автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.03
диссертация на тему: Преемственность и эволюция лексических традиций в белорусском языке

Полный текст автореферата диссертации по теме "Преемственность и эволюция лексических традиций в белорусском языке"

РГ6 М

11 нон

ГОМЕЛЬСКІ ДЗЯРЖАУКЬІ УНІВЕРСІТЗТ імя Ф.СКАРЬІНЬІ

УДК 808,26 - 087/476.2/ 4808.26 - 087 -- 313.7: 745.5

СТРУКАВА Святлана Міхайлауна

ПЕРАЕМНАСЦЬ І ЗВАЛЮЦЬІЯ ЛЕКСІЧНЬІХ ТРАДЬІЦЬІЙ У БЕЛАРУСКАЙ МОВЕ

Спецьіяльнасць: 10.02.0^ — беларуская

мова

Аутарзферат

дьісертацьіі на атрьіманне вучонай ступені кандидата філалагічньїх навук

Гомель — 1996

Работа выканана на кафедры беларускай мовы Гомельскага дзяржаунага уЫверЫтэта 1мя Ф.Скарыны

Навуковы юраунк

Афщыйныя апаненты:

доктар ф'талапчных навук прафёсар У.В.Ан1чэнка доктар фталапчных навук прафесар А.М.Булыка кандыдат ф1палапчных навук дацэнт У.Ц.ГПскун

Апаьфуючая арган1зацыя -- Беларусю дзяржауны ужверЫтэт

Абарона адбудзецЦа " <? " лютапада 1996 года у 10 гадзж на пасяджэны Савета па абароне дысертацый К 02.12.03 у Гомельсюм дзяржауным ушверЫтэце 1мя Францыска Скарыны /246699 г. Гомель, вул. Савецкая, 106/.

3 дысертацыяй можна азнаёмщца у б1бл1ятэцы Гомельскага дзяржаунага ужверспэта 1мя Ф.Скарыны /Гомель, Савецкая, 106/.

Аутарэферат разасланы кастрычнка 1996 г.

Вучоны сакратар

Савета па абароне дысертацый

А.А.Станкев1ч

Гльїбокі і усебаковы аналіз лексічнай пераемнасці і звалюцьіі у беларускай мове з’яуляецца адной з актуальных праблем сучасна-га беларускага мовазнауства, што тлумачыцца узрастаючым інта-рэсам да даследавання традыцыйных ужьіванняу,лексіка-семантьіч-нае развіцце якіх можна асэнсаваць толькі з улікам параунапьна-гістарьічнага асвятлення іх у старажытны і сучасны перыяды.

Актуальнасаь даследавання. Важнай задачай пры вьівучзнні праблемы суадносін сучаснай беларускай мовы з ранейшьімі зта-памі яе станаулення з'яуляецца не толькі устанауленне пераемнай сувязі у лексічнай сістзме, але і вызначэнне звалюцьіі лексічньїх адзінак з улікам гістарьічньїх фактарау у залежнасці ад лінгвістьічньїх і зкстралінгвістьічньїх прычын. Сучасная беларуская мова унаследа-вала ад старабеларускага перыяду адпаведны лексічньї інвентар, форма- і словаутваральныя мадзлі. Да гэтага часу застаюцца не-вьірашаньїмі пьітанні, звязаныя з традыцыяй іх ужывання. Без ад-казу на гэтыя пьітанні немагчыма уяуленне лексічнай структуры беларускай мовы як непадзельнай "у часе і прасторы".

Актуальнасць тэмы даследавання абумоулена, па-першае, не-дастатковай распрацаванасцю пытання аб пераемнасці і звалюцьіі

ЛОКСІЧНЬІХ Т рсуДЬ! ІДЬіІІ у СсЛсіруСКсіІІ ГуЮВЄ' о ~ 'і сі НвДсіліДЗИКі у С В О іі ЧсіС

вуснага маулення і існавання меркавання аб перарыуным шляху развіцця беларускай мовы; па-другое, неабходнасцю выяулення ЗЛ бМЄНТсГ/ СЛ ОуНІКсіБсіГсі СсіСТлБу' СТирсі^СЛаруСКсіИ д/ІСБЬі, ЯКІ Я Н6 зніклі, а арганічна увайшлі у мову беларускай нацьіі і сталі здабыт-кам сучаснай беларускай мовы (дыялектнай і літаратурнай). ■ Мата і заданы даследавання. Асноунай мэтай дысертацый-най працы з’яуляецца абгрунтаванне лексічнай пераемнай сувязі паміж сучасным станам беларускай мовы (дыялектнай і літаратурнай) і яе старабеларускім перыядам. Рзалізацьія гзтай мэты стала магчымай пры пастаноуцы і вьірашзнні наступных задач, якія уключаюць улік традыцыйных лексічньїх фактау:

а) на дыялектным тэрытарыяльным узроуні;

б) пры фарміраванні сучаснай беларускай літаратурнай мовы;

в) выдзяленне прынцыпау адрознення старажытных утварэнняу ад шавацыйных;

г) выяуленне ступені пераемнасці ад старабеларускай да сучаснай беларускай мовы;

д) аналіз стьілістьічнай дьіферзнцьіяцьіі традыцыйных лексем і сферы іх функцьіяніравання;

е) вызначэнне семантычных і унутрыструктурных зрухау у ро-зныя гістарьічньїя перыяды развіцця беларускай мовы;

ж) матываванасць прычын пашырэння або звужэння семантыч-нага аб'ёму слова на розных этапах развіцця лексічнай сістзмьі беларускай мовы.

Матэрыял даследавання. Матэрыялам даследавання паслу-жьілі лексічньїя адзінкі сучаснай беларускай мовы, якія у структурных і семантычных адносінах маюць адпаведнікі у старабеларускай мове з улікам неабходных фактау старажытнарускай і старарускай пісменнасці.

