарихи-мУ-rajwcanii тэдгиГияиК да хтоуои зЬэми jjam вардыр. Тадгигат ишинда «овмада раог квдви "исмарла-", "кири-", "wipnja гылмаг", "вар-", "даихару//дащгару//Тышра", "атнак", "jaau", "хан*ару//ханчэру// хаямару", "оуч",. "¿ении", "агач" (масафа «йчуоу кими).габилиндэн олак свзлэр вз нфадалэр Шимаш» Азарба^чаяын мгхтзяиф диалект за пива лэрин дан сечи л «и и дид факглары асасында изаЬ едилир, онларьй абидадэ ифадэ етди^и мэ"йаяар илэ диалекг вэ шивэ варианшары ГаршыяавЩырыЯнр.

fîahajar, "JycffliJ sa 3ïftejxa" иагнинда ашкарланмыш ваЬидлэрнн rrhyM бир груттуиу да фона m к арханзмлэр ташки» едир. Бела созла-р»я апарычы хгсуоиjje«a онларин фонам к бахымдан дэзиеякяи ja уграм асы sa модсрткашмзси ила эяагэдардыр. Бу нев архаиэмяэриН тэд-rttm hap ше^даН еяча онларый фономорфоложИ-диахроник кнкиоафыяы нзпаиак sa лазим кэлароа, идкйя фояетак гишасьШы бар«а етмакдан etpy фа^даяадир. Поеманый дишшда бу тип архаизмлэрин нешин, сару (гошма кими), хагун, иоси, сэвар, ур-, кеик, 6ejna, jY3 ("уз"), ханы, шлидй, у^ку, хачан, ивялэк, хансы, гэ*у, внча, муича, буя, илэр*, ханда//Ьаяда, ¿авуг, гангы, гаранту вэ о. кими чохяу оа^да йтмукалари ишладилнишдир. Диооертаои,)ада онларын мУасир варивнтла-рн илэ илкак фориалары *утушдуруяур, ивкин вариантларын гадки ш орта чатлар ггркдиллн абндалэрдэ, фолклор материалларында, муаоир диалек* вэ швэлэрйэки йэкли шга^исали тарзда тадгиг олунур.

Тэдгига* ииинда nosпаиун лакеи к таркибияда хуоуси лексик-семаник груп ташки л еден терминолохи ла^ын тэдгигина ajpyva бир параграф haop едилмиадир. Уиуииjoaïia, hap Ьансы бир тарихи-дил абидасиндаки терминеложи ваЬидларик алаНвдда так»яда аравдырылма-оины» мгаоиряик бахнмындай, миляи wрминолокиja гуручулугунук дирчалдиямаои бахамындан да ehaMijjsm вардыр.

"JycM$ в» Swajxa" поеиасайын пвксик таркибинда ашагыдайы Лрииколожи яа^яары муа^энпэшдириэк hvmkym олиушдур:

а) ГоЬумауг бнлдиран гермнйяэр: ата, аяа, бачы, гызгардаа, Рыз-*адин, гардаи, эчи, ар« Jo л дав, киши, оглан, or у я, ушаг, ха-Тук ("гадтг*). Гв^Д вдак ки, аксар орга аср манбалариндан фарглн

апарар, б у рада ирмивдарвн фарсчаон да jit s, нзЬз туркчао» даЬа фзалдыр. Бу ïïlll аор адаби дилимизда араб вэ фара гэнсиркндэн узагдашма чаЬдлари вэ муэллифик буна мтнаоибати иха алагадардыр.

б) Иноан э"залары ила баглы героинлэр: агуз, ajar, батыр, бармаг, баш, бел, бадан, ÖojyH, ран, rao, гол. диз, дырнаг, диш, додаг, бухаг, jaiiar, ад, дэядан,С"диви), алии, эт, оумук» jaxa, оинэ, JYS ("ra"), jvpas, кез, кекуд, чан, умкар вэ с,

Зоемада ajar-ira, бащ-аар, бэдэн-тая, гая-хун, диш-донмвн, додаг-лаб, эл-даст, jye-pvx, ;]урэк-кшу»»гэпй-дил киыи турк-эрэб«-ф8ро векоик таране л лэрчнии боллугу YwyMHjjana кодрЦР е зимами э учун марахтвришр ва букун "¿усиф w *оема-

омнда да оахланывмаои «лк вввбада газэд a*a6HjjaT«m# эн"энэви дил xyoycnjjaTnajn ила изаЬ аяуна бнлар.

