автореферат диссертации по истории, специальность ВАК РФ 07.00.09
диссертация на тему: Польские хроники второй половины XVI века как источник по истории Великого княжества Литовского

Полный текст автореферата диссертации по теме "Польские хроники второй половины XVI века как источник по истории Великого княжества Литовского"

* » « ш<

«УЯ <•*'•' ? АКАДЭМ1ЯНАВУКБЕЛАРУСИ ШСТЫТУТПСТОРЬД

УДК 930.221(=84)«15»

СЕМЯНЧУК Альбша Аляксандрауиа

ПОЛЬСКШ ХРОНШ ДРУГОЙ ПАЛОВЫ XVI ст. ЯК КРЫН1ЦЫ ПА Г1СТОРЫ1 ВЯЛ1КАГА КНЯСТВА Л1ТОУСКАГА

07,00.09 - пстарыяграфи, крынщаэнауства 1 метады пстарычных даследаванняу (псгарычныя навую)

Аута рэферат

дысертацьп на агрыманне вучонай ступеш каядыдата пстарьпных навук

Мшск -1997

Работа выканана у аддзеле спецыяльных пстарычных навук 1нстытута riciopbii АН Беларусь

Навуковы гараунш: кандьщаг пстарычных навук ГЛ.Галенчанка

Афщыйныя апаненты: праф., доктар пстарычных навук С .Александров1ч доктар пстарычных навук Д.В.Карау

Апашручая аргашзацыя - Беларуси дзяржауны Ушверспэт

Абарона адбудаецца « $ » 1997 г. у f¿j гадзш на

паседжанш савета Д 01.40.01 па/ абароне дысертацый на атрыманне навуковай ступеш доктара навук пры 1нстытуце псторьп АН Benapycí (220072, r.MiHCK, вул.Ф.Скарыны, 1)

3 дысертацыяй можна азнаёмщца у Цэнтральнай навуковай б1бл1ятэцы ¡мя

Я.Коласа АН Бел ару ci. ,q

Аутарэферах разасланы « /У » l-¿¿-CU<L 1997 г..

Вучоны сакратар савета, кандьщат пстарычных навук

В.В.Грыгор'ева

1нстытут ricTopbii АН Беларусл 1997

АГУЛЬЫАЯ ХАРАКТАРЫСТЫКА ДЫСЕРТАЦЫ1

Актуальнасць даследавання. Да давога шырокага фонду наратыуных крынщ па ricropbii Вяшкага княства Лггоускага належаць польсюя xponiiri другой паловы XVI ст. (Марщна i Ях1ма Бельсгах, Марцша Кромэра, Мацея Стрыйкоускага i ¡ншых).

У беларускай псгарычнай навуцы польсгая xponÎKi фактычна яшчэ не вьгоучал!ся. Была абаронена адзщая дысергацыя Mixaiuroyacafl Л.Л. «Беларусь i Штва у XIV-XVI стст. (па матэрыялах хронш Бернарда Вапоускага)», але яна не мела свайго працягу i засталася адзшай спробай увесщ у навуковы абарот гзту каштоуную групу крынщ.

На сёпяшш дзень ёсць вострая неабходнасць зрабщь польсгая хрошй другой паловы XVI ст. набыткам беларускай пстарыяграфи. Щ маем мы на гэта права? Hi у кога не выюпкае сумненняу, што в ель Mi багатая шфармацыя па ricTopbii старажытнай Pyci i Вяшкага княства Штоускага ухрымл1ваецца у «Аналах» Яна Длугаша, аутар ягах складау ix да самай сваей смерщ у 1480 годзе. Паведамлент прадаужальнжау Я.Длугаша - М.Мяхоускага (за 14801506 гг.), Л.Ё.Дэцыя (за 1506-1516 гг.), Б.Вапоускага (за 1516-1535 гг.), М.Бельскага (за 1535-1548), М.Стрыйкоускага (другая палова XVI ст.) -пабываюць характар крытц. М.Кромэр, хаця i давёу сваю «Псторыю» («De origine et rebus gestis Polonorum libri XXX») да 1506 г., не агасваючы сучаснай ему атуацьи, таксама можа л^чыцца добрасумленным шфарматарам, таму што карыстауся аутзнтычиым! дакументам! з розных афщыйных устаноу. Усе храш'сты бьин цесна звязаны з Вялшм княствам JliToycKiM, якое успрымалася iMi не проста як саюзная дзяржава, але як частка аднаго палггычнага аргашзму. Тайм чынам, не выютнсае сумненняу, што даследчыкам ricropbii Вялнсага княства Л^тоускага трэба актыуиа выкарыстоуваць польск1я xpoiiiKi у якасц! крынщ. Што яны i робяць. Спасылш на таоры гэтых аутарау апошшм часам усё часцей сустракаюцца на старонках беларусих, польсюх i pycKix даследаванняу на палатычнай ricropbii Вялжага княства Лт>ускага (М.Ермалов1ч, А.Ю.Дваршчэнка, М.М.Кром, К.Петкев1ч i ¡нш.).

Аднак адсутнасць у беларускай п'старыяграфй комплекснага даследавання аб польсих хромках другой паловы XVI ст. выкшкае неабходнасць ix тэарэтычнага вьшучэння. Польска- i лащнскамоуныя яаратыуныя крышцы, да ягах вымушаны звяртацца беларусюя псторьпа у ::eaix навуковых пошуках, як i усе помнш сярэднявечнага гасьменства, ¡'яуляюшда в ель Mi складаным! i па форме, i па змесце. Выкарыстангао ix у icrr арычных даследаваннях пав{нны папярэдшчаць грунтоуны срынщазнаучы i пстарыяграф1чны анал!з, вырашэнне праблемы 1угэнтычнасц1 i верагоднасщ гэтага гатунку крышц.

Сучасны узровень развщця пстарычнай навуга патрабуе новых цщыходау да вьшучэння наратыуных крышц: пстарычныя творы XVI ст. 1авшны разпвдацца комплексна, як крышцы i як уласна помнш ¡старыяграфп, гэта значыць трактаваць дзеятсарства як састауную часпсу (ухоунай культуры i разам з тым, як крынщу да яе навуковага пазнання.

Тэма «Польскш хронш другой паловы XVI ст.' як крышцы па псторьп Вялшага княства Л1тоускага» занадта широкая, каб разгледзець усе магчымьм яе аспекты, таму для больш падрабязнага анахйзу нам? абраны толью адеш аспект, асветлены хратстам1, а менамта этна-культурная { рэлхгшная лсторыя ВКЛ. Гэтая тэматыка слаба распрацавана у беларускай пстарыяграфп. 'У той жа час у хрошках Беяьсюх, Кромэра 5 асабтва: Стрыйкоускага захавалася давол! шмат щкавай, але не вывучанай на .надежным крышцазнаучым узроуш шфармацьй аб пачатковым этйагенетычным працэсе народау ВКЛ, ¡х вераваншгх'4 культурьь Агляд асноуных навуковых уяуленняу канца XVI ст. па гэтай праблеме дазваляе -зразумець ирыроду некаторых «памылак», у яюх абвшавачватоць М.Стрыйкоускага, а таксами М. \ Я.Бельсюх i М.Кромэра.

Для нас вывучэнне польсюх хронш важна таксама таму, што, як указвау М.Д.Прыселкау, . «упершыню аб беларусюх ад заходнярусюх летагасах руская навука даведалася з творау польсюх храшстау -XV1XVI ст.: Длугаша, Бельскага I Стрыйкоускага». Сапрауды, ш у каго не выклжае сумненняу, што польскае дзеяшсарства десна звязана з беларуска-лп'оусгам леташсаннем \ украшскай' пстарыяграф!яй ХУП-Х\Ш1 стст. Беларуска-лгтоушя летащсы, шая дауно 1 плённа вьшучаюцца у беларускай пстарыяграфп, немагчыма разглядаць без дакладнага анализу польсюх хронш, што паказау М.М.Улащчык.

Але тэта голью адна з прычын нсабходнасщ вьтучэння польсюх хрошк другой паловы XVI ст. Гэтая каштоуная група наратыуных крынщ адлюстроувае стан вьгоучэння мшуушчыны Вялнсага княства .Штоускага на канец XVI ст., кади гэтыя творы быш фактычна адзшай друкаванай крынщай шфармацьн аб мшулым ВКЛ. Мы не можам атрымаць уяулення аб узроуш' пстарычнай навую на Беларуси на той час, не анашзуючы польсюх хрошк «Хронжа Польская» Мацея Стрыйкоускага, якая гасалася на беларуат землях 1 мае да ¡х непасрэднае дачыненне, найбольш тэрмшова патрабу* вывучэння з боку беларусюх даследчыкау як пстарычная крынща 1 як твог пстарыяграфи XVI ст. Але вьшучаць яе Ьалявана, у адрьше ад шшых пра! гэтага кшталту, нельга. Таму трэба даследаваць таксама жыццё \ дзейнасщ Марцша 1 Ях1ма Бельсюх, Марцша Кромэра, I шшых храшстау таго часу Taкiм чьшам, паусгае надзённая патрэба пачаць мэтанаюраванае вывучэнн< польсюх хронис 2-й паловы XVI ст. як крышц па псторьп Вялшага княсгвг Л1тоускага у цэлым \ па этнакультурнай 1 рэлшйнай псторьп у прыватнасщ што дазволщь рабщь навукова абгрунтаваныя рэканструкцы першапачатковых этапау этшчнай 1 рэлзпйнай псторьп Беларусь

Мэты I задачы даследаваннн. Мэта дысертацьп - даказаць, шт< польсюя хронш другой паловы XVI ст. з'яуляюцца грунтоунай 1 верагодна! крынщай па этнакультурнай I рэлйтйнай псторьп Вялшага княств Лггоускага; увес/д ¡х у шырою навуковы абарот у Беларуси Згодна гэта! мэты у рабоце вырашаюцца наступныя задачы:

в вылучыць крынщы паведамленняу аб Вялшм княстве Ляоусмм у польсш хранктау 2-й паловы XVI ст. з мэтай вызпачэння к аутэнтычнасщ 1 верагоднаеш; В праанал1заваць асноуныя звесты хрошк, як!я датычацца этнакультурнай ]

рэлшйнай псторьп Вяшкага кпяства Лгсоускага; В прасачыць псторыю вывучэння польет хрошк 2-й паловы XVI ст., яе этапы 1 наюруны;

а паказаць дыялектыку сувяз! нам ¡ж ас аб ¿стай пазщыяй, жыццёвьш асяроддоеи аутарау 1 к пстарыяграф1чнай канцэпцыяй.

