автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.02
диссертация на тему: Переводческое мастерство Чингиза Айтматова

Полный текст автореферата диссертации по теме "Переводческое мастерство Чингиза Айтматова"

КЫРГЫЗ РЕСПУБЛИКАСЫНЫН ИЛИМ, БИЛИМ ЖАНА МАДАНИЯТ МИНИСТРЛИГИ

^ ^ О^КЫРГЫЗ МАМЛЕКЕТТИК УЛУТТУК УНИВЕРСИТЕТИ

\ц

Адистештирилген кецеш Д. 10.97.55 УДК 894.341:808.03 Кол жазма укугунда

АИТБАЕВА Нуркан Барыновна

ЧЫНГЫЗ АЙТМАТОВДУН КОТОРМОЧУЛУК ЧЕБЕРЧИЛИГИ

Адистиги 10.01.01. — кыргыз адабияты

Филология илимдеринин кандидаты деген окумуштуулук даражаны алуу учун изденуу диссертациясынын Авторефераты

Бишкек — 1998

Диссертация Кыргыз Мамлекетгик Улутгук Университетйннн улуггар

адабиятынын тарыхы жака теориясы кафедрасында аткарылды.

Илимий жетекчиси — Кыргыз Республнкасынын Улугтук

Илимдер Академиясынын корреспондент— мучесу, филология илимдериюш доктору, профессор Седыков A.C.

Расмий оппонентгери — Казак Удуттук Илимдер Академиясынын

академиш, филология илимдеринин доктору, профессор Кабдолов 3. Филология илимдеринин кандидаты Мамбеталкев К.

Жетектеочу уюм — И.Арабаев атындагы Кыргыз Мамлекертик Педагогикалык Университетшшн кыргыз йдабияты жана аны охутуунун методккасы кафедрасы.

Коргоо 1998 - жылдын «.у/ » Саат__i-'W

Кыргыз улугтук упиБерситет1':ндег'Д.!0.97.55. Адистештирилген . кенешишш заседаниесинде томенку дера к боюнча болот: 720024, Бишкек шаары, Манас проспектиси 1GL

Диссертация менен 1>ыргыз Мамлекетгик Улугтук Унинерситетшшн китепканасында т&анышуута мумкун.

Автореферат 1990 — жылдык к » 1 $ '--¿¡с о но ■ г уллу.

Адистештарилген кенештин окумуштуу катчысы филология илимдеринин кандидаты, доцент

Рыскулова Ж.

жалпы иштин мтаездемесу

Атагы ааламга кеткен даназалуу жазуучубуз Чынгыз Айтматовдун чыгармачылыгын изилдее буткул дуйнелук масштабда жургузулууде. Анын ичинде Кыргызстанда айтматов таануу илими пайда болуп, ал ийгиликтуу енугуп жатат. Ал тууралуу атайын эмгектер, диссертациялар тынымсыз жазылууда. Акыркы эле эки — уч жыл ичинде А.Садыков . менен Ж.Бакашовалардын «Чынгыз Айтматовдун керком дуйнесу», «Чынгыз Айтматовдун чыгармаларынын стилдик езгечолуктору» аттуу китептерн жарык керуп, Ж.Бакашова тарабынан «Чынгыз Айтматсздун сурэткерлик чеберчилиги» аттуу докторлук диссертация Алма—Атада Аль —Фараби атындагы Казак мамлекеттик университетинде ийгиликтуу корголду-

Чынгыз Айтматовдун чыгармачылыгы анын «Жамийла» аттуу атактуу повести чыккандаи бери эле, б.а. 1958-жылдан тарта такай кароолго алыиып, изилденип келе жатат. Мындай Караганда 30 жылдан ашууп мезгилдеи бери тынымсыз жазылып келе жагкан жазуучунун «айдоо аянтында» дагы бороз салынбаган эмне калды дейсин деген суроо табийгый турде келип чыгат. Ооба, жалпы планда алганда, Айтматовдун адабий майданы узун, туурасынан дурус эле айдалды деп айтсак болот, бирок айрым бир булун— бурчтарында бош жерлер дагы эле кездеше берет. Ошондой маселенин бири—жазуучунун котормочулук ишмердиги. Бута ал жазуучу катары элге тааНыла электе киришиптир. Домок,-котормочулук онер Ч.Айтматовдуи адабий чыгармачылыгынын бир чон тармагын тузет.

теманын актуалдуулугу.

Ч.Айтматов «0зум женунда» аттуу макаласында минтип жазат: «0з тилиндии кереметин сез менен айтып жеткируу кыйыи... Ошондой эле мага орус тали оз эне пшшдей эле жакын жана боордош, анткени ал мени кичинекей кезимден бери коштоп келе жатат». Ырасында эле атасынын кызмат абалына байланыштуу кичинекей Чынгыз ар кайсыл шаарларда — Ошто, Жалал— Абадда, Москвада журуп мектепп! да эки тилде —бирде кыргызча, бирде орусча окууга туура колген. Ara кошумча апасы Нагима билимдуу интеллигент аял болгондуктаи, Айтматов орус тили, адабияты менен бала кезинен тарта эле кездешкеп. Ал эми рыргыз тилине келе турган болсок ara взу айткаидай, «эне р1линин кереметин сездирген» чон энеси. Каракыз болгон. Ал жайыида Чынгыз айылга келгенде аны взу менен бирге кайда болсо ээрчитип ала журэ турган. Ошондой мезгилдердин бирвендв [5ир кызык окуя етвт. Жайлоодо кымбат баага сатылып келген

зоот айгырлардын бирев уу чвп жеп елуп, аны текшеруу учун райондон келген ветврачка Чынгыз тилмеч болот. Бала кунунан чон апасынын кобурап айтып берген кеп накыл сездеру, жомок, уламыштары небересинин сезиминде жатгала берет. Ал. турмак айылга келген акындарды, жомокчуларды да керуп, угуута туура келет. Мунун баары Ч.Айтматовдун чыгармачылыгында алгачкЫ башат, нук катары кызмат аткарган.

Согуштан кийин Жамбул зооветгехникумунда, андан сон Кыргыз айыл чарба институтунда окуп журген. Айтматов орус адабиятын аябай кызыгып уйренет. Ал турсун которуп да кервт, Алсак ал согуш темасындагы эки чыгарманы: В. Катаевдин «Полктун уулу» жана М. Бубеновдун «Ак кайын» деген повесть, романдарын кыргызча которот, бирок алар ara чейин эле башкалар тарабынан оодарылып, басмага етуп кеткендиктен, жарык кербейт. Ощол ут/рдан кийин студенттин жаштык деми сууп, бнр топ екунвт. «Бирок,—дейт ал, —менин чыгармачылыгым ошол котормолордон башталды.» 1954 —жылы Фрунзеде басылып чыккан «Рассказы писателей Киргизии» аттуу жыйнакка Ч.Айтматов Т.Абдымомуновдуи «Кудалар» («Сваты») деген чыгармасын которуп баскан. 1955 —жылы «Дружба народов» журналынын 11—санында «Машина жасап чыгаруучулар» деп аталган С.Сасыкбаевдин Фрунзе заводунуи жумушчуларынын турмушук чагылдырган очерки ацын котормосунда басылып чыккан. - Муну ara сезмо — сез (подстрочный) которуп берууге тапшырь1шкан экен. Ч.Айтматов болсо аны экп жумуш кылбай эле бутуруп ташгаптыр.. Мына ушундай бир топ катуу даярдык иштеринен кийин гана ал Т.Сыдыкбековдун «Too арасында» аттуу чон эпикалык полотносун которууга бел байлаптыр; Кийинчерээк ал езунуи кыргызча жазылган повестгерин орусчага, орусчасын кыргызчага езу которо баштаган. Бирок Ч.Айтматовдун адабий ишмердигинин бир чон енурун тузгон котормочулук енеру атайын изплдевнун предметине айланбай келе жатат. Ч.Т.Жолдошеванын докторлук диссертациясында1 гана Айтматовдун автокотормолору тууралуу азын —оолак сез болот. Ал эми «Too арасында»' тууралуу, биздин билишибизче, эч ким унчута элек. Диссертациялык иштин темасынын актуалдуулугу биз жогоруда кыскача мунэздвп вткен кырдаал менен аныкталат.

