автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.03
диссертация на тему: Пейзаж в лирике персидско-таджикской литературы X-XI веков

Текст диссертации на тему "Пейзаж в лирике персидско-таджикской литературы X-XI веков"

ОД ОЧ-ЛО\ %5~ (о

Хорогский государственный университет им.

М.Назаршоева Институт гуманитарных наук (Памирский филиал) Академии наук Республики Таджикистан

Пейзаж в лирике персидско-таджикской литературы

X-XI веков

Специальность: 10.01.03 - Литература

народов стран зарубежья (таджикская литература)

Диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук

Научный руководитель: доктор филологических наук, профессор Шарипов Худой

ДОНИШГО^И ДАВЛАТИИ ШАХ^РИ XOPYF БА НОМ И М.НАЗАРШОЕВ ПАЖУ^ИШГО^И УЛУМИ ИНСОНИИ (БАХШИ БАДАХШОНЙ)-И АКАДЕМИЯМ УЛУМИ ^УМХ,УРИИ ТОЧИКИСТОН

Бо ъуъуци дастхат

Мирзо^асанов Лаъл^уба

Пейзаж дар ашъори fhhohh адабиёти форс-тоники аср^ои X-XI

Ихтисос:

10.01.03 — Адабиёти хал^хои мамолики хори^й (адабиёти то^ик)

Диссертатсия

барои дарёфти унвони илмии номзади илм^ои филология

Ро^бари илмй: доктори илмхои филология, профессор Шарипов Худой

Мундарича

Мукдддима............................................................................1-12

Боби I. Тасвири ба^ор ва Навруз дар лирикам асри X-XI

\

4

1. Анъанаи тасвири табиат..................................................13-23

/

2. Манзараи бахор дар шеъри шоирони асри X-XI

/ 1). Тасвири бахрр дар осори шоирони асри X....................23-55

2). Тасвири табиат дар осори Унсурй................................56-60

3). Цудрати Фаррухии Систони дар офариниши

{

шеъри манзаравй...............................................................60-71

■Jk.

4). Васфи табиат дар шеъри Мануче^рй..............................71-90

3. Тасвири Навруз ва маросими ^ашни он дар шеъри шоирони асри X-XI

1). ^ашни Навруз ва тащили он..........................................90-92

2). Тасвири Навруз дар шеъри шоирони асри X..............92-95

3). Тасвири Навруз дар шеъри Унсурй.................................95-100

< - ! 4). Тасвири Навруз дар шеъри Фаррухй..............................100-106

^ 5). Навруз дар тасвири Мануче^рй".......................................107-115

4. >^унар ва санъати шоирон дар тасвири бахор ва Навруз

1). >^унару санъати шоирони асри X дар тасвири ■ ба^ору Навруз.....................................................................116-120

2). }^унару санъати шоирони асри XI дар тасвири

бахору Навруз а) маъниофарини дар шеъри Унсурй.....................

121-124

б) хунари Фаррухи дар тасвири табиат

в) васоити тасвир ва мазомини ^олиб дар ашъори Манучехри.....................

.124-128 128-134

Боби II. Тасвири тобистон ва манзараи зимистон дар шеъри асри X ва XI

1. Вазъи тасвири табиати тобистон ва зимистон...................135-140

2. Ч[ашни Сада ва авсофи он дар шеъри шоирони ин а?$д......140-152

Боби Ш. Тасвири тирамо^ ва чашни Ме^ргон дар шеъри шоирони асрхри X-XI

1. Тасвири манзараи тирамох,..................................................153-164

2. Чашни Мехргон ва тасвири он дар шеър.............................164-172

Хулоса.........................................................................................173-180

Фехристи адабиёт......................................................................181-187

>

МУЦАДДИМА

Асри X мелоди замони зу^ур ва орози адабиёти форсй-то^ики мебошад. Шеъри форсй-то^икй то к;арни XI-ро шеъри табиат хондаанд (57,317) ва дар х,акик;ат, ин давра аз назари тава^у^ ба табиат саршортарин замон аст, зеро вай офоюд бурунгаро ва тавъам бо табиат буда, э^одкор дар ^араёни тасвири табиату аносири он чизи нафсонию отифиро на^уста ва ё камтар ^уеи он шудааст.