Навуковая навпна дысертацьп заключаедца у тым, што яна падводзщь пэуныя вынт папярэдпи пстарычна-крынщазнаучных даследаванняу аб польска хроншах 2-й паловы XVI ст., абагульняе I уводзщь у абарот увесь сабраны да тэтага часу матэрыял па ¿х вывyчэннi. Упершынго робщца спроба даць вызначэнне паняцця «польскш хронш», а таксама увесц! у навуковы ужытак у беларускай пстарыяграфи тэрмша «дзеяшсарства». Супастауляюцца крынщы паведамленняу хрошк М.Стрыйкоускага, М. { Я.Бельсмх, М.Кромэра па псторьп Вялкага княства Л1тоускага, сабраны разам 1 комплексна праанашаваны матэрыялы гэтых хранктау па этнакультурнай 1 рэлтйнай псторьп ВКЛ. Дысертантам выяулены [ ашсаны выданш польскк храннс 2-й паловы XVI ст. у аддзеле рэдкай кнш Гродзенскага псгорыка-археалапчнага музея. 3 мэтай даследавання пануляряасц] 1 абсягу распаусгоджання хронк Стрыйкоускага, Бельск1х, Кромэра \ шшых на белзрусюх землях аналпавалкя каталоп касцельных б!бл1ятэк. Абагульняюпца, дапаунягодпа 1 удакладняюцца раяей зробленыя высновы 1 прыпушчэнн!, яшя датычацца жыцдя, дзейнасщ, канцэпцый 1 крышц ¡нфармацьп разглядаемыххрашстау.

Эканамчная 1 практичная значнасць дысертацьп. Атрыманыя бып1К1 1 матэрыялы могуць быдь выкарыстаны у далейшай распрацоуцы пстарычна-крынщазнаучай праблематьш псторьп Беларуси, пры складаит хрэстаматый 1 зборнкау дакументау па беларускай псторьп часоу Вялкага княства Лпоускага, пры палрыхтоуцы лекцыя 1 спецкурсау.

Асноуныя палажэнш дысертацьп, вынесеныя на абарону. Анатз 1 абагульненне атрыманых матэрыялау дазваляе вынесщ на абарону наступньи палажэнш:

1. Польсш хронш 2-й паловы XVI ст, складаюць вялiкj корпус паратыуных крынщ, яюя могуць I павшны быць выкарыстаны у беларускай пстарыяграфп. Псторыя ¡х вывучэння нал1чвае больш за 400 год; нашсана вялкая колькаспь польски даследаванняу, яыя практычна невядомы у Беларуси У апошшя гады да гэтага працэсу далучьшся навукоуцыРасн, Украшм, Лтзы 1 Беларуси

2. Хронш Бельскк, Кромэра, Стрыйкоускага утрымл1ваюць наибольшую колькасць каштоунай ¡нфармацьп па псторьп ВКЛ, што звязана з блiзкiм знаёмствам ¡х аутарау з рэал1ям1 пал1тычнага, грамадскага, рэлшйпага, культурнага жыцця гэтага дзяржаунага утварэння. Жыццёвыя шлях!

к

храшстау праходзш праз беларуски земл!, яны пакшул1 прыкметны уклад у п стары! духоунай культуры Беларусь

3. 3 усяго комплексу паведамленняу польски хронк асабл1вую цкавасць уяуляе шфарнацыя аб этнакультурнай 1 рэл1пннай псторьп ВКЛ. Асноуным1 крынщам! паведамленняу храшстау 2-й паловы XVI ст. бьш як звестк! папярэднкау - Длугаша, Мяхоуската, Вапоу ската, Дзцыя 1 шшых, так 1 беларуска-лпоу «ия леташсы, а таксама уласныя наз1ранш \ дачыненш з натэрыяльнай {духоунай культурай народа)' ВКЛ.

4. Этнакультурныя ¿рэлтйныя уяуленш польски хрангстау 2-й паловы XVI ст. адпавядал! тагачаснаму узроуню ведау. Мнопя фантастычиыя I библейски сюжэты, ят сустракаюцца на старонках хронк, абуиоулены тзарэтычнык! канцэпцыям1, яга храншты прымал1 альбо стварал! самь Крытычны разбор падобных канцэпцый уяуляе асобную пстарыяграф1чную цкавасць. Крышцазнаучы аналп дазваляе меркаваць аб дастаткова высокай ступеш аутэнтычнасщ I верагоднасщ паведамленняу аб этшчнай, кулыурнай 1 рэлтйнай псторьп Вялкага княства Лп-оускага

Апрабацыя 1 практычнае прымяненне даследавання. Асноуны змест дысертацьи абмяркоувауся на паседжаннях аддзела спецыяльных пстарычных навук 1нстытута псторьп АН Беларусь Асобныя палажэнн! знайпш адлюстраванне у публкацыях аутара 1 выступлениях на навуковых канферэнцыях у перыяд з 1991'па 1996 год: «Культура народау Вялкага княства Лйгоускага i Беларуа XIII - пачатку XX стст.» (Гродна, 1991), «Псторыя 1 археалопя Лолацка i Полацкай зямлЬ (Полацк, 1992), «Народ ) ♦ . - рэлшя» (Гданьск, 1993), «Браслаускш чытаняЬ (Браслау,"1994), «Замежная арх1уная беларуска» (Мшск, 1996), «Пстарычная памяць народау Вялкага • княства Лпоускага ! Беларуп XIII - XX ст.» '(Гродна, 1996). Вынш "працы выкарыстоуваюдца дысертантам у вучэбна-педагапчнай - 1 папулярызатарскай рабоце: правядзснн1 лекцый, нашсашп навуковых 1 н авуков а-п апу лярных артыкулау.

Структура дысертацьи абумоулена мэтай 1 задачами даследавання 1 складаецца з уводзш, агульнай характарыстьш работы, чатырох глау, заключэння. Да дысертацьи дадаюцца сшс выкарыстаных крынщ 1 лггаратуры, археаграф1чнае апканне выданняу польски хронк з Аддзела рэдкай книг Гродзенскага дзяржаунага псторыка-археалайчнага музея 1 альбом шюстрацый. '

АСНОУНЫ ЗМЕСТ ДЫСЕРТАЦЬИ

Першая глава прысвечана агляду 400-гадовага перыяду вывучэння польски хронк 2-й паловы XVI ст. Яна складаецца з пяц1 раздзелау. У першым разглядаюцда асноуныя крынщы па тэме дысертацьи. Явы падзяляюцца на друкаваныя I рукашсныя. Галоуным1 сярод друкаваных з'яуляюццасаы1польсшхрошш датой паловы XVI ст.: «Хрошка усяго

свету» Марцша Бельскага; «Хрошка Польская» ilxi.wa Бельската; «De origine et rebus gestis Polonorum...» Mapuiiia Кромэра, а таксама «Хрошка Польская, Лпоуская, Жмудзкая i Усей Pyci» Мацея Слрыйкоускага i яго ж праца «Лб пачатках... народу лпоускага...» («О pocz^tkach, wywodach, dzielnosciach, sprawach rycerskich i domowych siawnego narodu litevvskiego, zemojdzkiego i ruskiego...»), якая пабачмла святло толью у 1978 г. Разглядаюцца таксама i творы щшых храшстау, яюя з'яулялася першакрынщам] щфармацьй для Бельсюх, Кромэра i Стрыйкоускага, i якш робяць магчымым крынщазнаучы ашитп - тэта працы В.Кадлубка, П.Дусбурга, Я.Длугаша, Б.Вапоускага, М.Мяхоускага, Ё.ЛДэцыя, С.Гэрберштэйна, Р.Гэйдэнштэйна, Я.Д.Салпсоускага, С.Саршцкага, Л.Гурнщкага, С.Ажахоускага i inui.

