автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.02
диссертация на тему: Поэтика текстов стиха Рената Хариса

Текст диссертации на тему "Поэтика текстов стиха Рената Хариса"

Ц у

А тл * шв,т-«тятзг<впг т* ж тву-агж т^гчгЧгтг-вУг* тгтжтгтг --г- & --г-- а тъ.гЧ-тг- а тт

ажддшйм па^ж г£1411 ш1ям1 1л1аг1ляй

ИНСТИТУТ ЯЗЫКА» ЛИТЕРАТУРЫ И ИСКУССТВА

#2 Г|

ри*.

си

У*

Л]

¿ссертация на соискание ученой степени

шндидата филологических на

А*

ТАТАРСТАН ФОТШР АКАДЕМИЯСЕ ИБРАЫШОВ ИСЕМЕНДОГЕ ТЕЛ ЭДЭБИЯТ ЬЭМ СЭНГАТЪ 'ИНСТИТУТЫ

Амлъяаяа хокишнш

С^ЭНС^

&=ГЖ,

г II/

hj.uz.uz

члингвистик поэтика;

?оссия Фелераииясе хадыклаоы телла»е

г * & * а. 5,

1 татар теле 1

г. - - #

Фи ЛОЛи-ЗШ Я ф&ШЯЭрВ КышЗиииШЫ иЦЗЭН ЗЫйЛЪМШ

дэрэж,э алу очен язылган диссертация

■ лэгьзгй а =

филология фаннаре докторы,

йнститутныц эйдэуче фэнни хезмдткйре КУРБАТОВ Ж, Р.

С¥3 БАШЫ

л*-: ■ .

Ренат Харис—60 нчы елларньщ урталарында ук шигъри авазын

ншеттерган, шигырьдаге узенчале-кле кыю - ззланулэре белан эдаби жэмзгатмелекнец итътибарын узенэ юнаяткзн, бзхэслэр уяткан шагьшрьларебездан1. Аньщ беренче жыентыгы «Жир Ьэм Кеше? исемендз 1968 нче елда «Беренче карлыгачлар* сериясендэ денья кура. Бугенге кендэ ул 80 лап шнгырь жыентыгы авторы, Шулар арасыннан рус телендэ лаеклы яцгыраш алган 7 ж/ыентык, чувашча пам башкортча шигырь жыентыклары (<Юрату сукмаке» Нам «Яктылык тзме»), • робагыйлары татар, рус, инглиз теллэрендэ басылган 4 Шигырь язган калам белан» щыеытыгы, Тукайлар чорыннан килгэн бер матур традицияне дэвам итеп, балалар ечен язылган 4 Лап-лап» Ьам 4 Матур ей» шигырьлар китаплары, Казан Курчак театры сэхнэсендэ 2—3. • ел буе сдхнэдэн твшмэгэн «Серле алан» пьесаеы, «Хисемнец исеме», «Квзге махаббат» тот махаббат лирикасы, «Хэбэр», <Тоткасыз мшекэ Ь.б, шигырь жыентыклары бар,

5 Юзиев Н, Уйлы-хкеяе шагыйрь, рэееам шагыйрь//Замана загаре,—-Казан: Тат. кит. нэшр., 1981.—Б. 5.

Китапларныц басылу даталарына игьтибар иткандэ, шагыйрьнец Ьэр ел саен бер йсыентык чыгарып баруына тап булаеьщ.

Ренат Харисньщ шигырьдаре терле елларда * Новый мир», < Огонек», «Юность», «Дружба народов», I Москва», «Молодая гвардия», * Октябрь» Ь.б. узж журналларда двнья кура,

Тэнкыйтьчелар аньщ шигъри асэрлэре заманча уткен яцгырашлы, образлы фикерлэудаге янача алымнары, . кыю метафоралары пэм чагыштырулары, форма елкэсендаге оригиналь табышлары белан ж,алеп итуен билгелэп уталзр, Ренат Харисныц поэзиянен тематикасын, жанр чнклэрен терлендеру, шигъри еузнен жегзрен, эчке куатен арттыру, чорныц олы проблемаларын лирик чаралар ярдэмендэ утемлерэк итеп жанландыру юнэлешендэ взлексез эзлануен ассызыклап, фикер-хисне укучыга суратле итеп ждткеру очен халык ижаты символикасыннан йам эдэбият-сэнгатьтаге алымнардан мул файдалануына игьтибар итэлзр,