Вак|те ки ба ашъори пейзажии шоирони ин acp?fO тавач^уЗ^ намоем, мебинем, ки тасвир мазмуни хуби лирики гирифтааст. Ба он сабаб, ки дар ин асрх,о исти^лоли фикрй хеле роич[ буд, шоирон ^ар як мавзуъро дар ^амон шакли во^ей баён мекарданд. Махз истиьуюли фикрй имкон медод, ки дар >^ама гуна шароит дар заминаи во^ей ва хакмкрт андеша кунанд. Шав^у нишот, дилбастагй ба хушиуж зиндагй дар ашъори шоирони ин ахд хеле равшан аст. Устод Рудаки дар касидаи «Шикоят аз пирй» ^авониашро ёд мекунад, бору чаман, маъшу^аашро ба хотир меораду аз он ла^зае завк бурдан мехохад, >$ол он ки мебоист дар вазъияте, ки барои шоир зиндагй хеле танг омада буд, дуо ва муро^иат ба Худованд мекард ва илтифоти уро металабид. Хамин шавку нишот^уйй, дилбастагй ба рузгори инсонй сабабе шудааст, ки шоирон тасвири зебоих^и табиати диёри худро хамчун баёнгари зиндагии худ маънидод карда, дар осорашон ^ой додаанд. Агар ба равиши андешаи доктор Ма^уб (59,9), ки дар асоси маълумоти «Таърихи Систон» баён шудаанд, зехн монем, шуруй шеъри форсй бо жанри к,асида аз чониби Му^аммад ибни Васиф шудааст. Тасвири табиат ва манзаранигорй х,ам асосан дар касоиди райримучаррад ё ботараззул колабу мавкръ пайдо кардааст.

Дар асархои та^кикотй оид ба кисмати тагаззупи касоиди салафони адабиёти форсу то^ик андеша^о дар иртибот бо мавзуоту рушди к^сида баён шудаанд. Бахусус, метавон корхри тахк^отии шарк^шиносони мумтоз Е.Э.Бертельс(2,5), С.Х^.Фушекур (93), Гуломхусайни Юсуфй (33), М.Н.Усмонов

(8,6) доктор Руломхусайни Рангчй (32), Аълохон Афса^зод (14), Мирзо Муллоа^мадов (55), Асрор Бобоев (22), Лутфалии Суратгар (42), Халил Хатиби Рахбар(94), Абдулганй Мирзоев (51), А^мад Абдуллоев (1), Абдулхусайни Зарринкуб (36), К^адамалии Сарромй (40), Бадеъулло^ Дабирии Нажод (19), Б.Никитина (62), Рейснер (70), ва дигаронро ном бурд. Дар осори илмиашон ин олимон дар чараёни таснифу тавсифи сабку услуби ин ё он намояндаи адабиёт ишорахое ба тасвири табиати касидасароён кардаанд, аммо ба хотири он ки мавзуи андеша ва ^адафи илмиашон чизи дигар аст, дар хусуси ин мавзуъ ба^си тулониро раво надонистаанд. Аз мухокимахои олимон ва ишора^ои онхо оид ба тасвири табиати адабиёти асри X ва ибтидои асри XI ба чунин натича расидан мумкин аст, ки онхо пейзажи шеъри ин а^дро бештар воь^ей дидаанд, яъне шоирон он чизеро, ки дар табиат бо ^узъиёташ медиданд, ба маркази тасвир меоварданд. Ма^з майл ба ^а^и^ату вукуъбини сабабгор шудааст, ки тасвири хаёлй дар крсидаи «Дорго^»-и Фаррухии Систонй (Дорго^ро надида васф кардааст) ба вокеият ба он дара^ае наздик омадааст, ки Амиру одамонашро дар ^айрат андохтааст.