Семантычная структура іх здабыта з наступных лексікафафічньїх крьініц: "Тлумачальны слоунік беларускай мовы". Мн., 1982-1987. Т.1-5.; "Пстарычны слоунік беларускай мовы". Мн., 1982-1996. Вып. 1-14.; І.І.Сразнеускі "Словарь древнерусского языка”. М., 1989. Т. 1-3.; "Словарь русского языка Х1-Х\/11 вв.". М., 1975-1991. Вып. 1-17. Па прычыне таго, што "Пстарычны слоунік беларускай мовы” яшчз не завершены і работа над ім працягваецца у Інстьі-туце мовазнауства імя Я.Коласа, крьініцай даследавання паслужьілі матэрыялы генеральнай картатзкі гэтага слоуніка. У мэтах вызна-чэння арэала геаграфічнага пашырэння традыцыйных лексем у ды-сертацьіі выкарыстаны многія дыялектныя слрунікі беларускай мовы і хрэстаматыйныя тэксты па беларускай дыялекталогп (спіс іх пры-ведзены у канцы дысертацыйнай працы). Дадатковай крьініцай фактычнага матэрыялу з’явіуся фальклорны зборнік "Лексіка Го-мельшчыны у фальклоры і мастацкай літаратурьі" (Гомель, 1983). Пры разглядзе лексічньїх намінацьій, па магчнмасці, прьіводзіліся факты з іншьіх славянскіх і неславянскіх моу. У супастауляльным

плане вьїкарьютоуваліся дадзеныя "Большого польско-русского словаря" (М., 1980, Т. 1,2) і "Чешско-русского словаря" (М., 1976).

У дьісертацьіі улічаньї і уласныя назіраині аутара па спецыяль-най праграме над гаворкамі Чарнобыльскай зоны Гомельшчыны.

Метары даследанання. Асноуньїмі метадамі, вьїкарьістаньїмі у дысертацы'|, з’яуляюцца параунальна-гістарьічньї і супастауляльны. Параунальна-гютарычны метад прадугледжвае тлумачэнне наяунасці значнай колькасці агульных лексічньїх адзінак у моуных сістзмах старабеларускай і сучаснай беларускай мовы бесперапынным гістарьічньїм развщцём, адначасова ён дае магчымасць прасачыць пэуныя семантычныя і унутрыструктурныя змяненні аналізуемьіх адзінак у дьіяхранічньїм плане. Пры дапамозе супастауляльнага метаду парауноуваліся суадносныя адзінкі дыялектнай і літаратурнай мовы на сучасным этапе.

Навуковая навізна дьісертацьіі. У даследаванні упершыню у беларускай лінгівістьїцьі на аснове значнага і разнастайнага матэ-рыялу абгрунтоуваецца палажэнне аб пераемнасці і звалюцьіі лексічньїх традыцый у развіцці беларускай мовы.

Навуковая навізна дысертацьй заключаецца яшчэ у тым, што у ёй даследавана дьінаміка лексічньїх адзінак беларускай мовы з улікам пашырэння, звужэння семантычнага аб’ёму слова, змянення яго спалучальнасці і пераразмеркавання сфер выкарыстання. Прааналізаваньї тэматычна аб’яднаныя лексемы дауняга паходжан-ня, якія ад старажьітнасці захаваліся у беларускіх гаворках і нарматыуным ужьіванні. Усе асноуныя папажзнні дьісертацьіі наву-кова абгрунтаваны. Пры адказах на некаторыя питанні, на якія існу-юць розныя пункты гледжання у лінгвістьічнай літаратурн, аутар выказвае аргументаваныя уласныя меркаванні.

Дысертацыя з’яуляецца састауной часткай калектыунай працы кафедры беларускай мовы Гомельскага дзяржаунага універсітзта імя Ф.Скарыны па тэме "Заканамернасці развіцця беларускай мовы і яе культурней ролі у жьіцці грамадства".

Практычная значымасць ласледавання. Практичная значы-масць вьінікау даследавання заключаецца у вьісвятлвнні семантыч-

ных і унутрыструктурных зрухау слоунікавьіх адзінак^у-працзсе развіцця беларускай мовы, што дазваляе больш правільма і-дак-ладна устанауліваць і дапауняць значзнні слоу пры укладанні дыя-лектных слоунікау беларускай мовы.

Многія найбольш адметныя змешчаныя у тэксце дьісертацьіі спрадвечна беларускія лексемы паслужаць крьініцай узбагачэння сучаснай беларускай літаратурнай мовы.

Палажзнні, вывады, матэрыялы дысертацыйнай працы могуць быць выкарыстаны таксама у вучэбным працэсе вышэйшых наву-чальных устаноу пры распрацоуцы і чьітанні курсау гісторьіі, сучаснай беларускай народна-гутарковай і нарматыунай мовы, у тзматы-ках спецкурсау і спецсемінарау. '

іШ і ■' -

а) сучасная беларуская мова, з пункту, погляду гюторьіі свайго развіцця, уяуляе сабой узыходзячую ступень ад старажытнага да новага перыяду з захаваннем^неабходных лексічньїх унутрыструктурных здабыткау ранейшага моунага багацця;

б) традыцыйнае ужыванне лексем у беларускай мове (дыялек-тнай і літаратурнай) сведчыць аб лексічнай пераемнай сувязі і звалюцьіі этапау яе фарміравання і удасканалення;

в) дыялектная мова у большай ступені, чым літаратурная захоувае старажытную лексічную адметнасць -- багатую крьініцу для нарматыунага ужывання;

г) эвалюцыя лексічньїх сродкау — заканамерны працзс далей-

шага удасканалення мовы, лбумоулены экстрал1нгв!стычным! і інтралінгвістьічньїмі фактарамі. .

Апрабаиыя работы. Змест дьісертацьіі і публікацьіі пі. тзме атрьімалі адабрэнне і падтрымку на пасяджэннях кафедры бе. '-рускай мовы Гомельскага дзяржаунага універсітзта імя Ф.Скарьіньї, яе асобныя палажзнні дакладваліся на РзЬгіубліканскіх навуковых канферэнцыях па прынцыповых пытаннях беларускай мовы.

тацьіі адлюстраваны у дванаццаці публікацьіях аутара.

Структура дьісертацьіі. Дысертацыйнае даследаванне скла-даецца з уводзін, двух асноуных раздзелау, заключэння і дадатку, у якім змешчаны індзкс прааналізаваньїх лексем, спіс выкарыста-най літаратурьі і умоуных скарачэнняу.

АСНОУНЫ ЗМЕСТ ДЫСЕРТАЦЫ1

Першы раздзел "Традыцыйная дыялектная пераемнасць" прыс-вечаны лінгвістьічнаму аналізу традыцыйных дыялектных лексічньїх адзінак, якія страчаны літаратурнай мовай або успрымаюцца у ей як архаізмьі. Ён уключае сем параграфау, у якіх у семантычным, этымалап'чным і лінгвагеаграфічньїм аспектах даследуюцца: назвы роднасці і сваяцтва, жывых істот, прадуктау харчавання, емістасцей, меры плошчы і даужьіні, саматычная і абстрактная лексіка.