Крынщазнаучы анализ названых творау дазваляе вьшучыць верагодную шфармацыю аб этнакультурнай i рэтгшнай псторьй Вялшага княства Лпоускага, якуто потым можна выкарыстоуваць для тэарэтычных разважанняу. Самай багатай i змястоунай з пункту гледжання щкавячай нас тэмы, з'яуляецца «Хрошка Польская, Л1тоуская, Жмудзкая i Усей Pyci» Мацея Стрыйкоускага, бо у ей не проста вьпшадзены факты з псторьн ВКЛ, але створана широкая панарама пстарычнага жыцця народау старажытнай беларуска-л1тоускай дзяржавы i яе суседзяу, ашсаны звыча1 i абрады, традыцыйныя вераванш i паданш, легенды i сучасныя аутару псторыка-геаграф1чныя i этнагенетычныя уяуленш. Падобны «недахоп» у хрошках Бельсюх i Кромэра кампенсуецца багаццем пал1тычных падзей.

Польсюя хронш 2-й паловы XVI ст. немагчыма анал1заваць без даследаваиня старажытнарусюх («Аповесщ мшулых часоу») i беларуска-JiiToycKix летахпсау.

Аб шырокай папулярнасщ польсюх хрошк сведчыць вялжая колькасць ix усходнеславянсюх перакладау, з hkîmî аутар працавау у рукагисным аддзеле Расшскай Нацыянальнай 1ябл!'ятэю ¡мя М.Е.Салтыкова-Шчадрына у Санкт-Пецярбургу, а таксама каталоп кляштарных б1бзлятзк гродзенсюх, брэсцюх, навагрудсюх e3yiTay, у ягах прадстаулены назвы практична ycix разглядаемых xpoHiK.

У друпм раздоеле першай главы разглядаюцца агульныя працы аб польсюх хронжах 2-й паловы XVI ст. Апошшя быт прадметам як манаграф*чных, так i сппэтычных прац. На працягу чытьфох стагоддзяу ix ¡снавання змятшпся наюрунга пстарыяграфн, але щкавасць да гэтага жанру пстарычнага ш'сьмепнщтва заусёды заставалася вострай. Па-першае, xpoHÎKi зыкарыетоувашся як крышцы шфармацьи i аргуменгацьп па самых ¡>азнастайных пытаннях. Па-другое, яны вызначал* узровеиь ш улекгуальнага развщця тагачаснага грамадсгва i гаму вабш да сябе ^сторыкау л^таратуры, мастацтва, грамадска-палшлчнай думю. Па-трэцяе, Y апошшя часы, не страшушы свайго крышцазнаучага значэння, xponiici усё хасцсй робяцца аб'ехтам вывучэння вузкай навуковай дысцыплшы - псторьп лстарыяграфи. Але да гэтага часу не з'явiлacя абагульняючай працы, якая б тадвяла рысу пад 400-гадовым перыядам вывучэння польсюх хрошк другой

паловы XVI ст., вызначьша перыяды i нраблемы гэтага працэсу i па магчьшасщ указала наируни далейшых даследаванняу.

Згодна храналапчна-астэматычнаму прынцыпу, псторыя вывучэння польсих хрошк другой паловы XVI ст. пачынаецца з агульных прац пстарь1чна-л1таратуразнаучага, пстарычнага i пстарыяграф1чнага . характару, а таксама з энцьислапедый i б1бшяграфш, а потым анал^зуюцца 'працы, звязаныя з жыццём i творчасцю паасобных храшстау. Сярод агульных прац ' у riстарыяграфi41¡ы м аглядзс ■ вылучаны працы • па эшарэлшйнай i культурнай праблсмахыцы Вялпсага княства Лпоускага.

Псршым1 даследчыкаий польсих хрошк можна л!чыць caMix храшстау • другой паловы XVI ст. Кожны з ix брауся за складаную працу стварэння свайго вобразу мшуушчыны, не задавальняючыся TBopaMi папярэдшкау. Першай уласна пстарыяграфчнай працай, у якой узгадваюцца хронш другой паловы XVI ст., з'яуляецца твор Сымона Старавольскага «Сто польсих тсьменшкау» («Setnik pisajzow polskich»), у яюм ён сабрау бш-рафп ста самых вьщатных, на яго погляд, польсмх шсьменшкау:

Агульных прац па iicTopui польскай лгеаратуры, у тым лшу другой паловы XVI ст., пачынаючы ад С.Старавольскага i С.Я.Гошуса i скончваючы найноушым1 KHiraMi Ч.Мшаша i Я. Пэльца, .налгшаецца некальга дзесяткау (гляда «Bibliografía literatury Polskiej «Nowy Korbut». Pismiennictwo staropolskie. T.l). Найбольш каштоуным! з'яуляюцца шматтамовыя выданы! з памежжа- штаратуразнаусша i пстарыяграфи: творы Ф.Бенткоускага,Ю,М.Асалшьскага, М.Вйпнеускага. Асобную групу агульных прац аб польсих хрошках 2-й паловы XVI ст. складаюць ' пстарычныя манаграфй, ятя датычацца праблематыю -польскага дзсяшсарства, Галэмбёускага, Вуйцщкага, Надолъскага, Барыча, Улев1ча. Разглядаюцца таксама- працы энцыклапедычнага i б1бл!яграф1Ч1хага характару.

У трэщм раздзеле аналоуюпца даследаванш, прысвечаныя Марцшу i üxíMy Бельсгам. Аутар дысертацьп адрозшвас асноуныя творы гэтых-двух тсьменшкау: аутарства «Хрошю Польскай» 1597 года выдання прышсваецца Ях1му Бельскаму, нягледзячы на тое, што за аснову у ёй узята адпаведная часгка «Хронш усяго свету» Марщна Бельскага, i ён жа дапрацоувау • апо'шнюю да канца свайго жыцця. Аднак сын змяшу канцэпцыю усяго твору, зраб1ушы яго «першай шляхецкай псторыяй» (Л.Фпосель), дадау шмат новых фактау i лпаратурна апрацавау. Ю.М.Асалшьсю, hkí прысвящу Бельсюм першы том свайго 4-тамовага вьщання «Пстарычна-крытьгчныя звестта па псторьп польскай лттаратуры», яшчэ не аддзяляу Марщна ад Яхлма Бельскага. Аднак Хадышци, i ас.абл1ва Сабешчаньсю i Павшьсю, яюя iianicani па некалыа артыкулау аб жыцщ i дзейнасщ абодвух аутарау, вадавочна, шчаць «XponiKy Польскую» пераважна творам Ях1ма. Галоунай манаграфшй, у якой разглядаюцца жыццё i творчасць Марщна Бельскдга, з'яуляецца кшга' 1.Хшаноускага «Марщн Бельем: Пстарычна-лпарагурнае даследаванне». У ёй асвятляюцца розныя ' баи жыцця i дзейнасщ хрцшета. У цэлым даследчык ацэньвае

Марцша Бельскага тжэй, чым, скажам, Марцша Кромэра: «Кромэр паступова абтрасаецца ад сярэднявеччыны, Бельсга жа сядзщь у ёй па самыя вушы». Хшаноусю удакладшу, што асноунай крышцай па псторьн Польшчы у «Хрошцы свету» з'яуляецца не Вапоусга, а Мехашта, Дэцый 1 Вапоусю, разам з уласным1 паведамлешшмь На жаль, даследчык не зраб1у поунага крытычнага разбору хронш.

Два артыкулы прысвящу «Хрошцы свету» АД.Рогау - «Паведамленш па псторьн Раса у «Хромцы усяго свету» Марцша Бельскага» 1 «Асноуныя асабл1васщ развщця руска-польсюх культурных сувязяу у эпоху Адраджэння».

Аб Ях1ме Бельсюм нашсана толыи адаа невял1чкая манаграфия Ул.Нейрынга. Пра яго, прауда, шсаш Багамолец, Асалшсга, Сабешчансю, але з пункту гледжання мовы, складу, зместу яго творау, абмшаючы крытычны бок, хаця ужо яны пачаги разумець, што трэба разглядаць 1 крышцы вепьм! щкавай \ каштоунай «Польскай хронш» 1597 года. Аднак 1 Нейрынг не раб1у падрабязна крытычнага разбору хронта.

Украшсга даследчык С.Лепяука разглядау «Польскую хрошку» Ях1ма Бельскага як крышцу па псторьп казацгах паустанняу 1594-1596 гг. на Украше, парауноуваючы яе з «Кегит роЬшсагит» 1 тшым1 творакп Р.Гэйдэнштэйна.

Чацьверты раздоел першай главы прысвечаны даследаванням аб Марцше Кромерьх, У )'м адзначаецца, што творы гэтага храшсга бьии папулярны яшчэ да выхаду у свет яго галоунай працы «Псторыя Польшчы» (1555 г.). Аб ¡м нага саны чатыры манаграфн - А.Эйхгарна, Ц.Валеускага, С.Бодняка I Л.Ф1нкеля. 3 ¿х тры першыя прысвечаны у асноуным жыццю 1 дзейнасщ Кромэра 1 тольга у апошняй «Марцш Кромэр, польсга псторык XVI ст. Крытычны разбор» падрабязна анашзуюцца яго творы, асабл1ва «Псторыя Полыпчы». Згодна з герменэутычнай метадалопяй Фнпсель даследавау твор Кромэра з пункту гледжагшя першакрышц, галоунай сярод ЯК1Х, безумоуна, бьш «Аналы» ЯДлугаша. Але Кромэр пайшоу далей за свайго славутага папярэдшка, Каштоукая манаграф1я Л.Ф1нкеля на сёняшш дзень ужо састарэла. Патрабуюцца новьм комплексныя падыходы да тэмы, не столыа крытычны разбор крышц, кольга анал1з уласнай пазщьп аутара, арыпнальнасщ яго паведамлснняу.

