автореферат диссертации по истории, специальность ВАК РФ 07.00.03
диссертация на тему: Польскi нацыянальны рух на Беларусi i Лiтве напярэдаднi i у перыяд рэвалюцыi 1905-1907 гг.

Полный текст автореферата диссертации по теме "Польскi нацыянальны рух на Беларусi i Лiтве напярэдаднi i у перыяд рэвалюцыi 1905-1907 гг."

од

АКАДЗМІЯ НАВУК ЙЖНУСІ Інстнтут гтсторьіі

?г

о -

На правах рукапісу

СМАЛЯНЧУК АЛЯКСАВДР ФЇСДАРАВІЧ

ПОЛЬСКІ НАЦЫЯНАЛЬНЫ. РУХ НА МАРУСІ 1 ЛІТВЕ НАПЯРЭДАДН1 І У ПЕРЫЯД РЭВАЛЮЦЫ1 І905-'і907 гг.

Спепыяльнасць. 07.00.0^ - Айчынная гісторьія

АУТАРЭФЕРАТ

ДЫСЕРТА1Щ

на атрыманне вучонай ступені кандидата гістарычных навук

Навуковы кіра^нік - доктар гістарьічньїх навук М.В.Біч

Мінск - 1994

Працз внкзнана У алдзеле гісториї БсларусІ XIX - пачатку XX от. Інституте гісторні АН Беларусі.

Навуковн кіраунік - доктар гістаричннх навук.прафосир і.І.Б.БІч.

АфІцийння апаненти: доктар гістарьгчньк павук М.С.СташкевІч;

кандидат гістаричньїх навук М.М.ЗабауокГ,

Вядучая арганізацня - БеларускІ дзяржаУни універсітот.

Абарона адбудзецца " І ^ " /И&Л '■О._________ 1945 г, у $ ^'гадзіп

на пасяджзнні СпецшлІзаванага савету Д„006.14.01 па абаронс днсертацнй на атрнманне навуковай ступені доктара навук гірк Інстнтуце гісторні АН Беларусі /220072,:лІнск,вул.ф.Скарнни,І/.

З днсертацняй можна пазнаеміцца у Цзнтральнай навуковак біблія-тзціі Іш Я.Коласа АН Беларусі.

Вучоньї саісратар Специялізаванага саве кандидат гістарьгчннх

П.А.Лойка

Інститут гісторні АІІ Беларусі, 1995 г.

Т. АГУЛЬНАЯ ХАРАКГАРЫСТША ДЫСЕРГАЦЫ1.

Аитуальнасць дасдедавання. .

Польск1 нацыянальны~рух на Ееларус1 I Лттве напярэдаднт £• ерыяд рэвалюцых 1905-1907 г.г. да гэтага чвсу не атрынау ас-лення нт у беларускай,н1 у польская,нг у лхтоускай Г1стары-афп, Дадзеная дысертацыя з"яуляецца першай спробай комплекса дасдедавання гэтага. руху. Асноуная увага пры гэтым надаец-сацыяльна^пал!тычнай I культурна-рэл1Г1Йнай дзейнасщ поль-га насельнхцтва. Значнае месца адводзхпца адносгнам польскай мадскасцг да беларускага I Л1тоускага нацыянальных рухау.

Тэма даследавання мае навуковую I гранадскую актуальнасиь.

Першая рас1йская рэвалюцыя заняла асаблхвае месца у Г1сто-Беларус1 I Лхтвы. ГЪта быу час,калх пад цхскам рэвадюцыйных Расгйская 1мперыя аиадь упершыню у сваёй г1СТоры1 ступхла шлях дэыакратызацы! грамадскага I палгтычнага жыцця. Заваёвы 5 г. не был1 перакрэслены узмацненнем рэакцы1 у 1906-1907 . .нх1 нават трэцечервеньск$к пераваротаи.

Пвраиены,як1я адбшгёся у час рэвалюцы1, стварылх пэуныя пе-уыовы для беларускага адраджэння пачатку XX ст.;без якога не-чыма уяв1ць н! сучасную беларускую культуру,н1,наогул,лёс бе-ускай дзяржаунасц! у XX ст.

Беларусь т Лттва была шматнацыянальным краем. Побач з карэн-I жыхарамх - бедарусамх { л!тоуцам1 - тут жьшо шмат яурэяу, чкау,руск1Х I хнш. Прыкиетную ролю адыгрывала польскае насель-гва. Рэвалюцыйныя падзе! спрыялх ажыуленню польскага наиыя-ьнага руху на Беларуси * Л1тве I ператварэнно яго у значны гар жыцця краю. Без анад!эу гэтага руху неиагчыиа у поунвй и зразумець сацыяльна-зканам1чнае, палхтычнае х нацыянальна-яьтурнае разв!цц8 Беларус1 i Л1твы на пачатку XX ст.

Вьгаучэнне польскага руху дапаможа высвятл1ць умовы, у як1Х ывалася беларусхае адраджэнне пачатку XX ст. Яно дасць ыагчы-ць прааналхзаваць аднос4ны да беларускага руху з боку польскхх пеуладальн1кау,*нтэл1генцьгё 1 каталхцкага касцёла,якх на тэ-эрьл Беларус! дзейн!чау як польск1 катал1цкх касцёл. Без гэ-а цяжка зразумвць выток! тых складанасцяу у польска-беларус-аднос!нах, як1я мел! месца .на праиягу большей частк1 XX ст.

Сёння вхдавочна аднабаковасць падыходау савецкай Г1старыя-да вывучэння нацыянальна - вызваленчага х апазхцыйна-руху у Рас1йскай 1мперых на пачатку XX ст. Ён амаль

. ... . 4*.

цалкам зводзіуся да дзейнасш партьіі бальшархкоу. Усе іншя па

тычныя пльїні ацзньваліся у адпаведнасці з адносінамі да іх пар

Леніна.

Аб”ектыунае вывучэнне дадзенай тэмы павінна спрыяиь пераа ленню класавай аднабаковасці у асвятленні падзей рзвалюцні 190

- 1907 г. на Беларусі і,Літве.,

Тзиа дысертацы! змяуляецца і грамадскі актуальней. ГЬспуб ка Польшча - бліжзйдаї заходні судед Беларусі. На тзриторьіі наш рзспублікі па дадзвных-пврапісу 1989 г. пражывав 418,2 тыс. па Kaf /4,1% ад усяго насельніїітва/. Прычым на тзрьггорьіі Гродзен-скай вобл, амаль кожны чацвёрты з"яуляеша палякаи /24,7У/. У 1990 г. у рзспубліцьі быу створаны Сапз палякау Беларусі, а у ’’ 1994 г. узнікла'польская палітмчная партия - Польскі дэмакраты саюз. Безуиоуна.палякі на Беларусі з"яуляюцца фактарам напьіяна. нага.культурнага і палітнчнага жыция.якх нвльга не улічваць. Г мадскасць Польшчы і Беларусі зацікавлена у аб"ектыуным высвятл ні той ролі, якую адьггрьівалі палякі у розныя перыяды гісторьіі ларусі.

Аб"ектам даследавання з"яуляеша дзейнасць польскіх паме шчыкау, шляхты і гарадской інтзлігенші і каталіцкага духавенс1 Гэта значыць тых колау польскага насельніцтва, які я найбольш пі слядоуна уздшалі польскую нацыянальную ідзю на Беларусі і Літ:

Дзейнасць польскіх сацыялістычных арганізаций і партый у j сертаиьіі не разглядаецца. Польскія сяляне і рабочыя складалі н< значную частку сялянства і пралетарыяту Беларусі і Лттвы. Якра; гэтыы тлуыачыцца адсутнасць сацыяльнай базы для дзейнасці полі скіх сацыялхстычных партий - Ш1С і ОДКП і Л. Для палітнчна ак-тыунай часткі польскай грамадскасці іх ідзалогія была непрьмалі най. Нічога не амянілася і пасля стварэння "ППС на Літве"/І902і Яна таксама не знайшла оырокай падтрьмкі. Польскі віленскі друї які падрабязна асвятляу усе бакі польскага нашянальнага руху t Беларусі і Літве, толькі. аднойчы звярнуУ увагу на "левыя" парті і толькі дзеля таго, каб паказаш» несуняшчальнасць іх партийна! ідзалогіі з польскткі нацыянальнымх інтарзсамі у краі.

Некалькі слоу пра тзрміналогію. У тэксце ужываюцца панячці "польскія памешчьжі" і "польскія землеуладальнікі". Аутар усве-дамляе, што У сваёй пвраважнай большасці гэта билі нашчадкі ияс цовых беларускіх і літоускіх, а не польскіх шляхеикіх родау.Бо; шасиь з іх захавала пачуциё краёвага патрыятызиу і усведамленне свайго беларуокагі“або літоускага паходжання. Яны адрознівалі с ио од палякау Каралеуства Польскага і не атаясамлівалі свой кре

♦ '■ ' 5» ольшчай. І можа болыпдакладным з гэтага пункту погляду было б ванне тэрмтну "паланізаваньш памешчьікі беларуска-літоускага па-шання". Аднак такі термін не адпавядае самасвядомасці гэтых лю-й. Яны лічьілі сябе палякамі і неаднаразова заяулялі пра сваю належнасць да польокай нацьіі. Аутар палічну Магчымым карысташа яццямі "польскія памешчьікі" і "польскія аешівуладальнікі",усве-яявчы іх пэунзго адноснасць у дачыненнх да памешчыкау беларуска-эускага паходжання. .... .