в) Рутба, вазифэ, оооиа» мавре бнлдйрз» терминлар: ara, 6aj, када, бак, japasam, рул, эбд, гулам, кадхуда, хан, энир, "адшаЬ, оултан, mah/Aah, ш&Ьзадэ, шэбая ва о.

Teja едэк ка, бу лекоик-терминолоки гагин ajpH-ajpH аерл?р-дэ во тарчед^чтаиаи мэрЬэ»эдэрдэки aaaHjjax« hana да етргадо^и-^ада ва Азэрба^чан дилчилизиндэ талаб олунац оааи^ада вj^w«ямами ш галыр,

г) Мэйвэ» вэ таозрруфа? тэриинопокн jaeu, табии оларар, "оа-мания дивиндэ an какиш иидэдчлиив даксик-свкаащк гатлардаи бири-дир. Capaba jamajaH гаЬраианлярВй S3 баш рар^Ч Ьадисэдармн даЬа долгун га(зrap адилмаси учун ^¿знэ»Ьеоббоыз термчйлэр ии-лэткэди оаур. Масалак! ав, ;.ая*уя» ачар, зэр ("гыэыяп3, синиц ("кумув"); гифы л* гая дня. в!к, баг//багча, билааик, б и чар,

бера, бухо», ваомэ, гапу, гефипа, гиэыд, гыэил-ачтун, гумат.гуду. днвар, сгяз, дат, мэрмар, kvcsb, &V7aj, а мак, jaryv, je на К, хан ("оуфрэ" из"наоинда)| jvtr/ кэмар, чаме, neahap, квцлав, ^»к, оа-paj, it уму и, оэрпуш, ода, туа-арча, wj, Ьэиа, чувая, с.

а) Ьэрби TQfmn лзр аз иилэдилмйрир« чгнки н^йббаг кчвзусундадир; алчи, аотр, japap, ох, чэрц ва о, -,;/у!'

a) tajea» pa [ювэратдарла багди термин вэ аддер,! Ву^ада гадим тур к гашинн фааллырм ила раотлавырмр, кэоэла?! щЩ, ат, бугра ("давэ"), rojyu. гурд, гурд-туи, и?, дава, «^^"рурд"), мал, огяар, врумчак, оыгыр ("инак"), гуш ва о.

а) Биткияэрэ аид термин ва адяар» агач, будар, janpar, гн-ацнсук, рчj^as, jacawaB, jeww ("мв^вэ"), огабул, wpvHV, »ар,

hsjua, чинар» хурма, гаэб ("иннаб"). вэ с.

и) Мтгчаррзд анда^ышарц с^гда одан геркинлар: Öyjypyr, гцзяыг» гулг.уг, дат, дара ли к, эрлик, и с та к» задан, ¿амаклыг, jy-ху//уjxy, душ, огурлуг, 0№Г]ге чав вэ с.

j) Чсграфида вэ acrpoHOMKja ггарнинолоки^асы: агач (узунлуг олчусу » 7 kst), aj, аршуи, булаг, гаг, jan, Ьэзрэ?, Pyjam, и ah// каЬ» гз?*ар4 Ьилал, дат, ашк, ja3u, д'эбан, как, хавэр, Jon, car-сол, топ par, даша улдуз, фзрсэх вэ с.

KopyiiÄYjY кими, ШИ эср Азэрбадчан адэби дилинин дэ^эр-ли абидэси олан 'Мусиф вэ Зглэ^ха" эсэринин лексик та ркибкндаки сэз групдары аслундэ экса ран мгасир Азэрба^чан^турк дилиншг лу-гэт тэркаби илэ уЗгунлуг тэшкид едир. Бу, етрк мэяшэди. муасир лексомлэришаии тэшаккуц диахрокиjacuHu издэмэк учун зэнкин мата р.шл взрир.