Жыццё 1 творчасць храшста увесь час щкавш Г.Барыча, яга натсау артыкул пра М.Кромэра у Польсга Слоугак Б1'яграф1чны ! супаставгу пашж сабой галоуныя творы Я.Длугаша 1 М.Кромэра у сваей манаграфп «Шляхам1 старапольскага дзеятсарства». Г.Барыч ;пчыу М.Кромэра адной з галоуных постацяу польскага Адраджэння.

Асоба Кромэра была у цэнтры увал С1мпсшума да ушанавання 400-годдзя яго смерщ, яга адбыуся 23-24 мая 1989 г. у Ольштыне. У рэфератах вядомых польстах псторыкау, ягая адлюстроуваюць увесь шырога спектр цаследаванняу, звязаных з Марцшам Кромэрам (у ягам, аднак, адсутшчае гэма «М.Кромэр 1 Вялнсае княства Л1тоускае»), разишдашся розныя баю шматграннай дзейнасщ Марцша Кромэра.

У пятым раздаеле першай главы дысертацьй анагазуецца стан вывучэння жыцця 1 творчасщ Мацея Стрыйкоускага. На сбняшш дзень гэты храшст, - мусщь, самы папулярны сярод уах пстарыёграфау другой палбвы XVI ст., - дачакауся манаграфи АЛ.Рогава «Руска-польсюя культурныя сувяз1 у эпоху Адраджэння (Стрыйкоуски яго Хрошка)» 4 дзвух грунтоуных прац польсюх даследчыкау - Ю.Радзнлэускай 1 Зб.Вайткавяка, прысвечаных у асноуным тво'рчай б1я!рафц храшста. Першая з названых прац падрабязна " разглядае летагасныя 1 'некатсрыя шшыя крышцы паведамленняу хрошй 'Стрыйкоускага. Нядауна бьга выдадзены репрынт «Хронга Польскай» 1846 года'выдання 1 упершыню - «Аб пачапсах... народу лдоускага...» (1978 г.). Акрамя гэтага шматлшя артыкулы польсгах, рутах, л!тоусых х б&парусмх аутарау анал1зук>ць розныя баи таорчай спадчыны Стрыйкоускага. Сярод 1х адным з найбольш грунтоуных з'яуляецца артыкул Ю.Бардаха «Мацей Стрыйкоусю 1 это творчасць у святле найноушых' даследаванняу». На . сёняшш' дзень лепшае апрацаванне аб жыщц 1 дзейнасщ Мацея Стрыйкоускага - гэта кшга Зб.Вайткавяка «Мацей Стрыйкоуси - дзеятс - Вялкага княства /Птоускага. Каляндар жыцця 1 дзейнасщ». Але, на жаль,- у задачу аутара не уваходзша аналгзаваць крышцы творау Стрыйкоускага, асабгава па псторьп Вялжага княства -Штоустсага. ,

Аднак падобную задачу, у прыватнасщ, ставку перад сабой ч бл1скуча выканау выдатны беларусга даследчьпс М.М.Улашчык у сваей манаграфи «Введение в изучение белорусско-литовского летописания», у якой-трэщ раздзел «Летописные источники Мацея Стрыйковского» прысвечаны даследавашпо летатсау, яия быт важным! крышцам! для храшста пад час нагасання уах яго творау. •

Постаць Мацея Стрыйкоускага вабщь да сябе увагу ттоуаах псторыкау - Яншаса, Забарскайтэ, Куолка 1 шш. .

Фенамен Мацея Стрьшкоускага у беларускай пстарыяграфи яшчэ мала даследаваны. Быт спробы разгзтадаць асобныя пытанш, звязаныя з яго творчасцю, але асноуныя працы аб ¡м нал ер аде е.

Нарэшце, апошш, шосты раздзел першай главы прысвечаны праблеме перакладау польспх хроник другой паловы XVI ст. на усходнеславянсК1Я мовы. Сам факт з'яулення падобных перакладау сведчыу аб шырокай папулярнасщ ¡х у суседшх кращах, узровень разв!цця пстарычнай навую у ямх быу шжзйшы. Раздзел падзяляецца на некалью падраздзелау, у яюх разглядаюцца уплывы польсюх хронис на рускую, украшскую i беларускую пстарыяграфи XVI - XVIII стст. Адзначаецца, што спачатку рабЫся тлумачэнш на старабеларускую 1 стараукрашскую мовы, а потым ужо на так званы вялжаруси дыялект. Так было з «Хрошкай усяго свету» Марщна Бельскага, пераклад якой па загаду Жыпмонта Аугуста зраШу шляхцщ Вялисага княства Л1Тоускага Амброжый Брэжэусю (разам з перакладам хрошю Мацея 1 Стрыйкоускага ён стварае канвалют з Расшскай. Нацыянальнай Кбшятэм ¡мя М.Е.Салтыкова-Шчадрьша у Санст-, Пецярбургу). Вядома, што Алехна Станков1ч зраб!у пераклад «Агасання еурапейскай Сарматьп» А.Гвагнша на старабеларускую мову'.у XVI ст. На

расшскуто мову перакладау «Псторыю» М. Кромэра К. А. Кандр a ion iт i у XVIII ст. для В.М.Тащшчава. Аднак самай ¡шлкая папулярнасщо карысталася хрошка М. Стрышсоускага, якая разам з «Хронпсай свету» М.Бельскага перакладалася на сгарабеларускую мову, а у XVII ст. чатыры разы - на рускую мову (захавалася каля 30 cnicay перакладау як усяго помшка, так i асобиых яго раздзелау).

Польсктя хронш 2-й ггаловы XVI ст. пакладзены у аснову шматлшх хранографау XVII - XVIÍI ст., «Xpoiiiiti з летатсцау старадаутх» Феадоая Сафанов1ча, «Палшодьц» Захарыя Капысценскага, «Пацерьпсона» (Лльвестра Косава, «Cinoncica» Шакенщя Пзеля, «XpoHÍKi л1тоускай i жмойцкай».

У першан главе дысертацьв, фактычна, у першышо даследуецда агульны стан вывучэння ноль cid х xpoHiic другой паловы XVI ст. i згодна распрацаванай клаЫфйсацьц агкинзуюцца асноуныя працы, звязаныя з дадзенай тэмахыкай. Адпаведна наказана, ягая бага творчасщ храшстау вывучаны лепей, яю гор)ni, ягая у суши з гэтьш паустагоць перспектывы перад беларустам) даследчьпсам) польстах хранис. MenaBira у вышку вьшучэння папярэдшх даследавашшу аб нольсюх хрошках XVI ст. мы ведаем, ягая урыуга хротк Бельсюх, Кромэра, Стрышсоускага заслугоуваюць даверу i ногуш, быць выкарыстаны яте крыгацы,

Другая глава дысертацьп прысвечаны жыццягасам М.Стрыйкоускага, М. i Я.Бельсгах, М.Кромэра i сютадаецца з трох раздзелау. У пергаым падафэсшваецца вялдаая роля Мацея Стрышсоускага у фармаванш пстарь5яграф1чиаи традыцьц у Вялцам княстве Лггоусшм i уплыу на ягопую петарычнуго канюпцыю сацьшльна-пал{тычных рэалш у BICÍ Кал1 для польскай пстарыяцэафп постаць Стрыйкоускага другасная (пасля Мяхоускага, Кромэра, Вапоускага да шшых), дык для беларусюх даследчыкау яна адна з галоуных: Стрьшкоусга - заснавальшк навуковай пстарычнай традьщьп, першы пстарыёграф Вял1кага княстаа Лтэускага, а tiro творы - каиггоукая крышца ведау пра мшулае Беларусь У : i j"' í я б i ш р а г]) i ч ш :i .v урыуках «Хронш Польскай» i «Аб пачатках...» xpanicr адзначае свае добразычл^вае стауленне да новай раду i мы, куды ён прыехау 1б-гадовым хлопцам, i захапленне яе велршьш i гера1чным шнулым. Як ншыя выхадцы з Кароны (А.Ратундус, С.Будны), ён хутка натуршызавауся у ювым аеяроддз1 i назаусёды звязау свой лес з ВКЛ. Тут ён служыу у Зщебсгам гаршзоне пад гараунщтвам Аляксандра Гвагнша. Магчыма, лжонвау функцьл рыскуна над час Лiвoнcкaй вайны. Пасля дыпламатычнай iicii у Турцию з Андрэям Тараноусгам (восень 1574 - вясна 1575 г.) зноу $ярнууся у Лггау i працягвау свае творчыя заняткг. нашеау «Sarmatiae iuropeae Descriptio», над ягам «упарта працавау... амаль восемь гадоу», але ijTcanic якога «запнуу у Харошчы пры пане Александры Хадкев1чу» праудападобна, быу украдзены А.Гвагшнам i выдадзены ím пад ceaiM менем у 1578 г.). Яшчэ да удзелу у турэцгам пасольстве nanicay пстарычна-(арал1затарск1 твор «Ганец цноты» (Кракау, 1574 г.), у ягам пачау

1 о.

выпрацоуваць сваю Пстарычную канцэпцыю, развп-ую пазней у творах «Аб пачахках...» i у «Хрошцы Польскай» (1582 г.).

