автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.01
диссертация на тему: Перевод синтаксических конструкций с белорусского языка на русский (на материале произведений Ивана Мележа)

Полный текст автореферата диссертации по теме "Перевод синтаксических конструкций с белорусского языка на русский (на материале произведений Ивана Мележа)"

S Б ел ару скi дзяржаупы педагаг'тны ушвератэт ¡2 ^ шя Макета Танка

ж

LU

m ^ДК 415.6 : 808.03 m en t— Ci.

РЖАВУЦКАЯ МАРЫНА СЯРГЕЕУНА

ПЕРАКЛАД С1НТАКС1ЧНЫХ КАНСТРУКЦЫЙ 3 БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ НА РУСКУЮ (на матэрыяле твора^ 1вана Мележа)

10.02.01 » беларуская мова

10.02.02 -- руская мова

А^тарэфераг дысертацьн на атрыманне вучонай ступеш кандидата фшалапчных навук

Míhck — 2000

Работа выканана на кафедры беларускага мовазнауства Беларускага даяржаунага педагапчнага утверотэта 1мя Максима Танка.

Навуковы гараушк — доктар ф ¡л ал алчных навук, прафесар Яунев1ч М.С.

Афщыйныя апаненты: доктар фшалапчных навук, прафесар Сянкев1ч В.1., кандыдат фшалапчных навук • Валочка Г.М.

Апашруючая аргашзацыя — Мазырсы дзяржауны

педагалчны и стытут ¡мя Н.К. Крупскай

Абарона адбудзецца "16" чэрвеня 2000 года у 14 гадзш на nacяджэннi савета па абароне дысертацый К 02.21.01 у Беларусюм дзяржауным педагапчным ушверсггэце шя Макама Танка (220809, г.Мшск, вул. Савецкая, 18, тэл. 268-79-27, ауд. 482).

3 дысертацыяй ыожна азнаёмщца у б1бл1ятэцы Беларускага дзяржаунага педагапчнага утверотэта ¡мя Машма Танка.

Аутарэферат разасланы МО.Я_2000 г.

Вучоны сакратар савета па абароне дысертацый

АГУЛЬНАЯ ХАРАКТАРЫСТЫКА РАБОТЫ

Актуальнасць даследавання. Вывучзнне функцыянальных адпаведшкау перакладу да сплакачных канспрукцый арыпнала, даследаванне тыпау, а таксама прычын перакладчыцюх трансфармацый пакуль што не агрымага калежнага тэарэтычнага асэнсавання у беларускай фшалога, хоць за апошшя дзесяшгоддз1 i з'явьшся працы, прысвечаныя праблеме перакладу мастацкага тэксту. У навуковых даследаваннях асвятляюцца пктант псторьн i тэорьп перакладу (П.1.Копанеу), узшмаюцца праблемы мастацкага перакладу з 6л1зкароднасных моу (беларускай, рускай, украшскай) (В.П.Рагойша, А.В.Шыдлоусм, А.Яскев^ч). Падрыхтаваны манаграфй i дысертацьп, у яюх,. анал1зуюцца вобразныя сродю i спосабы перадачы ix у русгах перакладах на матэрыяле гворау Янга Брыля (Т.М.Трыпуцша), Уладз1шра Караткев1ча (В.Пучаикау), даследавана летачная ¡нтэрферэнцыя у кантэксце перакладу беларускай паэзи на рускую мову (АА.Пруцю). Праблеме перакладу дзеяслоуных словазлучэнняу з беларускай мовы на рускую прысвечана дысертацыйнае даследаванне Г.М.Валочю. Аднак комплекснае ашсанне беларусюх канструкцый на узроуш словазлучэння i ix функцыянальных русюх адпаведшкау яшчэ не праводзшася. Прадметам спецыяльнага даследавання не 6bmi i кансгрукцьи на узроуш сказа i ix тpaнcфapмaцыi у перакладах на рускую мову. Недастатковая распрацаванасць пытанняу, звязаных з вывучэннем арыгшала i перакладу, i абумовша выбар тэмы нашага дысертацыйнага даследавання.

Выяуленне функцыянальных адпаведшкау у мове перакладу да адзшак арыпнала — адна з асяоуных задач сучаснага перакладазнауства. ГГараунанне канструкцый арыпнала i перакладу дазваляе высветлщь кекаторыя спецыф1чныя, не адзначаныя раней рысы функцыянавання адзшак. Факты, ягая парауноувагацца, знаходзяцца у аднолькавых умовах, выконваюць адну i тую ж функцыю, што дазваляе больш дакладна вывесщ пастаянныя, варыянтныя i трансфармаваныя адпаведнш да словазлучэнняу, выявщь прычыны трансфармавання канструкцый.

Аюуальнасць даследавання абумоулена тэарэтычным i прикладным значэннем праблем, звязаных з пытаннялп мастацкага перакладу з бл1зкароднасных моу, прагматычнай значнасцю выяуленых вщау функцыянальных адпаведшкау, тыпау i прычын перакладчыцмх трансфармацый.

. Мэтазгоднасць звароту да творау 1вана Мележа прадыктавана наступным! факгарамг. Ьан Мележ - агульнапрызнаны майстар слова; удумл^вае выкарыстанне слова, разнастайных выяуленчых сродкау робяць мову мележаусюх творау непауторна выразнай; творы Мележа у дастатковым аб'ёме перакладалгся на рускую мову розным! аутарам1, у тым лг'ку 1 самш шсьменшкам.

Сувязь работы з буйным! навуковы\-л праграмамц тэмамь Работа выканана у межах навуковай тэмы "Слова, фразеалапзм, словазлучэнне у кантэксце" (И дзярж. рэпстр. 19961536), якая распрацоуваецца на кафедры беларускага мовазнауства БДПУ шя Макама Танка 1 запланавана на 1996 - 2000 гг.

- Мэта 1 заданы даследавання. Мэтай дысертацьи з'яуляецца параунальны анал13 сштакачных канструкдый арыгшала на узроут словазлучэння 1 сказа 1 сродкау перадачы ¡х у перакладзе на рускую мову.

Асноуныя задачы даследаваиня:

- выявщь функцыянальныя адпаведшю да прыназоушкавых 1 беспрыназоуншавых канструкдый на узроун! словазлучэння пры перакладзе тэксту з беларускай мовы на рускую;

- праанал!заваць вщы ! падвщы магчымых функцыянальных адпаведнкау-словазлучэнняу рускан мовы;

— вызначыць тылы трансфармацый пры перакладзе на рускую мову беларусюх канструкдый на узроун! сказа;

— даць структурную 1 семантычную харакгарыстыку выяуленым тыпам трансфармацый у сказе;

~ устанавщь прычыны 1 абумоуленасць трансфармацый сказау пры перакладзе ¡х на рускую мову.

Аб'ект 1 прадмет даследаваиня. Аб'ектам даследавання паслужьш творы 1вана Мележа 1 пераклады ¡х на рускую мову розным! аутарам! (Н.Кюлкам, Дз.Кавалёвым, Т.Залатухшай, М.Гарбачовым 1 1нш.). Прадмет даследаваиня — сштакачныя канструкцьн (словазлучэнш 1 сказы) арыгхнала! сроды IX перадачы на рускую мову. Усяго праанал1завана 1500 адзшак.