Дар ха^кат, тасвири табиат дар тагаззулоти касидахо ^анба^ои махсусеро дороет ва кашфу дарёфти он^о дар яке аз кисмат^ои к^асида (ташбиб) зарур шуда мондааст. Ин аз сабаб^ое аст, ки моро ба интихоб кардани чунин мавзуи рисола водор сохт. Инчунин ^устучуйи посухи суоли «чй ^адафе шоиронро ба манзаранигорй мувоче^ сохтааст?» низ моро ба та^ки^и мавзуъ ^алб намуд.

Равшан аст, ки сабки адабиёти шеъри ин давра сабки хуросонй аст, ки майл ба содабаёнй дошта, васфу тасвири табиат аз хусусиятхои махсуси он аст. Агар ашъори шоирони асри X ва аввали асри XI-ро бо ашъори пейзажии давра^ои баъд мукоиса кунем, мебинем, ки дар ашъори васфии шоирони баъди асри XI тахаюл ва рамз бештар буда, худи манзаранигорй дар ^ойи дуввум меистад. Хонанда пеш аз он ки ба тасвири табиати шоир ру ба ру ояд, баръакс.

ба дунёи хаёлоти шоир дучор меояд. Аммо дар шеъри асри X ва авоили асри XI табиатнигорй ба *$уз васфи зебои^ои табиат ^адафи дигареро молик нест.

Мурочрати шоирон ба васфи табиату унсур^ои он молик ба рукн^ои ахло^й аст. Дар ин бора доктор Абдул^усайни Зарринкуб навиштааст: «Аммо ин табиатситойй, ки дар шеър х^ст, аз таъсири тарбиятй холй нест. Инсонро ба содагй, ба зиндагии сода ва дур аз х,аё^у даъват мекунад ва ву^уди вайро аз ишк; ба содагй, ба хилват ва инзиво ва ба шодихои хаёт меоварад. Тавсифи табиат дар баъзе маворид х,окй аст аз унсу апок^аи вок^ей бо табиат» (36,147).

Маводе, ки дар асоси он андеша^ои худро дар бобати манзараофаринй дар шеър матрах сохтаем, осори шоирони асри X ва нимаи аввали асри XI аст. Ч,ойи тазаккур аст, ки аз осори шоирони форсу тоники асри X намуна^ои кам ва нотамому парокандае ба ёдгор мондааст ва аз ва*р^и ма^дудият наметавон дар хусуси дар кадом сат^у дара^а ва равишу ^унарнамой ворид шудани ин мавзуъ ба шеър х,арф зад. Аммо бо э^тимоли крвй метавон гуфт, ки дар тагаззули ^асоиди ин аср низ аз табиат фаровон сухан рафтааст ва васфи табиат мацоми хосса доштааст.

Апбатта, тасвири табиат якбора аз шеъри асри X шуруъ нашуда, заминаи дар каломи мавзун ворид шудани он замоне пештар аст, чаро ки дар чанд намунаи бак^я инро мушо^да мекунем. Дар намунахои па?^лавии осори хаттй («Дарахти Ассурик») аз унсур^ои табиат (ба^с бо дарахт) истифода шудааст, ё ки дар яке аз нахустин намунахри шеъри форсй («О^уи ку^и дар дашт чй гуна давадо»), («Манам он пили дамону манам он шеъри яла») тасвир на аз чордевори дарами шо^, балки аз са^ни табиат дар асоси х|аяч)они калбй Haiyi мекунад.

Инсон як ^узви фаъоли табиат аст ва донишмандон андеша^ои ^олибе дар ин бора доранд, чунончи: «Инсон бо табиат зинда аст. Ин маънои онро дорад, ки табиат як ^исми уст ва инсон бояд дар ^араёни мубодилаи ^амешагй бо он бошад, то маэ^в нагардад. Инсон ^исман ва ру^ан бо табиат пайванд аст ва ин

маънои дигаре надорад, ба чуз он ки табиат бо худи худ алоцаманд аст, чаро ки инсон як к^сми табиат махсуб мешавад» (70,19 ).

