автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.03
диссертация на тему: Поэзии М. Алыбаева. Эволюция лирики

Полный текст автореферата диссертации по теме "Поэзии М. Алыбаева. Эволюция лирики"

Кыргыз Республикасынын билим беруу, илим жана маданият

минисггрлиги Кыргыз мамлекетпш. улугтук университета

РГ6 ОН

Кол жазма укугунда

СУЛТАНАЛИЕВ Ишенбек Шаршекеевич

Мидин Алыбаевдин поэзиясы жана анын сшлдик езгечелуктеру

10.01.01.-- Кыргыз адабияты

Филология . шгамдеринин кандидаты окумуипуулук [щражасын изденип алуу учуи зназылган диссертацпянып авторефераты

Бишкек - 1997

Иш Кыргыз мамлекеттик улуттук университета Улуттар адабиятынын теориясы жана тарыхы кафедрасы аткарылды

Илимий жетекчи:

Кыргыз Республикасынын улуч илимдер академиясынын корреспонде мучесу, илимге эмгек сидирген иш филология илимдеринин докт профессор А. Садыков.

Официалдуу оппоненттер:

Казак Республикасынын УИА академиги, Кыргыз Республикасы; илимине эмгек сидирген иш филология илимдеринин докт пофессор 3. Кабдолов,

филология илимдеринин К. Мамбеталйев,

кандид

филология илимдеринин К. Кырбашев.

кандид

Жетектшчу мекеме:

Бишкек гуманитардык университета

Диссертадиялык иш 1997-жылы 24-июлда саат 14-00 Кыргыз мамлекеттик улуттук университетинин алдынд; Д. 10.97.55. Ддистештирилген кенештин жыйынында корголот. Дареги: 720024, Бишкек - 24, Манас кечесуДО!

Диссертация менен Кыргыз мамлекеттик улуг университетинин илимий китепканасынан таанышууга болот.

Автореферат 1997-жылы "_"_жиберил

Аднстештирилген окумухшуу катчысы,

кецештин филология

илимдеринин кандидаты, доцент

Ж.М.Рыскул<

ТЕМАНЫН АКТУАЛДУУЛУТУ

Ар бир элдин рухий-маданий енугуш тарыхы болот да, ал бутундукту жеке адамдардын чыгармачылыгы тузет. Мидин Алыбаев да мына ошондой взунун кайталангыс таланты, кеенербес чыгармалары менен кыргыз адабиятынын енугушунв олуттуу салым кошкон керунуктуу квркем сез чеберлеринин бири. Ошондуктан акындын чыгармачылыгын, жеке стилдик езгвчелуктерун изшщев, жаппы эле кыргыз адабиятывдагы алган ордун аныктоо кыргыз адабият таануу илиминдеги актуалдуу маселелерден болуп саналат.

М.Алыбаевдин чыгармачылыгын изилдее эбак бышып жетилсе да, бул маселе кеп жылдар бою атайын диссертациялык же ири илимий изилдее шитеринин обьектиси боло алган жок. Айрым келемдуу макалаларды1 эске албаганда, М.Алыбаевдин керкем мурасы, тили, стили, чыгармачылыгындагы кеп проблемалар изилденбей келди. Окуу китептериндеги жарым беттен ашпаган емур баяны ал тууралуу эч маалымат бере албайт. Ошондуктан бул диссертациялык иш таланттуу акын жана сатирик М.Алыбаевге арналган алгачкы атайын изилдее болуп эсептелет.

Биздин изилдеебузге чейин кыргыз адабият таануусунда айрым акын-жазуучулардын чыгармачылыгы тууралуу кептеген эмгектер жазылган. Алардын нйгиликтери талашсыз. Бирок алардын купулга толбогон айрым учурлары катары буларды эсептесек болот: Керкем чыгарма тууралуу сез жургенде кебунче алардын мазмунун кайталап айтып беруу, троптун турлерун кургак саноо, адабий талдоону ыксыз саясатташтырып жиберуу жб. Кыргыз адабият таануу илиминде чыгармага комплекстуу мамиле этуунун (адабий лингвистикалык, тарыхый, психологиялык, философиялык жб.)теориялык-методологиялык жол-жоболору

1. Шукурбеков Р. Мидин акын. // Апа-Тоо, 1960, №1; Укаев К. Миднн елбойт // Ала-Тоо, 1960, №1; Карымшаков С. Жылдыздуу Ьфлар // Ала-Тоо, 1967, №10; Удалов Н. Миднн // Апа-Тоо, 1968, №4; Станалиев С. Овдоого Мидин зар беле? // Кыргызстан маданияты, 1988,14-июль ж.6.

жеткилец иштелип чыга элек же анын монографиялык децгээл изилденген (тигил же бул акьш-жазуучунун мисалында) улгуле жокко эсе.

Жалпыга белгилуу, XX кылымдын башында орус окумуштуула] В. Б. Шкловский, JI. П. Якубинский, Б. М. Эйхенбаум, Р. Якобсон,Ю. Н. Тынянов, Б. А. Ларин ж. б. керкем чыгармаш поэтикалык тилин изилдеп уйренуу коомун (Опояз) тузушуп, Б. Томашевский, В. М. Жирмунский, В. В. Виноградовдор кый мыктыэмгектерин жаратышкан. Бирок бул проблема бугун кунге чейин талаш-тартыштуу маселелердин уюткусу ката} жашап келе жатат. Негизги талаш "каршылашкан бир тууганда (Л.Шпитцер) - тилчилер менен адабиятчылардын ортосун журууде. Тилчилер керкем чыгарманын "биринчи элемента та (М.Горышй) болгондуктан, ara ошол едуттен туруп баа беруу жактырышат. Ал эми адабиятчылар керкем чыгарманы, б адамдын рухий дуйне-сун математикалык жол менен елчае болбойт дешет. Учунчу-леру тилчилер менен адабиятчылар; "жараштыргылары" келет.Алсак , Б Томашевский: "Стилиста тил илими менен адабият таануу илимин байланыштырып тург илим болуп саналат", 1 -дейт. Чындыгында, керкем чыгарма - б адабиятчылар менен тилчилердин эле энчиси эмес го?! тарыхый есуп-енугушке,философиялык таануу, ой жугуртуу] психологиялык жактан сезуу, кабылдоо, туюнтуу, эстетикал] жактан кооздук, асылдык тушунуктерге, тилдик формага, адаб . тек, жанр, сюжеттик-композициялык тузулушке ээ татаал кубулу Биздин оюбузча,чыгарманы адабий, лингвистикалык, тарыхь психоло-гиялык, философиялык жактан ширелиштире караг комплекстуу мамиле керек.

Поэтика,стил,тил маселесине Орто Азия жана Казакстг кыргыз окумуштуулары да кайрылышкан. Алсак,буга белгил казак окумуштуулары З.Кабдолов 2 менен ЗААхметовдун 3 жа кыргыздардан К.Кырбашев, Ж.Мамытов, Б.Керимжанова,

1. Томашевский Б.В. Стшшстика.-Л, 1991. 4-6.

2 . Кабдолов 3. Сез енери.-Алматы,1992

3. Ахметов З.А. Поэтика эпопеи "Путь Абая" в свете истории ее создания. - Ал Ата.1984

С.Жумадилов, Б.Усубалиевдердин1 эмгектерин келтирсек болот.

М.Алыбаевдин чыгармачылыгын комплекстуу талдоо, лирикалык поэзиясын кецири текстологиялык иликтеелерден еткеруу, акындын жеке стилдик езгечелуктерун ачуу аркылуу анын кыргыз адабиятында алган ордун, улут маданиятына кошкон салымын аныктоо, жазуучунун чыгармачылыгын жалпы эле кыргыз адабиятынын енугуш процесси, керкем-эстетикалык жетишкендиги менен бирдикте кар оо адабият таануу илимибиздеги маанилуу маселелерден болуп калат деп ойлойбуз.

изилдеенун обьектиси

Эмгек М.Алыбаевдин лирикалык поэзиясын гана камтыйт. Эпикалык поэзия, проза, драма, котормо жанрлары езун таандык езгечелуктерге ээ болгондуктан диссертащшда камтылган жок. Изилдеенун максаты. М.Апыбаевдин чыгармачылыгынын есушэволюциясын, акындык чеберчилигин, ырларынын керкем-эстетикалык табиятын, жазуучуга мунездуу болгон жеке стилдик езгечелуктерду ачып беруу.

Жогорудагы максатты ишке ашыруу учун теменкудей милдеттер коюлду: 30-50-жылдардагы коомдук-саясий, тарыхый-адабий кырдаал жана акындын чыгармачылыгынын алар менен болгон байланышын ачып керсетуу-

- М.Алыбаевдин лирикалык поэзиясынын эволюциясын кецири текстологиялык иликтеелердун негизинде чечмелее.