Гшотэза. Пераклад як правде немагчымы без трансфармавання адзшак, у тым лигу 1 антакачных, таму узнауленне словазлучэння арыгшала пры перакладзе на рускую мову патрабуе ужывання, акрамя пастаянных 1 варыянтных, трансфармаваных адпаведншау, а узнауленне сказа ~ разнастайных гыпау трансфармацый, у тым лису 1 комплексных.

Метадалопя 1 метады праведзенага даследавання. Метадалапчнай асновай даследавання з'яуляюцца агульнанавуковыя палажэннк астэмны падыход пры анашзе моуных фактау, выкарыстанне

практыга у якасщ крытэрыя юцты. У працэсе анажзу факгычнага матэрыялу выкарыстоуваецца пераважна параунальны метад. Пры неабходнасщ прымяняецца лшгвштычны каментарый, яшгвютычны эксперымент, структурны анал1з моуных адзшак, статыстычны анализ.

Навуковая нав1зна 1 значымасць атрыманых вышкау. Хоць у беларусюм мовазнаустве 1 ёсць работы па тэорьи мастацкага перакладу, аднак доУп час адзшым аб'ектам вывучэння был1 толыа факты лексисалогп, фразеалош, cтылicтыкi. Адсупичаюць даследавашп па мнопх граматычных пытаннях перакладу.

У. дысертацьи упершыню на матэрыяле арыпнала 1 перакладу анал1зуюцца розныя В1ды словазлучэнняу беларускай мовы 1 \х магчымыя функцыянальныя (варыянтныя 1 трансфармаваныя) русюя адпаведнш, даследуюдца acaблiвacцi функцыянавання сказа У арыгшале i перакладзе, разглядаюцца разнастайныя перакладчыцюя трансфармацьн у сказе. Вывш даследавання у пэунай ступеш будуць садзейшчаць больш дакладнай { глыбокай распрацоуцы тэарэтычных пытанняу мастацкага перакладу у межах бл1зкароднасных моу.

Практичная значымасць атрыманых вышкау. Канкрэтныя моуныя факты, праана.'изаваныя у дысертацьи, 1 зробленыя на аснове aнaлiзy вывады \ абагульненш будуць спрыяць далейшаму удакладненню практычных пытання^ перакладу з беларускай мовы на рускую, знойдуць прымяненне У лексшаграф1чнай працы, - пры складашп перакладнога беларуска-рускага слоушка. Матэрыялы даследавання могуць быпь выкарыстаны у практыцы выкладання курса сучаснай беларускай лгсаратурнай мовы, пры падрыхтоуцы вучэбнага дапаможшка па параунальнай граматыцы беларускай 1 рускай мовау, а таксама пры распрацоуцы адпаведных раздзелау стьшстъпа, культуры мовы 1 лшгастычнага анализу мастацкага тэксту, у спецкурсах 1 спецсемшарах па названых дысцыплшах, пры нагасанш курсавых 1 дьшломных прац.

Асноуныя палажэнш дысертацьи, яюя выносяцца на абарону:

1. Выбар i ужыванне функцыянальных рудах адпаведшкау да словазлучэнняу беларускай мовы абумоулены: а) нацыянальнай спецыфкай словазлучэння арыпнала, б) наяунасцю у мове перакладу некальюх сшатм^чных адпаведшкау да кампанентаУ словазлучэння арыпнала, в) адсутнасцю У мове перакладу адпаведшка да аднаго з кампанентау словазлучэння.

2. Словазлучэнш арыпнала могуць поунасцю або часткова суадносщца з адпаведшкам! перакладу, прычым частковая суаднесенасць словазлучэнняу арыпнала I адпаведшка перакладу патрабуе асабл1вай увал ад перакладчыка, паколыа яе 1гнараванне можа

прыводзщь да семантычнай, стьшстычнай 1 семантыка-стьшстычнай неадпаведнасгц арыпнала 1 перакладу.

3. Правш.насць выбару адлаведнжа перакладу да словазлучэиня арыпнала садзейшчае дакладнай перадачы зместу 1 стьшю апошняга.

4. Пры перакладзе сказа з беларускай мовы на рускую, як правша, выкарыстоуваюцца пэуныя трансфармацьи — замены, дабауленш, пропусю.

5. Граматычныя трансфармацьи у сказе абумоулены несупадзеннем у граматычнай, лешчнай \ словаутваральнай сютэмах абедзвюх моу; лeкciкa-гpaмaтычныя трансфармацьи выклканы своеасабл^васдю мовы арыпнала, адмеггнасцю мовы перакладу, асабл1васця\п перакладчыцкага успрымання зместу сказа.

6. Ступень адпаведнасщ сказау арыпнала 1 сказау перакладу залежыць ад тыпу I абумоуленасщ выкарыстанай трансфармацьп.

Асаб^сты уклад саюкальшка. Дысертацыя з'яуляецца самастойным даследаваннем аутара, створаным на уласна сабраным 1 сютэматызаваным фактичным матзрыяле.

Апрабацыя вышкау дысертацъп. Асноуныя палажэнт 1 вынш даследавання дакладвалюя на навуковых сес!ях прафесарска-выкладчыцхага складу Беларускага дзяржаунага педагапчнага ушверсггэта 1мя Максша Танка (1990, 1996), на навукова-пракшчнай канферэндьп маладых вучоных ушверспэта (1991). Дысертацыя абмяркоувалася на пасяджэннях кафедры беларускага мовазнауства БДПУ ¡мя Максша Танка (1991,1997,2000).

Апублжаванасць вышкау. Па тэме дысертацьп апублшавана шэсць артыкулау, з к 3 артикулы — у навуковых выданнях, 2 - у зборшку навуковых аршкулау, 1 - у навукова-метадычным часотсе. Агульная колькасць сгаронак публкадый — 45.

Структура I аб'ём дысертацьн. Дысертацыя складаецца з уводзш, агульнай характарыстыю работы, дзвюх глау, заключэння, сшса Еыкарыстаных хрынщ -- крышц даследавання (16 найменняу) 1 тэарэтычнай лггаратуры (139 найменняу). Аб'ём дысертацьн — 115 старонак машынашснага тэксту, з ¡х 103 старонга займае асноуны тэкст, 12 старонак- сгас выкарыстаных крышц.

АСНОУНЫ ЗМЕСТ ДЫСЕРТАЦЬН

Ва уводзшах даецца характарыстыка даследавання^ па праблеме перакладазнауства у беларускай фшалоги, акрэсл1ваюцца аспекты вывучэння перакладчыцкай дзейнасщ, анашзуюцца разнастайныя

работы, прысвечаныя псторы1 i тэорьп мастацкага перакладу, даследаванш лшгастычнага i лггаратуразнаучага напрамку.

У uepuiaíí mace "Словазлучэнш беларускай мовы i ¿x функцыянальныя русюя адпаведнш" разглядаецца пытанне клаафнсацьн функцыянальных адпаведнкау у лшгвютычнай лларатуры (першы раздзел), вызначаецца методыка даследавання с1нтакс!чных канструкцый у арыгшале i перакладзе (друг-i раздзел), анашзуюцца пастаянныя, варыянтныя i трансфармаваныя адпаведнш перакладу да словазлучэнняу арыгшала (адпаведна трэщ, чацвёрты i пяты раздзелы).