* ’ «

Тэрытарыяльныя і храналагічння рамкі даследавання.

У дысертацых Беларусь і ІДітва разглядавцца у якасці адзінага ієна у межах шасці губерняу: Віленскай, Віцебскай, Гродзенскай, внскай, Магілеускай і -Мінскай. Падобны падыход абумоулены.па -пае, тым, што сама гісторьія, пачынаючы з сярэдзтны XIII ст. біла гэты рзгі§н нвпарыуным цэльм. На пачатку XX ст. Вільня

а. цэнтрам і польскага, і беларускага, і літоускага, і. яурэй-га нацыянальнакультурных рухау на Беларуст і Літве. Адзінст-пасці беларуска - літоускіх губерняу падкрзслівала і расійская іністрацьія. Невьшадкова усе яны атрьмалі агульную назву "Пау-яа - заходні край". Па - другое, польскае насельніцтва ва усіх ці беларуска - літоускіх губернях знаходзілася у аднолькавым -іовішчн. ТрадыцыЙныя зканамічньїя і нацыянальна - культурный ізі звязвалі палякау усіх частак краю. Праявы польскага руху зларуска - літоускіх губернях зліваліся у адзінн паток, з ха-гзрньпіі толькі для гэтага рэ^ёна рьісамі.

У дьісертацьіі разглядаецца’перыяд з каниа 70х гадоу XIX ст. чэрвень 1907 г. Аднак выхад на 70 - 90ыя гады - гэта толькі курс з мэтай растлумачыш» падзеі і працэсы часоу трэццяй рэ-оиыйнай сітуацні і рзвалоцьіі 1905 - 1907 г. Менавіта у гэты пец грамадская, гаспадарчая і культурная дзейнасць вярхоу поль-

* грамадскасці мабыла палітачньї характер і ператварылася У та фактар жьпдця Беларусі і Літви. Другой храналагічнай мяжой ^ляецца чэрвень 1907 г. На пачатку гэтага месяца была разагна-[I Дума і зацверджаны імператарам новы антыдэмакратычны закон цумскіх выбарах. Гвтыя падзеі увайаді у гісторню пад назвай зцечзрвенскі дзяржауны Пераварот" У- і традьгиыйна лічаїша кан-рзвалшьіі. Разам з ёй завяршыуся важны этап развіцця польска-руху на Беларусі і Літве, у час якога аформіліся асноуныя плы-гатага руху і бьиі выпрацаваны ідзалагічньїя асновы іх дзейнас-

Гюташягиафтя поаблемы.

Як ужо адзначалася, польск* кацыянальны рух на Беларуси т. Лхтве н1колх не бы? аб”ектам даследаванняу беларускхх гхсторыка Хаця ёсць працы, прысвечаныя асобным аспектам гэтага руху. Так, вельы! цткавыя разважанн4 пра дзейнасць на Беларуси польскхх зе леуладалънхкау I гарадской*нтэл1генцы1 выкаэау у канцы 20х гад А.Цв1кев1ч.* . '

Каштоуная £н$армацыя.пра пашырэнне беларускасцх сярод кат* кага духавенства В^ленскай дыяцэзН змешчана у кнхзе гншага вяд га дзеяча беларускага руху А.Станкевхча.^ ’

Пад1тычную дзейнасць подьск!х земдеуладальнхкау х прадста] коу катал1цкага духавенства закранау К.Шабуня.^ Ён абашрауся г Лоуным чынам на анал!з думских выступденняу польскхх дзпутатау разглядау. толькх той аспект £х пал!тычнай дэейнасцх, як! быу зв заны з аграрным пытанном. Пры гзтым аутар зыходзху з тэзхсу, пгг адз1ным абаронпам сялянства была партыя бальшавхкоу х толькх яе праграма цалкам адпавядада гэтым 1нтарэсам. Польск1я землеулад* нхк1 абвхнавачвал!ся у крывадушнасцх х фальшы.

Глыбой i грунтоуны аналхз царскай палхтыкх у адносхнах да польскага х катакшсага насельн1цтва крас быу эроблены С.Самбук Яе даследаваннв заснавана на грунто^нш анал}зу вял1кай колькас дакументау з арх*вау Ыасквы, Децярбурга Ъ Мхнска. А вось Ы.Ыар1 хова у манаграфН, прысвечанай грамадска-палхтычнаыу руху на Бе русх у перыяд. выбарау 1 дзейнасц1 I Дзяржаунай думы, ацзньвала дзейнасць вярхоу нолсха|£грамадсхасц1' з адкравенна бальшав1цк паз1цый.® Пры асвятденн1 мног1х цытанняу яна абапхралася амаль ключна ка працы У.Денхна.

ЫДОкевЬ! А."Западно-руссизм". Нарысы з гхсторы1 грамадзькай I л1 на Беларус! у Х1Х 1 пачатку XX в. М1нск,1929; 2-е выд. ,199

2. ЗЮпИеч^сг А. ЕоЗаа^а точ/а и »^1а«уп.1асЬ. \У11п1а, 1929

3. Шабуня К. Аграрный вопрос и крестьянское движение в Белорусе в революции 1905-1907г., Минск, 1962г.

4. Самбук С. Политика царизма, в Белоруссии во второй половине

Х1Хв. Ыинск, 1990. •

5. Мартюхова М, На переломе революции: общественно-политическое движение в Белоруссии в связи с учреждением Государственной Думы в России, /август 1905 - июль 190Б/. Минск, 1986

. ... . 7.

Колу польскіх дэпутатау ад Беларусі і Літвьі уІДуме прнсвяціу і§ выступление на Міжнародная навуковай каверзніші "Фарміраван-і развіцц§ нацьіянальнай самасвядомасці беларусау" /1992/ вядомы :торык і публіцист, беларуокай зміграциі Я.Запруднік. У думскіх ітупленнях членау так званага "Тэрытарыяльнага кола" ён убачну іявн беларускасці. Я.Запруднік лічьіць Э.Ропа, Р.Скірмунта.А.Ляд-ікага, І.Друцкага-Лвбецкага той самай "страчанай гісторьїкамі" іарускай шляхтай. Сапрауды, яны адмовіліся ад уступлення у Поль-іе кола і у сваіх выступлениях адстойвалі інтарзси Беларусі і ■вы, а не Польшчы,, але ад гэтага да адчування сябе беларусамі быу га вельмі доугі шлях. Толькі Р.Скірмунт прайшоу яго да канца.

Дзейнасць польскіг дэпутатау ад Беларусі і Літвы у Дзяржау-і савеце стала предметам даследаванняу расійскага гісторьжа Іцяпанскага.* Ён зрабіу грунтоуны аналіз розных аспектау дзпу-ікай дзейнасці прадстаунікоу Беларусі і Літвьг у Дзяржауньм саве-Але аутар не звярнуУ увагі на дзейнасць дэпутатау у перыяд па: сесіямі Савета. '

Значна большую цікавасць да польскага руху на Беларусі і Літ-праявілі польскія гісторьїкі. Ужо на пачатку XX ст. З.Чьіньскі зканоускі,^ В.Вакар^,'Е.Малішзускі,® Л.Васілеускі^і інш. актыу-заняліся праблемай мееца і ролі польскага насельніцтва у зкана-№01, палітичньаі і культурным жьіцці краю.. У першую чаргу, яны рнулі увагу на такі аспект гэтай праблемы, як пытанне пра коль-ць палякау. Больиасцьпольскіх даследчыкау /выключэннем стау ьіньскі/ сцвярджала, юто дадзеныя перапісу 1897г. бьілі фальсіфі-аны, каб зменьшыць колькасдь палякау на Беларусі і Літве. Да

о ж яны лічнлі няпрымалькым сам прынцьш шызначзння нацыяналь-ці па роднай мове і пайшлі па ряяху атаясамлівання каталіцкага авыэнання з польекай нацыянальнаецо. Гэта дазволіла ім аднесці

Исследования по историк польского общественного движения XIX-начала XX в. подред. В.Дьякова и др. М., 1971.

'zyiiskl Е. Etoograficzao-itatystyczoy zaxys liczebnosci rozsledlania udnosci polskiej. Warszawa,1909

^zekanowakl J. Stosuakl narpdowosciowo.wyznnniowe na Litvie i Rusl v wiatle £r<5del oficyjnyhh. Lvov, 1918

i/akar W. Rozw<5j teiytoryalny narodowosci polskiej ,cz .III .Kielcie, 1917 Haliszewski E. Polacy i polsko«d na Litwie i Rusl; Warszawa, 1914 /азilewski L. Lltwa 1 Jej ludy. Warszawa, 1907

' 8. да палякау частку альбо наваг палову усіх беларусау-католікаР. кую ж пазіцню падзяляюць і сучасныя польскія даследчьікі Г.Блапр П.Зберхардт^і інш.