1.Джолдошева Ч.Т. Киргизская проза и проблемы

художественного перевода. Диссертация на соискание

ученой степени доктора филологических наук, — Фрунзе: 1998.

ДИССЕРТАЦИЯНЬШ МА1ССАТЫ ЖАЛА МИЛДЕТТЕРИ

Днссертацияныи максаты Ч .Айтматовдун котормочулук онерунун ту у чокусу болгон «Too арасында» романыньш экинчи китебшшн котормосун ар тараптан терец анализдеп чыгуу. Экинчи багытыбыз Айтматовдун аптокотормолорунун озгочолугун уч повесттин мнсалычда айкындап корсетуу. Бул максат томандогудой конкреттуу милдеттерди чочуу мсиен аныкталат:

— «Too арасында» романыньш яйтмгггордук котормосун атайын глав ада — кецири планда анализ до о. Муну томондегудой манда темалар боюнча карап чыктык:

а) Чыгармаиын жалпы мазмунун жана каармандардьш речтнк езгочолугун беруу.

б) Улупук колорм'П'и, айрыкча алганда, фразеологизмдерди которуунун жолдорун корсетуу.

и) Реалийлерди орусча беруу ьжмаларын елкктоо. г) Котормодогу оош — кыйыштар туурплуу азь:н — оолак сез кылуу.

— Ч.Айтматов орусча езу которгон «Жамиля», «Бнринчн мугалим» ÍA. Дмитрьева меион биргелешип), «Саманчы жолу» повесттерин деталдуу талдоо.

— Ч.Айтматов орусчадол кыргызчага озу которгон «Гулсарат» повестин ошондой эле зкол ыенен аполиздеп чыгуу.

илимий иштин жлцылыгы;

Ч.Айтматов чыгармачылыгын котормочулук менен баштагаидыгы, адегенде алгачкы тажырыйба катары «Полету» уулу», «Ах кайыоды» которгондуту тууралуу айтылып да, жазылып да журот, бирок автордун архивпне жетип, ошолорду илнмий байкоодоп откоргоп эч ким чыкпады. Аптууте биздин да дареметибиз жеткеп жок. Бирок ишибиздин жанылыгы, баарынап мурла, эч кнмдин «сокосунун тиши тне элек» «Too арасынданын» дыцыи бузгандыгы менен аныкталат го деп ойлойбуз. Экинчи жагынан, Ч. Айтматовдун езу которгон повестгернн бизчилеп деталдуу салыштырып (бул да прозалык чыгарманы анализдееге тиешелуу озунче ыкма) нзнлдеген да адамдар чыга элек болчу. Муну да жанылык деп эсептейбиз.

ИЗИЛДббНУН МЛТЕРИ.ЛЛЫ. Изилдеонун булагы жогоруда саналган чыгармалардын кыргызча жана орусча басылыштары, Ч. Айтматовдун атайын жыйнактарда чыккан макалолары. ДИССЕРТАЦИЯНЬШ МЕГОДОЛОПШЛЫК НЕГИЗИ. Эмгектегн биз таянган негпзги методологшглык база —бул советтик корутгуктуу котормочу—практик жана теоретиктердин котормо теориясына байланынггуу жазгаи эмгектери жана макалалары болуп эсептелет. Алар пайдаланылган адабпятгардьш тизмесинде толук керсетулдУ' ' "

эмгектин практикалык мааниси.

Эмгек Ч.Айтматовдун чыгармачылыгы боюнча окулган теориялык лекцияаларга, атайын курс менен семинарларга кошумча материал болуп кызмат отойт. -Муну менен бирге «Ч.Айтматовдун котормочулук чеберчилиги» деген атайын курс да окуса болот. Алдан сыргкары диссертациянын материалдары боюнча басылып чыккан экн кнтепчени студенггер учун кошумча окуу куралы катары пайдаланса туура келет. Алар котормочу—практиктерди да кайдыгер калтырбайт. ИЗНЛДввНУН АПРОБАЦИЯСЫ.

Иш Кыргыз мамлекеттнк улутгук университетинин филология факультетншш «Улутгар адабиятыньш тарыхы жана теорнясы» кафедрасында аткарылып, ошол кафедранын мучелору жана жетекчиси тарабынан главалар боюнча окулуп, талкууланып, басиага сунуш кылынып турулду. Эмгек толук аяктагандан кийин дагы бир жолу каролып, андан сон коргоого сунуш кылынды. Диссертациянын матерналдары боюнча автор 4,5 t басма табак колемундегу эмгекти басмадан чыгарды. иштин курулушу.

Эмгек кириш соз, уч глава жана пайдаланылган алабшггтардын тизмесннен турат. Машинкеге басылган келему бет. Кириш создо Кыргызстандагы керкем котормонун абалы, озгечо, кыргыз тнлинен орусчага которуунун сапаты тууралуу сез журет. Андан тышкары кыргыз адабияты менен искусствосунун 1958 —жылы Москвада еткен экинчи декадасы убагында кыргызчадан орус тилине которулган чыгармалар туурасында айтылган ойлорго кыскача обзор — мунездеме берилет. Биринчи главада котормо теорнясына байланыштуу айтылган белгилуу теоретиктердин пикнрлери топтоиггурулган. Экинчи глава «Too арасында» романынын экинчи китебинин которулуш сапатына арналып, учунчу белумде Ч.Айтматовдун автокотормолору анализделет.

тилдоенун нешзги мазмуну.

Алгачкы глава «Кврком котормо жана анын принцнптери»

деп аталат да, мында кврунуктуу котормочу —практик жана теоретиктердин кврквм котормо боюнча айткан негизги ойлору то пто штурулга! i.

«Бийик искусство» деи аталган (К.Чуковский), керкем котормонун тарыхы кыйла узак. Бул тууралуу пикир айткан адамдардыи тнзмеси да чон. Бул главада аттары аттын кашкасындай таанымал чыгаан ойчулдардын пикирлери чогултулган. Аларды каран кергонубузде, кепчулук учурларда, теориялык ойлор бир точкадан кезигишсе да, карама — каршы иикирлер до толтура. Эмесе ошолордуи айрым бирлерин бул жерде цитата турунда келтирели да, анан кыскача жыйынтыкка келели.

«Керкем котормо — бийик искусство». «Котормочу реалист, айткени ал башкалар болэк тилде суреттеген турмушту кайрадан жазып чыгат».

(К. Чуковский)

«Котормодо сез эмес, ой жана образ которулат... Речтик образдуулук улуттук форманын эн бир ачык —айкын керунушу болуп эсептелет». (В.А. Россельс)

«Башка элдин поэзиясын тушунуу дегенибиз —башка улуттук мунезду, башка элдин мадаииятын, эмоцнялык дуйнесун ачуу деген сез».

(Н. Эткннд)

«Чыныгы коркем котормочу фотографист эмес, анын жаратканын таланттуу художниктин колупан жаралган портрет менен салыштырууга болот».

(С. Маршак)

«Котормочунун ийгилиги тактык таразасын табигыйлык таразасы менен канчалык ийгиликтуу айкалыштыра алгандыгына • байланыштуу».

(Н.Заболоцкий)

«Оюнан чыгарып жазып коюу жана оригиналдын тамгасын карап отуруп алуу—котормочулук иште таралтан зыяндуу эки уклон — • мына ушул».

(П.Аптокольский, М.Ауэзов, М.Рыльский).

«Котормочу эки ашынган принциптин аралыгында турат: Ал сезме —сез, бирок коркем эмес, же корком, бирок так эмес котормону жаратышы мумкун... Идеал—созмо — сез так, ошону менен катар керкем котормону ездештуруу».

(Г. Гачечиладзе).

«Улуттук колорит»—бул кимдир биреенун поэтикалык касиетин бере билуу».

(Р. Мустафны).

«Эгерде мен кандайдыр бир ырды которсом, мен муну ал мага абдан жаккандыгынан жасайм. Мен аны кандайдыр бир даражада озумдуку катары сезем. Ошон учун менин котормолорум менин езумдун ырларым сыдктуу эле. Мындайча айтканда, кээде езумдукунен да жакыныраак сезилип кетет».

(Е. Евтушенко).

«Ар бир элдин тили —бул ошол элдин генийлиги менен жаралган феномен».