Прадпрыняць падобную агромшстую працу можна было толью пры падтрымцы з боку ведомых у ВялМм княсхве Лггоусюм людзей. Салрауды, беларуска-штоусюя магнаты, яюя быш мецэнатам1 i апекунам! маладога псторыка (Хадкев1чы, Алеяькав1чы-Слуц!ая,. М.Гедройць), аказвал1 яму рознзто дапамогу - ад фшансавай да- забеспячэння яго сямейным! дакумснтакп, pyKanicaMi i KHiraMi з уласных б1бл1ятэк. Дарэчы, мецэнаты належат да розных пал^тычных плыняу, але не акязват щеку на храиста, ix упльшы на яго не Meni непаерэднага характару. Адназначна можна сцвярджаць, што yciM зместам i нафасам сваёй «XpoHiici» Отрыйкоусю узмацняу назщьи niToycicix i беларусюх магнатау i шляхты, як!я асабл1ва пасля Люблшскай" унй iMicnyjiicH падкрэешць свае асобнае .месца ,у федэратыунай дзяржаве. • . ,

Супярэчл1вы лес i шматбаковая дзейнасць Мацея Стрыйкоускага у Вялшм княстве Л^тоусюм дазваляюць многае зразумець у яконай творчасщ. Палпычныя погляды, ратгшныя перакананш, умовы жыцця, сучасны стан навуковых ведау - усё тэта уплывала на фармаванне ягонай пстарычнай канцэпцьи, без у.шку якой нельга рабщь крынщазнаучага анализу творау xpanicxa. Павярхоунае ix прачытанне нрыводзщь да сцверджанняу, што гён «увогуле быу фантазёрам i камгалятарам». Таю спрошчаны падыход не можа даць плённых вышкау. Пры адпаведным жа крынщазнаучым анаглзе' паведамленняу храюста з ушкам ягонай пстарычнай канцэпцьи можна шырока выкарыстоуваць .творы Стрыйкоускага у пстарычных рэканструкцыях.

Друп раздаел другой главы дыссртацьл прысвечаны двум шшым храшетам XVI ст. - Марцшу i Ях1му Б ель сю м. Першаму з ix належыць «Хрошка усяго свету», якая яшчэ пры жыцщ тсьменшка была выдадзена тры разы (1551, 1554, 1564), кожны раз пашыралася i удасканальвалася аутарам. Тэта была першая у Польшчы спроба стварэння навуковага псторыка-геаграф1чнага агасання тагачаснага свету, i, фактычна, першы падручнш па агульнай ricropbii. У гэтым сэнсе яна бьша вельм1 папулярна i у Вялшм княстзе Л^тоусюм.

Жыццёвыя абставшы Марщна Бельскага моцна паупльшаха на яго • пстарычнухо канцэпцыю. Маладосць, праведзеная у «русюх землях», бл1зюя адносшы з рэфармацыйным колкам Анджэя Тшацескага у Кракаве, вайсковая кар'ера наклал! адб1так на светапогляд храшета, яю, у сваю чаргу, ддшостравауся у яго творах. Пратэстанцюя погляды Марщна Бельскага прывял1 да таго, што адной з характэрных асабл1васцяу «Хрогаю усяго свету» была яе рэфарматарскай тэцдэнцыя, з-за чаго яна бьша занесена y'cnic забароненых KHir, аднак i у XVI i пазней, у XVIII ст., кал1 бьша перавьщадаена езуггам Ф.Багамольцам у «Зборы дзеяшеау польеюх» (1764), займала значнае месца у пстарыяграфп Рэчы Паспаттай. Другой асабл1васцю «Хронш свету» з'яуляецца яе pbmapcKi характар, што пауплывала на падбор матзрыяла i спосаб яго падачы. Храшст удеельшчау у

знака.штых б!твах свайго часу: магчыма, пад Мохачам (1526 г.), пры Абертынс (1531 г.) i шшых, - таму mo6iy шсаць у асноуным аб паштычиых i вайсковых падзеях, шчыу, што «Mip шкодзщь». Псторьп Вялшага княства JliToycKara у «Хрошцы свету» прысвечана не шмат месца (угачваючы даушою «нехэньць» польстах храшстау да 1Ктвы). •

Яго сын Ях1м, будучы сакратаром Жыпмонта . III i значна больш адукаваным чалавекам, nepapaöiy працу бадью, якую той nicay да апошняга дня свайго жыцця .i выдау у 1597 годзе пад назвай «Хронпса Польская Марцша Бельскага нанова праз Ях1ма Бельскага, сына яго, выдадзеная». Была зменена уся канцэпцыя твора, у вышку чаго ён набыу характар «шляхецюх рочннсау». ЯХ1М Бельсю у cBaiM творы ушчыу усе набытю дзеягасарскага жанру, у тым л!ку выдадзсную у_1582 г. «Хрошку Польскую» Мацея Стрыйкоускага. Шмат' звестак па псторьп BKJI ён запазычыу менав1та у апошняга.

Трэщ раздаел другой главы дысертацьп прысвечаны жыццю i деейнасщ Марщна Кромэра, яга, дзякуючы csaiM здолънасням, дасягнуу высоюх пасадау у грамадсюм i рэл1гшпым жыцщ.У адрозненш ад Бельсгах i Стрыйкоускага ён атрымау шырокую еурапейскую адукацьпо, быу доктарам «абодвух прау», пазнаём1уся . з гумагастычнай культурам, новьип тэндэнцыям1 у riстарыяграфИ, што пауплывала на навуковы ■ узровень ягоных творау: з iM у XVI ст. не магш параунацца шякш ¿ншыя польсюя п1сьмешйю. Аднак бясспрэчная навуковая непераузыдзеннасць, шмат у чым наватарская метадалопя не ' пазбатшн Кромэра недахопау. Будучы асцярожным i дыпламатычным чалавекам, ён адназначна прглмау пазщыю двара з характерным! для яго непрызнаннем шляхецкага парламентаризму i патрабаваннем моцнай каралеускай улады. Ён часта бывау у Впгьш, З'дзельшчау у Люблшсюм сейме 1569 года., аднак не nicay аб гэ'тым у сваёй «Псторьп»,'апавяданне у якой скончыу.1506 годам. Такси чьшам, яго тор носщь пераважна кампшяцыйны характар, як i ¡ншыя хронпа гзтага кшталту. Але Кромэр больш актыуна працавау у архивах (упарадкавау каронны apxiy у 1550-1551 г.), карыстауся вялнсай колькасщо аутэнтычных дакументау (некаторьш з яюх не захавалкя да нашых дзён), што надае ягоным творам характар крынщ. «Псторыя» Кромэра мела у пэунай ступеш дзяржауны характар: стаяла на варце агульнадзяржауных ¡нтарэсау, супрацьстаяла як правшцыяльнаму сепаратызму (штоускаму i прускаму), так i упрывшеявангао пэуных грамадсюх класау, у першую чаргу шляхты, рэпрэзэнтуючы пал1тычнук) праграму першага перыяду панавання Жыпмонта А угу ста.

Нягледзячы на' розныя жыццёвыя абставшы, Бельсюх, Кромэра i Стрыйкоускага аб'ядноувае агульнае жаданне прынесщ як мага больш карысш сваёй роднай (альбо набытай, як у выпадку з М.Стрыйкоусюм) KpaiHe i-суайчыншкам. Падобнае разумение доблесщ дам1навала у XVI ст. i адауль перайшло у наступныя snoxi. С синя мы мяркуем аб гэтым стагодда па дзеячах, яюя паюнуш найбольш заметны след у псторьп, але трэба ул1чваць, што caMi яны фармавалюя пад упльшам тых пстарычных абставш,

таго асяроддзя >. щэалогш, ягая панавахп у а часы. Усё тэта пакшула пыразнк след не толыа у б1Я1рафн1х названых аугарау, але прасочваецца у канцэпцыях ¡х творау.

Трэцяя глава дысертацьи прысвечана праблеме пстарычнай верагодаасщ 1 адэкватнасщ польсюх хрошк другой паловы XVI ст. I складаецца з шасад раздзелау. У нершым аденачаецца, што праблема мае пстарьшраф1чны 1 крьшщазнаучны аспекты. 3 пункту глсджання пстарьшрафп мы разглядаем развщцё пстарычных канцэпцый польсгах псторыкау, змены свядомасщ 1 пануючых вдэалогШ; у той час як крышцазнаучы авал!з прадугледжвае даследаванне тых жа хрошк з и&зщьп верагоднасц! шфармацьн, якая у ¡х утрыншваецца I той рол!, якую дадзеныя крышцы адыграш у жыцщ грамадства. Разам з тым пстарыяграф1я I 1фышцазна^ства бяруць адзш у аднаго атрыманыя. у вытку даследавання дадзеныя I узаемна дапаз'ншоць и. Без ушку пстарычнай канцэпцьп аутара нельга правшьна ацашць верах однасць крыгацы. 3 другога боку, дакладнасць у перадачм фактычнага матэрыялу альбо яго фальафпсацыя неад'емныя ад агульнай пстарычнай канцэпцьц. якою прасякнуты увесь хвор. Даказаць верагоднасць польсюх хрошк другой палевы XVI ст..- гэха зкачыць супасгавщь гх з крынгцаш павсдашгсиш$, яхйм! карысташся храшеты, разгаедзець па магчымаад ступень аутэнтычнасщ апошшх I выказаць, колью у 1х абодвух ёсць прауды. За аснову^ параунання нам: прынята «Хрошка Польская, Лпоуская, Жмудзкая 1 Усей Рус»» Мацея Стрыйкоускага.