Пры узнауленні гісторьн старажытнага пласта беларускай лексікі улічваліся комплексныя дадзеныя помнікау пісьменнасці, лінгвагеаграфіі, этымалапчных звестак для узаемнага дапа^нення, удакладнення, пацвярджэння тых або іншьіх аспектау даследаван-ня. Абавязковай умовай для узнаулення старажытнага слова слу-жьша яго паутаральнасць у некалькіх храналагічньїх зразах.

Па выдадзеных выпусках "Пстарычнага слоуніка. беларускай мовы" і яго картатэцы, якая захоуваецца у Інстьітуце мовазнауства імя Якуба Коласа АН Беларусі, лексікалагічньїх даследаваннях і |'ншых выданнях устанаулівалася наяунасць або адсутнасць узнауляльнай лексемы у старажытны перыяд. Рэальнасць той ці іншай лексемы пацвярджалася наяунасцю яе: а) у старажьітнарускіх і старабеларускіх пісьмовьіх ломніках; б) у беларускіх народных гаворках; в) у іншьіх усходнеславянскіх мовах; г) у мовах пауднёвых і заходніх славян. Надзейнай падставай для лакалізацьіі старжыт-най з’явы служыла супадзенне арэала распаусюджання старажыт-ных помнікау, у якіх захаваліся аналізуемьія лексемы, з арзалам іх у сучасных беларускіх гаворках. Гэта дазволіла вызначыць геаграфічна устойлівьія дыялектныя лексічньїя з’явы.

Пры вьірашзнні пытання, звязанага з устанауленнем старажыт-

нага паходжання слова прьімаліся пад увагу: уключэнне неабходна-га слова у склад фразеалагічньїх і іншьіх устойлівьіх спалучэнняу, выкарыстанне яго у якасці тапанімічньїх назвау, наяунасць витворних варыянтау у беларускіх гаворках, функцияніраванне лексемы у інших славянскіх мовах з тобсным ці блізкім значением.

Аналіз суаднесенасці лексічньїх адзінак старабеларускай мовы з іх адпаведнікамі у народна-гутарковым мауленні дазваляе гава-рыць аб семантичних і унутрыструктурных зрухах даследаваних намінацьій.

У працэсе семантычнай эвалюцьм некаторыя дыялектызмы за-хавалі не толькі ранейшыя значенні, але і набилі новыя. Такая семантичная деривация часцей за усё адбывалася у "тих словах, якія ужо у старажытныя часи вьізначаліся сваёй полісемантьічнасцю"1. Скажам, лексемай бонда у старабеларускай мове називалася ’маёмасць, збожжа, грошы’. У сучасних беларускіх гаворках яна рзалізуецца у значеннях ’пасаг — маёмасць, якую давалі бацькі або родзічьі. мападой, калі тая вьіходзіла замуж; жьів§ліна, што даюць у пасаг маладой; устар. надзел, участак зямлі; засеяны участак для асабістага карыстання; гасцінец, што давалі калісьці парабку; маленькае кольца каубасы; тлушч на лапатках у непакладанага кабана; скрутак нутранога сала’. Узнікненне гэтых значэнняу абумоулена рознапланавасцю паняцця маёмасць ’зямель-ны участак, каштоунасці, рэчы, грошы’. Аналізуемай лексеме уласцівьі і пераносныя значенні, аб’яднания агульным семантичним кампанентам ’збожжа (мука)’: ’буханка хлеба; скавароднік з хлебнага цеста; праснак; печива з мукі і бульбы з розньїмі прып-равамі; здобнае печива з мукі; перапечка; абрад. пірог для памінальнага стала; пірог, які пяклі к святу’. Вытворныя другасния значенні названай намінацьіі утварьіліся на базе зыходнага значення ’збожжа (мука)’ з уключэннем яго у сваю семантичную структуру як пэуную меру абазначаемага ім рэчыва. Такая сувязь, капі ви-

1 Казлова Р.М. Дыялектная лексіка у палескіх раманах

І.Мележа. //Беларуская мова і мовазнауства. Мн., 1973. ВыпЛ. С.49.

творнае другаснае значэнне уключае у свой састау зыходнае зна-чэнне як семантычны кампанент, найбольш паказальная для шмат-значных назоунікау2. Прауда, адносіньї уключэння паміж двума зна-чзннямі — вытворным і зыходным — рзалізуюцца і пры семантыч-ным развіцці іншьіх часцін мовы: у дзеяслова лякацца, утворанага ад назоуніка ляк, вытворнае значэнне ’дрыжэць, калаціцца ад страху' узнїкла ад зыходнага значэння 'баяцца, адчуваць пачуццё страху’. Гэтыя два значзнні аб’ядноувае агульная сема ’страх’, якая уваходзіць у структуру двух значэнняу. Паміж імі складваюцца адносіньї уключэння: другое значэнне ’дрыжэць, калаціцца’ утвара-ецца з першага ’баяцца’ і дадатковага адцення, якое указвае на праявы гэтага пачуцця.

Семантычная інавацьія шматлікіх традыцыйных пераносных лексем ажыццяуляецца не толькі дзякуючы наяунасці у іх структуры зыходнага і вытворнага значэнняу агульных семантычных кампанен-тау з аднолькавай для іх прыметай, але і на аснове патэнцыяльнай семы, якая узнікае у вьініку асацыятыуных уяуленняу. Менавіта па-тэнцыяльная сема садзейнічае стварэнню метафарычнага ацэнач-нага значэння. Скажам, у лексеме- лантух на аснове рэпрэзентатыуных сувязей з зыходным значэннем ’мех’ сфарміравалася новае пераноснае значэнне ’тоусты, непаваротлівьі чалавек’. Узаемадзеянне прамога і пераноснага значэнняу у дадзе-ным выпадку сказалася на змяненні і ускладненні’ намінатьіунай функцьіі слова: яно не толькі называв той ці іншьі прадмет( але і выражае гаворачым вобразную суб'ектыуную ацэнку.