Х|амин гуна пайванди инсону табиат низ сабаби бештар дар шеър ма^ом пайдо кардани тасвири табиат шудааст, зеро худи табиат як >шссаи рузгори инсон ^исоб мешавад. Шоирони ин ахд ба мазмуну афкори тозаю нав сару кор доштанд, ки аз ин пеш дар шеър матрах нашуда буданд. Албатта, мазмун^ое дар шеъри форсу то^ик роиу шуда буданд, ки аз адабиёти араб истифода шудаанд. Пас, маълум мешавад, ки шоири тасвиргар ба ^ойи он ки ба касе та1$лид кунад, ма^бур аст, ки ба тозагуйй ва ибтикор майл кунад. Храмин тозагии мавзуъ^о ва ма^сади тасвир бар он сабаб шудааст, ки дар шеъри шоирони асри X ва аввал^ои асри XI бештар ташбе^ои равшан назар ба ташбехоти ма^сусу маъ^ул фаровонтар истеъмол шудаанд. Шоирон барои дарёфти ташбе^кунанда ба аносири табиат муро^иат кардаанд ва аз ин сабаб, ташбехоти ашъори ин а^д бештар ^анбаи тавсифй гирифтаанд.

^оло назари баъзе донишмандонро ба мавзуи тасвири табиат дар адабиёти асри X ва ибтидои асри XI аз назар мегузаронем. Дар китоби доктор Гуломхусайни Рангчй «Гулу гиёх дар адабиёти манзуми форси» дар бораи гулу гиё^ои фаровон, ривоятхр дойр ба он^о ва дар шеър мав^еъ ёфтани он^о изгори андеша шудааст. Муаллиф 40-40 аз ашъори Фирдавси, Патрон, Унсурй, Фаррухй, Манучехрй ва дигарон абёти зиёде овардааст, бе он ки он байт^оро аз диди тахк^ гузаронад, зеро ин кор аз доираи нияти муаллифи китоб берун буд. У аз чумла менависад:

«Вожаи ... гул ба таври мутла^ ба маънии гули сурх ё гули сурй аст ва дар ашъори шоирон ва адаби форсй низ гул бештар ба гули сурй ирййло^ мешавад. Ба решай калимаи «гул» бори аввал дар «Авасто» бармех>фем ва он ба сурати «вареда» (VAREDHA) аст» (32,14).

Ин муаллиф дар хусуси х^ар гулу гиё^ хам аз ниго^и илми гиёхшиносй ва хам аз ли^ози васфи он дар осори манзум мулох,иза кардааст. Дар ин асар он чиз

^олиб аст, ки шаво^иди маъноие, ки муаллиф барои васфу тасвири аносири табиат овардааст ва метавонанд сирф гулу гиёхро бе ^еч гуна рамз ишора кунанд, бештари онхо ба ашъори шоирони адабиёти асри X ва ибтидои асри XI тааллу^ доранд.

Асари дигаре, ки перомуни васфи табиат андешахои чолиб дар он матрац шудааст, «Адабиёти тавсифии Эрон»-и доктор Лутфалии Суратгар аст. Муаллиф умуман дар хусуси тасвири табиат ва услуби нигориши он дар асоси намунах,ои осори шоирони асри X то охири асри XIX ибрози ацида карда, ба шакли мухтасар ашъори чанд тан намояндаи адабиётро тасниф мекунад. Ва^те ки оид ба васфи табиат дар осори Фаррухй сухан мегуяд, ба ин нати^а мерасад: «Вакте бах,с дар боби адабиёти тавсифии Эрон ба даврони Фаррухии Систонй мерасад, бар >$ама кас ошкор аст, ки шоири бисёр тавоно, ки бузургтарин устоди мусаллами сухани порей аст, аз хотир рафтааст» (42,38).