У друпм раздаеле шалпуюцца спасылю М.Стрыйкоуекага на Кадлубка I Длугаша, у вышку чаго становщца зразумялым, тто Кадлубка ён кал11 чытау раней, то не меу пад рукой пад час працы над хрошкай 1 таму цытуе яго у след за Кромэрам. Длугаша таксама цытые у асыоуиьш за Кромэрам I Мяхоусюм. Адзшы доуп урывак, узяты з Длугаша, - гэта прывшей В1таута, ягам лпоусмя роды прымалкя да гербау польскай шляхты. Пaдoбнымi прыёмам! цытавання карыстаецца Стрыйкоусю у адносиш: да некаторых заходнееурапейсюх. г сгаражытных аутарау.

Трэщ раздзел трэцяй главы' называецца «Рэляпьи Стрыйкоускага, заназмчякыя у Мехавггы». Другое выданне «СЬгошсае РоЬпогит» (1521 г.) Мехавггы было адным з асноуных крынщ паведамленняу Мацея Стрыйкоускага. Першага выдаштл ёк не ведау. Стрыйкоуш справядапва заюдвау Мехавще, што «у яга кожную рэч як у лаГпрынце шукаць трэба, бо... адпу рэч у чатырох 1 у пяш раздзелах паклау, падзял!ушы яе...». Стрыйкоусю не зразу меу таго, што падобиы хаатычны парадак бы>' вышкам адмовы Мехавггы ад ранейшага хран&лапчнага спосабу апавядання фактау, як! ён замяшу групаваннем IX паводое асабл^вых прынщшау, якш еапрауды часам цяжка зразумець. Мехоуда аказау Стрыйкоускаму вялгкую иаслугу, шмат гашучы пра Русь 1 Л1тву. Можна з упэунеиасцю сказаць: чаго Счзышсоусю не знайшоу у стар ажытнар у сит. 1 беяаруска-хптоутх летатсах, тое запазычыу у Мехав1ты.

. У чацьвёртым ряздаеле трэцяй главы анал^зуюцца суадносшы Стрыйкоускага з Кромэрам, твор якога «De origine et rebus gestis Polonorum libri XXX»'з'яуляецца другой па важнасщ крышцай xpoHiici Стрыйкоускага. . Перад яго вучонасцю anouini сх1ляу галаву,- л1чыу яго «доктарам ва ycix • навуках, не толью у псторыях дасканала дасвечанага», што ён «польскую псторшо з цемры i з глыбока закрытых безданяу выкапау i асвящу». На падставе паведамленняу Кромэра Стрыйкоусю nima у асноуным польскую гкторыю, а таксам а стасуню Польшчы з Руссю . i JIitboh. Стрыйкоусю . спасылаецца шбыта на другое выданне Кромэра з 1558 года, але на самой . справе яго спасылю адпавядаюць трэняму выданшо з 1568 года.

Стрыйкоускаму уластивы " крытычны- падыход да csaix крышц.. Крытычна ён став1уся i да Кромэра, напрыклад, не згадзп?ся.з iM, што пад ■ час выправы Казхмежа Вялшага з Людвисам Венгерсюм на Лггву у 1351 годзе ' трагау у польсю палон, à пазней выбрауся ,з' вязеня, даушы. абяцанне ахрысцщца, князь Любарт, .a hç ягр брат Кейсгут. Але часам Стрыйкоусю некрытычна прымае павсдамленш Кромэра. Так, апошш пад 1394 i 1397 гадам1 памылкова гаша аб адной i той жа перамозе Вггаута над трыма TaTapcKiMi правадырам^ што паутарае Стрыйкоусю, ■ дадаушы да сухой нататю Кромэра паляушчыя "падрабязнасщ". ,

Рознща у цытаванш Стрыйкоуекш . Мехавпы i Кромэра у тым, што MexaaiTy ён.ншш не скарачау, а Кромэра мехашчна абразае, выюдваючы цэлыя сказы. Аказваецца, ён проста карыстауся творам «Chronica sive historiae Polonicae... descriptio» Я.Гербурта, якая з'яуляецца сваеасабл^вым канспектам «Псторьи» М.Кромэра. Гербурт сам прызнавауся, што «¡мпуе» Кромэра. Гэта значыць, Стрыйкоусю «¡мхтавау» Гербурта, яю «iMix-авау» Кромэра, яю, у сваю чаргу, <«М1тавау» Длугаша.

У пятым рцздаеле разглядакшца суадносшы Стрыйкоускага з Бельсюм, Вапоусюм i Дэцыем. Атсваючы падза' да 1506 года, Стрыйкоусю, акрамя Мехавпы i Кромэра, вьпсарыстоувае яшчэ Марцша Бельскага. Можа здавацца, што ён карыстауся таксама i Вапоусюм, паколью досыць часта цытуе яго, але, як аказалася, з Вапоусюм тая ж карцша, што з Кадлубкам. Гэта М.Бельсю,. пачьшаючы сваю хроншу вывадам польскага народу, напхсау: «Пачынаецца хрошка польская Берната Вапоускага, нскал1 кантара кракаускага касцёла». Таму Стрыйкоусю цытавау Бельскага, спасьшаючыся яшчэ i на Вапоускага, часам нават указвау старонку, каб чытач мог думаць, што справа щзе аб pyKanicy BanoycKàra, у той час як л!«бы, названыя пры прозвилчы Вапоускага на самой справе адносяцца да старонак хронда Бельскага другога вьщання (1554 г.). Kajxi б Стрыйкоусю ведау Вапоускага, то звярнуу бы увагу, што Бельсю скончвае xponiKy на 1548 г., а Вапоусю на 1535, таму што тады памёр. Па-другое, ужываючы MexaBiTy, павшен быу зауважыць, што да 1506 г. Бельсю у ceaix паведамленнях зуам ад яго не адрозитаецца. Сёння, дзякуючы ГХшаноускаму, мы ведаем, што галоунай крышцай «Польскай хрошю» Бельскага да' 1506 г. з'яуляецца зуйм не Вапоусю, a MexaBiTa. Але Стрыйкоусю быу упэунены.'што Бельсю i Вапоусю - тое ж самае,

Для 1506-1516 гг. галоунай крынщай для Стрыйкоускага стау Ё.Л.Дэцый, KHira якога «De Sigismundi regis temporibus» (1521 г.) была цудоунай крышцай для першых дзесящгоддеяу XVI ст. Бельсю таксама карыстауся Дэцыем, але Стрыйкоусю на гэты раз не спыняецца на цытаванш Бельскага, а бярэ арыпнал Дэцыя. Непасрэдна з Дэцыя Стрыйкоусю узлу матэрыял да усей XXIII i часта XXIV кшг. Пачау ад уступлення на трон Жыпмонта Старога i спачатку амаль нераютадау Дэцыя, апускаючы i скарачаючы тое, што л!чыу патрэбным.

Акрамя Дэцыя i Бельскага на перыяд 1506-1516 Стрыйкоуаа карыстауся працай Герберштэйна «Rerum Moscoviticarum commentarii». Пасля 1516 года Стрыйкоусга вяртаецца да xpoHiKi Марцша Бельскага. Але, Kajii мы параунаем частку xpoHiKi Стрыйкоускага, якая ахогаивае 1517-1548 гг., з гэтым! ж гадаш хрошю Бельскага, то зауважым значную рознщу: першы не толью скарачае апошняга, альбо увогуле апускае некаторыя паведамленш, але дадае шмат уласных паведамленняу.

Акрамя друкаваных крышц Стрыйкоусю меу яшчэ рукагасныя, аб чым указваецца у шостым раздаеле трэцяй главы дысертацьй. Менав1та карыстаючыся iMi ён надау свайму твору характар крынщы. Шэраг старажытных крынщ дайшоу да нашых дзён толью у складзе xpoHiKi Стрыйкоускага, у аутарсюм лераказе, на што звяртаюць увагу у cBaix працах М.М.Улашчык i A.l.Poray.

Стрыйкоускаму залежала на тым, каб выкарыстаць шмат крышц, паказаць сваю эрудыцыю. У той жа час ён не быу сапраудным псторыкам у сёняшшм разуменш гэтага слова, иакояыи дбау не столыа аб пстарычнай праудзе, колью аб натсанш свайго твору. Маючы некалью крышц, ямя ён выкарыстоувау для кампшяцыйнай працы, i ведаючы ix узаемны стасунак, аднак не мог пакласщ у аснову сваёй працы першасную з ixs a BbiSipay ix адвольна, што было пад рукой.