- акындын жеке стилин аныктаган махабат лирикасы менен сатираларына кедири токтолуу.

- жазуучунун ырларындагы психолингвистикалык, этнолингвис-тикалык факторлор (сезду капысынан табуу, текмечулук шык ж.б.)жана анын элдин этномаданияты менен байланышы.

Коом менен жеке адамдын, коом менен керкем адабияттын тубаса жендем, шык менен билим, тажрыйбанын, этика менен эстетиканын,керкем метод стал менен психофизиологиялык,

1. Кернмжанова Б.,Жумадилов С.Кыргыз поэзиясьшдагы керкем сез каражаттары.-Ф.,1968; Кырбашев К. "Манас" эпосунун стили.-Ф.Д983;Мамытов Ж. Керкем чыгармаиын тили.-Ф.,1990; Усубалиев Б. Керкем чыгармага лингвистикалык илик.-Б.Д994.

социалдык (мунез, темпарамент, арак ж.6.) факторлор/ байланышына токтолуу жана алардын акындын чыгармачылыгь: тийгизген таасирин иликтее.

- акындын поэзиясынын тилдик - тыбыштык, лексика-грамма калык жана керкем формалык (ыр тузулушу) езгвчвлвктерун ач: керсетуу.

- акындын адабий мурасынын бугунку кундегу абалы, аны сакт* басып чыгаруу, пропогандалоо, окуп-уйренуу боюнча ой-сунушта{

Теманын изилдениши жана илимий жацыльп М.Алыбаевдин ысымы эл арасына кедири тарап таанымал бол кеткендигине карабастан, кезу тируусунде ал тууралуу эки гг макала жарык керген. Биринчиси - ошол кездеги вульгардьп социологиялык сындын улгусунде жазылган С.Мураталиев,п макаласы,1 экинчиси - Р.Шукурбековдун акындын "Курорттх окуя" драмасы женунде жазган сын-пикири.2 М.Алыбаев^ адамдык да, акындык да дацкын дадазалап, эмгегин эскерг макалалар кезу еткен сод жазыла баштаган. Ara жогорз эскертилгендерден сырткары Э.Турсунов, Б.Сарного КАшымбаев, С.Жусуев жана К.Осмоналиев,Ж.Алыба АТоктакунов, Т.Кекиликов ж.б. Замандаштарынын эскерууле кирет.

М.Алыбаевдин чыгармачылыгына илимий экскурс жас; кенен токтолгон теменку уч эмгекти белуп керсетууге бол Алгач белгилуу сынчы КДаутов "Оргуган таланттын ээси"3 агз макаласында акындын чыгармачылыгына кедири токтолуп, ан керкем-эстетикалык, жеке стилдик езгечелуктеру женук алгылыктуу пикирлерди айтса, окумуштуу КАртыкбаевл "Кыргыз совет адабиятынын тарыхы"4 китебиндеги портретт белумунде биринчи жолу акындын емуру-чыгармачылыгы тол; системалуу камтьшып, лирикалык, сатиралык чыгармалары, про драматургия жаатындагы ийлигиктери тууралуу кедири сез бсш> Ошондой эле педагок-илимпоз Б.Алымовда 11 Кыргыз совет

1. Мураталиев С. М.Алыбаевдин ырлар жыйнактары // Кызыл Кыргызст 1953, 8-апрель.

2. Шукурбеков Р- "Курорттогу окуя" женунде пикир // Ленинчил жат, 1956, март.

3. Даутов К. "Оргуган таланттын ээси" // Ала-Тоо, 1977 №12.

4. Артыкбаев К. Кыргыз совет адабиятынын тарыхы, Ф., 1982, - 405-420 бб.

адабиятынын тарыхы" аттуу китебинин портреттик белумунде акындын чыгармачылыгы женунде бир катар жандуу, таасын байкоолорун, олуттуу ойлорун ортого салган.

Ошондой болсо да, МАпыбаевдин чыгармачылыгы дале болсо толук кандуу изилдеену талап кылат. Жогорудагы макала,эмгектер алгачкы гана саамалыктар. Анын устуне жазылган макалалар да акындын чеберчилик сырларын илимий негизде ачуунун ордуна, кебунче суктануу мунезундегу эпитеттер арбын орун алып калган. Мисалга алсак, "Мидиндин тили мурч эле", "ташка тамга баскандай", "сары алтындай салмактуу", "кош мийиздуу канжардай", езу болсо "дулдул|\"булбул" сыяктуу сездер кадам сайын учурай берет. Биздин оюбузча, адабият таануу илимибиз (теориясы, сыны, тарыхы) бугунку кунде баяндоо, сыпаттоо методдору менен гана чектелбей, терец аналитикалык, ар тараптуу (комплекстуу) баа беруу методологиясына басым жасашы керек. Ушул багытта биз акындын стилдик езгвчелуктеруне басым жасап, аны тарыхый.философиялык жана психолингвистикалык, этнолингвистикалык,психофизиологиялык факторлор менен байланышта кароого аракеттендик. Ошондой эле соцреализмдин темирдей принциптеринин акындын чыгармачылыгына тийгизген таасири, чыгармачылык иштеги тубаса жендем, шыктын ролу, керкем чыгарма менен социологиянын, чыгармачьшык менен алкоголдун, этика менен эстетиканын карым-катыштары, грамматикалык градация (биздин термин - И .С.) - женунде жекече ой-пикир, жацы кез караштар ортого салынды.

Изилдеенун теориялык жана методологиялык негизи болуп КМШда басылып чыккан теориялык адабияттар, кыргыз окумуштууларынын эмгектери кызмат етеду: Биз аларды иште кед-кесири пайдаландык.

Изилдеенун методикасы катары тарыхый салыштырма жаначыгарманы талдоого комплекстуу мамиле кылуу ыкмалары колдонулду.

Диссертациянын практикалык мааниси мына мында: Иште акындын чыгармаларынын биринчи ирет текстологиялык изилдееден еткерулгендугу, емур баянынын жады маалыматтар менен толукталышы. Андан сырткары диссертацияда биринчи жолу акындын уйундегу кол жазма турундегу 76, буга чейин мезгилдуу

басма сезге жарыяланган боюнча китептерине кирбей калган ырынын талдоого алынышы. Ошонун натыйжасында акынд такталган 20 басма табак келемундегу толук ыр1 жыйнагынынДб басма табак влчэмунде "Мидин туураг эскеруулер" жыйнагынын даярдалышы да чоц мааниге ээ.

Иш жогорку жана орто окуу жайларында М-Алыбаевд чыгармачылыгын етууде, жалпы эле адабиятка кызыкканд; ошондой эле илимий кызматкерлер, аспиранттар тарабын пайдаланылса ал ез кызматын етвген болот. .

Ишшн апробациясы. Диссертациянын негизги мазму автордун жарыяланган макалаларында баяндалды. Ошондой э "М.Алыбаевдин поэзиясы" аттуу монография жарык керду. Ишт негизйнде университеттин кыргыз филологиясы факультетин студенттерине "Керкем чыгарманын тили" деген атайын ку етулуп журет. Диссертация Кыргыз адабияты, Улутт адабиятынын теориясы жана тарыхы кафедраларында талкууд етту.

Ишшн курулушу. Ал киришуу, эки белум, корутущ пайдаланылган адабияттардын тизмесинен жана терт тиркемед( турат.

ДИССЕРТАЦИЯНЫН НЕГИЗГИ МАЗМУНУ

Киришуу бол уму иштин актуалдуулугу, изилдениш абал! максаты, илимий жацылыгы, практикалык мааниси, изилде методологиясы жана методикасы, апробацияланышы женун; маалымат берет.

Ишшн биринчи бел уму. М.Алыбаевдин лирикалы поэзиясынын эволюциясына арналган.

Биринчи балумдун биринчи бвлугунде "Акынды алгачкы чыгармачылыгы" каралат. М.Алыбаев 1917-жылы октябр айында Жумгал районунун "Миц-Теке" жайлоосундагы "Кайы: Суу" конушунда, жылкычынын уй-булесунде туулган. Акын бе1 алты жашында эле ата-энесине, курбу-курдаштарына арнап ы чыгара коюп жургендугун ЖКудайбергенова, жердештер С.Кулманбетов, ЖКенчиевдер эскеришет. Демек, Мидинди: таланты, бир жагынан,кан менен кошо буткен тубаса (априордук)

касиет болсо, экинчи жагынан, билим, тажрыйба аркылуу толукталган (апостериордук) етме катар керунуш. Анын табигый шыгында тукум куучулук факторлор да бар, анткени атасы Алыбай сезмер, чечен, апасы Бегим уз, куюлуштуруп сез суйлеген жамакчы, кошокчу да экен..Апыбаевдин алгачкы чыгармачылыгы 1930-31-жылдары айылдык "Кара-Баткак" баштооч мектебин бутуруп келип пед.техникумга кирген мезгилге туура келет. Аны Р.Шукурбековдун эскеруусу да ырастайт. Апсак, "Коен, took багамын", "Маданият биздин дос", "Эмгек талаасы" ж.6. ырлары 1933-34-жылдары жазылган. Бирок басма сезге чыккан биринчи ырлары - 1936-жылы "Кыргыз совет адабияты" журналына жарыяланган "Болот аттын эмгеги" жана "Тацыркатты". Ошол эле жылы "Кыргыз совет адабияты" альманахында "Тарбияга талпынам", "Мен да 18 жаштамын" аттуу дагы эки ыры жарык керген. Учурдун талабына ундешкен бул ырлар эзгече керкем дедгээли, терец мазмуну менен айырмалана албаса да, акындын алгачкы калем шилтешинен кабар берет.