Зикри он нукта зарур аст, ки дар адабиёти ^абл аз асри X равиши васфи табиат ба чи гуна ашколу тартиб будааст, ба сабаби камии осори намояндагони адабиёти ин давр равшан нест ва аз андешаи мо дар канор мемонад, зеро бо намунаи чанд байт имкон ба даст намеояд, ки дар хусуси равиши васфу тасвири табиат дар шеъри ин давр як хулосаи амику бутун барорем. Ба >$ар ^ол, адабиёти цабл аз асри X заминае шудааст, ки шеъри баъди он рушду пешрафт намояд.

Доктор Мухаммад Ч,аъфари Мах^уб дар бораи сабки хуросонй андешаронй карда, рушди касидаи ботараззулу бетасаззулро зикр карда, як хусусияти касоиди давраи шуруй адабиётро кайд мекунад: «Дар отози кор мазмуни тагаззулу маде?^ дар к;асида^ои ситоишгарон ба табиат бисёр наздик буд ...Хулоса, дар даврони шуруй адабиёт дар шеъри форей наздик ба табиат ва дурй аз муболига дар лафзу маънй дида мешавад» (59,149 ).

Дар ин асар муаллиф ^амчунин дар хусуси вазну радиф дар шеъри шуаро (аз он ,^умла, Унсурй, Фаррухй, 1^атрон ва Мануче^рй), васфи чашн^о дар осори шоирон арзи андеша намуда, аз офаридахои он^о абётеро чун шо^иди маъно

овардааст. Аз руйи тащили ашъори шоирони ин давра равшан мегардад, ки шоирон ба тавсифхои матбуъ бештар майл кардаанд.

Бояд зикр кард, тагаззулоте, ки дар аввали ^асида^ои асри X ва ибтидои асри XI чой гирифтаанд, як намунаи ашъори лирикй-гиноии хеле дилангез хастанд ва ин навъи тагаззулот хусусан аз даврахри миёнаи замони Сомониён ба давра^ои баъдина риво^ ёфтаанд ва яке аз шоироне, ки тавонист аз у^даи сурудани тагаззулот бо тасвири табиат барояд, Дакией аст ва дар ибтидои асри XI матбуътарин тагаззулотро дар касоиди Фаррухй ва Мануче^рй мебинем. Тагаззули крсидахо дар ахди зухури адабиёт бештар мавзуъхои ма^дуд дошт, аммо тадричган мавзуъхои он зиёд шудан гирифтанд ва мавзуъхре мисли тасвири табиат, фасл^ои сол, лурзу чистон, васфи ^ашн^о дар садри ^асоид ба унвони тагаззул ^ой гирифтанд. Дар огози адабиёт васфи табиату фасл^ои сол ба во^еият пайванд буд. Муаллифи гумноми «Таърихи Систон» дар бораи крсидаи ба Абуч,аъфар бахшидаи устод Рудакй сухан ронда гуфтааст, ки дар махфил сомеон онро хуш пазируфтаанд, зеро ма^з сифатхои ^ак^и^й* ва аслии Абу^аъфар зиёд нишон дода нашуда васф шудаанд ва устод Сайд Нафисй низ барои ин хусусияташ касидаро писандида хондааст.

Мусташрик^и нуктасан^и рус Е.Э.Бертельс дар таодикл тараф^ои мухтапифи таърихи адабиёти форсу то^ик хизмат^ои босазое кардааст.

Бояд изофа кард, ки пас аз вафоти Е.Э.Бертельс монографияи у, ки ба тазди^и осори Унсурй бахшида шудаааст, ба табъ расидааст ва му^а^^и^ ба андешахре, ки чанд сол кабл баён карда буд, тахрир, илова ва ислох ворид месозад. Аз ^умла^менависад, ки дар маколахои к;аблй оид ба Унсурй гуфта буд, ки дар осори Унсурй" васфи зимистон умуман 40Й надорад, вале баъдхо мушохида намуд, ки шоир ин гуна ташбиб низ дорад (25,286). Е.Э.Бертельс зикр мекунад, ки шуаро дар руз^ои ^ашн касидахо ^ироат карда, ба ивази онхр мукофоти сазовор (то сад ^азор динор) мегирифтаанд.