(Ч. Айтматов).

Мына ошентип, кучтуу айтылган ойлорду тизмелеп отурсак, алардын аягына чыгыш кыйын. Аларда негизинен бир гана чындык кеп турдуу форма — айтылыштарда бекемделип отурат. Жалпылаштырып айтсак: Которула турган чыгарманы езунДун жан дуйнеце жакындатып, жараштырып тандап ал.. Ara журек жалынын чачып, берилип иште. Мында ез тилицди да, которулуп

жаткан чыгарманын тилин да жакшы бил. Анын оз маиерасын, улуттук колоритин, образдуулук касиетин ач. Ошентип, жогоруда кслтирилгеи ойлордо улам —улам асты сызылып кайталанган эки оорудап — ашынган эки уклондон: ойдон чыгарып,жоктон бар кылуудан жана тамгасын тиктеп огуруп алуудан сактан.

>Когоруда саналгандар котормо тажырыйбасындагы бештеи белгилуу принциптер. Алардын пчпнде бири —бирине карама — каршы келип калган мнсалдар да жок эмес. Эц негнзгисн конкреттуу учуларга карата конкреттуу мамиле кылып, реалисттик котормону жаратып беруу. Коюрмодогу релизм дсгеннбнз —ошол которулуп жаткан чыгарйадагы сурогтелген турмушту кэркем бере билуу. Калган принциптер ' ушул башкы методологиялык жобого багыныцкы абалда жашайт.

Экиичи глава «Ч.Айтматовдуи котормочулук онорунун жацы жээгн» деп аталып, ал Т.Сыдыкбековдун «Too арасында» ромапынын экинчи китебшшн орусча котормосун талдоого арналгаи.

1956—1958 — жылдардын аралыгында Ч.Айтматов Москва шаарындагы Горький атындагы адабкй ннститупун эки жылдь1к жогорку адабий курсунда окуйт. Ошол тушта кыргыз адабпяты менен искусствосунун 2—декадасына карата даярдык нштери журуп жаткан. Мына ушул шартган улам жогорку курстун угуучусу Ч.Айтматов Т.Сыдыкбековдун аталган романынын экинчи китебин которууну колго алат. ме>шдай «тандоо» кокустук эместир, анткени «Too арасында» кыргыз адабиятынын бирден — бир чыгдрмасы катарында ага чейин кепторге белгилуу болчу. Экинчиден, Ч.Айтматов озунуг! котормочулук ишин кара создон баштагандыгы белгилуу. Роман которулуп бутуп, декадага карата «Советский писатель» басмасынан жарык керет. Aiilih кандай сапапа ишке ашырылгандыгын байкоо учун декада мезгилиндеги талкууларда айтылган бир —эки мисалды эске сала кетели. «Сыдыкбековдун китеби мени буга чейин болуп кербоген кандайдыр бир жацы касиеггер менен байытты. Меи авторду чыц журегум менен мактагым келег, анткени турмушту мынчалык жакшы билиш учун ошол жерде туулуп, ошол жерде осуп чоноюу керек. Бул жагынан а\ орус жазуучусу Шолохов менен жакындашып кетет. Ромапдын 2—китеби абдан жакшы чеберчилик менен которулган. Ал эмн жакшы которулган китеп жазуучунун зкузун, манерасын, стилин, ошол суретгелуи жаткан элдин турмушун кецири ачып берет» (С.Бабаевский). «Ыманбай Дед Шукарь сыяктуу абдан кызык тузулген образ... Романда макал—лакаптар, курч айтылган учкул сездер кеп. Бул колорит жазуучунун ошол улуттун мунвзун терен тушунуп, сурвтгей алгандыгынан келип чыгып отурат» (Е.Н.Пермитин). Бул келтирилген сездер тегин жерден чыгып жаткан жок. Демек, роман орус окурмандарына толук жеткен. Алар ушул китеп

аркылуу кыргыз элинин улутгук мунезу, жашоо турмушу, адат — салты тууралуу кабардар болуп жатышыт.

Ч.Айтматовдун Сыдыкбеков меиен минтип жакыидап таанышуусу кокустук эмес. Ал 1962 —жылы «Горы не убывают» аттуу макала жазып, анда озунун калемдеш агасы тууралуу мындай деп айтат: «Мага Т.Сыдыкбековдун «Too арасында» романынын негизги белугун —экинчи китебин орусча которууга туура келдн. Абдан рахаттанып нштедим. Мага анын тилннин образдуулуту, байлыгы, суроттев1гун Ауэзовдукуна окшогон кендиги, тнричилик деталдарынын даана берилиши, -улуттук боёктордун ачыктыгы, кайталангыстыгы чеберчилнктин эн жакшы мектеби болду». Ч.Айтматов Т.Сыдыкбековду «сиз кыргыз прозасындагы тоосуз» дейт. Мындай жогорку баага ыраазы болгон агайы жаш инисине жылуу сез жолдоп келип, аяк жагын мындай бутурвт: «Ал мезгилдеги жаш Ч.Айтматов эки тилди бирдей билгендиктен, романды туздон —туз керкем которду». Мындагы «тузден—туз» деген сезде маани бар, анткени москвалык котормочулар кыргызча билбегендиктен, «созме — свз» котормолорду пайдаланышчу. Ошол себептен алар ишке — ашырган котормо чыгармалар кебунче улуттук колориттен бир топ аксап калчу. Ал эми элинин тилин, тарыхыи, адат—салтын мыкты билген котормочу Чынгыз Айтматов автордун бай лексикасын, жазуучулук с тилин то лук сактай алды. Муиун езу анын чбн ийгилиги эле.

Экннчп глапанын бирппчи параграфы. «Каармандын мунвзун жана речин» орусча беруу маселесине арналган. Адабият теорйясында проза жана драматургия деген тектер жашайт. Алардын тилин тектик белгисине жараша «прозанын же поэзиянын тили» деп шарттуу турдо ажыратышат. Котормосу да езунчв белгилерге ээ. Мисалы поэзияда котормочу ырдын ритмикалык, строфикалык, муундук жана башка езгвчвлуктврун сактоого тийиш. Ал эми проза кандай которулат? Бул суроого белгилуу котормочу—практик жана теоретик М.Ауэзовдун теменку сездеру менен жооп берсе болот. Ал мындай деп жазыптыр: «Тургеневдин «Дворянское гнездо» романынын стилин сакташ учуй мен анын суйлемун—суйлем, ал турсун тыныш белгилерине чейин калтырууга аракетгендим. Ошону менен чыгарманын орус тилиндеги кэлемун толук сактап калдым. Жазуучунун с тилди к езгочелугун беруу учун анын каармандарынын речине казак макал—лакаптарын, образдык элестетуулорун, афоризм, метафораларын киргизген жокпуз. Антсек, казактарга жакыныраак, тушунуктууреек сезилгени менен башка стилдин стихиясында жаралган ал макал—лакаптар, афоризмдер ылайыксыз сезилип калышы мумкун эле».'

1. «Простор» журналы, №11, 1998.

«Кыскасы, — дейт ал,-биз Тургеневге «казак костюмун» кнйгизбей которууга аракеттендик». Котормо практикасында М.Ауэзов колдонгон метод жалгыз эмес экен. Аидай мнсалдар мурда деле болуп Келиптир. Мисалы Е.Эткинд М.Ауэзовдукуна жакын ойду айтат. «Прозада,-дейт ал, —суйлемге суйлем, макал—лакапка тиешелуу макал—лакап тандап алуу максатка ылайьустуу, анткени прозада свз, баарыдан мурда, маанилик, стилистикалык жаиа экспрессивдуу каражат».

«Too арасында» романына келе турган болсок.аида деле ошол жалпы методологиялык жобо колдонудган. Жалпысынанан плганла ал чыгарманын котормосу реалистшк муноздв ишке ашырылган, б.а. бул романды окуп чыккан башка улутгун адамдары андагы сурвттелгвн турмушту квз алдыга толук элестете алышат.