Тэорыя перакладу як навуковая дысцыплша грушуецца на лшгвктычнай аснове, якой з'яуляецца параунальнае вывучэнне моуных факгау, выяуленне пэуных адпаведнкау мовы перакладу да адзшак арыпнала. Перакладчыцкк адпаведнш -- тэта словы, словазлучэнш, шшыя адзшю арыпнала i перакладу, ягая перадаюць аднолькавы (або адносна аднолькавы) аб'ём шфариацьи ui з'яуляюцца функцыянальна рауназначнымь Усе перакладчыцкк адпаведнш да словазлучэння можна падзял1ць на некальга тыпау: пастаянны адпаведшк — абсалютна адпаведная значэннем i функцыяй адзшка, ужыванне якой не залежыць ад кантэксту; варыянтны адпаведшк — адносна адпаведная адзшка перакладу, якая выб1раецца з С1нан1м1чнага раду да словазлучэння арыпнала; трансфармаваяы адпаведшк - непастаянная адзшка, выкарыстанне якой дыктуецца упдывам лшгв1стычных i экстрашнтстычных фактарау (адсутнасцю пастаянных або варыянтных адзшак у мове перакладу, немагчымасцю выкарыстання ix пры пабудове тэксту, мастащам стилем арыпнала, творчай манерай перакладчыка i нал.). Названая клаЫфшацыя паслядоуна паказвае залежнасць выбару кожнага з адпаведнкау ад: а) аб'ёму значэнняу адзшак арыпнала (у поуным ni няпоуным аб'ёме яяы перадаюцца у тэксце перакладу);

б) узроуню узнаулення адзшю арыпнала у тэксце перакладу (аналапчны - на узроуш словазлучэння або неаналапчны - на узроуш слова, сказа);

в) ступень рэгулярнасщ выкарыстання адзши перакладу для перадачы пэунай адзшт арыпнала.

Як было адзначана, тэорыя перакладу фактычна грушуецца на параунальнай лшгастыцы, таму выбар параунальнага метаду для даследавання антакачных канструкцый арыпнала i перакладу не з'яуляецца выпадковым. Параунание як метад анатзу арыпнала i перакладу мае шзраг спецыф1чных асабл!васцей: па-першае, дазваляе выявщь кантэксгуальныя рэашзацьп истэмных адрозненняу, высветлщь сам мехашзм перакладу як працэсу; па-другое, дапамагае вызначыць сукупнасць унутрымоуных i экстр ашнгвютычных фактарау, яюя рэгулююць перакладчыцм выбар.

Прынцыпова важным для методам даследавання сштакичных канструкцый арыгшала 1 перакладу з'яуляецца выбар зыходнай пазщьп параунання. Паколыа прадметам вывучэння выбраны антакшчныя канструкцьп — словазлучэнне 1 сказ, то на першы план выступаюць фармальныя адрозненш, а потым — адрозненш функцыянальна-семантычныя. Онташчныя адзшю парауноуваюцца пераважна таюм чынам: фармапьная структура, семантычная напоуненасць, cтылicтычнaя марираванасць, функцыянальны аспект. Да сштатчных канструкцый арыпнала, ягая маюць некалью адзшак перакладу, падаюцца схемы м1жмоунай суаднесенасщ.

Наз1ранш над арыпналам 1 перакладам творау ГМележа сведчаць, што часта словазлучэнш беларускай 1 рускай моу не толыа ра^шазначныя па семантыцы 1 функцьи, але 1 ¡дэнтычныя па структуры. Поунае супадзенке наз!раецца I ва ужыванш некаторых прыназоушкау, 1 у склонавай форме залежных слоу. Аднак, як вядома, прыназоункавыя 1 беспрыназо^шкавыя словазлучэнш арыгшала 1 ¡х пастаянныя адпаведнш у мове перакладу могуць адрозювавда склонавай формай залежнага слова (пры пара^нанш беспрыназоуншавых словазлучэнняу), прыназоунжам 1 склонавай формай залежнага слова (пры параунанш прыназо^нкавых словазлучэнняу). Таим чынам, можна гаварыць пра дзве разнавщнасц] пасгаянных адпаведшкау да словазлучэнняу бл1зкароднаснай мовы: а) пастаянны адпаведнк, што супадае з адзшкай арыпнала лекачным зместам 1 граматычнай формай; б) пастаянны адпаведнж, яи пры супадзенш з адзшкай арыпнала паводле лешчнага значэння адрозшваецца ад яе граматычнай формай. Сярод словазлучэняу, што маюць пастаянныя адпаведнш другой разнавщнасщ i яия ужываюцца у перакладах творау 1.Мележа на рускую мову, назавём адзшю тану: падзякаваушы Дамещсе поблагодарив Даметиху, жанюся з табою — женюсь на тебе, пасмавалася з трывог< — посмеивалась над тревогой, хварэу на туберкулёз — болел туберкулёзом, сказав да Мат — сказал Мане, пагнау па руках (халадок) — прогнал по рукам (холодок). Названыя беспрыназоункавыя адзшю адрозшваюцца склонавай формай залежнага кампанента, а прыназоушкавыя -склонавай формай залежнага кампанента, прыназоушкам I склонавай формай залежнага кампанента.

Наяунасць пастаяннага адпаведшка да пэ^най адзшю арыгшала не выюпочае магчымасщ ужыванш у працэсе перакладу шшых сродка^, што абумоулена разнастайным1 фактарам1, напрыклад, заменай галоунага слова у словазлучэнш: Ганна пакпта з сябе... (Подых

навальнщы). — Ганна смущённо упрекнула себя......Дубадзел гаварыу

да Башлыкова (Заве1, снежань). - ...Дубодел объяснял Баишыкосу.

Ужыванне шшага галоУнага кампанента прыводзщь да семантычнай неадоаведнасщ адзшак арыгшала 1 перакладу.

Магчымасць ужывання некалыах варыянтных адпаведшкау для перадачы пэунага прыназоушкавага словазлучэння арыгшала выюн'кана наяунасцю сшашм{чных кампаненгау у мове перакладу, перш за Усе прыназоуншау, яия удакладняюць значэнш склонау назоушкау (займеншкау), узбагачаюць гэтыя значэнш разнастайным1 сэнсавшп адценнямь

Варыянтнасць, звязаная з выбарам адпаведшка з прыназоушкам у мове перакладу, характарызуецца шматпланавасцю 1 праяуляецца найперш у семантыцы прыназоушка. Наз1ранш сведчаць: сютома значэнняу, для выражэння яюх служыць пэуны прыназоушк, можа адрозшвадца ад Ыстэмы значэнняу сшакшгаага яму прыназоушка у мове перакладу, а таксама { прьгаазоугака арыгшала. Выбар варыякта залежыць ад канкрэтнага значэння, для выражэння якога служыць прыназоушк у кантэксце. Кожны прыназоушк замацаваУся за пэуным склонам 1 у спалучэнш з 1м выражае разнастайныя сэнсавыя адносшы. Так, найбольшай структурнай разнастайнасцю 1 мнагазначнасцю характарызуюцца прьшазоушкавыя словазлучэнш, ягая служаць для выражэння прасторавых адноан.