Ренат Харис—кип колачлы шагыйрь. Аньщ иэдат биографияеенда егермедан артык поэма (шулар зчендэ <3«лайха» !тзм < Иде гэй» драматик поэмалары, «вч убешу» поэмасы, «Гаомунчы», «Шекер», «Буре кузе», «Ж,ицуче», «Сабантуй», «Ат нярлэу» пошалары, «Бнзэк», «Каурый калам», «Дэрдемзндкэ назыйралар», «Яралар» Ь,б, цикллары, <Тула эшлэпэ», «Валит сэгате» хикэятлэре, «Кеше», 4 Казан» ораториялэре Ьэм кантаталары, купсанлы ясырлар бар.

Ренат Харис татар культурасы тарихында оратория жанрын башлап жибарэ, Ул «Кеше» ораторияее текстьш мщат иткане «чен 1972 нче ел да Муса Жэлил исемеедэге премиясе,- 1997 нче елда иса <Хисемнец и семе» диган китабы вчен Тукай исемендаге Даулат премиясенэ лаек булган шагыйрь, Боларньщ барысы да аньщ хезмэт сеюче, куп яклы, зур шагыйрь булуын тагын бер мартаба раслый, «Иж.атымда — эшемнен, эшемдэ — ижатымньщ йезен кызартма-

Г"

о

дым»,—дип раслый алган шагыйрь Татарстан Дэулэт Советы халык депутаты2.

Ренат Харис 1980 нче елдан Татаретанньщ атказанган сэнгать эшлеклесе Ьэм Каракалпакстанньщ атказанган культура эшлеклесе дэ, 1971—1973 елларда Татарстан Язучылар союзы идарэсенен, жаваолы секретаре, 1978—1982 елларда Татарстан культура министры урынбасары, 1982 нче елдан < Казан утл ары* журнал ыньщ, 1991 нче елдан 4Татарстан хэбэрлэре» газетасьшьщ баш мехэррире, 1993 нче елдан Татарстан Дзудзт Советы депутаты,

Ренат Харис ищатына танкыйтьчелар бнтараф тугел, Аеыц «Замана зздзре» щыентыгына кереш сузне («Уйлы-хиеле шагыйрь, р ^ С- ч.- с! 4^1 шагыйрь») адабият галиме Нил Юзиев, «Чехов базары» поэмасына Н, Хисамов («Базар Ьзм шагыйрь ж.аны? ), <Хисемнец исеме» жыентыгына Т. Галиуллин Нам Р. Мицнуллнн, И, Юзиев, Ф, Урманче мэкалалэрен («Фикер Ьэм хне бердумлеге», «Хиелэрнец да исеме бар», «Тагын бер очрашу», <Шигьриятнец ин. бнек ноктасы»), <Квзге мэхзббзт* жыентыгына М, Баки ров («Шнгърнятнен тамен тиран тоючы шагыйрь»), «Берылмшта» поэмасына Г, Ахунов, <Ат иярлзу» поэмасына М. Вэлиев, Г, Кашапов, Ф. Мусин, 3= Мансуров, «Жэлнлчелар» поэмасына Н, Дэули, «Ант суы» поэмасына Н, Фэттах, <Рассам» поэмасына Мансур Ьем Медаррнс Валиевлэр, «Тоткасыз ишек» китабына А. Юныеова («Калэм коткарачак») Ь,б, ны курезтеп китэргз кйрзк, Шулай ук шагыйрьнен рус телендэ басьшып чыккан йэр шигырь жыентыгына уззк газеталарда эдзби куззтулэр белзн очращырга мемкин. 4Литературная газета», 4Литературная Россия», 4Советская Россия», «Советская Татария* газеталарында рус галимнэре 'В, Дементьев, В. Кожинов, Т. Рассказова Ьэм Д, Валнев, Р.

2 Сибгатуллша Н, йжатымда—мнеммен, эшемдэ—ищатымнын йазен кызартмадым/./ ж,омга.—1996. —2 декабрь.