Керкем адабиятта эн башкы маселе мунез тузуу чеберчилиги, б.а. мыкты художникте ар бир каарман тип, ошол зле убакта конкреггуу личность болуп эсептелет. Т.Сыдыкбековдун кепчулук каармандарына мына ушул касиет мунездуу. Ошолордун бирео — Сапарбай. Ал жаныдан кезу ачылып келе жаткаи айыл активи. Ara Калпакбаев деген райондук окул менен жеке таймашка чыгууга- туура келет. Калпакбаев болсо «куидук омуруи болсо, туштугуне жорго мин» деген идея менен жашаган адам. Тымызын совет екметуне карты иш жургузет. Бир жолу Сапарбай аны менен айтыша кетет. Ошондо, автордун суретгеесу боюнча, ал «кулагына чейнн кызарып кетет». Ал эми котормодо ошол портреттик деталь тушун калат да, Сапарбай кадимки такшалган революционер сыяктуу. элестеп калат. «Нет, не запретите тов. Калпакбаев» дейт ал вте чечкиндуу. Сапарбай Калпакбаевге кайрылып, «потому чтоонду билбейм, жолдош Калпакбаев,мени троцкейчил кыла албайсыз». Орусчасы: «Вы меня не пугайте тов.Калпакбаев, а лучше докажите, что я троцкист». Бул жерде Сапарбайдын рёччндеги жекелик касиет, улутгук колорит бир аз кемий тушконсуду. Ошол сыяктуу эле Калпакбаевдии орусча буруп суйлеген сездеру котормодо туурасЫ берилет.

Романдагы дагы бир колориттуу тип-Ыманбай. Ал жалгыз атгуу кедей. Взу жалкоо, илээнди адам, тили заар, кээде байкатпай туруп «чагып» алат. Мисалы Ысак деген чыныгы партиялык вкулдун алдында ымандай сырын твгуп жаткан жеринде эмне деген кулку, «туздуу» сездэр уюп жатат. Ал «чолок этек уптврдун» (маленькие начальники» деп которулган) азабын тартканын айтып келип, «эки дав кармашса, ортосунда кара чымын кырылат», «Кайда болсо Мамайдын квру» сыяктуу макалдарды колдонот. Алар котормодо тушуп калыптыр. Дегеле анын свзундв которууга кыйындык келтирген учурлар квп. Ал элдин карапайым тилинде «жалпая тартып отуруп калдым» деп суйлвйт. Айтылышы оной кэрунгену менен бул которууга абдан оор тукштма.

ю

Биз жогоруда каармандын мунезу менен бирге анын1 тили тууралуу кеп салып келдик. Ушута байланыштуу дагы бир топ мисалдар келтируугэ туура келет. Романда айрым каармандардын езуне гана тиешелуу кендум создору бар. Мисалы, Чакибаш «эсеби маселенди» («примерно так» деп берилет орусчасы), Соке «суруиду урайынды» («о, айт, суруиду урайын чои чокой» — «о, айт, негодный большой чокой»), Сапарбайдын апасы «тукумун о с курду» колдонушат. Бирок акыркы соз «негодный ты эдакий» болуп туура эмес берилип калыптыр. Ал «добро твоему роду» же «пусть торжествует твой род» сыяктуу которулса, жакыныраак сезилмек беле дейбиз. Самтырга тиешелуу «тан» деген кендум созу «не знаю» болуп туура алыныптыр. Контекстте ал сез маани жана стилистикалык жактан дал келет.

Каармандын тилине байланыштуу дагы бир белгилеп кете турган нерсе, Калпакбаевдин речинде туура эмес, бурулуп айтылгаи орусча сездер кеп колдонулат. Мисалы: конешно (конечно), сынтыр (центр), прасент (процент), директип (директива), апортунус (оппортунист), параткесиз (порядок), смотрий (смотреть). Ал минтип сунлейт: «А я откуда пришел, ни сынтр что ли?». Орусчасы: «А я откуда прибыл? Не из центра что ли?» Бул орусча айтылышы толук нормада. Демек, Калпакбаевдин тилинде эч кандай кемтик жок. Ал эми туура ачып бериш учун анын тилпндеги ошол «кыйшыкты» котормодо кантип беруугв болот экен? Карымшак деген адам бир орус менен суйленгуп жатат: «Эй,товарищ, в твоя кибит плохо есть». Муну сноскада ушул формасында берип.текстте туурасы алынса кандай болор эле?.

Эми «уп» маселесине келелик. Ал замандагы кыргыздар «овду» жакшы айталбай Калпайбайуп, Сергейуп деп айтышкан. Кийинчерээк «уптун» мааниси кенип, аны менен чач койдурган шаардык адамдарды тушунушкен. Мисалы «атан» «уп» болгонун билбейсинби?» деген суйлэм «оц активный бригадир» болуп которулуптур. Мында «уптун жыты» да калбай калды.

Экинчи главанын экинчи параграфы «улуттук колорит»

проблемасына арналып, анын эй негизги компонента болгон фразеологизм тууралуу сез журет.

Улуттук колориттин тушунугун ар кнм ар кандай талкуулайт. Мисалы, татар жазуучусу Р.Мустафин улуттук колоритти беруу дегенди ошол жазуучунун жекече езгечелугун ачуу деп эсептейт. Ал эми М.Ю.Феличкин улуттук колоритке топоним, ономастикадан (жер —суу, кишинин аттарынан) тартып, фразеологизм, макал—лакаптар, керкем сез каражаттары (салыштыруу, эпитет, метафора), автордун жана каармандардын ойлоо жана суйлее езгечелуктеру, суйлем тузуу ыкмалары (морфолого — синтаксистик керу!гуштер) сыяктууларга чейин

киргнзет. Ушулардын ичинен фразеологизм жана реалийлер тууралуу азын— оолак сез кылмакпыз.

Фразеологизм башка сез тобунан белунуп турган езгече бир речтик кубулуш. Аида уюп жаткан акыл—ой, образ, элес бар. Аны белек тилге которуу оной —олтон жумуш эмес. Буга чон чеберчилик талап кылынат. Ч.Айтматов мына ошондой котормочулардын тобуна кирет. Ал фразеологизмдерди негизинен калька менен берип, айрым учурларда тушундуруп (описательный) которуп, кээде мааниси дал келген орус макалдарын табат. Биз буларды топко белуп классификациялабай эле котормолордун тизмесин берип, аларга конкретгуу анализ жургузуп, мунездеп чыксак, маселе ачык болот деп ойлойбуз. •

— «Устанын тогоосу жок»— «Сапожник без сапог» (мааннлеш орус макалы).

— «Ала карганы алты жыл борго байласа да, бир чалымы уу татыйт» — «Волка сколько не корми, а он все в лес смотрит» (Мында карга карышкырга айланды, бирок макал толук маанилеш).

— «Тузум урсун»—«Да постигает кара его моего дасторкона». Мында «туз» менен «дасторкон» маанилеш эле.

— «Жаман атка жал бутсе, жанына торсук байлатпайт»—«Если поганая кобыла нажиряет загривок, то она забивает удила» (калька).

— «Ишенген кожон сууга акса, алды —алдындан тал карма» —Если муллу унес вода, то в арыке заранее ставь запруду». Мында кожон ишенимлнди актабаса, ар кимин ез арбайынды сок маанисинде сез кетип жатса, котормодо «ставь запруду» деп башка ой айтылып калган.

— «Катыны шер^менде болсо, эринин мойнуна сорпо тегулет». Бул «дрянь продажная» деп которулган. «Мойнуна сорпо тегулуу» деген идиома тушуп калган.

— Жазуучу Самтырды «ат качырбас боз айгырга» салыштырса, орусчасы «Самтыр добрый, умный и сильный жигит» болуп калган. К.К.Юдахиндин сездугунде ал «дурной жеребец меринов гоняет», «смирный жеребец меринов не гоняет» формасында берилген. Котормого ушул вариант алынса туура келмек.

— «Жаман качан да болсо жаман» — «дурак всегда есть дурак». К.Юдахинде «жаман» «дурной» деп берилген. Мисалы, «жакшыны сез, жаманды таяк елтурет». «Хорошего убивает слово, а дурного —палка». Демек «Сездуктегу» вариант ылайыктуу.

— «Кузгундуку куу жыгачтын башында, берунуку тен орток» — Чужое—то он делить любит, а свое у него спрятано на верхушке сосны».

— «Казак, кыргыз жоо болсун, кара башым соо болсун»—«Пусть дерутся кыргызы, казахи, но пусть уцеляет моя голова».