Дастатковых навуковых падстау гэтае атаясамліванне не мае. ва заусёды была найважнейоай адзнакай эгнаса. Ігнараваць гэты е чны кампанент нельга. Падобны падыход пярэчыць усёй гісторьіі бе рускага нацыянальна?вызваленчага руху ХІХ-пачатку XX ст. ПеравЕ большасць яго прадстаунікоу выйшла якраз з каталіцкіх сямей.

Адным з пвршых, хто зрабіу спробу аналізу польскага начыян нага руху на Беларусі і Літве" быУ публіцист, навуковец і паліть Л.ВасілеУскі.^ Ён разглядау польскі рух у кантзксце палітьічнага зканамічнага, нациянальнага і культурнага «ицця Ееларусі і Літе Л.ВасілеУскі ахарактарызаваУ першыя польскія палттычныя партыг краю, прычым асноуную Увагу удзяліу Канстнтувдйна-каталіцкаЯ па тьіі /ККД/ і Польскай дэмакратычна-нацыянальнай партьіі Літвьі /ЦП У значнай иеры єн здолеу захаваць палітьічную і нацыянальную бес роннасць. Яго праца і сёння внклікае цікавасць. .

Дзейнасць польскіх дэпутатау ад Беларусі і Літвьі у І і ТІ мах закраналі Ф.Тых і С.Калабіньскі ЗаслугоУвае Увагі зроблв іці аналіз узаемаадносін кола дэпутатау ад Беларусі, Літвьг і Ук ны з дзпутатамі ад Каралеуства .Польскага.

Сярод сучасних польскіх гісторихау, якія даследавалі непас на польскі нацыннальны рух пачатку XX ст. на Леларусі і Літве.г ба, у першую чергу,' назваць Ю.Еардаха^. Ён грунто.Уна прааналіза асноУния плині польскага руху.Ю,Бардах вылучыу землеуладальніка кансерватарау, эндэкау, краёуцау як прадстаунікоу ліберальна-дзі кратычных колау польскай інтвлігенцьгі і сацьіялістау. Прычьш, на погляд, сацьіялістичная плинь узмацнілаіся толькі пад уплывай Кас чніцкай рзвалюциі І9І7г. Б.Бардах адным з перших звярнуУ увагу і менталітет той часткі польскай грамадскасці краю /краёуцау /,я; помніла пра сваё беларуска-літоускае паходжанне і лічила сваей і дзімай не Польшчу, а беларуска-літоускі край. Але при гзтим полі гісторик не адзначиУ наяунасці краёуцау і сярод землеуладальнікі кансерватарау. ' ' .

1. Blaszczyk G. polacy na Lltwle. Geneza і stan obecny.//Przegl^d wschod

Warszawa,1991,2.1 •; '■

2. Eberhardt P. Przemlany narodowo* clove -na Blalorusi і Lltvie w XX 'v./l gl^d wschodnl.-1992/93, z, 3/7/ ,'t.2

3- Wasllewakl L. Lltwa I Jej ludy. Warazawa,19Q7

I. KalabUiski S. ,Tych F. Czwarte powstanie czy piervsza rewolucja... Wa szawa,19$9 ' .

5. Bardach J. О dawnej inledawnc) Lltvle. Poznart,1988

. . 9. .

Адзіная У гістарнягрвфіі праца, цалкаы прысвечаная польскаму

літьганаму. руху на Бвдарусі і Літвв належыць Я.Юркевічу.^Аутар ааналізавау дзвйнаоць яаялістау /у Ю.Бардаха - землеуладальнікау-нсврватарау/, зндзкау,._прагрзсістау / у D.Рардаха - краёуцау/ і цнялістау. Аднак высокая ацэнка ролі апошніх на пачатку XX ст. глядае неабгрунтаванай. Дарзчы, сам Я.Юркевіч прызнау, што саиы-хстычныя ідзали.падзяляла у асноуным невялікая група інтзлігенші яьсхі даслвдчык прыЙшоУ. да высновы, што, нягледзячы на пэуныя ра-ходжанні польскі легальны палітьічнн рух быу адзіннм з пункту поїду яго мэтау. І сапрауды, оджка спрачацца з тьгм, што усе плині вьскага руху імкнуліся да аднаго - умацаваць польскія пазіїщі на парусі і Л'ітве. Аднак трзба звярнуць увагу на тыя разиходжанні зродках дасягнення гзтай; мэты,.якія У перияд рзвалювді бьші вызна гьннмі. Немагчима розніцу палітичних пазіцьіі растлумачьшь толькі хыяльным паходжаннеи, як гэта часта робіцьЯ.Юркевіч. У цэлым яго іга з"яуляецца адныы з найбольш грунтоуньїх даследаванняу польска-палітнчнага руху. . ...

. Гісторьік Р.Вткоускі прааналізавау дзейнасць ККП^. Ён справядлі адзначыу, што ККП з"яулялас?я часткаЯ еУрапейскага хрисціянска-іакратичнага руху., Аднак аут ар, па. сутнасці, не разглядау пазіцнт іауніка партні . біскупа Э.Ропа ва нацьіянальніаг штакні. Між тим за ггоувае асаблівай увагі. прьпсільнасць Э.Ропа да беларускай мови і і адносінн да нацьіянальна-рзлігійних патрабаванняУ ксяндзоУ-лі-►цау. Магчыма, што якраз, у. нацьшншіьнай талерантнасці Э.Ропа ха-шца адна з прычын адсутнасці шырокай падтрьімкі ККП сярод вярхоу :ьскай грамадскасці краю. .

Праблемьі нацыянальна - культурней дзейнасці польскай інтзлі-:циі даследавау А.Саідоусхі. ЦраУда, єн разглядау даволі абмежа-и рзгіен: Ломжа Сувалісі - Беласток - Гродна. А.Садоускі пака, як цесна перапляталася дзейнасць польскай інтзлігенині Р куль-най галіне зяє падиходамі да нацыянальнага питання, ён, у пры~ насці, справядліва адзначиу, што на пачатку XX ст. польская пуб-ыстыка не признавала беларусау за асобни зтнас і выказвалася за

Ь Rozw<5J polskjej mysli politycznej na Litwie і Bialorusi w la-:h 1905 - 1922. Pozaaii,1983 .

tkovski R. Stronnlctvo Koastytucyjno - katolickie na Litwie і Bialorusi w Jo r. /szkic do dziejdv/.//Acta Baltico.slavico.XVIII. Wroclaw, 1987 idowskt A. Polska inteligencia prowlncionalna і jej ideove dylematv na іеіоте XIX 1XX v, War»*a.va,1988 .

. . ю.

іх паланізаідьоо. Аднак са сцвярджэннем аутара, быицам польская і тэлхгенцыя на Ееларусі не была у стане выпрацаваць уласную ідзі гію і толькі переймала ідзі»якія ішлі э Варшавы»нельга пагадзін Польска-літоускі нацыянальны канфлікт закранау вядоиы поль скі гісторьік Е.Ахманьскі ,* £н паказау адносікьі да нацыянальна--кудьтурнай дзейнасці літоуцау з боку розных накірункау польска га руху. Закранаючы пытаннв аб грамадска-палітичних плынях гэта га руху.гісторик справядліва адзначиу.што ППС на Літве не энай-шдя шырокай падтрымкх сярод польскай грамадскасці.

Падводзячы вьінікі гістарьіяграфічнага агляду,трзба адзначыц што г1сторыкх,па сутнасці,не разглядалі грамадска-культурную дз насць польсхай інтзлігенциі і польскага каталіцкага касцёла. Не прааналгзаваны пазіцьіі подьскіх землеуладаяьнікау па аграрнаму питанню. Не атрималі асвятлення ходвибарчай кампаніі подьскіх ганізацьій у І і II Думы,і дзейнасць думскіх польскіх дзпутаикіх колау. Застадіся не раскрытым! многія аспекты дзейнасиі чденау Дзяржаунага савета ад краю. А імі бьілі виключна польскія памешч: кі. Значна часцей гісторикі звяртадіся да тзми польска-літоускі: нацыянальных адносін. Прауда.польскія даследчикі не заусёды аб" ектиуна падиходзілі да гэта*!-праблемы. У іх працах перавахаюць абвінавачванні літоуцау у нацыянальным шавінізме /"літваманія"/ Тама польска-беларускіх нацыянальных адносін пачатку XX ст. не била аб"ектам специальных, гістарьічньос даследаванняу.

Цублікацьіі,прьісвечаньія палітичнай. дзейнасці польскай грама; скасці.заснавани на вузкай криніцазнаучай базе,абмехаванай,гало; ним чинам«польскай публіцьістикай і успамінамі дзеячау подьскага руху. Дарэчы,падобная аднабаковасць крьініц характерна для усёй польскай гістарьшграфіі па дадзенай праблеме. Польскія гісторьпс: амаль не викаристоувалі архіуния матарияди.якія знаходзяцца у архівах Беларусі і Літви. : . .

- Нельга приняцьі некаторыя канцэптуальныя падиходы польска! гістарьіяграфіі. Наприклад,,не вьітримлівае навуковай крьггикі атаї самаіванне хатоліхау з паляхамі при вирашзнні праблемы нацияналі нага складу насельніцтва Беларусі і Літви. Часта адсутнічае аб"-ектиунасць у аналізе літо^скага і беларускага нацыянальных рухаї Што датычыць беларур;крй гістарияграфіі,то,як ухо адзначала-ся, у яе'аизнках адчувавцца гіпертрафіравани класави.партийна--бальшавіцкі падиход. З дшрохага кола криніц ;выкарыстаны . =:

ІЕ. Нізіогіа ІДіи’у, №«5014^,1990

лькі дуискхя стзнаграми.