Семантычная дэрывацыя як унутраны спосаб намінацьіі не заусёды прьіводзіць да узнікнення новых значэнняу слова, утварэн-ня шматсемных лексічньїх адзінак у вьініку метанімічнага і метафарычнага пераносау, -- некаторыя лексемы у дыялектным асяроддзі звузілі свой семантычны аб’ём у параунанні са старажытным перы-ядам. Так адбылося з лексемай жывот (параун. ст.-бел. жывоть

,2 Шрамм А.Н. Очерки по семантике качественных прилагательных (на материале современного русского языка). Л., 1979. С.94.

(животь) ’жыццё; жьіццяпіс; вобраз жыцця; усё жывое; частка цела чалавека і жывой істотьі; маёмасць, рэчы; жывёлжа' і дыял. жывот ’жывот, частка цела чалавека і жывой істотьі; жыццё’). Звяртае на сябе увагу семантычнае разыходжанне значэнняу былога полісемантьічнага адзінства. У працэсе гістарьічнага развіцця мовы значенні аднаго і таго ж слова настолькі аддаліліся адзін ад адна-го, што сталі успрымацца як розныя словы: беларускія народныя гаворкі рзалізуюць два адзначаныя значенні як самастойныя намінацьіі і не маюць у сваёй структуры агульных прымет, сем, кампанентау, што дазваляе расцэньваць іх як аманімічньїя назвы. У сучаснай беларускай літаратурнай мове яны таксама кваліфікуюцца як амонімьі: жывот1 ’частка цела чалавека і жывёл, у якой знаход-зяцца печань, страунік, кішзчнік, селязёнка і іншьія органы’, разм. ’страунік, кішзчнік’; ’частка тулава, процілеглая спіне’ і жывот2 уст. ’жыццё, фізіялагічньї стан усяго жывога ад зараджэння да смерці’ (ТСБМ, 2, 263).

Развіцце семантьікі полісемантьічньїх лексічньїх адзінак старабе-ларускай мовы па лініі разыходжання іх значэнняу прывяло да з'яулення у беларускіх гаворках шматлікіх гамагенных амонімау, якія уступаюць у аманімічньїя адносіньї як паміж сабой, так і з нарматьіуньїмі словамі. Дапоунім тэта палажэнне яшчэ адной аманімічнай парай: тавар' ’статак буйнай рагатай жывёлЫы’ і та-вар2 'прадукт працы; тое, што з’яуляецца предметам гандлю’. Славянскія мовы лексему тавар запазычыл! з цюркскіх моу: уйг. Іауаг 'маёмасць, жывёла’, тур. іауаг 'тавар, маёмасць, жывёла’, крым.-тат. іи’аг, манг. Хэмат, калм. tawr 'тавары, уласнасць’ (Ф, IV, 67). Ва усходнеславянскіх і некаторых заходнеславянскіх літаратурньїх мовах бытуе адно са значэнняу былога полісемантьічнага слова, у той час як у дыялектах захавалася даунейшае значэнне 'статак жывёлы'. У такім выпадку можна гава-рыць пра аманімічнае разыходжанне значэнняу былога лексіка-се-мантычнага адзінства з прычыны раз'яднання сфер іх ужывання. Важна мець на увазе, што слова тавар2 у літаратурньїм ужытку бытуе у формах адзіночнага і множнага ліку, а дыялектнае тавар1

выступав толькі са зборным значзннем як частковая аманімія.

Адной з дыялектных асаблівасцей з’яуляецца наяунасць знач-най колькасці вытворных дэрыватау, крьініцай для утварэння якіх паслужьілі старажытныя намінацьіі, напр.: радзіна -- радзінка, родзінонька ’радня, сваякі’, фамілія -- фамільянец, фамільянт (фамільят) ’родны па крьіві, кроуны’, сродство — сродственнік ’сваяк’, сваяк-- сваякінь ’мужжончынай сястры’, сваякіня, сваячына ’жонка мужавага брата’, племя — племєнь ’род’, племенство, племе^ство ’радня, родзічьі’, быдла -- бьщляціна (перан.) ’худы, нягеглы чапавек’, я гада -- я гавіца, ягадзіца ’шчака’, жывот -- за жывоццем ’пры жьіцці’, кузня — кузенька, кузёмка, кузка, кузап, кузау ’кошык, карзіна’, ушат — ушатка ’вядро’, берасцень — берэсцянка ’каробачка з бяросты’, берэсцяноука ’чарпак для піцця’, лантух — лантухі, лантушша ’унутранасці, вантробы’ і інш. Адны з іх бытуюць у гаворках як словаутваральныя варыянты, на базе якіх яны утварылюя (сваяк ’муж жончынай сястры’ ~ сваякінь ’тс’; сваякіня ’жонка мужавага брата’ — сваячына ’тс’; кузьня — кузенька — кузка

— кузавок — кузау (пры шырокай варьіянтнасці лексемы семантыка адносна устойлівая — ’прыстасаванне для ягад’); павесма -- павес

— павесьменё (агульнае значэнне ’пэуная колькасць ачэсанага лёну’), другія з’яуляюцца новьімі семантьічньїмі адзінкамі (фамілія ’сям’я’

— фамільянт ’родны па крьіві, кроуны’, фамілєйньї ’пра чалавека, які паважае родных’; шанок ’пасудзіна’ -- шанька ’сумка, торба, мех’; траціна ’трэцяя частка зямельнага надзелу’ — трацяк ’чалавек, які меу трэцюю частку надзелу’). У фарміраванні семантнкі вьітворна-га, матываванага слова важную ролю адыгрывае зыходнае значэнне або матывуючае слова, "значэнне слова з вытворнай асновай заусёды вызначаецца пры дапамозе спасьілкі на значэнне адпавед-най першаснай асновы, прычым менавіта такое тлумачэнне значэн-няу вытворных слоу, а не прамов апісанне адпаведнага прадмета рзчаіснасці, складає уласна лінгвістьічную задачу у вьівучзнні зна-чэнняу слоу"1. У дысертацыйнай працы вызначаны лексічньїя зна-

3 Цыт. па выд.: Кубрякова Б.С. Типы языковых значений. Семантика производного слова. М. 1981. С.7-8.

чанні вытворных слоу з улікам іх семантычнай абумоуленасці лексічньїм значением зыходнай асновы.