Ма"луидур кц, дилинг милдк орикиналлыгннын горунуб сахлан-масцэда фразаовоин ьаЬидлэр эеэзсйз рол ojhajup. Лзэрба^чан-гурк диди езУНУН образдцльт система на бу сиахакин тэркиб Ьиссэси оа-далан фразвояожя ваЬидларин зэнкинлиjh илэ сечи лир, Азэрба^ан яуркчэсиидэ ояан фразеолозд саотеьин аксар Ьисоэси Ьач башга го-Ьум даллэрдэ села раст кадиир вэ бу, азэрба^чанлыларын дил вэ тэфэккпгр тэрзинин байга гурклэрдан на дэрэчэдз ф»ргяэндидини,онун сзунамахсуслугуну экс-аудирцр. Чох вахт myajjsh бир намэ"лум эсэ-ран дилиндзки фразеолош ваЬиддэрш гэЬиили илэ онун hancu халга мэхсуслугуну еакэргамаг иуккгл олур. Бу, Ьамчинин Аээрба^чан ди ли фразеолокцдасыяьн тарихи инкишаф "росесинин едрэнилмэси талэбаты Ьэсан^н "¿усиф вэ 3ys9jxa" поеиасынын дилиндз ишлэншш фразеоло-йн си с то iímíi дэ a j рыча аравдырылиасыиы •шэртлаадирир. Диссоргаси ia-да бу öohca до xvoyca бир параграф hacp олунмувдур.

Эл^азмада дузларла фразооло»м веЬяд ивлгныицдяр. Оклари фуггксаоиамгорнатавлик ба;снмындан аиагидаяа кика гру^лавдырмаг одар: а) 1'тасир Азарба^чак дики бахукиндан архаи клаида ш, лакин X7III эсрз гздарки ¿азиды адэби даинмиз учун норма кими иидапкан фраааолозЕЛ БаЬидлэр; б) Компонантлэрвкдэ муэ^дзн лексик-сам антик ва. структур да^ишкликяари баш вермян фразооложи ваЬидлэр; b)My-асир далиниэда винила сахданмыш фразе оложи ваЬидлэр.

Биринчи група гид ваЬидлэр азяыг талкил егсо дэ, тарнхзя ди«и.издэ eqeub ишлзд!лмиьдир: еаф ур.(аг "пэЬбзг огмэк", ajar туишг "ajar ачмаг, падаи-дзаии отмак", эявнэ кирмэк "эюнэ душ-

мэк", дид узатмаг "даиэк, дня ачмаг", эл котУрмэк "амтшга аткэк" вэ с.

Ихикчи гру"а дахил олан ваЪидлэр ком^оиентлэриндэ!! биринда wYajjan структур вэ семангик да jaникликлэpi баш ворииш ифадэлэр-дир: гулаг тугмаг "гулаг аснаг", куш тутмах1 "гулаг аснаг", элчбои вармаг "элибош котмэк" вэ с. Эсэрдэ бу ни "ли лаЬидлэрин арасцнда гыл- фа"ли илэ japaHaii фразеолокизмлэр чоюгуг тэшкил вдир: бэЬа-На гылмаг, дэрдинэ. дэрман гылмаг*, чакыны гурбан гылмаг, догру Jona гилмаг, багрыны гаи гиямаг, дэрдэ дэва гылмаг, бehтон Гылмаг, бэд-ням гылмаг вэ с.