Ба андешаи мо, як сабаби кохиш ёфтани фасли тобистон дар шеъри ин асрх,о (X-XI) кайд нашудани ^ашне дар ин фасл аст. Е.Э.Бертельс далелеро оварда менависад, ки шоирон на хамеша мукофотро сазовор мешуданд: «Бешубха, на хамеша идхо барои шоирон хурсандиовар меомаданд. Мо медонем, ки соли 430 ^ип^рй Ме?фгон чашн гирифта нашуд, ки ба 7-уми зул^иу^аи он сол (30 августа соли 1039 м.) мувофик омада буд ва амир ба шуаро чизеро х,адя насохт, хатто ба Масъуди Розй та?^дид намуда амр дод, ки ба >^инд бадарга кунанд, зеро гуфтаанд, ки у ^асидае иншо карда, дар он султонро наси^ат кардааст» (25,286).

Илова кардан зарур аст, ки тасвири табиат, васфи зебоихои он ба фасл^ои сол низ марбут аст. Албатта, ?^ар яке аз чор фасли сол бо ягон хасоиси худ нисбати дигаре афзалият дорад, аммо дар ашъори васфй анлаб ва^т рангорангии табиатро шоирон ба инобат гирифтаанд ва ба ин сабаб, фасл^ое, ки пур аз рангу Чушу хурушанд, дар ашъори тавсифй~-риной мак;оми устувортар пайдо кардаанд. Е.Э.Бертельс дар хусуси насиби к^асида^ои Унсурй" харф зада меафзояд: «Насиби баъзе к;асидах,о бо фаслхои сол ало^аманд аст. Шубхае нахо^ад буд, агар гуем, ки имтиёз пайдо кардани бах>ор бар поиз ошкоро тасди^ менамояд, ки Навруз дар к^иёс бо Мехргон устувор буд ва Мехргон дар сатхл баъдй ^ой мегирад. Аммо дар баробари Мехргон инчунин як ^ашни дигари бостонй-^ашни Сада та^лил мешуд, ки шоир аз он дар ду маврид ёдовар шудааст» (25,103 ).

Адабиётшиноси дигари эронй Му^аммад Ризо Шафеии Кадканй дар «Сувари хаёл дар шеъри форсй» ном асараш зери унвони «Аносири табиат дар сувари хаёл» адабиёти то асри XI-ро шеъри табиат номида, дар хусуси ашъори ин давра мулох,изахо баён кардааст. Муаллиф дар хусуси сабку нигориши намояндагони адабиёти форс-то^ик тах,ти унвони «Сувари хаёл дар шеъри...» (номи яке аз шоирон меояд) андеша^ои илмиашро баён намудааст. Му^аммад Ризо Шафеии Кадканй дар ибтидои таърихи адабиёт дар хусуси ба аносири

табиат тава^чух^ хосса пайдо кардани шоирон гуфтааст: «Чустучуйи аносири табиат дар шеъри гуяндагони ин аср (X-M.J1.) нишон медих^ад, ки диди гуяндагони ин давра бештар диди табий аст ва на танхо васфи табиат, балки дар заминахои дигар таваччу^и шоирон ба табиат навъе ташхис ва имтиёз дорад ва дар >^ар заминае аз заминахои маънавии шеър дар тасвирхои шеър унсурй табиат бештарин са^мро дороет» (57,321). Ин муаллиф дар асоси мушохида^о ва к^иёси осори тавсифии шоирон ба нати^ае омадааст, ки дар тасвири табиат Мануче^рй ва Фаррухй назар ба соири шоирони давр пешдастанд. У навиштааст: «...ва вучуди Мануче^рй'ва Фаррухй^дар ин аср аз назари тасовири табиат ба ^адде дорой а^амият аст, ки рузгори эшонро бояд давраи камоли шеъри табиат дар шеъри форей ба шумор овард ва бо ин ки ин давра давраи ташбехоти ^иссй аст, унсурй ранг ба вусъати давраи ^абл нест ва дар канори тава^чух, ба ранг шакли ха