Мэты і' задачи даеледавання. •

Галоунай мэтай даеледавання з"я?ляецна уеебаковае вывучэнне льскага нацыянальнага руху на Беларусі і Літве напярздадні і У рыяд рэвалвпыт 1905-1907 г.,вызначэнне мееца і ролі, якую ён ады-нвау у грамадска-палітичним і наиыянальна-культурним жьпгді крап.

АсноУныя задачы даеледавання:

-устанавіць кольКаець палякаУ(на Беларусі і Літве на пачатку ст., паказачь сацыяльную структуру польскага наеельніцтва; -прааналізаваць палітику "царизма па польскім питанні;

-усебакова ахарактаризаваць польскі наїшянальни рух; раскрыиь

о партийна-палітнчния накірункі і асноуния аспекти дзейнасці ад-сна да інших народа? краю і у першую чаргу, да беларусау і літоу-У; асвятліць пазіциі палітичних груповак і каталіцкага касцёла аграрним, нацыянапьньш і агульнапалітичньїх питаннях, іх праграми практичную дзейнасць, звалюцию праграмних патрабаванняу і прак-кі у залежнасці ад гістаричннх умовау.

Тэарэтычния аснови даеледавання.

У рашзнні гэтих задач аутар абапірауся на аеноУния дасягненні ялектична-матзриялістичнай мвтадалогіі гістарьічнага пазнання. та дыялектичнае аеэнсаванне рзалйнасці, иатзриялістичнае разу-нне гісториі, уеведамленне таго, што гісторию твораць людзі, ія кіруюциа пзуньаіі інтарзсамі і мзтамі. При характариетиии ви-кау гіетаричних падзей, причин тих альбо інших дзеянняу аутар ходзіу не толькі з сацияяьних, напиянальних і канфесійних інта-еау груп, слаёу і класау грамадства, але і улічвау індивідуаль-ю і калектиуную ментальнасць. Бачанне свету, як індивідуальнеє, к і калектиунае досиць моцна упливала і упливає на чалавечыя водзіни. При гзтьаі дисертант вьїкариетоувау набьггкі прадстаунікоу долай еурапайскай гістарнчнай школи "Аналау".

Криніци даеледавання. .

АдноЯ з асноуних криніц з"яуляюцца матзрияли центральних ор-нау улади: Кабінете міністрау, міністзрства Унутраних епрау УС/, міністзрства народней асвети /ЫНА/, міністзрства юстиииі, нода і г.д. і данясенні мяецових і губернскіх грамадзянскіх і пат-цийных уладау, звязаныя з рознимі праявамі польскага наиияналь-га руху. Гэтыя криніци дазваляюць аналізаваць як палітьїку цэнт-льнай адміністрациі, так і яе праламленне у дзейнасиі мяецових ганау улади. Яни утримліваюць звесткіпра палітичную і нация-льна-культурную дзейнасць польскіх арганізаций і каталіикаґа сцёла, у тим ліку і звязанай'з вибарамі'У Дзяржауную думу і

- . 12 Дзяржауны савег. Але асаятляецца польскі рух тэндэцыйна. *Прадсі

нікі. Улады .за невялікім выклвчэннем глядзелі на паляка? як на-£

гау расійскай дзяржавы.

У фондах афгцыйных установ маюцца і дакуыенты іншага характ У пратаколах выбарчых схода? фіксаваліся вшікі выбарау. Важная крьініцай з"яуляюцца і схаргі на ларушзнні выбарчага заканадарст Цікавую іи^армацьт дає супастаУленне скарга? з натзрьіяламі губе скіх' і павятовых камісійпа выбарах у Думу.

Каштоунай крьшіцай э"я?ляюода дакуыенты польскіх легальных ганізацьій. Так, матэрыялы губернскіх сельскагаспадарчых таварыс вар даюць магчымасць даволі поуна' уявіць пазіцью польскіх земле дальнікау не толькі па аграрным питанні, але і па палхтычных і •турных праблемах. ’

Грамадска-палітичнуи дзейнасць каталіцкага касцёла разам з фондам МУС адлюстроуваюць матэрыялы каталіцкіх дзканатау, епарх центральных каталіцкіх устаноу Расіі.Карисньгм для гзтаЯ галіни ледаванняу быжо вывучзннв асабітерага архіве адваката Т.Урублеус вядомага польскага ліберальная дзеяча пачатку XX ст. Архіу зах ециа у аддзелв рукапіса? ВАН Дітвьі. Ен змяшчае дакументы,звяза* з судовьаіі прац8самі,у якіх удзедьнічау Т.Урублеускі. Большасць іх - гзта справыпа фактах абвінавачванняу каталіцкага духавенс У антвдзяржаунай дзейнасці. .

Да ліку асноуных крьшіц адносяцца стзнаграфічньїя справазда паседжанняу І і II Думы і Дзярхаунага савета, якія давць магчымасць вывучаць дзейнасць польскіх дэпутата? краю. Асаблівую каш тоунасць маодь справаздачы з паседжанняу Дзярхаунага савета. Дзі насць польскіх депутата? у гзтай дзяржаунай установа амаль не зі шла адлюстравання на старонках перыядычных вьгдання?.

Шэраг друкаваных ісрмніц дапауняюць "Труды местных комитето: нуждах сельскохозяйственной промышленности". Гэтыя камітзтьі час вькодзілі за межы дазволенага Асобай нарадай. Польскія землеула-дальнікі упершыню пасля паустання 2863 - І864 г. атрымалх магчы масць выказацца па хвашочых іх праблемах. Яны імкнуліся перакаї расійскую адміністрацію, ото зканамічнае развіццЗ краю неыагчым. без прлітьічннх рэформ. Матэрыялы "Трудов" даэваляюць усебакова разглядаць падыходы польскіх зенлеудадальнікау да сацыяльна - э; намічннх і грамадска - палішчньїх праблем напярздадні рзвалюцні У першым раздзеле выкарыстаны статыетычныя матэрыялы,прысв< чаныя нацыянальнаму, рзлігійнаму, сацыяльнаму і зканамічнаму сті вішчу Беларусі І Літвь/.' У першую чаргу гэта матэрыялы перапіса? 1897, 1909 і І9ІІ г. , : .

. • І3*

Палажэнне аб перапісу 1897 г. распрацо?валася з улікам між-

юднага вопыту і пры ?дзеле вядомых расійскіх навуко?ца?. Сучас-аналіз другіх экзэмпляра? апытальных аркуша? дазволі? расій-шу гісторьїку К.Літваку’сцвярджаць,што вєрагоднасць асно?ных ;звных перапісу не вьнслікае сумнення?.* Трэба адзначыць, што о?ным крытэрыем нацьіянальнасці ? перапісу стала родная мова, іапіс 1897 г. ї: захава? сасло?ны прынцып структурадізацьіі гра-ства. Таму вольні няпроста з яго дапамогай вьісвятліць сацыяль-класавую структуру насельніцтва.

У 1909 г. НУС у сувязі з абмеркаваннем праекту увядзення - .

скіх устано? на Беларусі і Літве правяло збор' статыстычных стак,якія павінньї бьші вьісвятліць ролю "инородцев" у плануе-земствах. Рускія/беларусьі і ?краінцьі былі аб"яднаньі ? адзіную эгорыв "рускія" і кольхасць кожнага з гэтых народа? уст'анавіць перапісу немагчыма. •

У І9ІІ г. МНА збірала звесткі,якія дптнчилі колькасці вучня? ачатковых школах імперні. Гетьі службовы перапіс бы? звязаны з скім абмеркаваннем праакту ?вядзення ? Расіі ?сеагульнай па-ковай адукацы!. Дадзеныя па нацыянальным складзе насельніцтва, я таксама фігурувць у гэтым перапісу,лелі другараднае значзнне.

Службовы характар|які насілі перапіси 1909 і 191І г.г.,свед-ь на карысць іх аб"вктн?насці.

У дьісертацьіі таксама выкарыстаны матэрыялы "Статистики зем-иадения 1905 г."

Да ліку найважнейшых крнніц адносяцца віленскія перыядычныя анні і польская публіцистика наогул. Асаблівую ?вагу а?тар на-вывучэннв польсхага віленскага друку.

У Вільні, якая была центрам польскага грамадска-палітьічна-г культурнага руху на Беларусі і Літве ? перыяд рэвалюші >дзіла 28 польскамо?ных видання?, не ?лічваючьі аднадзённых арыстычных лістхо?. .

Легальны віленохі польскі друк змяшча? на сваіх старонках ікі аб"ём інфармацні. Побач з уласна газет нші матзрияламі шкцыйныя хаментарні» дьіскусійньїя матэрыялы, паведамленні (спандэнта? іг.д./ друкаваліся матэрыялы розных арганізацьій і

Іитвак К. Перепись населения 1897 г. о крестьянах России./Ис-•очниковедческий аспект,/.// История СССР,1990,. № I

• • • . -azlauakaite J. Vilnlau* periodinial leldiniai. 1760-1918.Vilnius, 1983

' 14.