¥чунчу гру^а дахил, оаан фразеоложи ваЪидлэр эл^азманин фразе о ложи гатинын асасцны тэикнл адир. Онларшг чохлугу ¡tocTapip ки, муасир дилимиздэ ииланэл ваЬнддэрнн эдаби дилда ¡гормаласма Tnpixii годимдир» Мараглыдыр юл, бу фразеоложи ваЬ1длэркк эоас Ьяссэсини фа"лн бнрлэшиэлэр гашиш едир, мэсэлак: гэминдэн влмак, juayiua чанины фэда гнлмаг, гда ¿емак, чафа чакмак, дэрдинз дэрман ола~ мэк, чэза чэкнэк, хэ^алэ кетмэк, Hxmjapu элдэи кстмак, башына дар е^мак, козуну узун» такмэк, наЬагдан гая етмэк, ЬиJлэ гурмяг, дуа гилмаг, багрыни далмэх, чэЬоннзк ичрэ jaHMar, мурада jotjoк, haopaT чэкмэк, фурсза rantrat1« чаны'га од салмаг, фэрдады кэдлара чыхмаг, чани jmna.r вэ о.

Абндэда ишлэнмиш фразеоложи ваЪидлэрин SKcapjjja танин ком-"онштлэри гурк дали матери а лындая ибарэтдир. Бу чэ!1»тдзн бадан Узиларинин адлары илэ japaHaH фразеоложи ваЬидлэр хУоусияэ. сачи-лир, мэсадэн: Синэсинэ дат чэкмэк, сэбри элиндан котмэк, кеилУНУ алмаг, аглыны башына чэи етмэк, 4njap даглаиаг, кшлуну банд ала-мэк, 8ездэн салмаг, ихти^арыни элиндан алмаг, кэзуну тикиак, алиндэн зара кэлмэк, башыНа дар етмэк, чаны jaHMar, элиндан кэл-'мак, бавййа бала кэтармак, бацша дар гилмаг, элиндан чем а jcmni-иэк, багрцны ган гылмаг, jaxa jupTMar, кез jaffluHu гурутмаг, эл узатиар» дилиндан квтмэк, гуяаг асмаг, башына топраг текмэк, уэу-irY jupTMar, ajar басмаг, эл кетурмак, длина бахмаг, алии а кирмэк, дил узатмаг, дил ачмаг, вэбалы бо^нунда галмаг вэ с.

8е"ли фразеоложи заЪндлэрдэ фе"ллар Ьамишэ гурк маншэлидир, араб вэ фарс мэншэли комтонентлэр эл,]азмада аэлыг тэшкил одир. ЧУмртэ учти: дэИенындан су ахмаг, дузэх одуядан иичат булмаг, öahana гылмаг, мурадыны гат^маг, куш тутмаг вэ о.

Бвлалйклэ, ХУШ эср Азэрба^чан дилйнин фразеолоки jaculé

ejp3HH3a бахимындан дэ^зрли rajHar олан "JycHíi вэ 3v»ejxa" пов-масыяда фразеологии ваЬидлэрик тэЬлйяи кестэрир ки, ¿ааыиа абвдэ-нин дили Азарба^чан дилинин гарихи фразволоки ja системинин зэн-кинлидини езтадз экс егдирир.

Гэдгигатын сонунда диссертант арашдырма нэтачэсиндэ злдэ етди^и эсао мтддэалары Гыса вэ дыгчам шэкилдэ тэгдим етмишдир.

Диссертаси¿аяын эсас муддэалара диссертантын нэтр етдирди-ди аиагыдакы мэгапалэрдэ оз эксини та^мышдыр:

Е„ "¿уснф вэ Зтлв^ха" гоемаон» - "Ею вэ hajaT" журналы.-

№ 12. - 1986. - С .17-18. 2 о Азэрбадчан иаири haosmn "«7усйф вэ 3yjzajxa" повуаоннын дили Ьаггында,- Нчтмааштаасвцгын актуал проблемаэ£Икэ hacp олунмуи вят конфрансык матвриаллары. ~Бакы,1988.

- С.250-252.

JS111 эср ¿азылы абидэси "Jyoit$ вэ ЗУле^ха" "тоауасыкда гадим Aaap6aj4aH оезлэри. - Азэрба^ан дилчилидиння ак-туаа пробламлэри. - Бакы, 19©. - С.79-61.

4. hacotiHH Мусаф из Зкле^ха" яоемасынын палеографии вэ график xycусиjjaглэрлнэ- дайр. - A33p6ajsaH дили мУасир мэр-Ьэлэда. Кэнч диячиларии II раетубяика конфрансинин мате-¡и ал л ары. - Бакы( 1990. - С.^-¡»9.