1937-жылы туцгуч ырлар жыйнагы "Бактылуу жаштык" чыгат. Бул жыйнак "Баш свздэ" КМаликов белгилегендей, "балалыктын челкемунен жацы чыгып, эми комсомол жашына келгенде, Мидиндин журегунен атылып чыккан кичинекей ысык толкундар", акындын алгачкы жылт эткен поэтикалык сезимдери. Жыйнакта ошол кездеги жалпы эле кыргыз акындарына мунэздуу болгон кургак баяндоо, акыл айткан дидактизм, бийик патетика кэп орун алган. Буга Мидиндин тажрыйбасынын аздыгы, жазма адабиятыбыздын жаштыгы, коомдук факторлор себеп деп ойлойбуз.Биздин оюбузча, 30-жылдардагы деклеративдуу ырлардын жаралышын шарттаган доордун "эстетикалык суроо-талабы" же болбосо "социалдык заказ" эки жактан келип чыккан: биринчиси, коомдогу саясий-экономикалык жагдайга байланыштуу "жогортон" тушурулсе, экинчиси кальщ элдин маанай кызыкчылыгынан "тементен" чыккан.

Ддабият коомго кызмат кылыш керектиги тууралуу Ф.Энгельстин "Шаардык кыздын" автору М.Гаркнеске жазган катындагы кыйыр пикирин жана В.ИЛениндин "Партиялык уюм жана партиялык адабият" (1905) аттуу макаласында айткан жол-жоболорун ЦК РКП (б) совет бийлигинин биринчи эле кундерунен баштап жетекчиликке алган. Бирок Октябрь революциясына

чейинки кош эзууну, 1916-жылкы кызыл кыргынды баштарын еткерген Аалы, Жусуп, Мукай же Жоомарттын ырларын жах гана тоталитардык системанын кысымы катары тушундурсек, ai бутундей бир муундун чыгармачылыгын тушунбеген же жок чыгарган болор элек. 1930жылдардын адабияты - бул "...бутущ бир муундун биротоло бекилген кез карашы, айныбас принци( адамдык абийири" 1 (КДаутов). Бул тууралуу грузин акьи С.Чикованинин да айтканы бар.

Ооба, адабият коомдон сырткары жашабайт. Ал кааласа ; каалабаса да коом менен енектеш, карым-катышта болот. Му М.Горький, М.Шолоховдордун айткандары да далилдейт. Бирс биздин оюбузча, керкем чыгармага баа беруунун негиз керсеткучу катары саясат эмес, керкем-эстетикалык децгээ. турущу зарыл. Мындан бир кылым мурда эле В-Белинсю белгилегендей, адабияттын ашкере коомдошуп кетуусу ai девальвацияга учуратат. Ara 30-жылдардын адабияты кубе.

30-жылдардагы М.Алыбаевдин ырларындагы куру кыйкыры ашкере саясатташуу-ошол доор, ошол мезгил баскан меер. Жьп да, сыясы да бирдей коендой окшош ырларды ЖТурусбеко М.Элебаев, ЖБекенбаев ж.б. акындардан да кездештиребиз. J ырлар учурдун актуалдуу темаларына арналса да, адамдын ич! сезимин козгой албайт, мезгил карыта турган керкем -эстетикаль кучке эгедер эмес. Ошондуктан адабиятчы К-Даутов жазганда "...жаш акындын "Бактылуу жаштык" (1937), "Ь1рлар жыйнагь (1938) китептери идеялык-тематикалык жагынан да, автордз керкем ойлоосунун индивидуалдуу белгилери боюнча да айырмаланып керуне алган жок" 2. Ошентсе да, окумуштз К.Артыкбаев белгилегендей: "...айрым ырлар да лирикалы сезимдин жылт эткен учкуну, турмуш чындыгынын журем жакын жылуулугу да керуне калып жаткан эле'1.3 Тактап айтса] андай "жылт эткен учкун" акындын "Бир кызга", "Кыял "Капчыгайда11, "Суусамырда" аттуу ырларынан байкалат.

Акын алгачкы мезгилде сез менен иштееге айрыкча кеду белген. Буга "Бактылуу жаштыктан" (1937) "Ырлар жыйнагына"

1. Даутов К.Таланггар жана тагдырлар. - Ф. 1988. 9-6.

2. Даутов К. Сейрек жаралчу талант. Мидин.-ф. 1984. 9-6.

3. Артыкбаев К. Кыргыз совет адабиятынын тарыхы.-Ф., 1982., 405-6.

(1938) киргизерде кайра оцдоп чыккан "Сталин бизге кубансын", "Эки дуйне жаштары", "Эжемдер билсе о куса" жб. ырлары кубе. Кантсе да, акындын алгачкы чыгармаларында сапаттык эмес, сандык керунуш басымдуулук кылат.Алсак, "Болот аттын эмгеги", "Ой жолдошум алгын тил", "Эки дуйне жаштары" ж.6. ырлары 10-15 куплеттен турса, "Бул бут жаштар эмеспи" ыры 118 сапка созулат

30-жылдардагы стапиндик репрессия кыргыз адабиятынын керкем-эстетикалык наркына, акын-жазуучулардын

чыгармачылыгына таасир эткен. И.В.Сталинге арналган кыргыз акындарынын жеке де, коллективдуу да чыгармалары жазылган. МАлыбаевдин "Сталин", "Баштан аяк атылсын" еддуу ырларын да мына ошондой коомдук-саясий, тарыхый факторлордун туундусу катары кароо керек. Демек,М.Алыбаевдин 30-жылдардагы чыгармачылыгы жалпысынан алганда анын изденуу, калыптануу, такшалуу мезгили деп айтсак болот.

Биринчи бвлумдун экиняи белугу. Акындын 40-жылдардагы изденуулеру деп аталып, анда акындын чыгармачылыгы уч этапка (согушка чейин, согуш мезгили, согуштан кийин) белунуп каралат.

Акындын согушка чейинки "Ант", "Тунку сакчы", "Алтын элп, "Курбума", "Каналчынын ыры" ж.6. чыгармалары элдин жандуу турмушуна арналса да, 30-жылдардагы акьш айтуучулуктан кол узе электигин, турмуш тууралуу терец ой жугурткен керкем жалпылоонун децгээлине кетеруле албагандыгын, ал ырлар "ортосаар массалык адабияттын" (АЧудаков) гана бир туру болуп калганын керсетет.

Согуш учуру К.Артыкбаев, Б.Алымов, С.Карымшаков, КДаутов ж.6. окумуштуулар белгилегендей, М.Алыбаевдин чыгармачылыгындагы бурулуш мезгил делет. Бирок, биздин оюбузча, согуш учуру акындын "токтоп калуу", "тыныгуу" да учуру сыяктуу сезилет. Анткени акын езунун кыска чыгармачыл емурунде эч качан согуш учурундагыдай аз жазган эмес, б.а. ал терт жыл бою 8 гана ырын жарьмлаган. Алар "Ворошиловдук залп" 1941, "Кутчу секет" - 1943, "Ыйлабачы", "Жоомартка" - 1944,"Ленин туусу", "Приказ" -1945.1942-жылы бир да ыры жарыяланбаптыр.

Текстологиялык иликтеелер боюнча кийин жарык керсе да, 1943-жылы "Сод-Кел", 1945-жылы "Баягы", "Койчу секет" аттуу ырлары жазылган. Ал эми адабиятчылар согуш мезгилине таандык

кылып журген "Ант" аттуу ыры 1939-жылы эле жазыл "Ленинчил жаш" газетасына чыккан. Тескерисинче, акын согуш' биринчи эле кундеру жазган "Элге" аттуу ыры газетага (Кы; Кыргызстан" 1941, 9-июль) жарыяланган боюнча калып, бугу] кунге чейин белгисиз. М.Апыбаев согуш учурунда жарат] "Ыйлабачы", "Сод-Кел" "Жоомартка" аттуу ырлары менен жазса да, саз жазган" керкем сез чеберлеринин катарында турат. М.Апыбаевдин "Сод-Кел11 аттуу ыры тузден-туз кел жээгинде < автор менен поэтикалык обьектннин жанаша турган (контакт учурунда жазылып, акындын керкем ой жугуртуусу мезгил мер мейкиндикте чарк учуп, "карама-каршылык эффекта! (Л.В.Выготский) аркылуу (емур-елум, адам-аалг кульминациялык чекитине жетип, езунче эле бир керк эстетикалык ачылыш, философиялык ой жугуртуу дедгээл* кетерулген керкем туунду.