— «Беру этектеп, жоо жакалап келетканда» — «Волк уцепился за подол, враг хватает за горло».

-«Облезлую овцу стрижем клочками» — «Ала койду бело кыркуу».

— «Эки бутун бир кончуна сыйдыруу» — «Заткну обе ноги в одно голенище».

— «Мал боор эт менен тек». «Свой скот не отделим от тела».

— «©леек бир чункурда, тируу болсок бир дебедо» — «Умирать, так всем в одной яме, жить так всем в одном пригорке».

— «Айран ичкен кутулат, челек жалаган тутулат» — «Попадает не тот кто выпил айран, а тот кто лизал чашку».

Келтирилген мисалдардын бардыгындагы котормолор орундуу, туура табылган калька, же макалдар. Ал эми твменку мисалды каран кервлу.

— «Чапандын ички бучулугундей». —«Близкие друзья как пуговицы чапана». Мында «ички бучулукке» маани берилбей калып, «бучулук» «топчуга» айланыптыр. «Ички бучулук» ате жакындыкты туюнта турган сез. Ал эми «топчу» болгондо эмне болуп калат?!

— «Улуу башынды кичиртпе» — «Не унижай свою высокую голову». Калька анчалык ылайык эмес. «Не унижай свое достоинство» делсе дурус болмок.

РЕАЛИЙЛЕР. Бул терминди женекей тилге салганда чыгарма которулуп жаткан элдин тилинде жок турмуш—тиричнликке, адат—салтка, кийим —кечекке, коомдук турмушка байланышкан сездвр десек болот. Демек, аны которуу отв кыйынчылыкка турат. Мында ушул кунгв чейин колдонулуп келген непгзги жол транслитерация —улутгук евздун формасын сактап, орусча же башка тилдеги текстке киргизип, ara шилтеме беруу, б. а эмне экендигин айтып тушундуруу. Ал эми котормону тушунуксуз евздергв толтуруп жибербеш учун андан башка ыкмалар да колдонулат. Алар калька (так кечурмв), экинчи тилден окшоштук табуу, эмне экендигин чечмелвв.

Орусча чыккан кеп чыгармаларга киргизилип журуп ошол тилдин лексикасына синип кеткен туркизмдер (турк евздвру) бир топ эле арбын. Андайларга китептин беттеринде шилтеме беруунун кажети жоктур. Ал орус окурмандарына белгисиз реалийлер кездешип калса, айласын таап, кебун эсе транслитерация жолу менен тигилерге жеткируу кажет.

— «Кементай»— «верхняя одежда наподобие бурки». Муну «ак жунден жасалган халат (чапан) формасындагы сырт кийим» деп тушундурсо болмок, анткени «бурка» деген сез да реалий — демек ал да тушундурууну талап кылып колат.

— «Чокой» —«род самодельной обуви из невыделанной кожи». Чокойду биз билгенден кебунче жундан ийлеп жасачу эле. Ал

эми «ийленбеген чийки териден» кайсыл айылда жасалат болду экен?

— «Босогомо от жармашса, аны ечурбестен «чыгданына» жашынсам...» — «Если юрта моя загорелась я накрылся бы с головой одеалом». Бул суйламдо «чыгдаи» деген реалий такыр жоголду.

— «Чучук» — орусча текстке «конская колбаса» турунде кирген. Ara «конское сало положенное в кишку» деп тушундурме берсе болмок, анткени «колбаса» «чучукка» аналогия боло албайт.

— «Бир миншчти мамысына байлай журуу кыргыз баласына башынан салт» —«Раз родился киргизом добейся, чтобы под седлом У тебя была лошадь». Мында «ат мамы» реалий катары тушуп калды да, суйлем «кыргыз баласы болгон сон, астында минерге атын болсун» деген формага етгу.

— «Мени атказып кой, кызыке» — «подержи лошадь, девушка». Оригиналдан алыстап кетти, себеби «кызыке» деген эркелеткен сезго аналогия табуу кажет эле. Экинчиден, «атказуу» «подержи лошадь» эмес, «помоги сесть на коня».

— «Эт бышым», «чай кайнам». Кыргызча убакыт елчемдерунун бирев которулган эмес, эишчиси «с полчаса» болуи туура аныкталган.

— «От алуу» — «придет за огнем». Калька окурманга толук жетпейт, себеби отту кандайча формода алат. Ошону тушундуруу керек эле.

— «Тейт»—буга «междометие» деп шилтеме берилген, ara «тыюу сезу» деп тушундурв бере кетуу ылайык эле.

Жогоруда реалийлерди беруудв айрым вйдо —темвндуктвр айтылды. Мындай оош — кыйыштарды чыгарманын башка жерлеринен д-i табуута болот. Мнсалы, «базарга терт тиштуусун кошо айдатгы» деген «пригнав четырех барашков» делип, «терт тиштуу ирик» терт койго айландырылган. Соке Ыманбайдын тамекинин тутунуне, ышка толгон уйунв келип: «Ыя, Ыманбай, бул тврунбу, же кврунбу?» деп мыскылдуу суроо коет. Ал сез айкалышы женакей гана «Где мне сесть?» деген суйлемго айланып калган. Эми текстге учураган башка мунвздвгу оош — кыйыштарга да бир —эки мисал.

— «Он колтугунан ойношун сууруп алса, эрн квз ирмегенче сол колтугуна сырдашын катат» —«Такие как она, и на том свете заводит любовников, может, и там приманят какого-нибудь ангела». Бул котормо оригиналдан алыстап кеткен.

— «Субайдын уйуру бийиктеп кетиптнр» — «очень уж высоко ушли кобылы с жеребятами». Мында «субай жылкы» кулундуу бээлерге айланып калды.

— «Жалдуу аттарын, жакалуу тондорун калтырбай...» — «Убью одного, другого». Образдуу сездер карапайым суйлемго етуп Kerni.

-«Эй, Саадат, азамат болбой кал! Катуу багыт жолго тартардын алдьшда знендин койнуна башынды катып ыйлайсын. Сага ишенгендер кантер экен? Кой! Бала болбо!» Кыргызча текст абдан улуттук колориттуу. Орусчасы эмнегедир «адабиятгашып» калган. «Эй, Саадат, что с тобой. Как милое дитя, приткнулся к матери н плачешь. А. что же будет с тем, кто доверяет тебе свои судьбы... Ведь они пойдут за тобой по трудному, но правильному пути! Оставь не будь слезливым!»

Жыйынтыгында айтарыбыз: «жоготуусуз» котормо болушу мумкун эмес. Анткени анда толгон—токой оорчулуктар, шарттуулуктар кездешет. Ошонуи баарыи сыдыргыга салгандай мелтиретип койгондой ал чечип ыргытып жибере турган кийим эмес. Котормо эки башка тилдин стихиясында, законунда, кылымдар бою иштелип чыккан керкемдук системасында, жаралган искусство. Ал зми искусство — бул дуйнону образдуу кабылдоа. Демек, ар бир элдин керкем кабылдоосу ар башка. Мына ошондон улам «улуттук колорит» деген феномен келип чыгат. Аны белек тилде текпей —чачпай жеткирип бериш учун чон талант жана котормочунун эки тилди тен билиши зарыл. УЧУНЧУ ГЛАВА «Ч.АЙТМАТОВ ДУН АВТОКОТОРМОЛОРУНУНУН езгвчелектвРУ дел аталып, мында аньш взу кыргызчадан орусчага, орусчадан кыргызчага которгон айрым чыгармалары анализге алынат.

Бул главапын биринчи параграфы «Биринчи мугалим» жана «Саманчынын жолу» повесттеринин орусча котормолоруна арналган.

Ч. Айтматов эне тилди езуггчэ бир кайталангыс сыйкырдуу куч деп эсептейт. Ал кыргыз жана! орус тилдерин бирдей билип, экеену барабар коёт. «Для меня русский язык не в меньшей степени родной, чем киргизский,, родной с детства, родной на всю жизнь»'. «Когда я пишу по —русски, то чувстую (хотя почти Невозможно сформулировать, это чувство), что выражаю себя совершенно особым неповторимым образом... Разумеется, огромными резервами обладает и любой другой язык нашей страны, в частности, мой родной киргизский. В нем существуют выражения неповторимые и непереводимые... Когда я создаю свои вещи на киргизском языке, я опять-таки чувстую неповторимость своего высказывания, неповторимость выражения своего «я»'. Мына ошентип, Ч.Айтматов чыгармачылыгын кыргыз тилинде жаза баштап, кшшнчерээк («Гулсараттан» тарта) бир субъективдуу себептер менен орусчага етуп кетти. Бирок жакщы жерп ал кыргызча жазган чыгарма\арынын бардыгын орусчага

1 .Айтматов Ч Статьи, выступления» диалот^Тштервыо.