Словазлучэнш з прыназоушкам каля (ля) абазначаюць месца у непасрэднай або адноснай бл1зкасщ да прадмета. Кал1 немагчыма высветлщь, якую бл1зкасць абазначае словазлучэнне з названым прыназоушкам (непасрэдную або адносную), перакладчьш творау ГМележа часцей ужываюць адпаведнш з возле, около: Вячэрал1 каля вогнжча, на траве (Мшсш напрамак). — Ужинали возле костра, на траве. Людз! с таял I, гаманШ / каля сельсовета (Лкда на балоце). — Люди стояли, гомонили и около сельсовета. Пры абазначэнш словазлучэннем з каля (ля) непасрэднай блiзкacцi да прадмета у перакладах сустракаем, як празиа, адпаведнш з прыназоуншам! у 1 рядом с: ...Людзг стаял1 каля варот... (Людз1 на балоце). — ...Люди стояли у ворот. Увесь дзень [Вашь] то стану каля акенца, то сланяуся з кутка у куток (Лкда на балоце). - Весь день [Василь] то стоял у оконца, то слонялся из угла в угол. ...Гэта яна [Хадоська], значыцца, была каля ВалыI (Людз1 на балоце). ~ Это она [Хадоська], стало быть, была рядом с Вольгой. ...Шдацъ ёй [мащ] проста няёмка было стаяць каля сына (Людз1 на балоце). - Видно, ей [матери] просто неловко стоять молча рядом с сыном. Адпаведшк з рядом с перакладчык выб1рае для таго, каб перадаць кантактнае размяшчэнне асобы, прадмета каля шшай асобы, прадмета.

Варыянгны адпаведшк да беларускага словазлучэння адрозшваецца 1 сгьшстычнай марыраванасдю. Напрыклад, словазлучэнш, жая выражаюць аб'е|сгныя адносшы, тыпу пачне гаворку пра Ваичя маюць у рускай мове, акрамя адпаведшка з прыназоушкам о (об), адзшку з про: заведёт разговор про Василя. Беларускае словазлучэнне з пра 1 руся адпаведнж з про суадносяцца тольга часткова, у межах пэунай спуацьа — нры перадачы гутарковай мовы, што не заусёды ^Л1чваецца перакладчыкамь Ужыванне названага варыянтнага адпаведшка пры перакладзе нейтральных кантэкстау супярэчыць cтылieтычнaй танальнасш арыпнала.

Розшда пам1ж адзшкам1 арыпнала { перакладу можа мець 1 семантыка-стылктычны характар. Так, аб'ектныя словазлучэтп з прыназоуншам за, у яих ролю галоунага слова выконваюць дзеясловы быцъ, стаць, застацца,' паставщъ, абрацъ 1 пад., залежнага — назоунга вшавальнага склону, што абазначаюць род дзейнасщ, занятку, пасаду, якую займае або на якую абфаецца асоба, выражаюць адносшы замяшчэння: быцъ за старшыню, застацца за гаспадара. Словазлучэнне такой структуры часцей за усё перакладаецца русюм адпаведшкам з назоушкам творнага склону без прыназоушка: наняуся за вартаунка — нанялся сторожем, выбрар за старшага — выбрал старшим. Трэба адзначыць, што у перакладзе можа ужывацца словазлучэнне з прыназоуншам за 1 назоуншам вшавальнага склону: паыдал1 за вартаунма I гаспадара — оставляли за сторожа и хозяина, узяць за сватоу — взять за сватов. Русю адпаведнж з прыназоушкам за у прыведзеных прыкладах стылстычна мармраваны. Акрамя таго, ён адрозшваецца ад беларускай адзшю 1 сшашм1чнай яму рускай з назоушкам творнага склону без прыназоушка тоним адценнем няпоунай, недастагкова дакладнай квашфжацьн, намёкам на магчымасць пераацзша або некаторую уяунасць ацэню. Як бачым, русю адпаведшк-варыянт з назоушкам творнага склону без прыназоушка адрозшваецца ад беларускай адзшю тыпу "быць за гаспадара" толыа структурай, у той час як адпаведшк-варыянт, ¡дэнтычны струетурай беларускаму, адрозшваецца стышстычнай афарбоукай I адценнем значэння.

Выбар рускага варыянтнага адпаведшка да беларускай адзшю рэгулюецца таксама магчымасцю або немагчымасцю спалучэння прыназоушка з залежным кампанентам у словазлучэнш. Адпаведшкам1 да беларускага словазлучэння, у складзе якога прыназоушк пауз 1 назоунк вшавальнага склону, з'яуляюцца русюя адзшю з прыназоущкам1 мимо 1 вдоль, прычым у словазлучэнш з прьшазоушкам вдоль залежны кампанент выражаецца неадушаулёным назоушкам, яга абазначае прадмет, што мае працягласць, а у словазлучэнш з

прыназоунжам мимо — 1 неадушаулёным 1 адушаулёным назоугакам: праехар парз болота - проехач вдоль болота, /шла парз дом - шла мимо дома, ехал1/ /мл/ пар малого - охали и шли мимо мальца.

Фактычны матэрыял свсдчыць, што сярод фактарау, яюя абумовш ужыванне рускага варыянтнага адпаведнша да беларускага словазлучэння, — семантыка словазлучэння, сгашстычная марюраванасць 1 спалучальнасць кампанентау словазлучэння.

Выкарыстанне трансфармаваных адпаведшкау звязана з пэуным1 умовам1, яюя суправаджаюць ужыванне ¡х у перакладзе: а) асабл1васцям1 мовы перакладу (адсутнаецю слоушкавага адпаведшка да кампанента словазлучэння з арыпнала); б) асабл1васцям1 мовы арыпнала (ужываннем дыялекпшх адзшак); в) экстралшгв^стычным! фактарамь

У беларускай мове прыназоушк праз можа ужывацца у складзе словазлучэнняу, якш выражаюць часавыя адносшы, са значэннем "на працягу пэунага адрэзка часу": маучау праз усю вячэру, не думау гаварыць праз увесь сход. Натуральна, што русюя адпаведнш з прыназоушкам1 через, спустя $ гэтых выпадках выкарыстаць нельга, таму перакладчьто звяртаювда да трансфармаваных адзшак, яюя у семантычных 1 сгылктычных аднссшах могуць тольи часткова супадаць з зыходным словазлучэннем: пока ужинали, всё время молчал; молчал весь ужин; поначалу и не думал высказываться; в течение собрания не думал говорить. Русга адпаведнш поначалу и не думал высказываться мае шшую семантыку у параунакш з беларускай адзшкай не думар гаварыць праз увесь сход, паколью залежны кампанент поначалу абазначае "у пачатку чаго-небудзь", а не "на пращгу". Адпаведнш не думал говорить в течение (всего) собрания мае адценне юпжнасщ, якое надае яму прыназоуннс в течение. Вщавочна, што перадача зыходнай адзшю з праз адпаведшкам1 молчал весь ужин, молчал все время, пока ужинали найбольш адэкватная.