М.Алыбаевдин согуш учурундагы эд мыкты ырларынын би - "Ыйлабачы ".Акын аны досу Жайлообаев Жума как майдащ кайтпай калганда, аяшы Алымова Аселге арнап жазган. Ырда ак "Кадыр-шерик жолдошунан айрылып кан жуткан жаш келиндин о психологиялык (апатиялык) абалын сырдана тушунуу меш кыргыз элинин кылымдар бою келе жаткан салтына ылайык г кецул айтат, кайгысын тед белунгуп, дуйне-емурдун татаалдыгьп жашоону барктоого, эртедки келечектен умут узбееге унде{ Бирок кепчулукке жаккан бул ыр айрым "сынчыларга" жакк эмес. Алсак, С.Мураталиев: "Ал жолдошу фронттон елген аял "Кара чачынды жайбачы, сулуу бетивдин аналарын тырмабач: деп кайрат айтат. Советтик жоокердин аялы езунун курман болг эрин жоктоп эски феодалдык-патриархалдык салттарын колдон деп айтыш туура эмес"1 - дейт.

сезет да, кеп узабай эле анын тартылуу кучуне берилип, аралашь кетет. Ыр емур-елум тууралуу нускалуу баян, жашоого болг< чакырык катары туюлат.

"Жоомартеа" (1944) аттуу ыр Мидинге таандык стиль меш чукул арада жаралып, кучтуу эмоциясы, турмушка жакындып ассодиативдик метафоралык образдары, керкем фоникасы,

1. Муратапиев С. М.Апыбаевдин ырлар жыйнактары. Кызыл Кыргызстан, 19£

8-апрель.

Ыр керкем фоникасы, езгече формасы менен айырмаланып, окурман чыгармадагы кучтуу инотацияны биринчи эле саптардан эмоцдялуу-экспрессивдуу лексикасы менен айырмаланат. Автор менен адресаттын жакындыгы ырды жараткан психолингвистикалык факторлордун бири. Адам турмушунда бир парадокс бар: ал турмуштун жыргалына Караганда кууралынан кеп сабак алып, акыл кошот. Анын сьщары, согуш учурундагы элдин оор турмушу Мидиндин адамдык да, акындык да тагдырына таасир этап, чыгармачылык бурулуш жасоосуна себеп болгонбу деп ойлойбуз.

Согуштан кийинки "Ырлар жыйнагы" (1947), "Жады ырлар" (1949) аттуу эки жыйнагы акындын жемиштуу чыгармачылыгынан кабар берет. Айрыкча, биринчиси акындын чыгармачылык жолундагы езгече бир бийиктик.

М.Алыбаевдин 1947-жьшы жазган "Ала-Тоого" аттуу ырын керкем феномен деп окурман калкы да, окумуштуулар да бир добуштан белгилейт. Биздин оюбузча, ырдын эстетикалык энергиясы эки жактан агылып чыккан. Биринчиден, 11 а дам жаратылыштын бир белугу" (Ф.Энгельс) болгондуктан, элдин рухий байлыгы (геомаданияты) белгилуу бир жаратылыш шартына байланыштуу (геоморфологиясына) жаралат. Ошондуктан, "Ала-Тоо" кыргыз дар дын кабыл алуусунда жен гана географиялык тузулуш эмес, ал элибиздин керкем чыгармачылыгындагы бир рухий-эстетикалык образ субстрат, жашообуздун символу дагы. Андыктан Ала-Тоонун образы дайыма кучтуу эмоция менен коштолуп журет. Буга "кыргыз рухунун туу чокусу" (Ч.Айтматов) "Манас" эпосундагы кыргыздардын Ала-Тоого кечушун, Семетейдин Таласка келишин суреттеген эмоциялуу поэтикалык саптар кубе. Экинчиден, акын ырды езгече кырдаал, шартта, илхамы келип турганда жаратып, "Ала-Тоонун" керунушун (жер-суу, жан-жаныбар) кургак санай бербей, аны адам рухунун бир белугу катары сурэттей алган. ("Кереметтуу сен атасыц, энесиц", "Качан журек кагышынан танганда, бир тартылып етуп кетер элесиц..." ж.6.). Ырдагы терен, мазмун жагымдуу фоника, чебер уйкаштык аркылуу ишке аипсан.

М.Алыбаев "Уйкудагы сулуу", "Суйгенумдун суретуне", "Неге суйбейт", "Айтчы жаным", "Сага" ж.6. суйуу ырлары аркылуу чебер лирик, таланттуу акын катары таанылды. Себеби, махабат темасы

акындын стихиясы, ездук "Мени". Акын езунун кезу етсе артына тубелук елбестукко баш ийген, рух кумарынан бута Суйуу дастанын калтырып, адам баласына таандык улуу сезим, суйуу сезимин утурумдуулуктан тубелуктуулукке айлантып кет М.Апыбаевдин суйуу ырларынын дагы бир езгечелугу - автор; "Мени" анын жеке каарманы болуудан калып, "бейтаань; таанышка" (В.Белинский) айланып, жалпы элдикке айлаи кеткендигинде.

Акындын кээ бир ырлары текстологиялык изилд] жургузулбегендуктен айрым так эместиктер кездешип жур( Алсак, "Уйкудагы сулуу" аттуу ырынын аты "Уйкуда". Ал Э1 айрым ыр саптары, сездеру бутунку кунге чейин туура эм берилип келуудв. М: Туш чиркин кызыксын, ээ атаганат (1947, Туш чиркин кызыксьщ го кысыталак 1961, кол жазма).

Согуштан кийинки "Жацы ырлар" (1949) жыйнагына кирг "Шуудурум", "Элестетем", "Тянь-Шань" жана газетага жарыяланг, "Кош, Муса" аттуу ырлары езунун мазмуну, стилистикаль каражаттары, (фоникасы, керкем сез каражаттары ж.6.) боюн' автордун кеп кырдуу чыгармачылык талантын, керкем с казынасынын байлыгын далилдейт. "Кош, Мусадагы" талантть талантка берген таасын баасы бугун да жалпы элдин кемекейун; буулуп, кирпигинин учунда тегуле жаздап турган оор кайгынь кубесу катары таш эстеликтин бетинде тубелук жацырь жазылып турат.

Биринчи белумдун учунчу белугу акындын 50-жылдардаг чыгармачылыгын камтыйт. Ал акындын чыгармачылык жакта жетилген мезгили. Анын айкын далили - "Акчуч" (195' жыйнагынын жарык керушу. 50-жылдардагы Мидиндин поэзияс тематикалык жактан уч топко: сатиралары, махабат лирикас: жана эл-жер, жашоо-емур темасына белунуп каралат.

Ошондуктан учунчу белуктун биринчи белукчесу акынды сатирасына арналган. Сатира жанры кыргыз элинин оозек адабиятында жана АТокомбаев, К.Маликов, Ж.Бекенбае1 Р.Шукурбеков ж.б.лардын чыгармачылыгында енугуп келгеь М.Апыбаев болсо сатирага, тилекке каршы, емурунун акыри жылдары - 50-жылдары гана кайрылган. Балким ara партиянын ХЕ сьездинин (1952) сатира жанрын енуктуруу женундегу керсетмесу

шыкак болгон же акын езун турмуштук тажрыйбасы жагынан даяр сезгенде кайрылган. Бирок ал бала кезинде эле шакабалуу ырларды чыгара коюп жургвну белгилуу. Алсак, Мидиндин далай курч, таамай сездеру эл арасында азыр да айтылып журвт.

М.Алыбаевдин басмада жарык керген алгачкы сатиралары -"Эжемдер билсе, окуса" (1935), "Ай, сен эже" (1935), "Сен кандай жаш" (1935) ж.6. Акын сатиралык ацгеме, фельетондору менен да элге кедири белгилуу. Антее да "Бюрократтын" чыгышы - анын сатириктик талантынын жады баскычка кетерулушу, сатиралык чыгармачылыгына кедири эшик ачкан "алтын ачкыч" болду. Ошондон сод, атактуу "Акчуч!...", "Чалкан дос", "Саадат кандидат" ж.6. жаралды.