У другім раздзеле "Эвалюцыя дауніх лексічньїх традыцый у літаратурнай мове” аналізуюцца унаследаваныя са старабеларус-кай мовы словы, якія займаюць пэунае месца у лексічнай спецьіфіцьі новай беларускай літаратурнай мовы. Семантычная эвалюцыя гэ-тых слоу прааналізавана у псторыка-параунальным плане з улікам зыходнага стану іх у старабеларускі перыяд і вьінікау у сучаснай беларускай мове. У першым параграфе гэтага раздзела "Развщцё пераносных значэнняу" асноуная увага звернута на семантычныя змяненні традыцыйных ужыванняу, звязаных з пашырэннем іх се-мантычнага аб’ёму. У працэсе развіцця беларускай мовы у кан-крэтных назоуніках развіліся абстрактный пераносныя значзнні у параунаннях, у індьівідуальньїм метафарычным, звычайным выка-рьютанні, напр.: багна ’усё, што засмоктвае чалавека і цягне у балота адсталасці, коснасці’ (ТСБМ, 1, 323), балота 'усё, што характары-зуецца застоем, адсутнасцю жывой дзейнасці, маральным падзен-нем’ (там жа, 334), голас ’позыу, патрабаванне якога-н. унутранага пачуцця, інстинкту і інш.’ (там жа, 2, 67), жылка 'здольнасць або прыродная схільнасць да чаго-н.’ (там жа, 265), вайна ’стан варо-жасці; барацьба з кім-, чым-н.’ (там жа, 1, 453), выхад ’спосаб выйсця з якога-н. становішча’ (там жа, 589), вада ’пра наяунасць пустога, беззмястоунага шматслоуя у дакладзе, лекцьіі і пад.’ (там жа, 448).

Пераносныя абстрактныя значзнні развіліся і у словах, якія да XVIII ст. абмяжоуваліся сферай царкоунага ужывання: ангел, бог, апостал, ересь і інш. Калі у старабеларускай мове гэтыя назоунікі ужьіваліся у прамых значэннях, то у сучаснай беларускай яны на-бьілі і пераносныя адценні: ангел 'увасабленне чаго-н. дадатнага, ідзальнага' (ТСБМ, 1, 233), бог ’выдатны спецьіяліст у якой-н. справе’ (там жа, 391), апостал 'заузяты паслядоунік і руплівьі прапаведнік якой-н. Ідзі, вучэння’ (там жа, 252), ерась ’бязглуздзіца, лухта’ (там жа, 2, 242). Узнікненне у словах гэтага тыпу новых значэнняу супраеаджалася іх шырокай ужывальнасцю у розных жанрава-сты-

лявых разнавіднасцях беларускай мовы. Актыуна развівалася у іх новая лексіка-семантьічная спалучальнасць у вьжіку пераасэнсаван-ня царкоуна-кніжньїх кантэкстау і засваення у новых "свецкіх" знача ннях.

Новыя пераносныя значзнні узніклі і у словах з канкрзтньїмі дзеяннямі. У такіх выпадках пашьіраліся лексіка-семантьічньїя су-вязі слоу: суб’єктам дзеяння тут выступаюць розныя абстрактныя паняцці, якія адносяцца да галіньї думак, пачуццяу і інш.: гняздзіцца ’моцна трымацца, караніцца у кім-, чым-н. (пра абстрактныя паняцці)’ (ТСБМ, 2, 65-66), гадаваць 'абдумваць у дзталях, вынош-ваць (думку, план і пад.)’ (там жа, 10), гаманіць ’ствараць бязлад-ныя гукі, шумець’ (там жа, 23).

Пераносныя значзнні узніклі і у адносных прьіметніках: бязрукі ’няспрытны у рабоце; няумелы’ (ТСБМ, 1, 440), азбучны 'агульнавя-домы, агульнапрыняты’ (там жа, 202), аксам/'тны ’прыемны, мяккі (пра голас, гукі)’ (там жа, 216). ,

Асобнае месца у лексічнай сістзме нашай нарматыунай мовы займаюць словы, пераносныя значзнні якіх набьілі устойлівую зака-намернасць з тэндэнцыяй да тзрмінапагізацьіі і спецьіялізацьа; вечар ’грамздскі вячзрні сход, прысвечаны якой-н. даце, падзеі і пад. / / вячзрняе прадстауленне, паказ, які складаецца з асобных нума-роу. // вечарынка’ (ТСБМ, І, 385), жыла ’трэшчына у зямной кары, напоуненая горнай пародай, а таксама сама горная парода’, 'асоб-ны провад кабелю’ (ТСБМ, 2, 264), жылка ’ніць, вырабленая з су-хажылля, капрону і пад.; лёска’, 'сасудзіста-валакністае патаушчзнне у выглядзе ніці у лістах раслін і крылах насякомых’, ’ніцепадобная палоска у горнай пародзе, якая вылучаецца колерам’ (ТСБМ, 2, 264), вышыня ’перпендыкуляр, апушчаны з вяршьіні фігурьі на яе аснову’, ’вугал стаяння свяціла над гарызонтам’ (там жа, І, 596), закон ’пастаянная, аб’ектыуна існуючая сувязь паміж з’явамі, якая выцякае з прыроды саміх рзчау; заканамернасць’ (там жа, 2, 328), бязводны ’які не має у сваім саставе вады, вільгаці’ (там жа, І, 436), белы ’контррэвалюцыйны, варожы Савецкай уладзе; проціл. чыр-воны’, у знач. наз. белыя ’светлыя фігурьі у шахматах і шашках'

(там жа, 365), бяліць ’знімаць шкуру з забітай жывёлЫы, кару са ствала дрэва’ (там жа, 441).

Семантычная спецьіялізацьія слоу, канкрэтызацыя іх значэнняу абумоулена фарміраваннем больш дакладных паняццяу, уяуленняу аб акаляючай рзчаіснасці, развщцём навукі і грамадскага жыцця. На абумоуленасць лексічнага саставу мовы грамадскімі патрабаваннямі указвау у свой час В.^.Вінаградау: "Слоунікавьі састау мовы хутчэй і шырэй, чым іншьія бакі моунай структуры рэагуе на змяненні ва усіх сферах грамадскага жыцця. У развіцці слоуніка ажыццяуляецца своеасаблівая рзгістрацьія гэтых значэнняу, замацаванне бесперапыннай творчай пазнавальнай працы грамадства. Псторыя лексікі цесна і арганічна звязана з гісторьіяй вьітворчасці, быта, культуры, навукі, тзхнікі, з гісторьіяй грамадскіх светапоглядау. Тут сувязь гісторьіі мовы з гісторьіяй грамадскагй развіцця выяуляецца непасрэдна і усебакова"4.