палітьічньпс партый, кола? польскіх дэпутата? у І і II Думах, ура,

выя дакументы, статистика* заліси сведка? падзей, артикулы мему

нага характеру, інтзрвнп і г.д.'

Няйбольшай увагі засдуго?вае штодзенная газета "Кур"ер літ: скі", якая вьпсодзіда з вересня 1905г. На яе старонках асвятлялії пазіцні польскіх земле?лададьніка?> гарадской інтзлігенші і ка' ліцкага духавенства. Перевага аддавадася кансерваты?кыы элемент! польскага руху.

Зндзцкі друк на Беларусі і Літве бы? прадста?лены штотыднё выданнем "Зожа вілекьскаї", якое'вьпсодзіда са снежня 1905г., і ш дзённай газетай "Дзеннік віленьскі”, якая видавалася са жні?ня І90бг. . ' '

■' Ліберальна-дэмакратычныя коды польскай грамадскасці выдава штодзенную "Газету віленьску"^ якая виходзіла з лютага ла ліпен І90бг. ~ '

Грамадска-палітечная дзейнасць каталіцкага касцела і )<анст цьійна-каталіцкай партьіі знайшла адлостраванне на старонках газе1 якімі валода? віденскі біскуп Э.Роп. Гэта штодзённая газета "На, ны віденьскв"/студзень- доти 1906г./, штотцднёвае ввданне "Тава-жыо праиы"/лоты - сакавік 1906г/ і "Шиянель люду", які вьгходзі; са студзеня 1906?. На старонках гэтых газет асвятдядіся пазіцні часткі каталіцкага духавенства, якая спадучада лібералізм у адн< сінах да агульнараоійскага паліткчнага жшшяу кансерватызм у па; ходах да сацьіяльна-зканамічньїхпраблем Беларусі і Літви і ідзалі хрьісціянскай дзмакратні. '

Нелегальны саїшялістцчш і сацыял-дэмакратычны польскі друї бы? прадста?лены даволі сціпла, Бодьшай увагіф чым інпшя,заслуг< вае орган ППС на Літве - газета" \Valka V якая видавалася з с кавіка па ліпень 1906г.Вийшла толькі 8 нумаро? гэтай газеты.

У дысертаиы! прааналізаванн публіцистичнім праиы такіх полі скіх дзеяча?, як Л.Васіде?скі? Т.Урубде?скі, Б.Лдавецкі, Р.Скір-мунт, Канстаниыя Скірмунт, У.Жуко?скі і інш. Яны аналізавалі гр£ мадска-падхтычния, наоыянальна-кудьтурныя і сацьшльна-зканамічн праблемы Беларусі і Дітвьі^ прапанавалі вдяхі іх вырашэння і фар-мудявалі гало?ныя мэты польскага руху. .

Асобнай групай друкаваных кршііц з"я?лявцца звароты польскі грамадска-падітьічних ар^анізацьій і партый, шат якіх распа?свджі дася ?, час выбарр? у Думу* Сярод іх сустракаліся дакументы арга нізацьій* якія не,вдалося виявіїхь ні па архі?ннх, ні па інших др> каваных криніцах.

Важния ЗВ807КІ билі атрыыани у мініку вывучзння беларускага літо?скага і часткова рас|Цсі|сага друку», на старонках якога выс-

. . . 15.

вятляліся актуальный питанні жыцця Веларусі і Літвн. Матэрыялы

азет "Наша .доля","Відьняус жьшіос","Русь"/Спб/, Минские губерн-

кие ведомости, Литовские епархиальные ведомости паказваюпь адно-

іньї да дзейнасці польскіх груповак і арганізацьгй з боку беларуо-

ага і літоускага нацыянальных рухау, з боку расіяскаЗ адміністра-

ьіі, праваслауная царквы і г.д.

Газетная інфармацьія і публіцистика як гістаричния крьгніиьі ма-иь сваю специфіку, Чьггач павінен быУ глядзеиь на свет вачыма рэц-алегіі і карэспавдэнтау. А гэта дає магчымасць убачыць адносіни а тнх альбо інших гістаричних падзей прадстаунікоу розных грамад-ка-палітичних плыняу.

Публіцистика дазваляе даволі дакладна прасачьшь развіцга асоб-их палітичних канцэпинй, убачыць эвалюцыю партийных пазіцнй, па- . чаеміциа з гршадсйм меркаваннем па розных праблеиах.

Каштоунасць газетная ін$армациі значна узрастае, калі гтсто-ак не абмяжоуваеица адным ці некалькімі перьіядичньїмі выданнямт,а авучае іх у комплексе. Якраз такі падиход і бы? выкарыстаны аУта- ; ам, які даследаваУ увесь легальны віленскі польскі друк 1905 -307г.г. і супастауляу яго звесткі з матзрняламі беларускіх, лі-зускіх і расіЙскіх перыядычных ввданняу.

Аднак гэтыя хрьініїш маюць і свае недахопы. Адным зіх з"я?ля-ша недакладнасиь паведамляемих звестак. Гэты недахоп можна вы-равіць з дапамогай архіуньїх крнніц і параунальнага аналізу паве-амлення.У перыядычных выданняУ розных накірункау.

Асобнай групай крнніц з"яуляюцца успамінн. Аутар карыстауся :памінамі найбольш буйних дзеяиау польскага руху на Ееларусі ї Лі-зе-1.Корвін-иілеускага,З.ВаЙніловіча,Ч.:-1нкоускага.Токсама вивуча-гся успаміни расіЙскіх палітикау -А.Керанскага,П.Мілюкова,Д.І1іипав8.

Успаміни даюць магчымасць даволі поуна уявіць адносіньї іх ^гарау да гістеричних падзей. Яны дапамагаюць гісторику зразуиеаь этывы паводзін гістаричнаЯ асобы. Да таго ж мемуары польскіх дяе-jay утримліваюць ін$армацьго пра тнкія аспекты іх дзейнасці, якія ' з адлюстраваны f інцшх групах криніи. ГЬта датычыпь, у приватна-іі, неафішйних кантактау паміг польскімі дзеячамі і прадстаУні-змі вышэйшай царскай адміністрациі У міждумскі перыяд.

Структура дьгсертациі адпавядае задачам даследавання і склада-дтта з уводзін, трох разделау, заключэння і спіса выкарыстаннх крн-гц і літератури.

Навуковая нввізна даследавання .

Упершыню зроблена спроба усебаковага аналізу польскага наиыя-иьнага руху на Гідарусі і Літве і яго узаемадачыьенняу з беларус-

кім і дітоускім нациянальньмі рухані напярздадні і у перыяд рэва цы± І905-І907г'.г. Аб"ектам даследавання стала дзейнасць арганіза їдай польскіх зеилеуладальніка?» гаредской інтзлігенциі і каталіц кага духавенства, палітика царизму па польскін питанні. •

Специяльных даследавання? па гэтай праблематыцы у беларускаї гістарияграфіі дасиль не было. ,

У навуковы аварот уводзіцца мноства раней н’евядоиых беларусі даследчикам фактау і звестах, лкіл узбагачаюць гісторьгю нашай Ай* ны. *

Практичнеє значзнна дасдедавання.

Высновы, падахонні, дакунентадыш і фактычкы натзрыял дысер-тациі прадстауляюць цікавасць для гістаричнай навукі і грамадскаї іьіцця Беларусі і Дітвьі У сучасни перыяд. їх ножна выкарыстаиь прь стварзнні абагульняючих прац па' гісториі Беларусі,вучэбных дапа-можнікау і курсау лекций, спецкурса? для студэнтау гістарьічньїх фа культэтау. ■ :

Апрабацыя работы.

Дысертацыя абняркоувалася і была станоуча ацэнена на паседжа ннях аддзела гісторні Беларусі ХІХ-гначатку XX ст.Інституте гісто^ Ахадзніі Навук Беларусі.

З паведанленняні аб випіках свайго дасдедавання аутар выступа? на навуховых міжнародних, канферэнцыях у Гродно /1991,1992,199 на Усебеларуокай каїфервнциі гісторьїкау у йінску /1993/,на канфе-рэниыях у Пецярбурзе /1993/, Любліне /Рзспубліка Польшча,1993/,

Брзсце /1994/.' ... .....

Ыатэрыялы дьісертациі друкаваліся у газетах, часопісах, зборні ках навуковых артикула?. Агульны аб"ён публікаиий - 3,6 д.а.

. її. асшУщя:вшШ даследавання.

Ва уводзінах абгрунтаваны выбар тэни, яе тэрытарыяльныя і хранадагічньїя ранкі, ароблени гістарияграфічни агляд і характеристика бази хриніц, сфарнуляваны нэта і задача дасдедавання.

Праца пабудавана па прабденна - храналагічнаиу принципу.

У раздзеле І "Становішча паляка? на Беларусі і Дітве у каниы XIX - пачатку XX ст. АднаУденна польскага нациянальнага руху." да-следуецца колькасць і сацияльная структура польскага насельніцтва, саиияльна - акананічнае, палітичнае і. наиыянадьна - культурнеє становішча паляхаУ у канци ХІХ - пачатку XX ст. /да 1905 г./, ас-вятляецца правде аднаулёння польскага нациянальнага руху на Беларусі і Літве пасля падаудення паустання 1863 - 1864 г.