Акындын "Акчуч" аттуу ыры ез учурунда ете кучтуу коомдук пикир жараткан чыгарма. вндуруш коомдук менчикке негизделген коомдо иштебей уйде отуруу, кызмат машинасын жеке менчигиндей минуу, кийимди турдеп кийип, тамакты тандап ичуу -советтик карапайым калктын кызыкчылыгын тебелегендик катары каралчу. Бирок чыгарма учурдун идеологиясы менен ундешкендугу учун гана эл суйуп окутан эмес. "Акчуч"!..."калыц калкка жаккандыгынын себеби: аялзатынын ыксыз текебердиги, жалкоолугу, ушакчы, билимсиздиги ецдуу терс сапаттардын таамай ачылгандыгында.

Ошондой эле "Китеп жана Эркинбекте" китепти рухий деелет эмес, байлык менен мансаптын кунарсыз атрибутуна айланткан "эркинбекчиликти", "Саадат-кандидатш", "он жылдап ордуна отуруп" "Эдилчек, дат баскан" кандидаттарды, "Кошоматчыда" бул жаман жоркту жашоосунун приндиби кылып алгандарды, ж.6. ашкерелейт. Ал эми "Бюрократ" акындын иштеэ стилинен да (план тузуп, чыгармасына сурет тартуу .-Сурет 4.) кабар берет.

Турмушубуздагы терс керунуштердун, нааразычылыктардын келип чыгышына елкебуз тутунган айрым коомдук-саясий факторлор да туртку болгон. Буга ЛД.Троцкийдин 1923-жылы ЦК РКП (б) га жазган, АФадеевдин елум алдындагы каттары жана М.Зощенконун айткандары мисал болот.

М.Алыбаев табиятынан коомубуздагы кошоматчылык, бюрократизм, эки жуздуулук менен эч келише алган эмес, езу да турмушта кеп запкы керген учурлары болгон. Кайсы мезгил,

кандай доор болсо да терс мунез адамдар менен жолуб кесилишпей койбойт. Ошондой учурда мыйыгынан жылмайы мыскылдуу кулген Мидикем пайда болот да, езунун "Кошоматчь "Бюрократ", "Акчучтеру" менен аларга каршы аеосуз чабу; баштайт.

М.Апыбаев езунун елбес чыгармалары менен кыргь адабиятында сатира жанрынын енугушуне олуттуу салым кошту. Текстологиялык иликтеелер акындьш айрым сатиралар идеологиялык, ж.6. себептерден улам кеп езгеруулер1 учурагандыгын керсетет. Мисалга: "Тклекматтын тили" агп сатирасын келтирдик.

Учунчу болугсгун экинчи болумчесу махаба лирикасына арналат. М.Алыбаев сатирада дацкы чыкса да, ез^ лирикмин деп эсептечу экен, анын ичинен колуна алгач кале; кармагандан емурунун акырына чейин суйуу ырларына узбе кайрылыптыр.

Акындын арзуу ырларын бута чейинки калыптанган жо1 жоболор менен талдоо жетишсиз... Анткени суйуу ырлар! коомдук, моралдык факторлордун гана эмес, адамдын жек психофизиологиялык езгечелуктерунун да натыйжасы. Ансы махабат лирикасынын "генезисин" табуу, жаралуу себеби: тушундуруу кыйын. Ал учурдагы махабат лирикасында жею сезимге Караганда коомдук керунуш устемдук кылып, бул тем; ыгы келсе, келбесе да эмгек, достук, жацы турмуш, жб атрибуттар менен коштоло бериптир. Албетте, эмгек, достук д: ыйык тушунуктер. Бирок суроо туулат: Эмне, керкем чыгармадг суйген селкини суреттеш учун сезсуз эле ал кетмен, курегу! кетере журунгу керекпи?.. Аялзаты алмуздактан бери назиктиги сулуулугу менен улуу го?! Ошондуктан биз эмгекти канчальп жакшы кербейлук анын айтыла турган ез орду бар. Колу-башы май. карала-торала болгон аялзатынын махабат менен ассоциация тузушу кыйын. Ушул жагдайдан алганда, М.Алыбаевдин махабат лирикасы соцреализм адабиятындагы езунче эле бир "бунт" сыяктуу кабылданат. \

Фрейдизмди канчалык сындабайлы, анын психоанализинин бир кыйла алгылыктуу жактары бар. Алсак, керкем чыгармада ургаачынын он эки мучесун, кийим-кечесин суреттее тегин жеринен чыкпаса керек. Дегенибиз, З.Фрейд мындай бир

фетишизмди айтат: "Замена сексуального объекта становится часть тела, в общем очень мало пригодная для сексуальных целей (нога, волосы), или неодушевленный объект, имеющий вполне определенное отношение к сексуальному лицу, скорее всего, его сексуальности (части платья, белое белье)".1 Мындан келип, биз аялзатынын дене мучесу, кийимдеринин поэтикалык обьектиге айланышы психофизиологиялык жактан шартталган десек болот. Буга биз диссертацияда келтирген Омор Ибн Абу Рабия, Хафиз, Коргоол, АЛЪкомбаев ж.б.лардын чыгармалары менен элдик ырлардагы ургаачынын кезу, кашы, тешу, тамагы, тиши жана кейнек, жоолуктарынын суреттелушу мисал болот. Алар сексуалдык объект катары эркектананын ышкысын козгоо менен, кучтуу эмоцияны пайда кылат да, ал ез кезегинде суйуу ырларынын жаралышын шарттайт.

3. Фрейд ошондой эле адамдын сексуалдык жендему анын психикалык иш аракетин жогорулатып, керкем чыгармачылыкка таасир этери, бул езгече таланттуу адамдардан керунеру тууралуу да айткан. М.Алыбаевдин махабат ырларынын кучтуу чыгышынын бир себеби ушул жерде деп ойлойбуз жана акындын арзуу ырларына баа берерде мындай факторду эске албай коюуга болбойт.

Албетте биз искусствого баа берерде негизги критерий катары эротизмди киргизели деген ойдон алыспыз, бирок керкем чыгарма морал окутуучу окуу китеби же бир жактуу аскетизм менен платонизмдин (кургак кумардануу И.С.) курмандыгы болушун да каалабайбыз. Керкем чыгармада этикалык эмес, эстетикалык критерий башкы орунда турууга тийиш.Бул женунде залкар жазуучубуз Ч.Айтматов жана адабият теоретиги НАГуляевдер да туура белгилешкен. Алсак, М.Алыбаевдин "Ак келини" моралдык жактан улгулуулугу учун эмес, адам турмушунун бир узумун суреттеген реалдуулугу менен баалуу, лгасалма каарман жансыз эстетиканы жаратат. Чыныгы суреткер чындыктын алдында алсыз. Ошон учун Татьяна Пушкинге баш ийбей турмушка чыгып кетип жатпайбы, ошон учун Л.Толстой: "...Они (каармандар - И.С.) делают то, что должны делать в действительной жизни и как бывает в действительной жизни, а не

1. Фрейд 3. Очерки по психологии сексуальности. - М., 1989.15-6.

то что мне хочется",1 - деп жатпайбы?!..

М.Алыбаевдин каармандары - адам баласына таанды априордук сезимден жаралган архетип (К.Юнг) образдар. Her дегенде, жалпы адамзаттын емур жолу (филогенетикалык) мене жеке адамдын емур жолу (онтогенетикалык) мезгил жак мейкиндикте бирин-бири кайталайт. Акын ата-бабалары басы еткен жолду езунун кичи емур жолунда башынан еткеруу мене! жалпы адамзатка таандык орток сезимди дацазалаган. Натыйжад акындьш курч, образдуу сездеру менен шекеттелген мында лирикалык каармандар "бейтааныш таанышка" (В.Белинскии айланып, жалпы элдин суйменчулугуне ээ болгон.

Учунчу белугсгун учунчу белукчосунда М.Алыбаевди 50-жылдары жазган эл-жер, жашоо-емур темасына арналга ырлары каралып, Сталиндин елумуне байланышкан "Ишену кыйын" жана "Жайлоо тацы", "Жайлоо суусу" евдуу пейзаждык "Балага", "Уктаган уулума", "Атамдан корктум", "Эне" енду граждандык "Омур11, "Кайык", сыяктуу жашоо-турмуш женундег ырларынын идеялык мазмуну, жаазылыш тарыхы тууралуу ки болот.

Акындын архивинде сакталып турган бизге бута чейи] белгисиз "Кайрыламын! Силерсицер катарым..." аттуу ырь ичкиликтин езунун жеке тагдырына тийгизген кесепетин* байланыштуу жазылган. Бул чыгарма бизге дагы бир жолу акында{ башкаларга Караганда сезгич келерин, "турмуштун булганч жериш кебуреек малынып", "туцгуюкка кулап тушууге да, оболоп кекк( учуп чыгууга да кебуреек жендемдуу" (В.Белинский) экенин эсю салып, талантка аяр, сак жана камкор мамиле кылыш керектигине ишендирет. Анткени Мидинди, кере албагандар, чыгармачылыгынг бут тоскондор болгондугу айрым эскеруулерден (Т.Кекиликов Н.Удалов, К-Мамбеталиев) белгилуу.