У вьініку пераноснага і вобразнага асэнсавання так званых "простых" назвау прадметау, з'яу, паняццяу, дзеянняу у гутарковай мове у асобных стылёва нейтральных словах сфарміраваліся новыя пераносныя значзнні. Семантычныя неалагізмьі гэтага тыпу маюць розны лёс: адны з іх абмежаваны ужываннем сферай прастамоуна-размоунай лексікі, другія засвоены літаратурнай мовай. Вобразна-пераносныя значзнні развілі некаторыя назоунікі канкрзтна-прад-метнага значзння, першапачаткова уласцівьія размоунай мове. Словы у гэтых значеннях, як правіла, валрдаюць зксрзсіяй — гэта пераважна назвы жывёл у пераносным вьїкарьютанні: лад ’пра агіднага, шкоднага чалавека’ (ТСБМ, 2, 9), гадзіна ’пра небяспеч-нага шкоднага чалавека’ (там жа, 10), выдра ’пра злую няужыучывую жанчыну’ (там жа, І, 533), вожык ’мужчынская кароткая стрыжка’ (там жа, 500), заяц ’пра безбілетнага пасажыра’ (там жа, 2, 424), аспід ’пра благога, падступнага чалавека’ (там жа, І, 286), баран ’пра тупога, някемлівага чалавека’ (там жа, 341); іншьія назоунікі:

4 Виноградов В.В. Избранные труды. Лексикология и лексикография. М.1977. С.70.

баба ’пра цкаунага балбаттшага чалавека або з нерашучым харак-тарам мужчыну’ (ТСБМ, I, 318), балван 'дурань' (тамжа, 333), бяль-мо ’толыа мн. вочы’ (там жа, 441); дуб ’пра тупога неразумнага чалавека’ (там жа, 2, 205). НазоунМ лексжа-семантычнай трупы ’вобразу множнасц!’ набьш звязанае значэнне, якое раскрываецца тольк'| у спапучэнж з генетывам жшага назоушка, як1 абазначае прадметы, з’явы, асобы. 1х кольскасная квал!фжацыя актуашзуецца словам-вобразам: воз (навт) (ТСБМ, I, 501), мора (кветак) (там жа, 3, 173).

Развщцё вытворных нам!натыуных значзнняу у слове адбываец-ца на базе асноунага намжатыунага значэння, якое, па словах В.У.Вшаградава, з’яуляецца "апорай \ грамадска усвядомленым фундаментам уЫх !ншых яго значзнняу \ выкарыстанняу”5. Сувязь пам!ж переносным \ асноуным значэнням1 ажыццяуляецца па-ро-знаму. Схематычна яна можа быць прадстаулена у так1х формулах з абагульненым адлюстраваннем суадноЫн семантычных прымет суадносных значзнняу: .

а) ав —> авс (вытворнае, другаснае значэнне уключае у свой састау зыходнае значэнне як семантычны кампанент: (вечар ’час сутак ад канца дня да надыходу ночы; грамадсю вячэры сход // Вячэрняе прадстауленне, паказ // Вечарынка’);

б) ав —> ас (у вытку асацыятыуных уяуленняу, "падказваемых" сутнасцю зыходнага значэння, узнжае новы семантычны кампанент, як1 замяняе ранейшы састауны элемент структуры зыходнага значэння: жылка 'крывяносны сасуд’, ’сасудзюта-валакжстае патаушчэнне у выглядзе над у лютах раслЫ I крылах насякомых’);

в) авсс! --> сс1 (асновай для пераносу служыць не адна з пара-дыгматычных знамянальных (дыферэнцыяльных) прымет у значэнж слова, а асацыятыуная прымета, семантычная знамянальнасць я кой вызначаецца дадзеным пераносам: заяц ’безбтетны пасажыр', балван ’дурань’.

АргаЫзуючым пачаткам пры стварэнн1 новых лекачных значэн-

5 Виноградов В.В. Избранпые труды. Лексикология и лексикография. С.171.

няу слова з’яуляецца семантынны кампанент -- агульная прымета, якая вылучаецца у словах на аснове сэнсавага падабенства, ix агульны кампанент або кампаненты значення. Такое семантычнае ядро групує словы, што суадносяцца сваімі значзннямі з гэтым ядром, у вьініку фарміруюцца асобныя лексічньїя элементы у пэунай іх сукупнасці. Наяунасць агульнага кампанента прадугледжвае і існаванне дыферэнцыяльнага кампанта значэння (Дыферэнцыяль-най семы) -- семантычнага астатка пры параунанні семантычных кампанентау значэння членау лексічнай миожнасці. Дыферэнцыяль-ны кампанент адыгрывае асноуную ролю у развіцці новых значэнняу слоу.

У другім параграфе апошняга раздзела "Архаізацьія лексічньїх значэнняу" асветлёны семантычныя працэсы, звязаныя з паступо-вай стратай значэнняу слоу, перамяшчэннем іх на лексічную перы-ферыю. У сувязі з развщцём грамадства падвергліся пераасэнса-ванню словы сацьіяльна-папітьічнага зместу, у вьініку чаго іх раней-шыя значенні набьілі гістарьічньї сэнс. Так, лексема вольнасць стр'аціла старажытнае значэнне ’вызваленне ад павіннасцей, аба-вязкау, якіх-н. абставін’ (ГС, 4, 163), адпаведна: выбранне ’збор (падатку)’, ’набор (рзкруцкі)’ (там жа, 5, 96), віна ’пошліна, под-аць’, ’плата за суд’ (там жа, 3, 272, 273), выхад ’даніна, падатак’ (там жа, 6, 190), воск ’мера падатку’ (там жа, 4, 203). У слове воля устарзлі значенні ’вольная служба; вызваленне ад прыгоннай залежнасці або выканання розных павіннасцей’ (там жа, 4, 175).

Да гістрьізмау належаць і словы тыпу возъ (воз) ’карэта, брыч-ка; калясніца; мера сенажаці’ (ГС, 4, 117), воскъ (воск) ’адзінка вымярэння колькасці’ (там жа, 204), вельможа (вяльможа) ’вяльмо-жа, магнат’ (там жа, 3, 98), академикъ (акадзмік) ’студэнт езуіцкай навучальнай установы’ (там жаі I, 206), городничий, городничый (гараднічьі) ’камендант замка, начальнік земскага суда’ (там жа, 7, 88), бардамъ (бардам) ’від халоднай зброі’ (там жа, I, 195) і інш. Некаторыя з іх у сучаснай беларускай мове набьілі новыя, раней невядомыя значзнні і адценні значэнняу. Скажам, назоунік вяльможа зараз выкарыстоуваецца у неадабральным абазначзнні ’грубы,

высакамерны чапавек’.