Мостафиннар тарафыннан шагыйрьнец рус телендэ басьшган шигырьдэренен идея-эстетик яктан анализлануы да мэгълум,

Ренат Харкс »щаты утыз ел буе .поэзия саючелэрне битараф калдырмыйча, уз фикерлэрен эледэе-эле вакытлы матбугат битлзрендэ ■ уртаклашып барган актив укучылары тарафыннан билгелэп утелеэ да, алегэ кадер шагыйрь турында бер ген» монографии хезмат та баеылмаган Ьдм аныц ищаты телче галимнэр игътибарыннан читтэ калып кил ген. Матбугатта денья курган газета публикациялзре шагыйрьнец теге яки бу поэмасына эдуби яктан якын килуга кайтып кала.

Ренат Харие ижатыва эдэбият евючелэр гена - тугел, балки сэнгать эшлеклелэре дз игьтибар итеп килэ. Максим Горький исемендзге музейда шагыйрьнец график рэеемнэре кургззмэее ачылгач, аныц турында газеталарда сэнгать белгече Розалина ШаИиева («Рэеемле робагыйлар*3), Халык рэееамы—академик Хари с Якупов хезмэтлэре (<Рэсем ясагаи кулым белен»4) баеылып ч'ыкты,

Дерестэн дэ, Ренат Хариска табигать тарафыннан Ьэртерле талант куплэп бирелган» аныц иждтында «илаЬилык билгеяэре ярылып ята*,—дип эйтуе белэн сэнгать белгече Р, ШаИиева бик тэ хаклы8. Шагыйрьнец ищат кредосы тубэндэге шигырь юлларында ачык чагыла:

3 ШаЬиева Р. Рэсемле робагыйлар/ /Мздзнн жомга.—1997.—9 апрель.

4 «Рзсем йам эдэбият, здэбият Ьэм рзсем сдаете араеыщш бик нечкз жен—элемтз бар, Денья здиплэренюн куплэрне рдеем езнгате кыаыксындырып торган, Алар арясывда Петрарка, Диккенс, Марк Твен, Гюго, Стендаль, Анатоль Франс, Гете к б. лае бар, Урыс язучшары да сурэт яеав караганиар, Араларында Жуковский, Батюшков, Пушкин, Гоголь, Лермонтов, Тургенев, Достоевский, Лев Толстой, Короленко, Гарнпш, Андреев, Блок, Волошин, Андрей Белый, Маяковский кебек шзхеслэр бар.» Якуаов л. Рзсем ясаган кулым беден...//Мэдэш жомга.—1999 ел. i I июнь,

5 «Минем сэер гадэтем бар: щз нэрсэдер курэ, кодак кемнедер ишетз, тызяый,

баш аллэ вдрсдЛдр турывда хыяллана, э гул шул вакмтта калэм ала да максатеш

шзыклар шзарга тотына. /Линем бармакдарымда вэесамнын хэтере яши. Рзсем

яеаганда да, гармун уйнагавда да мин бер ук терле хисязр кичерзм, Алар— танкыйгьчелзр аю торган издат газабы тугел. Ижат игу газап булса, мин бер юл

м V V » г» Ьг V » V с ,-ч » ~ у- »л*

оч ил ¿ши .кйчсяше:.

бвПГА Т^ПДЩ^ДЯ ГЬШЦ

о Л ? 2Г ? З^в-"*. ЧУ ¿Ь а лГ **¥ ¿л Ч 7 Л -"Ч я я *

Ь-а у-} ? £ т-5 А ТТ ? ГТ П 1 5%. V

кыл ыч. кзлэм йэм терэн!

(ч Кол Гал м мо н о л о гыэ} Шзгыйоьнен шигыоьлэре эстетик ззвыгы югаоы б^лган укучыгя

X • 1 & а ^ V

юнэлтелэ. Дересрэге. укучыныц эстетик зэвыгын йэм куцел деньясын уз ищат тэщрибэсе белэн баетырга омтылыш ясый.

шигырь дэ язмас адем,,.», Харие Р. Шигырь язгая шиш белэн// Шигырь кялэм овлэв.-—казан. /Азтариф.—1 —уЬ б.