. За-

становіте паляка? на Беларусі.і Літве у канпы XIX - пачатку X ст. у асноуным визнкчалася "мурауйускім" виключним заканадауст-ам. Абмежаванні, якія распе?сюджваліся на каталіцкае насельніцтва раю.закраналі усе сферы жуцця. 1 тим не менш, примаючи кожнеє ра-энне, улади пввінни бьіяі улічваць адносіньї да яго з боку польская рамадскасці. - -

Палякі, нягледзячы на тое, што складалі толькі 5,6 - 6,02 ад сяго насельніцтва краю, адносіліся да вядучьіх грамадскіх сіл Бе-арусі і Літви. Гэтаму сприялз високеє сацыяльнав становішча знач-ай часткі польскага насельніцтва. Польскія землеуладальнікі скла-алі больш за'^/Зусіх памешчьпсау /67,2^/. Яны валодалі прьіблізна аловай /50. - 55^/ усіх приватнауласніцкіх зямель краю. Палякамі "являлася значная частка чиноуніцтва /12%/. Важную ролю у жьщці еларусі і Літви адыгрьгаала польская інтзлігенодя* /9#/. Праполь-кую пазішло займала каталіцкае духавенства /2,3/7, якое карыста-ася вялікім аутарнтетам сярод каталіцкага насельніцтва.

Переважную больиасць сялян краю складалі беларуси /70,5?/ і ітоуцн /16,9///, а сярод "мяичанскага саслоуя" пераважалі яУрзі 56,8%/. УсЗ гэта моина уплывала на сацыяльны характер польскага уху. Аднак ён вызначеуся не толькі наиыянальна - класавай струк-урай усяго насельніцтва краю, але і сацыяльным складам польскай рамадскасці. Значну» частку паляка? складалі землеуладальнікі 5ольш за 252/. Менавіта яни разам з інтзлігенцьіяй .чьмоуніцтвам і зльскім каталіцкім духавенствам складалі палітьічна актиуную част! польскага насельніцтва, якая і адыгривала визначальную ролю у «ьскім руху на Беларусі і'Літве.

Аднауленне польскага нациянальнага руху на Беларусі і Літве малося у канцм 70х гадоу XIX ст., калі адной з галоуныт яго апо-іу стада Мінскае губернсхае сельскагаспадарчае тавариства. У гзтьі іс яно ператвараецда у арганізацьао, якая сваёй важнейшей мзтай іставіла абарону інтарзсау заможних колау польскага насельніцтва.

На чале польскага руху адразу сталі прихільнікі лаялісцкай •одніцкай /иввйо’»*) / ідеалогіі, якія імкнуліся вырашыць польскія шблеми на шляху супрацоуніцтва з Расійскей дзяржавай. Дамінаван-і згоднікау было амаль непазбекним, улічваючи сацыяльны склад ільскай грамадскасці. Сациялістнчния ідзі для палітична актыунай істкі польскага насельніцтва краю бьші непримальньяіі. А нацияна-

- маюцца на увазе1 людаі, якія займаліся навучальнай і выхавау-чай дзейнасцю, урачвбнай і санітарнай працай, навукай, літа-ратурай, мастацтвам, прыватнай юридичная практикам.

. ' I8‘ лістьічная ідзалогія эндэкау вяла да ізадяцьіі палякау на Пеларусі і Літве. Яна пагражала цалхам зруйнаваць іх зканаиічния і культ; ныя пазіцьіі.

Гранадская, гаспадарчая і культурная дзейнасць паляка? пачал набываць палітьічни характер у час працы нясцовых канітзтау Асоба нарада аб патрэбах сельскагаспадарчай прамьісловасці /1903 г./. Удзелгубернскіх сельскагаспадарчых таварыствау у працы камітзтау Асобай нарады дазволі? поЛьскін земле?ладальнікам упершыню за доугі час вийсці са сваімі паурабаваннямі на шырокую гранадскую арэну. Яны даводзілі, ото зканаиічньїя праблемы краю ненагчыыа вы рашыць без сур"ёэных пал!тычных реформа?. Вопыт, накоплены поль. скімі дзеячамі У час дзейнасці Асобай нарады, яны выдатна выкарк талі у 1905 - 1907 р., калі над націонал рэвалюцьп царызы бы? вы мушаны ступіць на влях бюрахратычнага рэфармавання краінн.

.У раздзеле II "Оодьск! нацыянальны рух у перыяд уздыму рэва лювді" асвятляецца ажыуленне польскага руху у студзені - верасні

1905 г. і аналізуецца працэс палітьічна.й днферзнцьіяцні, якая ак-тыуна адбывалася у гэтым руху у кастрьічніку 1905 - лютым 1906 г. Пры гэтым значнае месца адводзіцца вывучэнню грамадска - палітич най дзейнасці каталіцкага касцёла, намаганням! якога у лютым

1906 г. была створена адзінаяна .той час польская легальная палі

тычная партыя Канстытуцыйна - каталіцкая партыя Літви і Белару сі. У раздзеле даследуацца таксама развіцвд польскага культурнаг Руху. . . .

• Рэвалюцыйныя падзеі і уступкі, на якія быу вымушаны пайсці царизм, паскорьиі палітьізаццю вярхо? польская грамадскасц! і спр ялі ахыуленню польскага руху. Паліщзацьія асабліва паскорилася пасля Маніфесту І7 кастрмчніка 1905 г. Пэта знайшло свае адлюст-раванне у спробах стварэняя КраЗвай парты!, у абвяшчзнні Польска дэмакратычна - нацыянальнай партні Літви /ЩИП/ і арганізациі Ка стытуцыйна - каталіцхай парты! /Шй/.

На пачатку 1906 г. у польскім нацыянальным руху усё больш . втдавочным станавілася існаваннв дзвюх шшняу - краёвай, якая дзялілася на кансерватыуны і ліберальни накірункі, і эндэцкай. Найбольш уплывовай сідай был! краёуцы - кансерватары. 1 не выпад кова. Яны вял! актыуную гранадскую 1 гаспадарчую дзейнасць яшчэ У другой палове XIX ст. Гата дало ім не толькі вялікі карысны вс пьгт, але ! дазволіла устанавіць сувязі з ушшвовнмі прадстауніка мі расійскай адаіністрацьіі. Пачатковая прьіхільнасць да ліберальних ідзй, звязаная а надзеямі на саюз з расійскім ліберальна - р

дакрзтычным рухам, хутка праііпша. У перыяд на.івншя-ішага Надыму зг»валзпні сярод гзтай краёвай плині узмаїїніліся згодніцкія наст-зот. Па сутнасці, уся дзейнасць" крае^на? - кансерватара^ стала :ваеасаблівьім зваротам да парызму: "Дазвольие нам знор стань гас-іадарамт сваїго краю, т больш надземнага саюзніка вы не будзепе *еиь". І гота адпавядаля настроям большаспі палітьічна актырня’1 іагткі польскага насельніцтва. На гэтыя настрот паРплывала і тое, зто прадста^нікі краёваЯ плині глядзелі на :еларусь і Лттву як на :ваю Радзіму. -Інн ведалі сваё. краёвае паходжонне і, як правіла, іе атаясамлівалі сябе з' палякамі Карале^ства Польскага. Р.Скір-іунт у 1905 г., мапчы на рвазе сябе і сваіх аднадумца?, піса^: Акрамя тых, хто ?сімт сіламі імкнеттца, як да родна* матулі, да іарале^отва Польскага і адзінак, якія робяиь стяжку на Расію, ся-юд шяхты ёсиь група людзей, сорцам і душой адданых сваё^ Радоі-є - Беларусі 1 Лттве”.^ .

Красины - кансерватары лічьілі, што толькі янч маюнь права ыпь гаспадарамі краю, і толькі яны вёдаюць, як пераадолеиь кры-іс, у якім ён апыну^ся. Пры гзтым добра разумелася складянос:'.ь ласнага становішча. Рэвалюиыя давала ім надзею на тое, што па-які атрымашь повную свабоду палгтычнай, гаспадарчаН, культурна':, злігіЗнаЧ дзейнасиі. Але адначасова па меры развішія рзваляиьі.'і-ага і ліберальна -,дэмакратычнага руху нарастала пагроза, што аоіпні вярхо? польскага насельніцтва будуиь зру?наваны. Такая '’і-уацыя аб"екты?на рабіла іх саюзнікамі "правай" часткі расіхг.ка-и палітнчнага спектра. Аднак паЯсці на гэты саюз яны не маглі па рычыне шавінізму растйскіх "правых". Краёуиам - кансерватарам зставалвся толькі пераконвачь улады ? сввёЗ палттнчнаЗ лаяльнас-г 9 надзеі, што яны зменяць свае адносінн да польскага нагшяналь-зга руху і убачань у тм свайго магчымага саюзніка на :'еларуст і гтве. Гэтыя спадзяввнні звязвалГся з Дзяржа^наЛ дума!': і Дзяржау-,ш саветам. .