Чацьвёртая глава дысертацьй аншизуе творы польсюх храшстау 2-й паловы XVI ст. як крынщы па зтнакультурнай i рэшпйнай псторьп Вялшага княства Лггоускага, прычым першы раздзел прысвечаны праблемам этнагенезу i мовы у творах Бельсюх, Кромэра i Стрыйкоускага. Гэты аспект уяуляе з сябе вялжуга щкавасць у сувяз! з узрастаннем у сучасиым свеце значэння праблемы народа, дзяржавы i грамадства. Гэтыя пытанш щкавш i храшстау XVI ст., аднак у ix наз1раецца шмат блыташнм. Так, у хрошцы Стрыйкоускага, яю nacraBiy мэту стварыць псторыю «гатоускага народу», нельга вьшучыць ricropbno асобна беларусау, ллгоуцау yi yKpaimjay. Пад «Л1тоусгам народам» належыць разумець пaлiтычны народ, г.зн. грамадзянау Вялнсага княства Л^оускага. Таксама i Бельсюя з Кромэрам супрацьпастауляюць ricTopui Кароны псторыю ВКЛ. Толью тады, Kani у хрошках ¡дзе гаворка аб рэшпйнай атуацьл у X - XVI ст.ст., успльшаюць некаторыя этшчныя адрозненш у тагачасным грамадстве. Напрыклад, прыняцце хрысщянства у Каеве у 988 годзе выразна звязваецца са славянсюм этнасам, у той час як увядзенне афщыйнай катал^цкай рэл!гп у 1387 годзе Ягайлам датычьшася у першую чаргу этшчных л1тоуцау. Марцш Бельсю не

надавау гэтаму' ¡стотнага значэння, у той час кахп Стрыйкоусю падкрэаивау тэты факт, змяняючы уласныя 1Мёны на лггоускг манер у тэксце, яга сп запазычыу у Бельскага.

Этшчнай лсторьп польсгая храшсты налапшп вягпкуго увагу, аднак не мапи у гэтым пыташи выйсцГ за межы пануючых-у тыя часы догмау. На грунце падобных догмау яны будавал! свае гшотэзы,.яюя часам станавшся дамн-точьвп на пранягу доупх часоу. Так узшкш так званая- -«сармацкая тэорыя» 1 легенда аб рымсгам паходжанш ттоускай зпащ. Першую развш! I умацаваш на полъскай глебе Марцш Вельск! 1 Марцш Кромэр, аугарам жа другой можна л1чыць Мацея. Стрыйкоускага.

М.Бельсга прызнавау, што сказаць што-небудзь пэунае аб пачатковай славянскай псторьн вельм1 цяжка з-за браку крышц. Галоунай крышцай для яго, як 1 для Стрыйкоускага \ Кромэра, з'яулялася Б1бл1я, адкуль яны узят Яфета, сына Ноя, родапачьшальгака мнопх еурапейсгах народау, у тым л!ку славянау. Толыа Кромэр палякау выводз1у не ад Яфета, а ад Асармота.

Стварэнне фантастичных нацыянальных генеалогш, звязаных са старажытнасцю, робщца у эпоху Адраджэння агульнаеурапейскай тэндэнцыяй. Пры вывуЧэнш легенды аб рымсгам паходжанш лаоускай знащ уласна змест трэба адсоуваць на зад™ план, а на першый гшан выподзшь пытанне, што стааральшга дадзенай легенды хацеш . у . ей выяшць.Распаусюджанне рымскай легенды еярод лпвшау у XV - XVI стст. разглядаецца аутарам дысертацьп на фоне пшигычнай спуацьй у ВКЛ. Апроч таго, з'яуленне гэтага м1фа у XVI ст. сведчыць перш за усё аб ¡снуючай у Л1тве патрэбе этшчнага самаакрэслення. Па сутнасщ гэта легенда бьша не толыа антыпольскай, але 4 антымаскоускай, пакольга узннота яна'як водгук на канфлжты з Польшчай, але ргпвшалася Г умацоувалася. у XVI ст., кал1 галоуным ворагам ВКЛ было Маскоускае княства. У найбольш шырогам выглядзе легенда выкладзена у шасщ беларуска-лЬоусгах летатсах [ у працах М.Стрыйкоускага. Яму належыць спроба пагадзщь пам^ж' сабой римскую легенду паходжання лндшту 1 сармацкую тэорыю паходжання палякау. Пасля Люблшскай ун!( Стрыйкоусю Т шшыя хрансты пагадзш абодзьве гэорьн тагам чынам, што шбыта рымсгая патрыцьи, прыплыушы у ЛГтву, застал! тут сармащая народы. Стрыйкоусга пила: «I лщвшы, 1 паляга выходзяць з адзшага сармацкага пня, прычым шляхта л1тоуская дзелщца на рымскую 1 сармацкую». Пад гэтым! cлoвaмi трэба разумець, што беларускай шляхце ад гэтага часу належала прыняць ¡дэалогло сарматызму. Як заснавальшк пстарычнай канцэпцьп, заклпеанай аб'яднаць беларускуго 1 лггоускую шляхту, Стрыйкоусга зрабп? удалую спробу аб'яднаць 1 этшчную псторшо двух асноуных супольнасцяу ВКЛ, так што цяпер нам цяжка адрозшць у кантэксце, дзе ¡дае гаворка аб беларусгам элеменце, а дзе - аб лггоуск!м. Прычым, падобны Ымб1ёз нельга л1чыць штучным вытворам Стрыйкоускага: дзеля падобнага успрыняцця рэчакнасщ напрьпеанцы XVI ст. склал1ся рэальныя сацыяльна-пал1тычныя 1 этнакультурныя умовы.

У польаах хрошках XVI ст. сшкрэтычна разглядаюцца праблемы культуры, рашгй, мовы. Мацей Стрыйкоусю выразна падзяляе мову Л1Тоускага \ беларускага этнасау, вядома, што ён валодау I той 1 другой. Аднак, як Стрыйкоусю, так ) Кромэр 1 Бельсю шчога дакладнага не мапи сказаць аб лттоускай мове. Кромэр, напрыклад, шсау: «3 таго часу як Лпва мелася па-руску размауляць, л1тоуская мова не была ужытковая, адно тут, над маремм берагам, дзе сёння Прусы, Жмудзь, 1нфлянты, аж да Вши». Стрыйкоусю звязвае складанасць мовы жыхароу ВКЛ са складаным! этнагенетычным1 працэсамЬ якiя адбывалкя на гэтай зямлг «Плшш... Салшш... Кранцый, Страбон, Пампошй Мела... тыя народы у Лггоуоах старанах кладуць: Эседоны, Эвазы, Гощ (мабыць Готы), Цымеры I Цымбры, Месеманы, Кастабою, Лпаланы, Хаатры, Раксаланы, Геты, Тусагеты, Неуры, каторых Салшус над Дняпром кладзе, Гелоны, Аланы, Агатырсы, \ шшым1 розньпн ]мёнам1 IX назьгоаюць; адсюль аказваецца, што тыя крашы л1тоусюя... не адзш народ у сабе выхавшп 1 размножьш. Чаму таксама 1 у мове сваей насгшптай шмат слоу так лацшойх, як шшых народау намешаных поуна маюць». Вельск! адназначна сцвярджае: «Русюя нашы браты маюць у параунанш з нам1 перавагу, бо шшуць I чытаюць на роднай мове, а мы на чужаземнай лащнскай».

Друп раздзсл чацьвёртай главы дысертацьи прысвечаны псторьн рэлпй у ВКЛ. Самы багаты матэрьшл аб старажытных вераваннях жыхароу Вялжага княства Лггоускага утрымл1ваецца у хрошцы Стрыйкоускага. Паганству ён прысвящу цэлы раздзел у чацьвёртай кшзе пад назвай «Аб старажытных абрадах альбо дакладней шаленствах русих, польсгах, жамойщах, гатоусюх, лтфляндсшх \ прусмх жыхароу-щалапаклоншкау 1 разнастайнаець ¿х багоу шжывых». У сувяз1 з легендай аб рымстам паходжанш л1тоускан знащ прымггыуны паганаа полггазм пад пяром Стрыйкоускага набывае кшталт развп-ай рэл1гшнай астэмы старажытных грэкау 1 рымлянау. Паводле беларуска-л1тоусмх леташсау ён атсвае пахавальны абрад старажытных лщвшау, а таксама шматлтая святы, яюм сам быу сведкай, Дзяды, Купаяле 1 шш.

Больш за усё шфармацьи аб хрышчэнш Руа \ Вялшага княства Лггоускага таксама знаходзщца $ хрошцы М.Стрыйкоускага, хаця шшуць аб гэтым х Бельшя, \ Кромэр (галоунай крышцай ¡х паведамленняу быу Длугаш). Як некал} у Клеве мрышщщо хрысщянства папярэдшчала аб'яднанне уах пагансих багоу у адзшы пантэон, так 1 у Л^тоускай дзяржаве спачатку узнища агульнае свяципшча, якое павшна было зрабщца адначасова не толыа рэгапйным 1 щэалапчным, але 1 адмш1страцыйным цэнтрам. У пятым раздзеле трынаццатай кшп Стрыйкоусю прыводзщь урыую з прывшея, яю вызваляу каташцкую царкву ад падаткау у 1387 г., когаю якога на лащнскай мове ён атрымау ад Юрыя Юр'ев1ча Слуцкага. Бясслауна скончаная кароткая псторыя хрышчэння Мпщоуга 1 драматычныя падзс1 рэлптйнага жыцця усяго XIV ст. знашши адлюстраванне на старонках хронна Стрыйкоускага. Храшсты уважлтва разглядаюць этнакультурныя 1 канфесшныя праблемы да часоу панаваппя

Ягайлы i BiTayTa уключна, пасля чаго ix пачьшаюць больш цшавщь палгсычныя падзе!, i яны толыа спарадычна вяртаюцца да этнарэлтйных пытанняу.