Вдзбиятньщ бутан тарлэреннэн аермалы буларак поэзия Ьарвакыт илайм матурлыкка тартьша. Матурдык хисе тарбиялау, лэзззт биру, уйлату, фикер у я ту, яратырга вйрэту кебек мэнтелек сорауларга щтт бирерга ейрату тт хезмэт и та поэзия. Поэзиянен, эчтэлеге гармония турмнда свйлзу тугел, поэзия ул—узе гармония. Шагыйрь сузлэре белен айтсак: Иц лэззэтле сею Шигырвдэндер— Шигырь тандер, Шигырь жандыр. Шигырь сеттер, Шигырь кандыр... Иц газаолы улем Шигырвдэндер— Даруеыз, уксыз, Балтасызг утеыз Утерелэ жанг Сетка кушьша кан, Йсэн кала тан,,.

(«Нц лаззатле»)

Эдэбият белгече Т. Галиуллин, бу фикерне дэвам итеп, ^Халык бэгыре, халык щаны? матурлык Ьам илаЬнлык жимеше поэзиянец узэгендэ бугенге квн борчулары ятарга тиеш»,—ди1, Шагыйрь сузлэре аша бу юл л ар менэ ничем яцгырый: —Шагыйрмэр

Заманнарын сугеп шашйрь булган. Заман барган юл га

Ал ар читтан карый алган, Аларнын, гына йврзклзре Заман вчен ачынып янган...

(«Шагыйрьлзр, заманнарын сугеп?)

Шулай да эдэбият тормышны нэдсь чынбарлыктагыча чагылдыра алмый. Рус язучысы Гончаров фикеренчз, галим бер яца нзрсз да уйлап чыгармый, бары тик табигать яки тормыштагы яшерелгэн дереслекне генэ ача, э суз остасы дереслеккз охшаган, аньщ фантазиясендэ чагылган дереслекне—чынбарлыкны тудыра, Шуннан чыгып, здзбм нэфме дереслек белзн чынбарлыктагы дереслек бер ук була алмый, дигэн нэтмжэ килеп чыга2,

Дврестэн дз, шагыйрмек хезмзте гажзеп авыр, киеренке, катлаулы хезмэт. Бу хезмэт «илЬам* твшенчэсе- белзн бэйлэнгэн. <йлйам килгэнне генэ квтсз, язучы уз гомерендэ бары бер генэ китап яза алыр иде,—дигэн Анри Дювернуа.—Илйам кен саен эшлзгэндэ генэ барлыкка килз, Лзкин квн саен ижат и ту вчен бу хе-змэтнец безнец куцелгэ ятышлы булуы зарур»3.

Шигырьне бил геле бер тзртипкз еалынган еузлзр тезмзее

1 Галиуллин Т. Шигырь кемгэ кирте?//Казан утяары.—1995.—7.—в. 139—142.

2 Арнаудов М. Психология литературного творчества.—Москва: Прогресс.— 1970.—С, 270,

3 A. Drisson, Les Annales politiques et littéraires, 25/Vïï—1935, P. 50. Цитата китерелэ: Арнаудов M, Психология литературного творчества,—Москва: Прогресс—1970—С. 342.

(ритм, рифма) дип кенэ карарга ярамый, Поэзияне хислзр белэн бизалган фикер, уй дип карау бар. Философ, оратор, публицистньщ да фикер-уйлары хислэр кушып бирелэ ала. Моца карты шагыйрь уз фикере-н образлы и теп бира дип айтучелэр да бар. Бу очракта ул тормыш Ьш табигатьнец теге яки бу куренешен тасвирлау вчен эпитет, метафоралар куллана дилар, Лзкин шуны да иетэн чыгармаска кирзк, шагыйрмэрнец метафоралар кулланмыйча язылган мена дигзн поэтик зсзрлзре дз бар. Чын поэзия суратлеу чараларыннан башка да булырга мвмкин4, Поэзия ул формасы буенча да, эчталеге буенча да сангать таре. Поэзия ул укучы яки тыцлаучы узе телиме, телэмиме, аныц йарзген, акылын яулап алып, дулкынландыра торган матур здзбият тексты, Чын . музыканы ацлау вчен, кабул и ту вчен билгеле бер дзрэя^эдзге ззерлек кирэк булган кебек, чын поэзияне анлар вчен да алдан хазерлек кирак (Ренат Харис шигърмятенэ бигрэк тэ).