М.Алыбаевдин чыгармачылыгы боюнча, жыйынтыктаг айтканда, томенкудей иштер аткарылышы керек: Акындын то лук ырлар жыйнагын чыгаруу; белгисиз жана бутпей калгаи чыгармаларын жыйнап-тактап жарыялоо; айрым ырлардын ("Сынды суйбеген", "Китеп менен дос эмес", "Ал суйлегенде", "Директива менен", "Шахтердун ыры" жб.) авторлугун аныктоо,

1. Толстовский ежегодник. М., 1912.-58-6

б.а. текстологиялык жумуштарды узгултуксуз улантуу.

МАлыбаев да башкалардай эле чыгармачылык туйшуктун бардык тепкичтерин, оош-кыйыштарын басып еткен,бирок анын табыгый талантынын кучтуулугу чечуучу, олуттуу факторлордун бири болуп эсептелет.

П болумдо "М.Алыбаевдин поэзиясынын сгалдик озгочолуктеру" иликтенет. Стиль тууралуу окумуштуулардын пикирлери ар турдуу. Биз бул маселени училиктин биримдиги катары чечмеледик: мазмун - аны ишке ашырган каражат (тили) жана форма (ыр тузулушу).

II белумдун биринчи белугу (§ 1) "Акыпдын сгвлиндеги психолингвис-гакалык ебелгелерге" арналган. Анткени акынды жакшы билгендер анын мунез езгечелугун (сангвиник), ыкчам ой жугуртуусун, сезду чукулунан таба билгенин эскеришет. Бул, биздин оюбузча, езунче бир нерв борбору, сенсордук рецепторлор, афференттик жана эфференттик нерв жолдору менен байланышкан психофизиологиялык керунуш. Мындай езгечолук анын эл арасында кецири тараган экспортторунан айрыкча сезилет. Анда акындын тубаса жендему менен кыргыз элинин этномаданиятындагы этнолингвитикалык езгечелуктер (текмечулук) айкалышып, акындын жеке стили жаралган. Акындын экспормптору элибиздин каада салтын, аксиологиялык тушунугун да камтыйт.

М.Алыбаев сангвиник, б.а. эл менен тез тил табыша билген, жугумдуу, шайыр адам болгон (Э.Турсунов, Ж-Кенчиев, М.Алиев, С.Урмамбетов, жб. эскертуулеру). Демек, жогорудагы психофизиологиялык факторлор акындын жекече стилин аныктаган психолингвистикалык ебелгелер деп ойлойбуз. Анткени акындын адамдын психологиясын, кулк-мунезун жакшы билген сынаакы, кыраакылыгы жана ездук "Мени" чыгармаларынан керунуп турат. Ж-Бюффон: "Стиль - бул адамдын езу", - дейт. Ал эми МАлыбаев замандаштарынын эскеруулерунде "езун езу кетере чалып, жалган суйлебеген" (АТоктакунов), эч кимге кошамат кылып кербеген. "Кандай гана кыйын учур болбосун, туура сезду калыстыктан тайыбай туруп бетке айткан" (К.Осмонов) жана сылык-сыпаа, маданияттуу, женекей, атак-дадкка кызыкпаган, айкел (Э.Турсунов, ЖКенчиев, КОсмоналиев, Б.Сарногоев, АТоктакунов жб.) адам болгондугу айтылат.

Турмушунда жалтад, кошоматчы, мансапкор адамдан чыны сатирик чыкпайт, же журегу муз, ичи тар, жан дуйнесу арамзал менен кыйдылыкка толгон адамдан "мемиреген Ысык-Кел; тадындай", "Июлдагы кек конуштун желиндей" лирика жаралбг болучу.

М.Аиыбаев нчкен учурда да речь ишмерд* бузулбагандыгын эскеришет. (Б.Сарногоев, КМамбеталие Апбетте чыгармачылык учун алкогол пайдалуу дегибиз келбе: бирок анын табиятын акындын тагдырына байланыштуу изил,о керуу кажети бар. Б.Мейлах чет елкеде бул маселеге Ма Нордоу, Ломброзо евдуу окумуштуулар кайрылышканын эскере' Доор езгеруп, адам уулунун кулк-мунезу, нарк-насили, ишени] алмашьш, кечээ эле туу тутуп тубелуктуудей сезилген моралд] императивдер ала салып жатканда эмне учун М.Алыбаевд ысымы унутулбайт деген суроо туулат. Биздин оюбузча, мун

Автордун идеялык, эмодиялык-психологиялык, тилд: "толкун жыштыгы" элдики менен туура келмейинче, чыгар! узакка жашабайт. Бул жерде керкем чыгарманы элдин жаки кабылдоосунун эки психологиялык ебелгесу тууралуу белгшг эстетик Ю.Боревдин айткандары М.Алыбаевд] чыгармачылыгына туздвн-туз тиешелуу. Биринчиден, ар б] окурман чыгармадан ездук "менин" таап, анда айтылгандарг взунуку катары кабыл алат. Экинчиден, акындын кез-карашы, с элдин кылымдар бою калыптанган моралдык-нравалы аксиологиялык кез караш, ою, жана урп-адат, салты менен д; келип турат.

О оба, акын океанд ын бир тамчысы сымал элинин кул мунозун, ыйы менен кулкусун чагылдыра албаса, же болбос "каштай тунук мел булагын", калкып жаткан касиеттуу Ала-Тоосу "шарпыццап, толкуп-ташкан" келун, "чырм этап уйку албай, кирпи каккан" энесин, "жадырап ич ысыткан" баласын, "кадыр-шери жолдошунан айрылып кара кийген", аяшын, "кайсы куну канда жоолук салынса жарашкан" сулууусун, "мен десе ыргып турга алтын жедесин", "сыр чечишип журектен,... уйкусу жок эче укмуш тун еткен" кадыркеч келинин ырдай албаса, анда элдик бол алмакпы?! Ошон учун даанышман сынчы В.Белинский: "Если над родиться поэтом, чтоб быть поэтом, то надо и родиться народным,

чтоб выразить свое личностьюхарактеристические свойства своих соотечественников"1 - деген эмеспи. М.Алыбаев, сынчы айткандай, карапман калкынын касиеттери канына кошо буткен, турган турпаты менен тубаса элдик акын болгон. Ошентип,_элдуулук -бул М.Алыбаевдин чыгармачылыгын кызыл сызык ендуу аралап еткен керквм-эсгетакалык категория, сталдик ©згвчелук.

Акындын жеке стилине бшшм-тажрыйбасы, адабий коз караштары да таасир эткен. Ал "жаш жазуучуларды естуруу керек" (1938), "Жазуучулар менен иш алып барабыз" (1947), "1955-поэзия жылы" (1955) аттуу макалаларында "В.Маяковскийге акындык отчет", "Пушкин менен суйлешуу" чыгармаларында жана М.Жангазиев, КЖантешев, К.Акаев, К.Баялинов ж.6. акын-жазуучуларга арналган эпиграммаларында езунун керкем адабиятка болгон кез карашын туюнткан, тактап айтканда, акын адабияттагы эпигончулукка, бир орунда "тымып калууга", талантсыздыкка каршы болгон. Адабият - бул кунумдук иш эмес, ага бут емурудду арна, керкем енер кир кол менен кармагыс аруу нерсе деп тушунген. Ал эми В.Маяковскийдин "В.ИЛенин" поэмасынын кыргызча котормосуна байланыштуу акын Т. Уметал иевди: "Ал Маяковскийче ырга динамикалык куч беруучу сездерду чубатууга салып издеп отурбайт", "Бул ыр го? Ыр болсо уйкашы кайда? Уйкаш менен кошо ээрчип журген интонадиялык куу кайда?" 2 - деп сындашы анын адабий даярдыгынын тереддигинен кабар берет.

М.Алыбаевдин ашкере терс "Мааниси жок "Махабат" аттуу макаласынын жазылышына коомдук, саясий-идеологиялык факторлор да таасир эткен деп ойлойбуз, б.а. ЦК ВКП(б)нын 1946-жыл 14-августундагы токтому.

Жыйынтыктап айтканда, жогорудагы акындын адабий-турмуштук кез караштары чыгармаларына денеге тараган кан тамырдай сидип кеткен да, чыгармачылык стилинин калыптанышына таасир эткен.

МАлыбаев керкем методу жагынан реализмднн екулу. Ал мейли "кан майданда каза болгон" курбусунун аялына кайрылабы, мейли "тегулген кара чачы жаздык жайпап" уктап жаткан сулуу

1. Белинский В. Избранные статьи. - М., 1950.-355-6.

2. Алыбаев М. Чийки котормо. // М.Алыбаев I т.-1993.-339-6.