— М.:1988, 29-6, 2.0шондо, 36-6.

и

озу (алгачкы кездерде А.Дмитрьева жардам берип жургон] когоруп келдп. Демек, Ч. Айтматов автокотормочу. Анын андай оиочолуктеру болот деген суроого кыскача мындайча жооп úepyyre болор эле. ©зу которгон кезинде ал. текстке (оригиналга) ете байланып отурбай, езун бир аз «эркин» сезет. Ал котормону ар бир тилдин ез закону менен niiiKe ашырат да, улутгук колорит маселесин коиулдуи борборунда кармайт. Мыидайынча айткаида, которулган чыгарма башка тилде «суйлеп» жйтканы менен ал улутгук керунуш, улутгук феномен катары кабылданыш керек. Ушута байланыштуу жазуучунун дагы бир свзу эске тушвт. «Когда я опубликовал до — русски свою повесть «Протай, Гульсары!» ни у кого не остовалось сомнение, что это произведение киргизской прозы. Ведь существует не только стихия национального языка, но и национального мышления».™ Ал эми улутгук колорит, же бэлекче тил менен айканда, «улутгук ойлонуу» деген тушунук майда—барат «бытовой» деп аталган нерселерден тартып куралат эмеспи. Мына ошол себептуу Ч. Айтматов езу которгон чыгармалардан эки текстти катар коюп алып салыштырып чыгып, анан белгилуу корутундуларды беруу ыкмасы туура деп эсептеп, ошол анализ —синтез методун колдонмокчубуз. Сез алгач «Биринчи муталим» тууралуу журмек.1

— Эже, айыл жакка барып, эл—журт менен жолугушуп келсениз кантер эле? (С.Ж. 11 — бет). —Алтынай Сулаймановна, хорошо было бы вам съездить в аил». (Ч.А. 351—6.). Текстте «эже» деп улуу адамды сыйлап кайрылган сез «Алтынай Сулаймановна» болуп официалдуулукка айланып калышы орунсуздай сезилет. — Анын туура, иним, — деп, Алтынай Сулаймановна ушкуруп койду. —Барууга взум да квптен дилгирмин. Барбаганыма кыльш болду. Айыдда анча деле жакын туугандарьш жок, бирок эл деген туутан, элден чон тууган болбойт. Сезсуз барам, колум бошой калса эле барам. Сагындым жеримдн...(С.Ж. 11—б.). Надо бы, конечно, съездить, — невесело улыбнулась тогда Алтынай Сулаймановна,—Я и сама мечтаю побывать в Куркуреу, век уже не была там. Правда, родственников в аиле нет. Но дело ведь не в этом. Непременно поеду, и должна поехать, истосковалась по родным краям. (Ч.А. 352 — 6.).

Котормодо «иним» деген улуттук кайрылуунун тушуп калышы да орунсуз. Экинчиден, «эл деген тууган, элден чон тууган болбойт»

1.Айтматов Ч. Почва и судьба.—Литературная газета, 1989, 9 —ноябрь.

2. Айтматов Ч. Саманчы жолу. Повесттер жана ангемелер. —

Фрунзе, 1963.

деген ото колориттуу тушузгуктун орусчада берилбей калышы мучулуштук. Же аны ылайыктуу сез таап айтуута мумкун эмес беле?!

— пир оокумда уигул далайды билген чод окумуштуу аялдын туру «о, качанкы отуп кеткен он сегиз кайра келер болсочу» деп, нчтен сызып, кызыл жоолук, кызыл жуздуу чагын эстегеи кадпмкн эле ясегокенокой кыргыздын аялдарына окшой кетти.» (С.Ж. 13 —14 б.б.). —«Эта ученая женщина, видимо, вспомнила, сейчас пору своей юности, которой, как поется в наших песнях, не докричишься с самой высокой горной периишы».(Ч.А.354 — б.). Котормодо оригиналдан тане ал дал, улуттук С г: ¡луп бир аз бексертуп койгондой злее калтырат. «Тексттен» символикалуу «он сегиз» жаш тушуп калып, «недокричишься» с самой высокой горной вершины» деген жаны тушунук панда болду.

— Алтынай бышып жаткан тамакка да карабан кечирим суранып жатып, акыры кетмек болду,(С.Ж. 14 — б.).— Как ни уговаривали ее земляки, как ни выражали они свою обиду, Алтынай Сулаймановна была неумолима». (Ч.А.354 —б.). Мында кыргыз турмушуна о те муноздуу бир деталь—«бышып жаткан тамакка да карабай» — орусчасында берилбегеи. Ал карапайым тиричилик мисалы ондонуп турганы менен мааниси терец. Кыргыздар бышып жаткан тамакты таштаган адамдм кесирлуу катары эсептешет.

— Э, ботом, мобул бирин кетеруп, бирин аркалап, балапан ээрчиткен курптой болгон неме ким езу?(С.Ж.24 — б.). — «Гляни — ка, одного тащит на спине, другого на руках»(Ч.А.366 — б.). Котормодо «балапан ээрчиткен курптей» деген эн сонун салыштыруу тушуп калыптыр.

— Кой, Алтынай, садагасы, мен езум эле бутуром азыр, отура бер.(С.Ж.25 —б.). — Не надо, Алтынай, посиди тут, согрейся,— приговаривал Дюшен, — Я и сам справлюсь...(Ч.А.368-6.). Бул лсерде «садагасы» деген эркелетип жалынган сезго адекват табылбаган сыяктуу.

— Биздин айылдын котур тамдары тигинден, мындан жулундвй тутун булатып...(С.Ж.28 — б.). Бир тилдин, кээде, башка тнлге беруугв кыйынчылык келтирген татаалдыгы деп ушуга окшогон учурларды айтса керек. Мисалы, «котур там», «жулундей тутун» сыяктуу айкалыштарды кантип которсо болот?! Орусчасында ал притих наш аил, примолк под горами смутно темнеющими в низких наплывах туч...(Ч.А.370-б.). болуп, башка эле бир мааниде берилип калган.

Кыргызда «эшек такалап журесунбу» деген сыяктуу ездеруне тушуктуу бирок башка тилге которгондо мааниси бузулуп кала турган фразелогизмдер, же ошого жакын бир тилдеги езунче кайрыктар коп. Картацбай абышканын Дуйшонге «ок, балдарьщ менен бамыран кал», (С.Ж.31-б,).- деп айткан

созун орусча антип берууге болот?! Анын орусчасы мындай экен: «Эх, дурень!» —даже привскочил Картанбай.(Ч.А.373 —б.). — «Мени зордоп аял кылган айбандын балдарынаи да жаш экем».(С.Ж.39 —б.). —Я была моложе детей этого насильника (Ч.А.382 —б.). Бул жерде «насильник» «айбанга» адекват эместигин айткыбыз келет, Элде «айбандык сезим» («животное чувство») деген тушунук бар, башкача айтканда уйурдиу айгыр езунун тууган энеси менен жашай берет. Ошол сынары тигил «адам ендуу немея (Ч.А.38—б.) айбандан да жаман. Ал езунун кызынан кичуу бечара жетимди зордоп аял кылды. Алтынайды аялдыкка алган экинчи бир жерде «зеекур» деп айтылат. Ara да котормо адекват табылбаган. «Хулиган» же «самодур» деп айтса, текстгин ыргагына анча келише бербегендей сезилет. Ошол эле жерде «адам кейпиндеги ит» (С.Ж.40—б.) «сволочь» (Ч.А.384 —б.) болуп берилген. Аны «собака в человеческом обличие» деп калькаласа болот беле?!