Поэзия ул—тира-як деньяны образлар аша куз алдына китеру. Махеус эдзбиятта «еуз-образ? дигзн термин яшэп килэ, Гадэттэ, бу термин троплар Ьам поэтик символларны анлату максатында кулланыла. Лзкин телчелэр Нэм здэбмятчмлар ацлатуында «еуз-образ» термины ике торле магыш ала, Телчелар очен образлы суз суз-образ булса, эдэбиятчылар вчен эсзр тукымасында поэтик сейламне оештыручы пар суз суз-образ буларак кабул и тела. Шуннан чыгып, эдэбият влкэсендэ суз-образнын эйэмияте лингвистикага Караганда кицрак булып чыгад.

Шигьри эсзрдэ сурэт Ьзм мэгьнэ — икесе бер бетен5, Шуца кура да образ белан магьнане салкын акыл ярдаменда бер-

4 Кожинов В, В, Жак пишут стихи"? О законах поэтического творчества,—

Москва: Просвещение,—1970.—С. 239.

6 Баширова И, Б, Слово-образ а татарской поэзии: Автореф. ...дие. канд. фтоп._ наук.—Казань: КГПИ.—1971,—23 с.

6 Шунда у к.

берсеннзн аеру, тере формадан абстракт эчтзлекне суырып алу Ьзм наищэда шигьриятле куз алдына китерунен алымнарын ачып салу телче яки здзбиятчы вчен шактый кыен эш7,

Теге яки бу шагыйрьнен» язучыныц теле диган тешенча яши. Тел—шагай рь тт материал, фундамент кына, шул фундаментта шагыйрь поэтик асар този, ул асарнен узена гена хас теле була, Ьзм ул тел музыка зсзре «теле» кебек ук катлаулы Ьзм узенчэлекле.

Куренекле здиплзр здзби зезр теленз Ьзрвакыт . зЬзмият биралар. Масалан, А. Твардовский поэтик телнен эданлы, табигый сййлзм теленнзн аерылгысыз булырга тиешлеген зйтз, Шул ук вакытта ул аньщ таушалган, кенкуреш чуп-чарыннан, гомуми сузлзрдэн азат булуына да игътибар итз. В. Г. Белинский билгелзп утканча, < поэтик асардаге hap суз, телда аны алыштырырлык суз юклыгын курсзтеп торырга, батек зсзрнец эчтзлеге талзп иткзн уй-фикерне биреп бетерергэ тиеш»8.

Поэтик свйлзмнец узлеге метафораларныц саны яки сыйфаты белан да тугел, чагыштыру яки тропларнын башка терларе белан дз тугел, бэлки сейлзмнен эмоциональ-образлы юнзлгэнлеге, чьшбарлыкны теге яки бу яктан яктыртуда сайлап алынган эстетик максат Ьзм талэплэрдзн чыгып билгелзнз, Бу яктан Караганда,

7 «Образлы фнкер суз белзн бергэ ту«, лзкин кайчак «нгатьтз бапжача да була: рэееамнш аныща бетгеле бер куру яки мшету картншеы ивде туа, э аны зйтеп бирер «чей зле суз юк—аны эзлэргэ, берсен алырга, икенчесен ташяарга кирэк. Андый суз еайлау—эмйнулэрне алек-мектэн ук суз газабы дигаинзр, Лакин бу суз газабы гына тугел. образлы фикер газабы: ул бик. куи суздэр арасыннан нзкь уаена туры княгэи сузае—'узенец бэтев тирэнлеген Ьэм печен чагыядмра алырлык шит азм этгтэяекле сузне эти, шул юлда ныгьщ кристаллами. Суз газабы образдн фикериен эле аз гына беленеа терган. ян-якяары тора-бара ачык. Ьэм калку т@ск9 керэ барган чакта* ул суз буями усей чыккан, фикериен материя х-мет килуе—ижат газабы ткъ мет шул була ивде»,—(Ю, Рюриков,—Тропинка тропов и дорога образов//Вопросы литературы.—1960.-—Л! 4. Цитата X. Курбатовнын «Хазерге татар эдаои теяенен стияистик еиетемаеы» (Казан: Тат. кит, нзшр., 1971.—Б. 47.) днгэн китабыннан китерелз.