У шэрагу выпадкау зрухі у значенні слоу, абумоуленыя пераа-сэнсаваннем, часта пераацзнкай тых паняццяу, якія абазначаліся гзтьімі словамі у старабеларускай мове, прьівялі да архаізацьіі першапачатковых значзнняу і фарміравання новых адценняу: выгле-данье ’чаканне, спадзяванне’ (ГС, 5, 187) — выгляданне ’дзеяннв ад выглядаць 'высунуушыся з укрыцця, глянуць, падглядзець’ (ТСБМ,

І, 528), бездушный, бездушний ’неадушаулёны’ (ГС, І, 231) — бяздуш-ны ’пазбаулены чуласці, сардзчнасці, абыякавы’, ’халодны, сухі’ (ТСБМ, І, 438), гостинець 'дадатковая плата (натуральнага характеру); паднашэнне, дар або працэнт за пазычанне грошай’ (ГС, 7, 112-113) — гасцінец ’рзч, ласунак і пад., якія госць або блізкі пад-носяць каму-н. як падарунак’ (ТСБМ, 2, 39).

У іншьіх выпадках у словах, якія у мове старажытнай пары валодалі разгалінавай сістзмай значзнняу, адбылося удакладнен-Н0, выдзяленне асобных адценняу і страта "літніх", якія сёння успрымаюцца як архаічньїя: ст.-бел. выходъ (суч. бел. выхад) ’усход (сонца); прьібіральня, клазет; смерць' (ҐС, 6, 190), законъ (закон) ’рзлігія, вера, веравызнанне; шлюб’ (там жа, 10, 251), война (вай-на) ’войска’ (там жа, 4, 123), бегь (бег) 'усталяваны парадак, звы-чай’ (там жа, І, 216) і інш.

Архаізацьіі падверглася не толькі семантыка слоу, але і назвы абазначаемых паняццяу: белегъ (белег) ’эмблема’ (ГС, І, 265), белть (белт) ’страла’ (там жа, І, 272), бенкартъ, букартъ, бэнкартъ ’пазаш-любнае дзіця* (там жа, І, 276).

Архаізацьія некаторых назвау спьінілася з-за іх новага выкарыс-тання у гутарковай мове дзякуючьи узнікненню новых пераносных значзнняу, параун. ст.-бел. басурманинъ, безсурманъ, безсурмянинъ, бесурманъ, бесурмянинъ ’мусульманін’ (ГС, І, 201) — суч. бел. басурман (лаян.) ’пра несумленага чалавека’ (ТСБМ, І, 348).

Вызваленне слоу ад "лішніх" значзнняу і узбагачзнне іх новьімі адценнямі з’явілася заканамерным і неабходным гірацзсам: дазволіла пазбавіцца ад некаторых лексічньїх дублетау і тэтам самым паспрыяць больш эфектыунаму выкананню мовай яе асноунай

функцьіі -- быць сродкам зносін.

У трзцім параграфе другога раздзела "Аманімічнасць лексем" аналізуюцца лексічньїя трупы слоу старабеларускай і сучаснай бе-ларускай мовы, кампаненты якіх знаходзяцца паміж сабой у аманімічньїх адносінах, г.зн. супадаюць у гучанні (часткова ці поунасцю), але маюць розныя значзнні, напр.: ст-бел. вывозъ 'яр, роу’ (ҐС, 5: 124) — суч. бел. вываз ’дзеянне ад вьівазіць у значзнні ’забраць адкуль-н. і прьівезці; дзеянне ад вьтазіць у значзнні ’адправіць, перавезці куды-н.; агульная колькасць вывезеных за мяжу таварау ; экспарт’ (ТСБМ, І, 521), вимова, вимова ’вусная і пісьмовая мова; вымауленне; красамоуства; навука, веды; адгавор-ка, апрауданне, выкрут; адмова’ (ГС, 5, 274-276) — вымова 'адміністрацьійнае дьісцьіплінарнае спагнанне за адмоуныя учьінкі, дрэнныя адносіньї да працы’ (ТСБМ, І, 555). У старабеларускіх тэкстах зафіксавана вялікая колькасць слоу, якія уступаюць у аманімічньїя адносіньї з адпаведньїмі словамі сучаснай беларускай літаратурнай мовы. Таму важным з’яуляецца устанауленне прычын, вытокау узнікнення аманімічньїх супадзенняу у мове розных перыя-дау яе развіцця, якія дапамагаюць вьісветліць суадносіньї і уза-емадзеянне такіх моуныхз’яу, як аманімія і полісемія. Часам пры-чынай узнікнення амонімау з’яуляецца фармальнае супадзенне зтьімалагічна розных слоу: ст.-бел. ежал наз. ’дзіцяня вожыка’ (ГС, 9, 179), ст-бел. ежа2 наз. ’тое, што і вежа (?)’ (там жа), суч. бел. єжаг 'тое, што ядуць і п’юць; прадукты харчавання’ (ТСБМ, 2, 241). Амонім ежа1 узьіходзіць да протаславянскага егіо ’калючы’, які має сувязь з індаеурапейскім коранем *едИ- 'калоць, пракалоць’ (ЭСБМ,

2, 183). Ежа2 суадносіцца з прасл. *мега [*чег-\а да *уег^і ’везці’ (ЭСБМ, 2, 80). Аманімічнае утварэнне ежаъ 'тое, што ядуць і п'юць; прадукты харчавання’ па паходжанню звязана з прасл. ес^а, якое з'яуляецца славянскай інавацьіяй (ЭСБМ, 3, 184). Гэты аманімічни рад з зтьімалагічна розньїмі кампанентамі можна класіфікаваць як "нявыражаную" аманімію — гукавое супадзенне розных слоу, у якіх іх наяунасць, а не мнагазначнасць аднаго слова выяуляецца толькі на аснове семантычнага разгляду, падмацаванага у некаторых вы-

падках веданнем рознай этымалоги"6.