Наі?больш буМньїмі прадстарнікамт краё?цаР - кансерватарам бм-г 1. Корвін-Міле^скі, З.ВаЯніловіч, Ч.Лнкоускі, С.Ваньковіч, Р. сірмунт, Т.Дямбо^скі і інш.

На чале зндзцьіі краю знаходзіліся Ю.Гласка, граф В.Путкамер, .ХелхоРскі, С.Гувельт. Аднак зндзцкія погляды, заснавоныя на ізалогті польскага шавінізму, шырокага распа^сюд’хвання Р краї V ітн час не .атрнмалі.

йотши./ЗНгтши К./ фо* ргхе*2Іоісі 1ро№геЪа сЬуііі. 1-\/очг,19аЗ,*.49

- • 20.

Краёуцау - ліберала? узначальвалі прадстаунікт інтзлігенциі М.Ромер, Л.Абрамовіч,; Т.Урублеускі, Б.Крижаноускі і інш. Лны гіад тримлівалі цесныя сувязі з польскімі прагрзсіунимі дзмакратамі і партыяй кадэтау. Аднак значная- падтримкі сярод польскага насельніцтва краю лібералу-не мелі, їх праграмныя погляди, якія, у прь ватнасці, прадугледкваді;«дчулзнн8 часткі памешчшкіх зямель, бъ лі непримальнимі для вярхо? польскай граладскасці. Ыагчыма, мєне віта гэта паупливалч на хуткую эвалюцию ККП. Лібералізм, які мої адчувауся у першим варыянце партийная праграмы, у канчатковим значна аслабеу. Па питаннях краёвага жыцця ККП виразна цягнулася да краёуцау - кансерватарау.

, Мэтай стварэння: гэтай партиі была: кансалідашя каталіцкага духавенства і каталіцкай паствы краю напярздадні выбарау у Дзярж ную думу. Выключив важную ролю у стварзнні ККП адыграу віленскі біскуп Э.Роп. Нягледзячы на супрацьдзеянне уладау, на досыиь крь тычныя адносінн да гэтяй партьіі з боку розных грамадска - паліті них плыняУ, яна за каротхі час паспела стаць уплывовай палітьічна сілай краю. • '

У.цэнтры польскага культурнага руху апьінуліся питанні, звяэ ныя з польская асветай,.! ужываннеы польскай мовы. Тэты руг разві вауся на фоне нацыянальнага адраджэння амаль усіх народау Белару і Літвьі і, у першую чаргу, беларусау і літоуиау. Палякам трзба б ло будаваць адносінн з дітоУркім і беларускім наинянальннмі руха мі. Нягледзячы на па^ітнчнув'дьфврэниияцык), вярхі польскай грама скаці виступіхі амаль’ адЗіяьім фронтам. Натра,барвнні, якія билі звязани з правядзеннем',радикальная аграрная рэфориы, з увядзенне беларускай і пашьфзннам -ужьгеання 'літоускаЯ иовьг у касцельным на-бажзнстве і для кра§?ца? - кансерватарау і для эндэкау бьілі непр мальнимі. РЬзніца паміі^вршші і другіиі у гэтым випадку зводзі лася да танальнасці выступления? па'нацыянальним питанні. Виступ ленні зндзоді билі адкрыта зневажлівимі да беларусау і літоуцау. Артикулы краёуцау - кансерватарау адрозніваліся большай памяркоу насцю. Аднак сутнасць ІХ -ад:гэтага не менялася.

Краёуци - ліберали у гэги час па беларускім питанні амаль н виступалі. А у адносінах да літоускага руху яни шукалі шляхі да паразумання і супрацрУніцтва. Аднак на характер польска - літоу-скіх адносін гэта уплывала слаба. •

Абвастрзнн» нациянальнш? адносін сприяла і тое, што каталіц касцёл на Ееларусі ,і Дітве дзейнічау, нягледзячы на доешь пры-хільния адносінн біскупа Э.Ропа да беларускай мови і нацыянальна

- талерантную праграму НКП* як польскі каталіцкі касцёл. Дзейнас

. . . ' 21. зльшасці каталіцкага духавенства суправаджалася прапагандай тое-

яасці каталіцьізму і польскасці. ■

У раадзеле III "Польскі нацыянальны рух у перыяд адступлення

звалюині" даследуециа развіцие польскага руху у перыяд з вясны

906 па лета 1907 г.

У гэты перыяд пагльїбіуся падзел польскай грамадскьсиі на

раёуцау і звдакау. Вьінікі выбарау у І і II Думы паказалі, што па-

ранейшаму на чале польскага руху рнаходзіліся краёуцы - кансерва-

зры. Аднак ужо вясной 1907 г. стау відавочньм крьізіс гэтай плині.

іносі з яго прычын было тое, што ідзалогія і палітнка краёуцау -

кансерватарау набывала усё больш каставы характер. Гэта викліка-

і незадавальненне сярздніх і дробных землеуладальнікау. Сярод іх

шыралася адчуванне, што з^іта польскіх паиешчыкау края здрадзіла

ільскай справе." Пра кризіс краёуцау - кансерватарау сведчыиь і

іудача са стварэннем Краввай партія Літви і Веларусі.

Краёуцы ліберальная накірунку па - ранейшаму знаходзіліся

і перьіферні.польскага руху. Пасля закрыцця летам 1906 г. іх ор-

іна друку "Газеты втленьскай",якая пратрымалася Усяго некалькі

юяцау, публікацні лібералау толькі зпізадична з"яуляліся на

•аронках польскага віленскага друку. '

Затое Уплывы зцдзцні-на Беларусі і Літве значна пашьірнліся.

юсень 1906 г. у Вільні з"явіуся другі перыядычны орган эндэкау -

"Дзеннік віленьскі". У адрозненне ад першага /"Зожы віленьскай"/

і адразу стау актыуным прапагандыстам эндэшйх ідзй. На пазічні

щзциі пераходзінь у гэты час частка былых краёуцау - кансервата-

іу. Вясной 1907 г. з рздакдоі "Кур"ера літаускага" выйшау Ч.Лн-

Ускі. З гэтага моменту газета на нёкаторых питаннях пачала пад-

іьаїліваць эвдэкау. .

Пра узиацненне зндзцкіх па'зіцьій сведчыць і параунанне дзеЯ-

сці польскіх дэпутатау ад Беларусі і Літви у І і II Думах. Дэ-

таты І Думы, якія аб"яднадіся у так званае "Тэрмтарыяльнае кола"

дзялялі ліберальная пазіцьіі па агульнапалітнчних питаннях і край-

кансерватыуныя па аграрнаму. А паколькі апошняе было у цэнтры

агі Думы, то яны Успрималіся як рзакцыянеры. Дэпутаты, па сут-

сці, адмовіліся супрацоУнічаць з Польскім колам, якое арыентава-

ся на парламенцкуо большасць, гэта эначыць на партию кадэтау.

аль уся дзейнасць Тэрытарыяльнага кола звялася да абароны па-

шчыцкага землеуяаданняі Гэта вьіклікала негатыуную рэакцыю у

аі і вказала уплыу на вьінікі выбарау у II Думу.

"Кола канституцияналістау" /такую назву атрьшала група поль-

іх дэпутатау ад краю У II Думе/ было больш згуотаванай апганіза-

, - . 22,-цияй ^ Польскія дэпутаты не выступалі па аграрный пьгганні, разуме

ючи, што Дума не прыме іх пазіцьго. Сваёй галоунай мэтаЯ яны лічьі лі барацьбу за рэформу мясцовага самавіравання і, у прьіватнасці, увядзенне выбарных земствау у краі. Кола канстьггуцьіяналістау заняло меоца сярод памяркоуных апазіцьійньїх партый. Лно цесна супра цоунічала з Польскім колам, штр дазволіла часцей выступаць у аба рону специфічна польокіх. інтарзсау. Немалую ролю у гэтым адыграл актыунасць дэпутатау - эндэкау В.Путкамера і М.Хелхоускага. Даі чы, у Тэрытарыяльным коле быу толькі адзін прадстаунік зндзцьіі;' соніус П , які асаблівай актьіунасці не праяуляу.

. На больш кансерватыуных пазіцьшх знаходзілася *Кола депутата дд Дітвьі і Русі'і якое абняднала прадстаунікоу польскага землеула дання ад Беларусі ,Літви і України у Дзяржауным савеце. Прауда,н першай сесіі Савета яны па многіх питаннях бьші у апазіциі ураду

І.Гарамикіна і выступал! прихільнікамі рэфариавання краіниДх ул лыу у Дзярхауным савеце быУ досыиь мойным. 1 гэта імкнууся выкар стаць у міждумскі перыяд П.Сталипін. Аднак польскія дэпутаты ади віліся ад уваходжання свайго прадстауніка /З.Вайніловіча/ ва Урі у якасці намесніка міністра земляробства. Тим не менш, на другой сесіі яны па многіх питаннях падшрьімлівалі пазіцьпо прэм"ера. Пол скія дэпутаты, як і наогул група "Цзнтр", у якую яны уваходзілі, рабілі стауку на рэфарматарскую дзейнасць урада.