Ужыванне трансфармаваных адпаведшкау выклшаецца не толью несупадзенням1 у аб'ёмах значэнняу адзшак арыпнала I перакладу, але 1 выкарыстаннем у арыгшале словазлучэння, не характэрнага беларускай лтаратурнай мове: Ён [Мисанор]... згрнуу у аюю да каня (Заве!, снежань). [Башлыкоу] ктуу поз1рк да яе [Ганны]. (Заве1, снежань). ...[Яух1м] глянуу да пены... (Заве!*, снежань). Зайчык ктуу вачыма да Хот... (Подых навальнщы). У якасщ адпаведшка^ да словазлучэння, у складзе якога прыназоушк да I нззоут'к роднага склону, у перакладах выступаюць: Он [Мпсанор]... глянул в окно на коня. [Башлыков]... бросил взгляд на неё [Ганну]. ...[Евхим] повернулся к печи. Зайчик повёл глазами в сторону... Хони... Адзшка арыпнала мае, на нашу думку, семантычнае адценне — глянуу м1маходам, хутка. У русюм

адпаведнжу з прыназоуншам на i назоунжам вшавальнага склону такое адценне значэння не выяулена. У трансфармаваным адпаведшку повернулся к печи галопы кампанент выражаны дзеясловам са значэннем руху, а не зрокавага успрымання; значэнш залежных кампанентау арыгшала i перакладу адрозшваюцца адценнем у семантыцы: глянуу да печы — у бок прадмета, повернулся к печи — у ирунку да прадмета. Руси адпаведнж са спалучэннем в сторону i назоушкам роднага склону найбольш бл1зю значэннем да зыходнага словазлучэння.

У перакладах таорау 1.Мележа наз1раедца выкарыстанне трансфармаваных адпаведнжау, што прадыкгавана суб'ектыунасцю перакладчыцкага успрымання значэння адзши у кактэксце. Трансфармуючы словазлучэнне, перакладчык часам замяняе не тольга прыназоушк, але i галоунае i залежнае словы: лужынка пры кустах -лужица под кустами, 1дзе пауз лес — идёт краем леса, iшла м(ж натоупу — проходила сквозь толпу, суня$> ля куста — отвёл к кусту, тулШся ля берага — лепилась к берегу, eicey м1ж вокан — висел в простенке i шш. Семантычная суаднесенасць названых трансфармаваных адпаведшкау i зыходных адзшак можа быць рэашзавана поунасцю, часткова або 3ycÍM не рэал1завана. У пераважнай большасщ у трансфармаваных адпаведшках такога тыпу наз1раецца частковая або поуная семантычная неадпаведнасць з арыгшалам. Напрыклад, ¡дзе пауз лес - рухаецца каля лесу, идёт краем леса — рухаецца у сам1м лесе.

Параунальны анагиз словазлучэнняу арыгшала i перакладу дазвол$ выявщь тры в!ды функцыянальных адпаведнжау, ад абгрунтаванасщ выкарыстання яюх залежыць якасць перакладзенага тэксту, семантычная, стьиистычная адпаведнасць яго тэксту арыгшала.

У другой главе "Трансфармацьп пры перакладзе сказа з беларускай мовы на рускую" прадметам даследавання з'яуляюцца шматлшя моуныя пераутварэшп", яия выкарыстоуваюцца для гаго, каб сказ перакладу з машмальнай паунатой перадавау шфармацыю, заключаную У сказе арыгшала.

Традыцыйна трансфармацьи падзяляюцца на граматычныя, лекычныя i лексша-граматычныя. Пры граматычных трансфармацыях пераутвараецца фармальная структура адзшю i застаецца нязменнай яе семантычная напоуненасць. 3 граматычных пераутварэнняу можна вылучыць марфалапчныя (замены часцш мовы, формау дзеяслова í ¡нш.) i сштакычныя (замены членау сказа, цэлых сштакйчных канструкцый). Найчасцей марфалапчныя i сштакачныя замены выкарыстоуваюцца адначасова. Лекачныя трансфармацьп - прыёмы, з дапамогай яюх

значэнне шшамоунага слова высвятляецца у кантзксце { падб!раецца адпаведшк, што не супадае са слоуш'кавым адпаведшкам. Лекска-граматычныя трансфармацьн ахогшваюць як граматычную будову пэунай адзшю, так i яе семантычную напоуненасць. Пры анатзе перакладу сказау з беларускай мовы на рускую у цэнтры увап бьш граматычныя 1 лекска-граматычныя трансфармацьн".

Усе трансфармацьн зводзяцца да наступите тыпау: перастановак, замен, дабауленняу \ пропуска^. 3 чатырох названых тыпау прадметам анализу у дысертацьн был! тры: замены, дабауленш 1 пропусю (адпаведна друп, трэщ 1 чацвёрты раздзелы).

Замены — найбольш распаусюджаны тыл перакладчыцюх трансфармацый. Замянявда могуць як граматычныя адзшю (формы слоу, часцшы мовы, члены сказа, тыпы сштакачнай сувяз1 1 шш.), так \ лекачныя, таму можна гаварыць пра граматычныя 1 лекачныя замены. Замена у сказе звычайна выклкаецца адсутнасцю той або шшай канструкцьп у мове перакладу, несупадзеннем ва ужыванш канструкцый, а таксама неаднолькавым словаужываннем, рознай спалучальнасцю слоу.

Пры заменах членау сказа словьг 1 групы слоу у тэксце перакладу ужываюцца у шшых антакачных функцыях, чым к адпаведнга у арыпнале, шакш кажучы, адбываецца змяненне антакачнай структуры сказа, напрыклад: Мкапор Глушак... нервова дым1р, ледзь стрымл'шау гнеу (Заве1, снежань). — Миканор Глушак... нервно дымил, едва сдерживая гнев. Машина мчала па дарозе, мтала вёсм / пал1 (Мной напрамак). — Машина мчалась по дороге, минуя деревни и поля. Ужыванне дзеепрыслоуя замест асабовай формы дзеяслова aднociць на друп план дадатковае дзеянне, што у тэксце арыпнала было раунапраунае з асноуным. Трансфармацыю такога тыпу можна растлумачыць спецыфкай дзеепрыслоуя, якое у форме незакончанага трывання абазначае дадатковае дзеянне, што адбываецца адначасова з дзеяннем, названым дзеясловам-выказнкам.

Граматычная трансфармацыя у перакладзе ахогопвае сштакачную будову сказа, яго марфалапчную выражанасць 1 закранае у пэунай ступеш семантыку сказа. Пры аналгзе перакладу было выяулена, што найбольшы уплыу на семантычную напоуненасць сказа аказвае лексша-граматычная замена: Шпьны, насцярожаны, стуту ён [Башлыкоу] у хату (Заве1, снежань). - Будто сжавшись в комок, он [Башлыков] вошёл в хату. Семантычная напоуненасць адзшга перакладу адрозшваецца ад семантычнай напоуненасщ адзшю арыпнала: птьны, насцярожаны — нaпpyжaнa-yвaжлiвы, трывожны у чаканш чаго-небудзь; будто сжавшись в комок — "подобравшись всем телом". I у арыпнале, 1

У перакладзе харакгарызуецца унутраны стан героя, але розным1 сродкамг Лекснса-граматычная трансфармацыя выклшала неадпаведнасць у семангыцы адзшак,

Лекака-граматычныя замены неабходныя, апрауданыя пры перакладзе канструкцый, у ямх праяуляецца спецыфка, самабытнасць мовы арыпнала: Шдаць, толъш бралася на золак (3aBei, снежань). -Видно, зорька только занималась. ...Брала намароз (Людз1 на балоце). - ..Начало подмораживать. — Мороз крепчал. Адзшю арыпнала i адпаведнш перакладу адрозгаваюцца семантыкай кампанентау, паводле структуры, стьипсгычнай афарбоую. Адпаведшк Мороз крепчал у адрозненне ад адзшм Брала на мароз рэашзуе значэнне працягу i узмацнення дзеяння, а не яго пачатку.