высновы

1. Польсгая xponiKi другой паловы XVI ст. плённа вывуча.'лся польсим!, niToycKiMi, pycKÎMi, yKpaiHCKÏMi i беларусюм1 псторыкам1, але няма яшчэ спецыяльных даследаванняу, прысвечаных псторьп Вягакага княства JliToycKara у польсюх xpoHiKax. Упершыню у дысертацьп узятыя разам творы чатырох аутарау разглядаюцца у комплексе як крышцы па ricropbii ВКЛ. Пстарыяграф1я гэгай праблемы стварае асобны аб'ект даследавання. За 400 год ¡снавання яна склала агромшсты комплекс прац рознай вартасщ. У дысертацьп астэматызавана i прааналпавана псторыя вьшучэння польсюх xponiK, што дазваляе высветлщь, яюя праблемы, звязаныя з польсти хрошкамь разглядалкя лелей, яюя горш, яюя не был! даследаваны увогуле.

2. У дысертацьп робкща спроба прасачыць узаемадачыпенш ycix польсюх xponiK у рамках адтаго жанру, ix стасунк1 адна да адной. Будучы камшляцмяй, кожная хронша мае большую ni меншую ступень адэкватнасщ i верагоднаещ i, тагам чьгнам, з'яуляецца у большай ni меншай ступен) верагоднай крышцай. Высветлщь ступень верагоднасщ польсюх xpoHiK 2-й паловы XVI ст. як крышц па псторьп ВКЛ таксама было задачай нашай. дысертацьп. Дзеля гэтага супастаулял|"ся творы Кромэра, Вельсюх,

■ Стрыйкоускага з TBopaMi папярэдшкау i памлж сабой, вылучаны ix. першакрынщы. Крынщазнаучы аналп дазвозлу паказаць у хрошках аутэнтычную шфармацьпо, у тым лису i уласныя заувап аутарау, я ici я надагоць xpoHiKaM характар пстарычных крынщ.

3. Вялзкую шкавасць для асэнсавання ricrapbi4Haii канцэпцьп храшстау уяуляюць жыццятсы Марцша Кромэра, Марцша i Яxiмa BejibcKix, Мацея Стрыйкоускага. MenaBira перыпетьи жыцця паупльгоалз на ix адэйныя na3inbii i погляды, я!ая, у сваю чаргу адлюстравалкя у ri ста рыягра ф1 чт тй канцэпцьп аутарау.

4. Найбольш екладаньпл, бадай, з'яуляюЦца этнагенетычныя погляды храшстау 2-й паловы XVI ст., у яюх пераплецеиы бiблeйcкiя, рэнэсансна-антычныя i. нрымпыуна-навуковыя пачатю. Вельм1 цяжка рэканструяваць этнагенез народау ВКЛ на падставе адпаведных паведамленняу храшстау XVI cf., як!я хутчэй прадстаудякшъ шкавасць як адлгостраванне пануючых у тагачаснай навуцы щэй, чым дакладную крышцу аб пачатках народау i дзяржавы.

£Рэлшшная псторыя займае даволг пялкае мест сярод паведамленняу ripa ВКЛ. Яе можна падзялщь ria дахрысшянсю i хрысщянсю перыяды. 'Гут бясспрэчны прыярытэт належыць паведамленням Мацея Стрыйкоускага,

як! пагануу щкавыя звестю аб пагансюх всраваннях i культах у BKJ1, аб прыняццщ правасалауя i каталщтва, аб касцельных уладаннях.

СП1С АПУБЛ1КАВАНЫХ РАБОТ

1.Падзе1 Л1вонскай вайны (1558-1583) на Полаччыне (у «Хрошцы» Мацея Стрыйкоускага) // Псторыя i археалопя Полацка i Полацкай зямл! (Навуковая канферэнцыя, прысвечаная 1130-годдзю Полацка). - Полацк, 1992. - С.52-53.

2. Творы Мацея Стрыйкоускага як крышцы па riciopbii prwtirii Вялшага княства Лпоускага // Пстарычна-археалапчны зборшк. Памящ М1хася Ткачова. Míhck, 1993. - 4.1. - С.109-123.

3. Мацей Стрыйкоусю у Вялшм княстве Лпоусюм // Спадчына. - 1995. - № 1. - С.2-10.

4. Гродна у летят сах i польсгах хротках // Пытанш адукацьи i выхавання. Навукова-метадычны весшк Гродзенскага абласнога шстыгута удасканалення настаушкау. - Гродна, 1995. - № 2. - С.5-17.

5. Марцш i Ях1м Бельсюя - ricTopbnci Польшчы i Вялшага княства Лпоускага // Спадчына. - 1996. - № 1. - С.26-48.

6. Польсюя xpohíkí 2-й паловы XVI ст. як крышцы па этнакультурнай i рэлхгшнай ricxopbii Вялшага княства Лпоускага // Наш радавод. - Гродна, 1996. - № 7. - С.227-232.

7. Kultura tradycyjna i wiezenía w Wielkim Ksi^stwie Litewskim w swietle polskich kronik XVI w. // Narod i rcligia. Materialy z sesji naukowej pod redakcj^ Tadeusza Stegnera. - Gdañsk, 1994. - S.l 18-123.

РЭЗЮМЭ

Семянчук Альбша Аляксандрауна. Польская хронш другой паловы XVI ст. як крышцы па псторьй Вялшага княства Лп оускага.

Наратыуная крынща, крышцазнауства, псгарыяграф1я, хроника, этнакультурная псторыя, верагоднасць, этнагенетычная легенда, вьщанне, Вялшае княства Лпоускае, Каралеуства Польскае.

Аб'ект даследавання: польсмя хронш 2-й паловы XVI ст. (Марцша i Яхта. Бельсих, Марцша Кромэра, Мацея Стрыйкоускага).

Мэта работы: даказаць, што польстая xponÍKi другой паловы XVI ст. з'яуляюцца верах однай крынпдай па этнакультурнай i рэлишпаи псторьа Вягакага княства Лггоускага; увесц) ix у навуковы ужытак у Беларусь

На падставе крышцазнаучага анал1зу польсих хронш другой паловы XVI ст. паказана, што яны могуць быць верагоднай крынщай шфармацьи.

Паказаны этапы вывучэнпй польсюх. хрошк.' Праапатзаванм паведамлспш хранГстау па этнакультурнан i рэл1г{йнай ricTopbii. " "

Атрьшаныя вышкг могуць быць выкарыстаны у навуковых - ■ даследаваннях i спецыяльных К}'рсах па лсторьй Беларуси snoxi Вялшага. кпяства Лггоускага.

РЕЗЮМЕ . .

Семенчук Альбина Александровна. . Польские хроники второй половины . XVI века как" источник по истории Великого княжества Литовского. .

Нарративный источник, источниковедение, историография, хроника, этнокультурная история, достоверность, этногенетичёская легенда, издание, Великое княжество Литовское, Королевство Польское.

Объект исследования: польские хроники' 2-й половины XVI века (Мартина и Иоахима Вельских, Мартина Кромера, Матея Стрыйковского). • Цель работы: доказать, что польские хроники второй половины XVI в. являются достоверным источником по этнокультурной и религиозной истории Великого княжества Литовского; ввести их в научный оборот в Беларуси.

На основании источниковедческого анализа польских хроник второй половины XVI в. показано, что они могут быть достоверными источниками информации. Показаны этапы изучения польских хроник 2-й половины XVI века. Проанализированы сообщения хронистов по этнокультурной и религиозной истории.

Полученные результаты могут быть использованы в научных исследованиях и специальных курсах по истории Беларуси эпохи Великого княжества Литовского.

Практическое значение диссертации заключается в том, что полученные результаты и материалы могут быть использованы в дальнейшей разработке историко-источниковедческой проблематики истории Беларуси, при составлении хрестоматий и сборников документов по белорусской истории эпохи Великого княжества Литовского, при подготовке лекций и спецкурсов. Результаты работы используются диссертантом в учебно-педагогической и популяризаторской работе: проведении лекций, написании научных и научно-популярных статей.

SUMMARY

Siemianchuk Albina Aiyaxandrauna. The Poiish Chronicles of the Second Part of the XVI century as the Sources of the History of the Grand Duchy of Lithuania.

Narrative source, historiography, chronicle, edition, Grand Duchy of Lithuania, Polish Kingdom.

Object of the research: Polish chronicles of the second part of the XVI century (Marcin and Ioachim Bielski, Marcin Kromer, Maciej Stryjkowski).

Purpose of the worisl to prove the Polish chronicles are reliable historical sources on ethnocultural and religious history of the Grand Duchy of Lithuania; to introduce them in Belorusian historiography. On the grounds of analyse of the chronicles of the second part of the XVI century are shown, that they are the reliable historical sources, the stages of the studying of the Polish chronicles, and analised the ethnocultural and religios information of the chroniclers. The materials of the research give possibility to introduce in Belorusian historiography a new category of narrative sources.

The obtain conclusions may be used in scientific researches, in special cources on the history of Belarus of the epoc of the Grand Duchy of Lithuania.

Подписано к печати 13.05.97

Формат 60x8^/16. Объем 1,0 уч.-изд.л. Тираж 80 экз. Заказ

Отпечатано на технике Гродненского государственного университета имени Янки Купель;. 230023, г.Гродно, ул.Ожешко, 22