Арганізаіші польскіх дзпутатаУ ад краю у Думе і Дзяржауныи савеце У пэунай меры адагрнвалі ролю дідарау польскага руху у Бе ларусі і Літве. У сярздзіне 1906г. перестала існаваць ККП. Краё.? абодвух накірункау так і не здолелі стварыць моцных палітичньїх а ганізаций. Зндзкі не давялі да канца стварзння ДЦНП Літвьі. Гэта, безумоуна, аслабляла палітьічную дзейнасць вярхоу польскай грамам скасці. .•

Найбольш балючші ішт^ннямі жыцця краю заставаліся аграрнеє і нацыянальнае, якія усё больш звязваліся у адзіньї вузел. У час барацьбы за дзпутацкія месиы інтарзсьі выбарчай кампанії диктавал больш прагматичны падыход да беларускага і ііітоускага нацыянальь рухау, да питання пра адчужэнне памешчыцкай зямлі. Аднак, нягле-дзячы на з"яуденне на старонках польскага віленскага друку артык лау, аутары якіх прихільна ставіліся да інтарзсау беларускага і літоускага сялянства, польскія памешчикі. не збіраліся ісці на ус тупкі ні у нацыянальным, ні У аграрным питаннях. Краёуцы - кансе ватари і зндзкі ішлі разам. Краёуцы - ліберали спрабавалі висту-піць у абарону беларускага і літоускага рухау, але іх голас быу ледзь чутни. ’

. 2з:~-

Значная активізацій У гэты час назіралася У польскім куль-гурным руту. Працэс стварэння польскіх культурных устаноу, тылу "Асвяты", "Агніска", "Музы”, і інш. набыУ адносна масавы характар. Ішла барацьба ашьывучэнна польская новы, за выкладанне на польская мова і, нарэшцв, за польскую шкоду на Беларусі і Літве. Але 7св часцей змаганне за польскую культуру суправаджалася Узмацнен-<ем тэндэнцый да паленізациі беларусау і літоуцау.

Трзба адзначиць і тре, што з другой паловы 1906 г. рэзка па-іізілася грамадска - палітьгоная актыунасць каталіцкага касцёла.

"эта было звязана як з ліквідаїшяЯ ККП, так і з абнежаваннвм па-йтычнай дзейнасці біскупа Э.Ропа. У виніку касцёл скандантравау :вае намаганні на культурных справах, у прьіватнасці, на барацьбе іа польскую школу.

У заключзнні падводзяцца вьінікі даследавання і даецца агульная щэнка той ролі, якую адыгрывау польскі нацыянальны рух напярэ-;адні і У пврыяд рзвалюцні 1905 - 1907 г. у палітачним, сацыяльна-зканамічнмм і нацыянадьна - культурным жьїциі краю.

III. АСНОУНЫЯ ПАЛАЖЗННІ ДЫСЕРТАОД1, ЛІТО ШНОСЯЦЦА. НА АБАРОНУ. ‘

1. Колькасць польскага насельніцтва на Бвларусі і Літве на

ачатку XX ст. не перавшала 5,6 - 6,02 ад усіх жыхароу. Тым не енш,па сваей саиыяльнай, зканамічнай і культурней ролі палякі на-ежші да вядучых грамадсктх сіл краю. .

2. Специфіка сацыядьнага складу польскага насельніцтва у раі /незвичайна високі працэнт памешчыкау, інтзлігеніші і ката-ііжага духавенства/ перадвьізначьші ідзйна -• палітичньїя пазііші ольскага нацыянальнага руху на Бвларусі і Літве на пачатку XX ст.

3. Абвастрэнне рэвмюцыйнай сітуацні на пачатку XX ст. і рз-алюция 1905 - 1907 г. прнмусілі царызм пайсці на істотньїя Уступі запатрабаванням польскага нацыянальнага руху на Беларусі і Літ-

ї. . _ •

4. Дамінуючьія пазіцні у польскім руху на Беларусі і Літве зпярздадні рзвадиоцмі займалі згоднікі - прьіхільнікі супрацоуніц-за з Расійскай дзяржавай. їх галоунай мэтай было захаванне буй->га польскага землвуладання і умацаваннв грамадска - палітьічньїх ізіцьій польскіх пам^шчыкау. Згоднткі імкнуліся пераканаць царызм неабходнасці адмены уріх нацыянальных і рзлігійньїх абмежаванняу.

5. Уступкі царызму, вьшлікания рзвалюцьійнимі падзеямі 1905 г,

, у першую чаргу, кастрьмніцкі Маніфест,, паскорьші-палітьізацьпо

. 24.

вярхоу польскага насельніцтва і сприялі ажыуленню польскага руху

У канцы 1905 - пачатку 1906 г. узмацнілася палітьічная дьферэнцыя

цыя польскай грамадскасці. У польскім руху вьшучьіліся дзве асноу

ныя пльші - краёвая, прадстаунікі якой заяулялі, што кірувциа на

цыянальна - культурніші, аканамічньїмі і палітичньїмі інтарзсамі

краю, і эндэцкая, якая зиходзіла з виключна польскіх нацыянальны

інтарзсау. Краевая плынь дзялілася на кансерватыуны /згодніцкі/

ліберальну накірункі. Перавакалі фраё?цы - кансерватары, што был

абумоулена сацыяльным складам мясцовай польскай грамадскасці.

6. Да кастрьічніка 1905 г. у дзейнасці польскіх груповак ад-чувауся досыць моцны уплыу расійскага ліберальная руху. Па меры ддступлення рзвалюші лаялісшсія, згодніцкія настроі узмацняліся З пачаткам рафарматарскай дзейнасці П.Стальтіна краёуцы - кансер ватары ступілі на шлях супрацоуніцтва з урадам. Мзтай супрацоу-ніцтра было захаванне буйнога польскага памешчыцкага землеуладан ня у краі.

7. Краёуцы - ліберали, якія дапускалі магчьшасць адчужэння часткі памешчицкіх зямель, знаходзіліся на перьіфвриі польскага , руху. їх уплыу пасля разгону І Думы стау амаль неприкметним.

■ 8. У перыяд адступлення рдвалюцьіі у польскім нацыянальным

руху на Беларусі і Літве узрастау уплиу эндэкау.

9. Краёуцы - кансерватары і андзкі виступілі супраць лева -

- ліберальних, дэмакратычных і сацьіялістичннх плыняу, партий і а ганізацьій, у тим ліку і польскіх.

Ю. Галоунай мэтай нацыянальна - культурна» дзейнасці краёУ цау - кансерватарау і ендэкау а"*уиялася умацаванне пазішй поль екай культуры на Беларусі і Літве і, фактична, паланізаиия карзн нага беларускага і літоускага насельніцтва. Яни разам виступалі супраць беларускага і літоускага нациянальных рухау, выкарыстоу-ваючы фальвыви тззіс аб цивілізатарскай місіі польскай культури дачьгненні да беларусау і літоуцау.

Нацыянальна - тшгерантная пазіцыя краёуцау - ліберала? знач нага уплыву у польскім руху не мела.

II. Праграмния мати і дзейнасць краёуцау-кансерватарау і зн дэкау актыуна падтримлівау каталіцкі. касцёл. Разам з тим, сярод асобних ксяндзоу і нават вышэйшых іерархау каталіцкаЙ царквы /ві ленскі біскуп Э.Роп/ заувакаюцца спрыяльныя адносіни да беларуск

і літоускага нацыянальнадеудьтурнага адрадхання. Аднак гата не пауплывала на прапольскую арыентацыю у дзейнасці касцёла на Еела

русі І Літве У ЦЗЛЫМ. 40*

12. Дзеячы беларускага і літоускага нацыянальных рухау выкрывал! шавіністичньї характер дзейнасці не толькі расійскіх, але

і польскіх вялікадзяржаУньїх нацьіяналістау.

Змест і высновы дьісертацьгі выкладзены У наступних публікациях:

1. Конституционно - католическая партия Литвы и Беларуси.// Наш ра-

тавод. Матэрыялы міжнародная навуковая канїюрзніші "Царква і культура народау ВКЛ і Веларусі. XIII ^ пачатак XX ст."Кн.4, ч.З.-Гродна,1992, 0,4 д.а. .

2. "Так было, так павінна быць"./Беларускае пытанне у віленскім

польскім друку 1905 - 1907 г././/Гол8с Радэтмы.1992,^ 26,27,0,5 д.а. • . . . '

3. Колькасць і сацыяльная структура подьскага насельніцтва на Ее-ларусі і Літве у канцы XIX - пачатку XX ст.//Усебеларуская кан$е-. рэнцыя гісторьїкау. Мінск, І993,ч",І,0,2 д.а.

4. Касцёл і царква: змаганнз за Уплыу./Ддукацыя і выхаванне.1993,

* 3,0,3 д.а. - •

5. Газета як гістарьічная іфьініца./На прыкладзв "Кур"ера літзуска-га" 1905 - 1907 г././/Тззісьі міжнародная навукова - тэарэтычнай канферзнцьіі "Архівазнауства, крьініцазнауства, гістарьиграфія Бе-ларусі: стан і перспективы.!* Мінск,І993,ч.1,0,2 д.а.

6. Беларускае пытанне і польскі рух.//Полымя. 1994,If 6,1,5 д.а.

7. Біскуп Э.Роп.//Беларусиі гхстарычны часопіс. 1994,* 3, 0,5 д.а.