У раздзеле анал1зуюцца таксама замены простата сказа складаным, складанага - простым. Замена складанага сказа простым абумо^лена перш за усй перакладам на рускую мову даданых азначальных частак сказа, перадача ягах патрабуе ужывання дзеепрыметшкавага зварота, характэрнага для рускай лггаратурнай мовы i малапрадуктыунага у беларускай: Нядоуга было чакацъ мачт, tumo густа спш у гадзючых зарасшках (Людз! на балоце). — Недолго было ждать и малины, густо зреющей в гадючих зарослях. Адпаведншам! даданых азначальных частак арыпнала могуць выступаць i шшыя сроди перакладу: дапасаванае неадасобленае азначэнне, выражанае прыметшкам, дзеепрыметшкам, займеншкам (вачэй, што чакалг, малШ — лсдущих, умоляющих глаз; дабра, што мел1 comí — своих запасов; дзяучынку, што пила адна - одинокую девочку); недапасаванае неадасобленае азначэнне, выражанае спалучэннем назоушка з прыназоушкам або назоункам ускоснага склону (галты дрэу, што бы/ii над ¡mí -- ветви деревьев над головой; тон, якш ён гаварыу — манера общения); азначэнне-прыдатак {сяю Аксанта, што сярод стзпау — село Оксанино, степное село); акагачнасць, выражаная дзеепрыслоуным зваротам (Ганна, якая пачапша ужо калыску на сук - Ганна, повесив люльку на сук); акагачнасць, выражаная назоункам з прыназоушкам (цяжкЫ гарматы, што стаял i недалёка за сяпом, зиор загрукатал1 - за селом опять загрохотали тяжёлые орудия) i шш. Ступень рэал1зацьп семантыю сказа арыпнала у названых адашках перакладу розная, замена часам спалучаецца з пропускам, перастаноукай.

У даследаваню анал1зуюцца i замены шшых даданых частак сказа (далауняльных, акал1чнасных i т.д.), а таксама трансфармацы! падпарадкавальнай сувяз1 на злучальную, злучальнай — на падпарадкавальную, злучальнай i падпарадкавальнай сувяз1 на

бяззлучшкавую, бяззлучшкавай - на злучальную або падпарадкавальную.

Дабауленне як тып трансфармацьи - гзта адзш з прыёмау перакладчыцкай дзейнасвд, пры яим у сказ дадаецца адзш або некалыа кампанентау, што прыводз1ць да пашырэння структуры сказа, а таксама 1 да семантычных змен. Дабаулягоцца не тольи кампаненты простата сказа, а 1 части складанага сказа I нават асобныя сказы.

Сярод дабауленняу выразна выдзяляецца некалыа падгруп: а) дабауленш, выктканыя разыходжаштп у лекачных астэмах мовы арыпнала 1 мовы перакладу, неабходнасцю удакладнення для носьбта мовы перакладу рэал11, названай у арыпнале (;пшчьшшца — постные дни); б) дабауленш, ужыванне ягах выюпкана несупадзеннем пэуных формаутваральных мадэляу арыпнала 1 перакладу (грэбелька — неболыиенъкая гать); в) дабауленш, абумоуленыя спецыфшай мовы арыпнала (ужываинем дыялектных слоу, а таксама слоу з кантэкстуалышм значэннем (дамоука - родной дом; втаватасцъ -- ощущение вины, чувство вины)); г) дабауленш, выклпсаныя папярэдшм1 трансфармацыямЬзаменам! (збочъш — сошли с дороги, зашчапШ -закрыли на крючок); д) дабауленш, выктканыя узнауленнем элемента^, пралушчаных у зыходнай мове I абавязковых, на думку перакладчыка, у мове перакладу. Трансфармацыьдабаулент апошняй падгрупы найбольш уплываюць на семангычную напоуненасць адзшга, вядуць да пэуных стыл!стычных або вобразных страт: "Трэба неадкладна — пешая строггя меры..." — падумау [Апейка] (Заве!, снежань). - "Срочно надо принимать какие-то строгие меры..." -- подумал [Апейка]. Адзшка арыпнала болып адпавядае размоунаму антаксюу: адрывютасць думак, фрагментарнасць; у перакладзе тэта не ул1чваецца.

Пропусга — тэта таю прыём перакладчыцкай дзейнасщ, кал1 адзш або некалыа кампанентау сказа пры перакладзе апускаюцца. Сярод пропуска^, як 1 сярод дабауленняу, можна вылучыць некалыа падгруп: 1) кантэкстуальна апрауданыя (папярэдшм кантэкстам, кантэкстам сказа), 2) кантэкстуальна не апрауданыя, ягая прывялк а) да страты щфармацьп, б) да сэнсавых змен, в) да вобразных змен. Кожная з названых падгруп анал1зуецца, асабл!вая увага удзяляецца пропускам, яюя прывял1 да сэнсавых або вобразных змен: - А, Хадзюля! Канаппянка! — прамов1у ён [Яухш] весела, падсмейваючыся з яе твару, абсеянага, як капаплянъш насеннем, рабацшкаг.и (Людз! на балоце). ~ А, Ходюля! Коноплянка! - воскликнул он [Евхим] весело, насмехаясь над ей лицом, усыпанном веснушками. У перакладзе прапушчана акал1чнасць, выражаная парауналышм зваротам, ям мае важную сэнсавую нагрузку - тлумачыць мянушку канатянка.

Пропусю, звязаныя з вобразным1 зменаш у сказе, могуць трансфармаваць вобраз часткова або поунасцю: Башлыкоу выехау з ЮравЫ зацгмна, з тактразлЫам, каб дабрацца да Ллгшнжау у самым белым райку (Заве1, сиежаяь). -- Башлыков выехал из Юровичей затемно с таким рассчётом, чтобы добраться до Алеишиков к рассвету. Самы белы ранак - выразнае 1 вобразнае вызначэнне часу, выразнасць дасягнута ужываннем азначэння самы белы. У мове перакладу выкарыстана адзшка к рассвету — агульны, нейтральны паказчык часу.

У заключэнш выкладзены асноуныя вывады даследавання:

1. Даследаванне мовы арыпнала i перакладу творау 1.Мележа дазваляе вызначыць адрознешн у лекачным значэнш слоу, у функцыянальных асаблл'васцях, стьшстычных паказчыках, эмацыянальна-экспрэиунай афарбоуцы, а таксама у спалучальнасщ адзшак кожнай мовы. Параунанне арыпнала 1 перакладу дае падставу зрабщь вывад аб тым, што канструкцьп беларускай мовы на узроуш словазлучэння маюць тры вщы адпаведшкау (пастаянныя, варыянгныя i трансфармаваныя), выбар 1 ужыванне кожнага з яюх абумоулены шэрагам фактарау: а) нацыянальнай спецыфжай словазлучэння арыпнала, б) наяунасцю У мове перакладу некалыах сшанЫчных адпаведшкау да кампанентау словазлучэння арыпнала, в) адсутнасцю У мове перакладу аднаго з кампанентау словазлучэння (1, с. 109).