5. Ьэсэнкн "Jyca$ вз Этла^ха" roeнасынын эя^азмасында ишяэн-миш ¡шгагурлар ва диакритик ишарэлэр системи. - Эл^азна-лар хэзинэсандэ. Азэрбадчан ESA Эл;)азмалар Инсжатутуиу^

аяма зсэрлэри. - IX чивд,- C.II9-I22 (Чапдадыр).

Л.Ш.Ахундоза

ПАЛЕОГРАФИЧЕСКОЕ, ГРАФИЧЕСКОЕ И ТЕКСТОЛОГИЧЕСКОЕ СЛЕДОВАНИЕ ЮШ ГАСАНА "ЙУС® БА ЗПЕЙХА"

/Резюме/

В собрании Института рукописей АН Азербайджана находится один единственный список ирогаведйпвя "Йусиф ва Зудейха" неизвестного доселе автора ХУП-ХУШ вв. Гасана» который привлекает внимание прежде всего по своим графическим, орфографическим особенностям и языкоэын своеобразиям-текста. Настоящая диссертация посвящена палеографическому, графическому и техамдогичеокоцу анализу этой рукописи сочинения.!

Работа состоит из -введения, двух глав, заключения и библиографии. Вр введении обосновавается выбор темы, освещаются вопросы научной новизны и практической ценности, метода и источников исследования, раскрываются основная цель и задачи работы.

Й первой гяаде, названной "Палеографические и графические особенности поэмы Гасана "ИуоиФ ва ЗулеЗха", проводится всесторонний анализ рукописи, устанавливается дата переписки текста, место данной рукописной книги в истории книяного искусства Азербайджана ХУШ в., освеиается манера письма катиб"а и ее отличия от деятельносга других псрялисчикоз того века.

Вторая глава, наименованная "Легссика поэии "Йусиф ва Зулейх'а", поовяцена лингвотекстологическому изучении яекоического состава сочинения. Выявлявгоя наиболее значимые дексиио-семантические группы слов и терминов, полные, неполные и фонетические архаизмы в языке сочинения, столь необходимые для решения тюркологических вопросов и актуальные дая изучения истории развития двкскш азер-байдаанского-таркского языка.

В заказчении в сжатой форме приводятся выводы диссертанта по результатам своего исследования.

S.Sh.Akhundova

Paleographic,Graphic and taxtua1

Research, of Hassan's Toon "Yusif va Zuleykha".

(Resume)

There ie only one example of the literary production "Yusif va Zuleykha" in the collection of Manuscript Institute (Azerbaijan Academy of Sciences). The author of this book ia Iiaasan - lived in the XVII-XVIII cc. and ia un known up to now. But his work draws experts' attention by ita graphic, or thographic pecularities and linguistic originality of the text. The preseuted dissertation is dedicated to the paléographie, graphic and linguio-textual (lexicological) analysis of this manuscript.

The work consists of preface, two chapters, conclussion und the list of used literature.

In the preface is substantiated the selection of the theme, brought to light the problems of scientific novelty and practical vulije, method and sources of the research, ia also subotantiated the main aim and object of the work.

In the first chapter - called "Paléographie and Graphic Pecularities of Hassan's Poem "Yusif va Zuleykha" - is conducted comprehensive analysis of the manuscript, determined both the copying date of the text and the place of given manuscript book in the history of Azerbaijan bookish art of XVIII century. Thrown light upon the "Katib's" (scribe's) manner of writing and its distinction from the manner of other scribes of that century.

The second chapter titled "Zexics of the Poem "Yusif va Zuleykha" is dedicated, to the linguio-textual study of lexical structure of this -work. Brought to light most meaningful lexi-co-semantic group of words and terms, complete, incomplete arid phonetic archaisms in the language of this literary production, which are so important in the field of study of history of Azerbaijan-turkish language's lexics.

In the conluslon by the tightened manner were adduced the inferences of candidate for a olegru according to the results of his own investigations.