Берилген кыскача талдоодон кийин темендегудей корутундуга келеек болот. Автокотормочу же башка котормочу эн негизги кенул бура турган нерсе —бул чыгармада чагылган чындыкты башка тилде дал езундей бере билуу. Ч.Айтматов А.Дмитрьева менен бирге ал милдетти жакшы аткарган. Экинчи чон жумуш керкем образды тузуу учун колдонулган тил каражаттарын улуттук колориттуу кылып, башка элге да тушунуктуу болгондой даражада оодарып бериш керек. Прозалык чыгармада суйлэмун суйлем менен эч нерсесин коротпой которуу кажет экен. Муну сездун конкретгуу образдуулугун сактоо деп тушунуу керек. Бирок кээде бир тилде ги образдуулукту, тушунук — маанини экинчи тилде жеткирип айтып беруу мумкун эместей сезилет. Мисалы, тилдеген, жалынган сездерду, реалий менен кайсы бир тилдин сыйкыры менен табылган нерсе ез енун такыр ечурбей туруп алат.

Биринчи параграфтын экинчи белукчосу «Саманчы жолу» повестин талдоого арналган. Ал Ч.Айтматовдун кыргызча жазылган чыгармаларынын ичинен образдуулугу жагынан жогорку денсгээлде турат. Орусчага автор езу которгон. Ал Толгонайдын карыган кездеги кичинекей портрет—штрихин тартуу менен ачылат. Жаны жуулган кейнек кийип, бешментин ак жоолук менен курчанган, таяк таянган ак чач кемпир келе жатат. Мына эми ал олтуруп, курчу кетип, мунарыктаган кезу менен айлананы бир сыдыра карады. Анан буткул емурунун кубесу болгон Талаа менен саламдашат. Кыргызчасы мындай кириш сезу жок эле: «Амансынбы, кутгуу Талаам» деген учурашуу менен башталат. Орусчасы: «Здравствуй, поле—тихо говорит она». Котормодо — Толгонайдын кебетесинин суреттелушу жакшы, бирок бир бексе жери анда «куттуу» деген сезге кенул бурулбай калган. К.Юдахиндин «Сездугунде» ал «благодатное» деп

берилиптир. Негизинде «купуу» «куг» деген уцгу создан чыгат. К.Юдахинге «кут» — (зат) —кусочек студенистого вещества темно-красного цвета» деп жазылат. Ал тундуктон коломтого тушет экен. Бул элибнзднн илгертен жакшылыкка символ болгон ыйык сезу. Ал эми орус окурмандары аньш сырын билип алса, жаман болмок эмес. Эн кур дегенде «благодатное» деген сез кошулуп айтылса, Толаанын Толгонайга кайдыгер эмес экендигин тунгундурмек.

Прологдон кийин, орусчасында экинчи параграф деген белги коюлуп, анан Субанкул менен Толгонайдын бащ кошкон тарыхы айтыла баштайт. Кыргызчасында андай ажыратуу жок. Негизинде Толгонай менен Жер —эненин диалогу кеп убактарда дал келе бербейт. Орусчасында эки эненин «суйлешуусу» бир топ жеринде кыскартылып, чыгарма бир турдуу монотондуулуктан арылган десек болот.

Толгонай кичинесинде «саксайган сары кыз эле». Жатакта эгин коручу. Эл жайлоого кечкон кезде уйур —уйуру менен сабалап келе жаткан жылкычылардын астынан секирип чыгьш уркутчу. Ошондо жини келген жылкычылар: «Эй, жердей чыккан албарысты, сениби!» деп коркутушчу. Мунун орусчасы: «Эй, косматая, вот мы тебе!» (Ч.А.119 —б.) деп берилет. Бул жерде кенул буруучу нерсе «албарысты» деген метафора. Орусчасы «саксайганга» адекват келет. Юдахиндин «сездугунде» «албарыстыгд» мындайча аныктама берилиптир: «Демоническое существо в образе женщины». Демек, «албарысты» чачтары саксайган аялдын образында жашайт экен. Негизинде бул созду текстте сактап, сноскада тушундурмо берип койсо, орус окурмандары учун пайдалуу болмок беле дейбиз.

Ошентип, орок маалында жатакчы малайлар — Толгонай менен Субанкул баш кошуп алышты. Ошол тунку пейзажды автор езгече бир ынтаа менен суретгейт. Ал эпизод ашып тушпесе, оригиналдагыдан кем эмес которулган. ОШондон кийинки суротгалуштв Субанкул Толгонайга «кезундвн . айланайын, кезундвн болоюнум» деп жалынат. Орусчасында ал «жаворонок ты мой, родная, милая» болуп берилген. Муну деле адеквапуу деп айтса болот, анкени мурдагы эпизодд°РАУн бирииде «торгойдун» образы бар эле. Метафора жаш келинчек Толгонайга ылайык келет.

Реалийлерди кандайча беруу керек деген проблема кеп эле котормочулардын бащын катырып келе жатат. Биреелору аларды текстте калтырып, сноска менен чыгышса, экинчилери белок тилден адекват издейт, учунчулеру такыр эле конулго албай таштап кете берет. Мнсалы, «чучукту» «конская колбаса» деп койсо туура келбеуп-. Колбаса деген колбаса, ал эми чучукту жылкынын казысынан жасайг. Ошол сьщары Таластын «ачымасын» «квас» (Ч.А.130--6.) деп которуу да ондуу эмес.. Алар

ар башка технология менен жасалган ар башка зат. Же болбосо Алимандьш Жайнакты «кичине бала» деп тергегенинин орусчада изи да жок. «Курпон козу» —кышга туулган козунун жазда жунунун ескулен тартып керунушу. «Алимандьш жоолуг/на, мандай чачына, жакасына кар курпенделе жынылып» (С.Ж.78 — б.) деген суйлемдегу «курпенделе» деген сезду орусча берууго мумкун эмес. Ошондуктан орусчада: «Снег густо налипал ей на голову...» (Ч.А.148 —б.) формасында гана алынат. Орипшалдын 154 —бетиндегн «суйунчу» деген сез сноскасыз тскстге берилиптир, ал орус лексикасына азырынча кире элек болсо керек. Котормонун 155 —бетинде «скорей бы уж, скорей победа» деген суйлэы бар. Ал кыргызчада «ит азабын тартсак да женсек экен» деген идиома экен. Албетте, эки башка айтылыш, эки башка маани. Толгонайдъш «айланып, согулуп кетейин балам, ай!»(С.Ж.82—б.) деген жалынычы да «ах ты, боже мой» болуп башкача формат етту. «Самаичы жолунун» 114 —бетнндеги «алтын чычала» деген реалийдн да которууга мумкун болбоптур. Тилибизде кеп сандаган тар reo сездеру («табу») бар. Алимандын толгоосу жакыидап келатканын Толгонай «эти —башы ооруп калдыбы» деп туюнтат. Орусча муну калька менен берууге мумкун эмес, антсе такыр тушунуксуз болуп калат. Ошондуктан котормодо ал «роды приближались» деп эле айгылат,

Жыйынтыктап айтканда, лексикасы ото бай, улуттук колоритгуу <; Саманты жолу» повести орус тнлине абдан чеберчилик менен которулган. Ал эми биз талдоо мезгклинде корсеткон айрым оош — кыйыштар бул айрым гана жекече моменттер, же болбосо орусча которуута мумкун болбогон татаалдыктар. Алар повесттин жалпы коркомдугуно эч канча залака тийгизе албапт.

Учунчу главапьш учупчу болумчосу «Гулсарат» иовестип талдоого арналган. Мурда,айтылгандай, Ч. Айтматов бул повестти орусча жазып, кыргызчага озу которгон. Чыгарма башка тилде жаралган кезде жазуучунун ойлонуусу кандай болот деген суроого Ч.Айтматов езу мыпдайча жоон берет: «Когда я опубликовал но — русски свою повесть «Прощай, Гулъсары!» ни у кого не оставалось сомнение, что это произведение кыргызской прозы. Ведь существует не только стихия национального языка, но и национального мышления».1 Мында чыгарма орусча жазылып жатса да, улуттук тилдин стихиясы сакталары тууралуу сез журуп жатат. Демек.аны кыргызчаланггыруу автор учун ето деле кынынчылык туудурган эмес деп айтсак болот. Мисалы учун бул

1. Айтматов Ч. Почва и судьба. — Литературная газета, . 1989, 8-ноябрь.