Сярод беларусых канструкцый, што маюць пастаянныя адпаведнта, ятя адрозшваюцца ад адзшак арыпнала склонавай формай залежнага кампанента або прыназоунжам 1 склонавай формай залежнага кампанента, назавём канструкцьи тыпу: аддзячыць вам — отблагодарить вас, жанюся з тобою — женюсь на тебе, смяял^ся з чутак — посмеивались над слухами, хварэу на туберкулёз — болел туберкулёзом, зашоргала па нагах - зашаркала по ногам, гаварыу да яго — говорил ему. Ужыванне шшых сштакачных сродкаУ — трансфармаваных адпаведшкау — пры наяунасщ у перакпадзе пастаяннага адпаведшка, як сведчыць праанатзаваны матэрыял, нерэгулярнае, выпадковае. Канструкцыя арыпнала узнауляецца у перакладзе часам на узроуш шшых адзшак (замест словазлучэння — слова або сказ). Поуны аб'ём значэнняу. адзшю арыпнала 1 трансфармаванай адзшга перакладу звычайна не супадае (6, с. 221).

2. Пры наяунасщ у мове перакладу некалыах сшашмлчных адзшак для перадачы словазлучэння арыпнала перакладчыю карыстаюцца варыянтным1 адпаведнкам1. Этвалентнасць пам1ж варыянгным1 aдзiнкaмi перакладу 1 адзшкай арыпнала магчымая, але, як правша, частковая, бо камланенты ¡х могуць адрозшвацца семантыкай

(вы&ралкя парз агарод — выбрались огородами, цягнулюя усцяж фронту ~ тянулись по (всему) фронту, пайиюу праз Курат -- пошёл по Куреням, прошёл Курени, выбралася пад поунач - выскользнула в полночь / тш.у, стъшстычна (забыща пра Карча - забыть про Корча, не пухнем з голаду — не пухнем с голоду); семантыкай 1 стылютычна {патдсш за вартарнка / гаспадара - оставляли за сторожа и хозяина)-, спалучальнасцю слоу (праехар праз болота — проехал вдоль болота, ехал1 парз малого - ехали мимо мальца, задрамау пад досвтак — задремал под утро). 1гнараванне частковай суаднесенасщ пры падборы варыянтных адпаведшкау да адзшак арыпнала можа прыводзщь да семантычнай, стылкгычнай 1 семантыка-стылгстычнай неадпаведнасщ словазлучэнняу арыпнала 1 перакладу (1, с. 110 -114).

3. Шырога дыяпазон 1 неардынарнасць мележаусгах канструкцый на узроуш словазлучэння, багацце ¡х семантычных адценняу абумоул1ваюць выкарыстанне у якасщ адпаведшкау да к разнастайных сродкау, у тым л1ку 1 трансфармаваных, яюя выяуляюцца у пэуных кантэкстах; выкарыстанне к звязана з асабл1вым1 фактарамг. адсутнасцю для пэунай адзшю арыпнала адзшю перакладу (кмл/ абапал дарог1 — были вдоль дороги, сядзш ускрай лесу — сидели в придорожном кустарнике) (1, с. 115, с. 117 - 118); ужываннем у арыпнале словазлучэнняу, яюя нельга л!чыць нормой лпгарагурнай мовы (глянуу да яго - посмотрел в сторону его, глянуу да печы — отошёл к печи) (3, с. 62 - 83); свосасабл!васдю перакладчыцкага успрымання сэнсу выказвання, ¡мкненнем удасканалщь тэкст (лужынка пры кустах -- лужица под кустами, сер да стала — сел за стол, ¡дзе парз лес — идёт краем леса, паглядзер усцяж дарог1 — посмотрел на дорогу, ¡хила м1ж иаторпу — проходила сквозь толпу 1 шш.) (1, с. 116). Пошук рауназначных функцыянальных адпаведшкау да словазлучэнняу арыпнала — складаная задача, вырашэнне якой залежыць ад умения перакладчыка глыбока праткнуць у сэнс адзшак (1, с. 118).

Статыстычны анал1з канструкцый арыпнала на узроуш словазлучэння 1 к адпаведшкау у перакладзе сведчыць аб пераважным выкарыстанш пастаянных адзшак (62,6%), менш прадукгауным — варыянтных (30%) 1 трансфармаваных (7,4%), якш патрабугоць асабл1вай увал перакладчыка, таму што толью часткова суадносяцца з зыходнай адзшкай (наз1раюцца адрозненш у семантыцы, спалучальнасщ, стьшстычнай афарбоуцы).

4. Пераклад ажыццяуляецца на розных узроунях, г. зн. за адзшку перакладу прымаецца слова, словазлучэнне, сказ 1 шш. Пры

перакладзе з бтзкароднасных (з беларускай на рускую) моу без змен могуць ужывадца сказы цалкам. Аднак у прынцыпе пераклад немагчымы без пэуных змен, што найраюцца у змесце i структуры канструкцый. Неадпаведнасц! у астэмах беларускай i рускай моу выклцсаюць неабходнасць у граматычных i лекска-граматычных трансфармацыях — тых прыёмах i спосабах, HKivii карыстагоцца перакладчьш пры узнауленш на шшай мове адзхнак (у прыватнасщ — сказау) арыгшала (2, с. 44).

5. Пры перакладзе сказа з беларускай мовы на рускую выкарыстоуваюцца замены, дабауленш, пропуск!, ягая закранаюць не толью структуру сказа (прыводзяць да змен членау сказа i шшых частак сказа, пашыраюць або звужаюць структуру сказа), а таксама аказваюдь уплыу на семантычную напоуяенасць адзши (4, с. 53).

6. Граматычныя трансфармацьи у сказе абумоулены несупадзеннем граматычнан, лекс1чнай i словаугваральнай с1стэм абедзвюх моу. Семантычная напоуненасць сказа арыпнала i сказа перакладу застаевда пры гэтым аднолькавай. Лешка-граматычныя трансфармацы! абумоулены спецыф1чнасцю мовы арыгшала, адметнасцю мовы перакладу, асабл1васцяш перакладчыцкага успрымання зместу сказа. Выкарыстанне лекска-граматычных трансфармацый у сказе прыводз!ць да змен у семангычнай напоуненасщ сказа, страт некаторай ¡нфармацы1, змен або страт пэунага вобраза (4, с. 49 - 52). Ступень экв1валентнасш сказа арыпнала i адзшм перакладу залежыць ад тыпу i абгрунтаванасщ выкарыстанай трансфармацьп (2, с. 57).

Параунальны анал1з беларусю'х канструкцый на узроуш словазлучэння i сказа з гворау 1.Мележа i ix перакладу на рускую мову дае магчымасць зрабщь вывад аб тым, што якасць перакладу залежыць ад майстэрства перакпадчыка, ад яго умения правшьна падабраць функцыянальны адпаведшк перакладу да адзши арыгшала (1, с. 118), ад яго здольнасщ беспамылкова прымяшць адпаведны тып трансфармацьи у сказе (5, с. 216).