6 Бу туркда кава: Бзлйгый X. Шашйвмен шиогаян счж/ / Мирас.—1999.—№ 2,—Б, 74—82,

поэтик сейлэм ул—образлы сайлам. Бу турьща В, В, Винокур сузлэре игьтибарга лаек: Шетафоралы сейломне гена образлы сейлам днп анлаога ярамый. Чын еангать асаренец кыйммате бары тик метафоралы сейлэмг» гена кайтып калмый?9, Шуца карамастан* поэтик евйламнен, специфик структур 'узлекларен да кнре кагарга ярамый (фонетик, грамматик, компознцион-синтаксик, ритмик-мелодик).

Поэтика-ищади нэфис сузнен форма, тер, «ара 1юм алымы, Ул поэтик еейламнец тел 'тт жанрына гына карамыйча, адаби асарнен иэртерле яшна да кагмлып уза. Шунын встенэ, поэтика теоретик фан гена тугел, балки тарихи да. В, Г, Белинский билгелап угаэнчэ, 4 поэтик эсэрдэге Ьэр суз телдэ аны алыштырырлык суэ юклыгын курсатен торырга, батен асарнен эчтздеге талап иткзн уй-фикерне биреп бетерергэ тиеш»ш.

Марсель Галиев айтканча, «кеяемсерап кон башланды», дип Дэрдемэнд рухын кабаттан шигьрияткэ алып кайтырга хыялланып та, Рамиевларнеке кебек алтын кошеле булмау сабапле, иркен, утемле ооэмаларга кучеп, асылташ кебек мед яцгырашлы нечкэ лирикасын гел алда гына калдыра килган Ренат Харис»11 поэзнясен тулаем алып тикшершн монографиялэр юк. Сайлап алынган теманын актуаяьлеге бер яктан шунын, белая билгелэна. Соцгы вакытта матур эдэбиятны комплекслы, ягьни анын, тел пзм эдэби эшланешен берга карау кен тартибена килеп баеты, бу безнец хезмэтнец теп максаты, бурычы йэм яналыгы да булып тора, Шуца кура диееертациянец тикшеру объекты итеп Ренат Хариснын,

9 Винокур В. О. Избранные работы по русскому языку.—М., 1959,—-С. 390. Также: В, В, Виноградов, Ж спорам о слове и образе/ /Вопросы литературы.—1960.—№ 5,—С. 89—94.

10 Белинский В, Г, Набранное произведение,—-Саратов, —1974,—С, 114,

11 Галиев Ж. Догалы еляар//Казан утяары.—1996.—№ 9—Б. 135.

шигырь текетлары альта. Поэтик сайлзмнец аца гына хас билгелэренэ кагылышлы мэсьададэр элегэ кадэр те гад гене аныкланмаган. Поэтик свйлэм тешенчзсенэ тегзл генэ билгелзмз дэ бирелмэгэн. Телнец поэтик функциясенэ иншиз Ьэм поляк телларенда уз хезмэтлэрен бастырган Р, О, Якобсон билгелэмэсе дэ хазер купларне канегатмэндерми12. Поэтика эдэби асэрлэрдэ сурэтле тасвирлау чаралары системасы турындагы фэн. Поэтиканы киц йам тар мэгьнэдэ ацлау бар. Кип таралган таррак мэгьнэсендэ поэтика эдэбият теориясенец стилистика, сюжет твзелеше, шишрь тезелеше мэсьададэре карала торган булеге. Текстныц теле—аца поэтик Ьэм эстетик сыйфат бируче ко рал. Шуца курз лингвистика фэне текстныц телен анализлау аша эсэрнен нигезендэ яткан поэтик узенчзлекне ачарга Ьэм ацлатырга алына13. Бу хезмэт функционал ь-стилистик, индуктив пш дедуктив методяар кулланылып язылды, шигырь текетларына структур-линеяр анализ бирелде, дисеертациянец нэкъ менэ шул юнзлештэ эшлэнгэн булуы анын актуальлеген арттыра да, Бу тема встендз эшлэгзндэ Т. Галиуллин, А. Эхмэдуллин, X, Курбатов, Ф. Урманчеев, Р. Юсупов, 3= Мансуров, Н. Юзиев, Ф. Хатыйпов, М. Вэлиев, М, Гайне-единов, М Галиев, М. Бак