женунде жазабы, мейли "салам айтсац, кецул улап башын ара ийкеген" бюрократты суреттейбу - баарында поэтикалы каармандар азыр зле турмуш устунен басып келип кагаз бетик туруп калгандай жандуу да, элестуу да. Бул реалистти искусствонун бирден-бир езгечелугу.

МАлыбаев - устат дагы б.а. ез билгенин жаш муундарг уйретуп кеп-кецешин аяган эмес.

Экинчи бвлумдун экинчи белугу (§ 2) "Акынды ырларындагы тилдик езгечелуктер" тууралуу. Акын женунд свз болгондо "Мидиндин тили мурч", "Мидиндин тили курч" деге аныктамалар арбын жолугат. Ошондуктан акындын тилиндеп стилдик езгечелуктвргв да (фоностилистикалык, лексика жан грамматикалык стилистикага) учкай токтоло кетууге туура келди.

Биринчи бвлумдв "Ажсындын тилиндеш тыбышхьп езгечелукгер" каралып, анын чыгармадагы керквм-эстетикалык стилистикалык кызматы, лингвоэстетикасы кыргыз элини! этнолингвистикалык езгечелуктеру (аллитерация, ассонанс, муу! уйкаштыгы ж.6.) менен бирдикте каралды.

Орус окумуштуусу Д.Благой тыбыштардын эмоциялык эстетикалык таасири болорун эскертсе, француз акыны Арту! Рембо, немец акыны Август Шлегер, орус акындары АБелый Бальмонттор тыбыштар, атугул, ец-туске ээ экенин белгилешкен Кыргыздын белгилуу жазуучусу ОДаникеев: "Ар бир сездуъ езунче ец-тусу, салмагы, атугул жыты болот",1 - дейт. Демек, акын-жазуучулар керкем чыгармага сезду маанисине гана эмес, тыбыштык тузулушуне да карап тандашат. Белгилуу тилчи Фердинанд де Соссюр байыркы кезде индиевропалык акындар ырга сезду тыбыштык тузулушуне карап тандашкандыгын айткан. Ал эми кыргыз поэзиясындагы аллитеращм, ассонанс кубулуштары байыртан келаткан лингвостилистикалык жана лингвоэстетикалык каражат.

МАлыбаевдин кептеген чыгармалары езунун езгече фоникасы менен айырмаланат. Акындын езуне таандык "суйуктуу тыбыштары" да бар. Алар "с, т, ш" консонанттары жана "а, о, е" сонанттары. Акын айрым бир саптарын дал ушул фоникасына карап

1. Усубалиев Б. Керкем чыгармага лингвистикалык илик.-Б., 1994.-98^.

езгерткен. М.: Кап чиркин, ак чардагыд болсом гана - Кап чиркин, каз-ердегуд болсом гана" (Соц-Кел), "Тац талаша эмгегивде талыкпайт - Тад талаша талбай талаа бетинде" ("Жециш") "Каткырып какшык айтып карыялар - Кайгысыз карыялар карс-карс кулет" ("Жайлоо тады"), ж.6. Диссертадиялык иште талдоого алынган "Ала-Тоого", "Кыргыз 40 жылда" ж.6. кептеген чыгармалары акындын ырларынын тыбыштын тузулушу анын керкем эстетикалык дедгээлин котерген лингвоэстетикалык керунуш экенине бизди ынандырат. Акында фоностилистиканын бир туру болгон ономатопоэтака да жолугат ("Тарт колунду, "Бардыгын билуучу короз" ж.6.) Тыбышты, добушту сезе билуу акындын тубаса (психофизиологиялык) касиети сыяктанат. Анткени акын Э.Турсунов: "Анын унунун тембри ете жагымдуу эле, кемекейунун ыргагы, тартылуу магнити азыр да кулагыбызда. Кала берсе жазган саптары езу эле ырдап турчу. Окунучтуу нерсе: радиофондуда унунун жазылып калбагандыгы",1 - деп эскерет.

Кыргыз поэзиясы фоникалык кубулуштарга бай гана эмес, тыбышгык ой жугуртуу - бул тарыхый жактан калыптанган керкем ой жугуртуунун езгече бир туру. Ал кыргыз поэзиясында езунче ритм, мелодика жараткан фоноэстетикалык-стилистикалык каражат, этнолингвистикалык езгечелук. Келечекте мындай феномен кедири изилдениши зарыл.

Экинчи бшгумчеде "Акындын тилиндега лексика-семантикалык езгочолуктер" каралат. Сез - бул чыгарманын жаны б.а. лексико-семантикалык бирдик. Агс езунун номинативдик табияты аркылуу эл менен авторду байланыштырып, ортодо коммуникативдик керкем-эстетикалык карым-катыш, мамилелер пайда болот. М.Алыбаевдин тили да мына ошол автор менен элди ЕЗайланыштырып турган негизги бирдик.

Орус жазуучулары АП.Чехов, М.Горькийлер керкем чыгарманын тили женекей, тушунуктуу жана жарашыктуу болуш керек дешсе, Аристотель езунун "Поэтикасында" сез женекей да, кооз да болуш керектигин айткан. М.Алыбаевдин тили ушул ^истотелдик классикалык чен-елчемге туура келет. Акында зшкере метафоралашкан сездер жок, жацы сез да ойлоп тапкан

L. Турсунов Э. Ичикий!.. Шаркыратма, катыратпа!-Кол жазмаукугунда.

эмес. Ал калкы менен ошол кылым карыткан "тушунуктуу" тил;п суйлешет.

Акын колдонгон лексикалык катмар ар кыл. Алсак, аны лексикасында макал-лакал, фразеологизмдер арбын. ív "Шодокондун буркуту, езу болуп кетиптир" С'вцумде"), "Дагы эл бар, бир карын майдын, арасында кумалак" ("Чалкан дос"), "Айы кемикте гана эмес, керкиде", "Куштун келекесунде тоцгоь С'Акчуч"), "Ак теенун карды жарылып", ("Кодур куз") ж.б. сапта автордун элдик тилди мыкты билгендигин айгинелеп, лирикалы каармандардын образын, езунун атайын деген оюн жеткиликту берген стилдик каражаттар.

Акындын лексикасында айрым сездерду ("жоксо! даршандуу, зерек, алач, тээледи) эске албаганда, дналектизл архаизмдер аз жолугат. Ал эми айрым неолошзм орус1 сездерду стилдик максатта, каарманынын мунезун ачып беруу; ыктуу колдонгон. М: "Характери" салмактуу; "осторожны! кишилерди; аларды "прислуга" багат; "жолдоштор, качан выполни этилет, биздин план"! "демек, значит все баарыбыз иигк киришели", жб.

М.Алыбаевдин поэтикалык лексикасында бай арсеналд тузуп турган - бул керкем сез каражатгары. Ал caí салыпггыруу - акында кеп кездешкен стилдик каражат. М: "Жа жал карап жараланган аркардай, С'Койчу секет") "Мемиреге Ысык-Келдун тадындай" "журегумду куйкалайсыд жалында* ("Ойлончу") жб. Ал эми анын сатирасында тилин "калемпир "мурч" кылып жаткан да ушул салыштыруу М: "Бирее ийне мене сайгандай, качып келди, агытылган тайгандай" ("Ал эми ким" "Келте ооругансып едунен азган" ("Чалкан дос") "Долондун бели ашкандай демигет" ("Акчуч!...") ж.6.

М.Алыбаевдин чыгармачылыгында ушундай эле эпите ("Мудканган унуд угулат", Алдамчы тушке киресид, "Уялчаак кы уйпаланган кек шибер"), метанимия ("...кекулунун асты беке болгон менен, кекурегу бийик", "Жангазиев жаны тынч склада жатат"), метафора Г'Халтуранын капгка чымыны, учуп журе дыдылдап", "Сизден бир "перзент" кутууге, эл зар", "Архивине кая албадым журектун"), литота ("Аялдъщ зары, азаматтын жаш булар учун бир сом", "Кээ биреенун жазган темасы, -пг™™^ ж.6. кеп кездешип, керкем-

эстетикалык децгээли жагынан кыргыз поэзиясында сейрек кездешкен саптар жаралган.

Сездун лексико-семантикалык мааниси керкем чыгармада жалад гана троптун турлеру менен чектелбейт, алсак, фоникасы, -ездердун суйлемдегу орун тартиби (инверсия) аркылуу керкуне чыга иштелип, обондуу ырдай туюлган "Чабактар чамгарактап оюн куруи" "(Келдун корку"), "Таалайга тандап туруп жаралгансып, Гянь-Шань кышта жылуу, жайда салкын" ("Тянь-Шань"), "Ким жыттабайт суйуу чиркин гулунен" ж.6. евдуу эмоциялык-экспрессивдуу сездвр акындын жеке стилдик езгечелуктерунун 5ири.