ПУБЛ1КАЦЫ1 ПА ТЭМЕ ДЫСЕРТАЦЫ1

1. Шаучук М.С. Беларусюя прыназоушкавыя канструкцьп i ix адпаведниа на рускай мове // Моуныя адзшю у кантэксце: 36. навук. арт. / Мш. дзярж. пед. iH-т; Пад рэд. Н.В.Гаурош. -- Мшск, 1991. - С. 108 -119.

2. Ржавуцкая М.С. Кантэкстуальныя трансфармацьп у мастацюм перакладзе // Слова. Вобраз. Кангэкст: 36. навук. арт. / Беларус. дзярж. пед. ун-т; Пад рэд. Н.В.Гаурош. — Мшск, 1994. — С. 43 - 57.

3. Ржавуцкая М.С. Словазлучэнш з прыназоункаш а, праз, да у арыпнале i перакладзе мастацкага тэксту // Роднае слова. — 1995. ~ N4. - С. 59-63.

4. Ржавуцкая М.С. Лексша-граматычныя перакладчыцшя трансфармацьп у структуры простата сказа // Весщ Беларускага дзяржаунага педагаг1чнага ушверстта. — 1998. — N3. — С. 49 - 53.

5. Ржавуцкая М.С. Трансфармацьп пры перакладзе мастацкага тэксту (да праблемы даследавання) // Улюбёны у роднае слова: Навуковае выданне з нагоды 80-годдзя з дня нараджэння прафесара Ф.М.Янкоускага / Рэд. П.А.Мкайлау. — Mihck: БДПУ ¿мя Макс1ма Танка, 2000.--С. 213-216.

6. Ржавуцкая М.С. Кантэкстуальныя замены у структуры словазлучэння пры перакладзе мастацкага тэксту // Улюбёны у роднае слова: Навуковае выданне з нагоды 80-годдзя з дня нараджэння прафесара Ф.М.Янкоускага / Рэд. n.A.Mixaiuiay. ~ Mihck: БДПУ ¡мя Макама Танка, 2000. -- С. 216 - 221.

РЭЗЮМЕ

Ржавуцкая Марына Сярггеука

Пераклад сштакачных канструкцый

з беларускай мовы на рускую (на матэрыяле творау 1вана Мележа)

Юнсчавыя словы: сштакачная канструкцыя, словазлучэнне, пастаянны адпаведнк, варыянтны адпаведнк, трансфармаваны адпаведнк, сказ, граматычная трансфармацыя, лекска-граматычная трансфармацыя, замена, дабауленне, пропуск.

Аб'ектаи даследавання з'яуляюцца творы Т.Мележа 1 IX пераклады на рускую мову розных аутарау (Н.Юслжа, Дз.Кавалёва, Т.Залатухшай, М.Гарбачова \ ш.). Прадмет даследавання — словазлучэнш 1 сказы арыгшала, атаксама сроды 1 спосабы перадачы ¡х на рускую мову.

Мэта даследавання ~ усебаковы параунальны анал1з беларусюх ciнтaкciчныx канструкцый - словазлучэння I сказа -1 сродкау перадачы ¡х у перакладзе на рускую мову. У працэсе даследавання выкарыстоувауся пераважна параунальны метад. Пры неабходнасщ прымянялюя лштастычны каментарый тэксту, лшгастычны эксперымент, структурны анал1з адзшак, статыстычны анагаз.

У дысертацьп упершыню праанал^заваны вщы функцыяналышх адпаведнжау перакладу да прыназоункавых 1 беспрыназоункавых словазлучэнняу арыгшала, вызначаны 1 ахарактарызаваны тыпы трансфармацый пры перакладзе беларускага сказа на рускую мову, установлены прычыны трансфармавання адзшак у перакладзе.

Вынш даследавання могуць садзейшчаць далейшай распрацоуцы тэарэтычных пытанняу мастацкага перакладу у межах бл1зкароднасных моу, будуць спрыяць удакладненню пракгычных пытанняу перакладу з беларускай мовы на рускую, знойдуць прымяненне у лекскаграф1чнай практыцы. Матэрыялы даследавання могуць быць выкарыстаны пры падрыхтоуцы вучэбнага дапаможнка па параунальнай граматыцы беларускай 1 рускай мова^.

РЕЗЮМЕ Ржеутская Марина Сергеевна

Перевод синтаксических конструкций с белорусского языка на русский (на материале произведений Ивана Мележа)

Ключевые слова: синтаксическая конструкция, словосочетание, постоянное соответствие, вариантное соответствие, трансформированное соответствие, предложение, грамматическая трансформация, лексико-грамматическая трансформация, замена, добавление, пропуск.

Объектом исследования являются произведения И.Мележа и их переводы на русский язык разных авторов (Н.Кислика, Д.Ковалёва, Т.Золотухиной, Н.Горбачёва и др.). Предмет исследования -словосочетания и предложения оригинала, а также средства и способы передачи их в переводе на русский язык.

Цель исследования - всесторонний сравнительный анализ белорусских синтаксических конструкций — словосочетаний и предложений — и средств передачи их в переводе на русский язык. В процессе исследования использовался в основном сравнительный метод. При необходимости применялись лингвистический комментарий текста, лингвистический эксперимент, структурный анализ единиц, статистический анализ.

В диссертации впервые проанализированы виды функциональных соответствий перевода для предложных и беспредложных словосочетаний оригинала, определены и охарактеризованы типы трансформаций при переводе белорусского предложения на русский язык, установлены причины трансформирования единиц в переводе.

Результаты исследования могут содействовать дальнейшей разработке теоретических вопросов художественного перевода в рамках близкородственных языков, будут способствовать уточнению практических вопросов перевода с белорусского языка на русский, найдут применение в лексикографической практике. Материалы исследования могут быть использованы при подготовке учебного пособия по сравнительной грамматике белорусского и русского языков.

SUMMARY Rzheutskaya Marina Sergeevna

Translation of syntactic constructions from Belorussian into Russian (in the works by I.Melezh)

Key words: syntactic construction, word combination, constant correspondence, variant correspondence, converted correspondence, sentence, grammar conversion, lexicogrammar. conversion, substitution, supplement, omission.

The object of study are works by I.Melezh and their translation into Russian made by different authors (N. Kislik, D. Kovalyov, T. Zolotukhina, N. Gorbachov and others).

The subject of investigation are word combinations and sentences of the original and deviccs of their interpretation in Russian translations.

The purpos of reseach is a multilateral comparative analysis of Belorussian syntactic constructions, word combinations and sentences and devices of their interpretation in Russian translations. In the process of study mostly comparative method was used. When appropriate linguistic experiment linguistic commentaries of the text, structural analyses of speech wnits were, calculations analysis.

The thesis for the first time analysed different types of functional Russian correspondences for Belorussian prepositional and unprepositional word combinations; it defined and characterized types of conversions in translations into Russian and determined the reasons of conversion speech units in translation.

Results of the research may promote further elaboration of theoretical problems of fiction translation in cognate languages. They can be used in translations from Belorussian into Russian, in lexicographic practice in compiling Belorussian-Russian dictionaries, in preparation of comparative grammar of the Belarussian and Russian languages.