повесттин стилине абдан мунездуу келген тыбыштык кайталоолору бар суйлемдардун которулушуна назар солып кврелучу.

—То светло, то темно, то светло, то темно. — Жарк этет да, жалп

ечет, жарк этет да, жалп ечот. Калька аркылуу берилген бул котормо абдан элестуу да, экинчи жагынан оришналга дал келет. —Танабай думал свою думу, ему было о чем думать.(Ч.А.206 — б.). Танабайдын ойлонор жену бар болчу, ойлоиор ою бар болчу.(Г.17~б.).

— Забыв про коня, про дорогу, про наступаюшую ночь(Ч.А.209 — б.). Атгы да, жолду да, басып келаткан тунду да унутуп...(Г.21 —б.).

— Ас нас спрашивали, да как спрашивали! За отца, за мать, за друга и недруга, за себя, за собаку соседскую, за все на свете были в ответе (Ч.А.209 —б.).— Жооптуу болгондо да кандай, азыркычылап согуш алып кулуп кете бермей жок. Анда атан учун да, энен учун да, досун учун да, касын учун да жооп берчубуз! (Г.21 — б.).

Келтирилген мисалдарда кайталоо формасы сакталган, ошону менен бирге ойду кучетуучу бир аз кошумчалар да бар.

Эми оригиналдагы жана котормодогу айрым мисалдарды салыштырып, кыскача байкоо жургузуп керелу. —Летом жара стоит как в аду. (Ч.А.204 — б.).— Жайында етсен леп эткен жел жортпой уп болуп, дымыктырып куругат.(Г.15—б.). Орусчадагы «как в аду» деген салыштыруу кыргызчада «уп болуп, дымыктырып» деген карапайым саздор менен эле жеткирилет. Ошол эле бетгеги «ну просто не переносил» деген сездер «жнниндей корчу» деп салыштырууга айландырылган. Демек, тиддеги ыктуулукка карата маанилер ар кандай формада ачыла берет экен.

— Чоро любил подтрунить над чудачеством друга. — Досунун бул кылыгьш маркум Чоро тамшалап калар эле. «Чудачествону» «апендилик» деп берсе дурус болмок. Кортормонуи 16 — бетиндеги «атган эскилиги жеткен журегу» дегенди «карыган, алсыз журвк» деп алса туура келмек,

— Раньше никому не пришло в голову запречь его в телегу, это было бы кощунством. (Ч.А.206-б.). Мында «кошунствого» «уч уктаса, тушке кирбеген» деген жакщы адекват табылган. -Голодный как собака. —«курсак а1чты» болуп, кадыресе берилип калган. Аны «иттей ачкамын» деген кучотулген турундв алса ылайык келмек.

Ыргак поэзияга эле эмес.прозага да мунездуу. «Гулсаратта» езгечв бир журеккв жеткен змоционалдуулук бар.

Аны кучетуп турган-бул ыр сымал- ыргактуулук. Миса-ш темвнку текстти карап королу.

— Колхоз весь в долгах сидел, счета в банке были арестованы, а он отмахивался от всего этого молотом. Ухал им, наковальня звенела, разлетались синими брызгами искры. «Ух —га», «ух— га» —выдыхал он вздымая и опуская молот, и думал: —«Все уладится, главное победили, главное победили!» А молот вторил: — «победили, победили, дили, дили, дили»(Ч.А.213 —б.).

— Колхоз болсо карызга белчесинен баткан. Ошонун баарын унуткарган барскандын курсулдугэн дабышы эле. Дешу зынгырап, кызыл —как жалындар шыркырап, Танабай болсо барсканды -кетеруп урган сайын: «Ух —ух!», епко кагып, ал ортодо «баары бутер, баары бутер, негизгиси жендик!» деп ойлонот. Анын оюн барсканы: «Жендик, жендик, жендик, дик, дик, дик!»—деп коштоп курсулдейт. (Г.25 —б.),

Котормодо орусча образдуу, элестуу сездергв кыргызчада кулакка угумдуу, тилге жаты к эквизалентгер укмуштуудай кеп табылган.

— На одном ветру держимся (Ч.А.119 —б.). —Жел ооп, кун керуп журебуз. (Г.ЗЗ-б.).

— Вечно ты путаешь. (Ч.А.219 —б.).—Бээ десе, тее дейсин (Г.ЗЗ — б.).

— Прекрасную пору молодости начинал в ту весну буланый иноходец.— Кунан жорго бой келбети суналып, ушул жазда жаштыгынын кызыгына мае журду.

— Мы тут на поле с утра до вечера (Ч.А. 229—б.). —Биз биякта керели кечке талаада иштеп, тандайыбыз так катып журсе... (Г.45-6.).

— У нас теперь спрос невелик. Где сядешь, там и слезешь (Ч.А.231 —б.). —Азыр бизден жырык темене да таппайсыц. Ач итган кечугун сук ит' жалайт болорсун.(Г.47 — б.).

— Сколько еще было разных других забот и нехваток. (Ч.А.232 — б.). —Ичке узулуп, жоон сузулген чак (Г.48 —б.).

— Мне и без тебя тошно. (Ч.А.233 —б.). — Сенсиз да кулагым чуулдап аран журем (Г.50 —б.).

— Черта с два поддамся на твои лисьи слова-злился про себя Танабай. (Ч.А.256 —б.). —Атандын башы! Сенин тулкудей кууланган амалына мен туше коёрмун. (Г.77—б.).

— Эрдин кесе тиштеп, ичинен кап отуп, керуп отурду (Г.80 —б.),— Танабай все видел и, прикрыв губы, молча страдал. (Ч.А. 258 — 6,).

— Закружились круговертью, дни и ночи чабанские, поливалась рас плодная ни вздохнуть, ни разогнуться. (Ч.А. 293 —б.). —Кун менен. туну аралашып билинбей, эс алууга чоло жок, бел . бекчейип, кэз чекчейип, тел алуунун кызуу маалы келди чабанга. (Г. 122 —б.).

Ошентип, кыскача салыштыруудан керунуп тургандай, «Гулсаратгын» орусчасына кыргызчасы толук адекватгуу. Котормодо элибиздин улуттук мунезуне, салт—санаасына

и

байланыштуу келип чыккан кеп сандаган фразеологизмдер элестуу, образдуу сездер абдан оруйдуу берилген. Повесть котормо эмес, кыргызча жазылгандай эле кабылданат. Бул жазуучунун эки тилди бирдей мыкты билгемдигинин, анын талантгуулугунун натыйжасы,

Диссертациялык тема боюнча жарык квргвн материалдар.

1. Too арасында романынын орусча котормосу. — Бишкек. «Кыргызстан», 1998, 22 б.

2. Чыншз Айтматовдун автокотормолору. —Бишкек. «Кыргызстан», 1998, 45 б.

3. Керком котормо жана анын принциптери. Илимий коНференициянын материалдары. БМУ —Бишкек, 1998.

■4. Коркем котормо женундэ ойлор. Илимий конференциянын материалдары. БМУ —Бишкек. 1998.

РЕЗЮМЕ

диссертационной работы Айтбаевой Н.Б. на соискание ученной степени кандидата филологических наук на тему; «Переводческое мастерство Чингиза Айтматова»

Проблема билингвизма — одна из важных' проблем филологической науки.

Чингиз Айтматов писатель двуязычный, он пишет на своем родном и русском языках.

Писатель также занимается художественным переводом. Переводит свои произведения { с кыргызского на русский и обратно) и произведения других писателей. ■

Так он перевел на русский язык вторую книгу романа «Среди гор» Т.Сыдыкбекова.

В диссертации анализируется художественный перевод этого романа, а также автопереводы Чингиза Айтматова.

of the Candidate of Science (Philology) thesis Chingiz Aitmatov As a Translator presented by Aitbaeva N.

The problem of bilinguism is one of the most important problems in philology. '

Chingiz Aitmatov is a bilingual writer. He writes in his native language as well as in Russian. Also he works on translation of fiction. He translates his own novels and the novels of other writers from Kyrgyz to Russian and vice verse. For example, he translated the second volume of «Among the mountains» novel written toy T.Sadykbekov.

This work analyses the translation of this novel as well as other author's translations.

RESUME