Ооба, акын сезге уста да, бай да болгон. Бирок ал сез менен -ннтеген эмес дегендик эмес, тескерисинче свзду дыкаттык менен адлдонгон. М: Кол жазмадагы "Ойкуштады, овдоп гулун кармады" ;еген сапты "Оолак басты, ондоп гулун кармады" С'Кыз жана гул") jen овдоп, "Айла кетип кыз кыйшацдап барганда" С'Кыз жана гул") 'Куйрукту шыйпацдатып тез имерип" С'Тулку менен сашкулак") ..."Силерди, Кууп, Келип жатабы сайгак" '"В.Маяковскийге акындык отчет") деген саптарды алып салган.

М.Алыбаевде грамматикалык жол менен жасалган »кказионалдык сездер да бар. М: ачкылап, алгылап, эркиндеп, сейкелдурду, эдгиренип, енерленет, шамалжан, бакажан ж.6.

Учунчгу белумчедв акындын ырларындагы ггалисггакалык-грамматакалык каражатгар тууралуу сез болуп яда айрым муче морфемалардын (атоочтук - ган, чакчыл - ып, тиш - чы) уйкаштык тузуудегу (жалындаган-балбылдаган, -•андырбаган; уктап-жайнап-байкап; кыйнабачы-кылгырбачы) тилдик мааниси, айрым сез туркумдерунун стилдик кызматы ¡аяндалды.

Биздин оюбузча, бирдей грамматикалык формалар ыр абынын ар кайсы жерине (башы, ортосу, аягы) келсе да, ритм, йкаштык тузуучу стилистикалык каражатгар болуп эсептелинет... Дуну грамматикалык грядаття десек болот (биздин термин -I.C.) М: сунуш киргиздиц, дедиц, токтодун,, колду сундуц, кшодуц, козгодуц, ыктадьщ, чыкпадьщ ж.6. Жогорудагы этиштик рада идя Миданде ички речь кучтуу енуккендугун далилдейт. лткени илимде ички речте этиш сездер, "этиштик ой жугуртуу" предикативдуулук) негизги орунду ээлери белгилуу.

М.Алыбаевдин поэтикалык синтаксисинде айрь стилистикалык каражаттар байма-бай кездешет. Алар - аяафо ("Суусамыр", "Учкуч курбум", "Элестетем") эпифора - ("Акчуч! "Элге"), ("Тунку сакчы", "Каналда") рефрен ("Бюрократ1, эпанофора Чалкан дос"), редиф ("Сагынганда", "Бул бут жашт эмеспи"), градация ("Жоомартка" "Соц-Кел", "Мезгилиме параллелизм ("Турмуш кенен", "Баягы") жана риторикаль суроо жана риторикалык кайрылуу ("Неге суйбейт", "Кс Муса", "Ала-Тоого") ж.6. Ушундай эле оыным, пауза, ыр сабыш бир нече женекей суйлемдврге бшгунушу да М.Алыбаевде к кездешкен стилистикалык ыкма. М:

• Ken кыз бар... кара кез бар... Жалжал карап, Билбеймин... кимди суйет... кимди чанат? ("Бир кызга") Жылдар етту. Капыс жерден кабылдым. ("Баягы") Жайдын туну... Аба салкын, ай жарык. Кучактадым. Мен сен жакка ыктадым. ("Сага").

Акындын ырларынын езуне гана таандык стилистикал! тузулушу, суйлемдегу сездердун орун тартиби бар. Алсг "Таалайга тандап туруп жаралагансып, Тыянь-Шань кышта жылз жайда салкын" деген сапты "Тандап туруп таалайга жаралгансы кышта жылуу, Тянь-Шань жайда салкын" деп, же "Мээ сергит менде журген элесин, мемиреген Ысык- Келдун тадындай" дег< сапты "Менде журген элесид мээ сергитет, Ысык-Келд мемиреген тадындай" деп езгертууге болбойт. Антсек, ырдь фоникасы, ритмико-интонацдялык куусу, динамикасы бузулу керкем-эстетикалык дедгээли темендейт. Мындан акындын езу] гана таандык поэтикалык синтаксиси, грамматикалы стилистикалык езгечелуктеру бар деп корутунду чыгарууга болоа П белумдун учунчу белугу (§ 3) "Ыр тузулушун" карай МАлыбаевдин ырларынын езуне таандык ритмико-интонацияль куусу (тыбыштык тузулушу, уйкаштыгы, муун елчему) бар. Акь ездук "Менин" езгече 11 муундуу аксак уйкаштыктан (ААБ. турган ыр тузулушунен тапкан. Кыргыз поэзиясына "Отуз жашта тартып "Кандуу жылдарга" чейинки керкем шедеврлерди берп бул керкем форма, биздин оюбузча, эки улуу этном здания тын айкалышынан (турк адабшпы менен араб, пе] адабияты) жаралган. Алсак, аллитерация, ассонанс, редиф, му; уйкаштыгы байыркы турк адабиятынан келсе, 11 муундуу ыр

саптарынын аякы сездерунун уйкаштыгы - рубай формасы араб, перс адабиятынан оошкон. Муну В.Радлов, Л.К.Герасимович, Т.Н.Меликов, И.Стеблева, КРысалиев Б.Керимжанова, ж.б. окумуштуулардын пнкирлери, Орхон-Енисей жазмаларынан тартып, Ж.Баласагун, М.Кашгарилердин эмгектери, кыргыз элинин оозеки чыгармачылыгы жана араб, персид адабий эстеликтери далилдейт. Мындай кэркем форманы МАлыбаев да езунун чыгармачылыгында ийгиликтуу колдонгон.

Акын уйкашгык тузуунун чеберн. Алсак, "Мен да он сегиз жаштамын" аттуу ырында уйкаштык 28 сапка чейин созулат. Ал езгече сатираларында "сындырып жазуу" ыкмасын жакшы колдонгон. Мында В.Маяковскийдин таасири сезилет, бирок акын езуне гана таандык "Мидин строфасын" жараткан.

Корутунду. М. Алыбаев кыргыз адабиятынын тарыхынан артына елбес чыгармаларды калтырган таланттуу акын жана сатирик катары орун алат. Биз аны 30-40-50жылдардагы чыгармачылык эколюдиясы аркылуу далилдеп керсетууге аракеггендик. Ошондой эле акындын жекече стилдик езгечелуктерун ар тараптуу иликтееге алдык.

Биздин диссертадиябыз жана монографиябыз таланттуу акындын мурастары женундегу акыркы сез эмес. Аны мен жана менин калемдештерим мындан ары да изилдей бермекчи.

Диссертациянын нешзги аюболору теменку эмгекггерде

чапЕллдырылды:

1. Мидин ким болгон? // Кыргыз маданияты, 1992, 2' февраль. 10-бет. 0,8 б/т.

2. Мидинди ким изилдейт"?//Кыргыз маданияты, 1992, 11 март, 7-6.

3. Акын архивинен. Жарыяланбаган ырлары.//Кыргы маданияты, 1992, 5-ноябрь, 6-6.

4. Адабиятыбыздын ачыла элек барактарынан.//Кыргы маданияты, 1992,18-июнь, 4-6.

5. Ыкшоолукпу же...//Кыргыз маданияты, 1992,26-ноябрь,4-6.

6. Деген экен Мидикем.//АсабаД993,Учтун айы,21

7. Талантка таазим.//Асаба,1993,3-июнь

8. Мен шар суумун кулагынды тундурган.//Кыргы: маданияты,1994, 5-январь.

9. Аалы жана Мидин.//Кыргыз руху,1994,27-май.

10. Аалы жана Мидин // АЛокомбаевдин чыгармачылыгьн уйренуунун жана окутуунун маселелери. Республикалык илими? практикалык конференциянын тезистери. - Бишкек, 1995,27-29-бет.

11. Керкем кептин тыбыштык тузулушу. // Вестник КГНУ, Вып. 2 философические науки, Часть 1. - Бишкек, 1995,24-33-бет.

12. Таланттын тацкы башаты. // Эл агартуу, 1996, N 7-8, 8185-6.

13. Мидан Алыбаевдин поэзиясы. Монография. - Бишкек, 1997,13 б/т.

РЕЗЮМЕ

Диссертационная работа посвящена поэзии М.Алыбаева. Эволюция лирики поэта исследуется на основе общественного-исторического и литературного факта.

В работе рассматриваются проблемы стиля и стилические средства, отношение между этикой и эстетикой, обществом и личностью, влияние идеологии соцреализма на его творчество; затрагиваются психофизиологические, психолингвистическое факторы.

RESUME

The research deals with the poetry of Medin Alybayev. Evolution of poef s lyric poetry is investigated on the bases of wide textual study and socio-historical and literary facts.

In the thesis the problems of style and stylistic devises,relationships between ethics and aesthetics, society and personality as well the influence of socialistic realism on M.Alybaev's poetry are studed; psychophysical and psycholinquistic factors are also taken into consideration.