У заключэнж падводзяцца вынйа даследавания, дзе канстату-ецца, што лекЫчная сгстэма беларускай мовы адноацца да глыбо-кай старажытнасщ. Хаця лекЫчныя сродю, накопления нашай л1таратурай у старажытны перыяд, не адыграл1 такой рол1 у перыяд фарм!равання \ развщця новай беларускай лггаратурнай мовы у параунанж з рускай, дзе не было перарыву у лкаратурна-моунай традыцьй7, тым не менш нельга адмауляць лекЫчную пераемнасць пам1ж беларускай нацыянальнай мовай I мовай старабеларускага перыяду, паколью асноуны нейтральны лекЫчны састау старабела-рускай мовы аказауся давол1 устойл1вым I захавауся да нашага часу. Пераемнасць традыцыйных лекачных элементау у сучаснай беларускай мове у нарматыунай I народна-гутарковай формах праяуляецца па-рознаму, бо, як вядома, у розных моуных арган1зацыях лекЫчныя элементы засвойваюцца \ вгдазмяняюцца нераунамерна, з рознай ЫтэнЫунасцю 1 не заусёды у аднадолъка-вых прапорцыях. Асабл1вае пашырэнне старажытныя лексемы атрымал1 у народным асяроддз1, дзе юнавал1 доуп час у вуснай форме \ перадавалюя ад пакалення да пакалення. Дыялектная мова нашых дзён захавала значны пласт старажытных легачных адзЫак, яюя функцыяжруюць толью у ёй 1 адсутжчаюць у сучасным нарматыуным ужываннь Гэта складае спецыф1чную асабл'шасць развщця яе лека'чнага саставу, што сведчыць пра вышэйшую ступень захаванасц1 старажытных лекЫчных з'яу на дыялектным узроун'| у параунанж з лааратурным. Аднак у розных гаворках прапарцыя-нальнасць рэлктавых рэпянапьных з'яу розная. Для пстарычнай лекскапоги каштоуны матэрыял у першую чаргу даюць дыялекты

6 Гл.: Злобін Л.І. Да пытання аманіміі беларускай мовы. // Беларуская мова. Мн., 1980. Вып. 8. С.24.

7 Перарыу у развіцці новай беларускай літаратурнай мовы быу звязаны з тым, што к канцу XVII ст. старабеларуская пісьмовая мова была выцеснена з афіцьійнага ужытку поль-скай мовай і станауленне яе пазнейшай сістзмьі адбывалася амаль праз два стагоддзі.

(гаворкі), якія захавалі традыцыйныя элементы. Як правіла, архаічньїмі найчасцей з’яуляюцца ускраінньїя дыялекты, якія з пэуным спазненнем зазнаюць тыя інавацьійньїя працэсы, якія ад-бываюцца у цэнтральных дыялектных масівах. У дачьіненні да бе-ларускай мовы такімі архаічньїмі гаворкамі з’яуляюцца палескія8.

Параунальна-гістарьічньї аналіз лексічньїх адзінак сучаснай бе-ларускай мовы (народна-гутарковай і літаратурнай) і іх адпаведнікау у старабеларускай мове дає падставу гаварыць пра непарыуныя сувязі розных пстарычных перыядау у развіцці роднай мовы на лексічньїм узроуні. Моуныя змяненні як унутраная неабходная якасць любой моунай сістзмьі, з аднаго боку, звязаны з развщцём новых значэнняу у традыцыйных словах у напрамку ад простага да скла-данага, г.зн. ад змпірьічньїх значэнняу да рацыянальных, а пры наяунасці рацыянальных значэнняу — ад прымет чалавека да пры-мет прадмета ці ад прымет, характэрных для прадмета, да ацэнач-ных характарыстык, з другога боку -- са стратай асобных значэнняу і пэуных груп слоу ці іх архаізацьіяй, паступовым выхадам з актыунага ужытку. Вывучэнне агульных заканамернасцей моунай звалюцьіі настойліва патрабуе ад лікгвістау дзталізациі і пашырэн-ня нашых ведау пра узбагачэнне сучаснай беларускай літаратурнай мовы лексічньїмі і словаутваральньїмі сродкамі народна-нацыяналь-най моунай асновы, якія па тых ці іншьіх прычынах бьілі неапраудана забыты. У гэтых адносінах фактычны матэрыял, прадстаулены у дысертацыйнай працы, можа стаць адной з крьініц узнаулєння на-йбольш адметных спецьіфічна беларускіх традыцыйных ужыванняу. Увядзенне у навуковы зварот традыцыйнага дыялектнага матэры-ялу у сукупнасці з шьірокім параунальным даследаваннем з улікам дадзеных з !ншых славянскіх моу дазволіць унесці карэктывы у вырашэнне праблемы усходнеславянскага этнагенезу, вьіявіць спецьіфіку беларускага моунага ландшафту на славянскім моуным фоне.

8 Гл: Мяцельская Е.С. Роля даных сучасних гаворак для гістормі мовы. //Рзгіянальньїя асаблівасці беларускай мовы, літаратурн і фальклору. Гомель, 1973. С.54.

Асноуныя палажзнні дьісертацьіі адлюстраваны у наступних публікацьіях аутара:

1. Старажытныя лексемы усходнеславянскіх гаворак // Праблемы народнай адукацьіі, навукі, культуры беларускага Палесся. Тззісьі дакладау і паведамленняу. Ч.ІІ. Мазыр, 1992. С.67-69.

2. Рзгіянальньїя лексемы беларускіх гаворак дауняга паходжання (берва -- бярно -- бервяно, гарод) // Рзгіянальньїя асаблівасці мовы, літаратурьі і фальклору. Тззісьі .дакладау і паведамленняу у Рзспубліканскай навуковай канферэнць». Гомель, 1994. С.19-22.

3. Займеннікавьія формы у прадмовах і пасляслоуях Скарыны // Скарына і наш час. Матэрыялы 1-й Рзспубліканскай навуковай канферзнцьіі. Гомель, 1994. С.61-64.

4. Тзрміналагізацьія лексікі беларускай мовы са значэннем

прадметнасці // Пьітанні нармалізацьіі беларускай навуковай тзрміналогіі. Матэрыялы Рзспубліканскай навуковай канферзнцьіі. Гомель, 1994. С.37-40. .

5. Семантычная звалюцыя слоу у мове Йупалы // Матэрыялы юбілейнай навукова-практычнай канферзнцьіі (15-17 сакавіка 1994), Мазыр. 1994. С. 135-136.

6. Рзгіянальньїя асаблівасці рзліктавьіх прыназоужкавых словазлу-чзнняу // Першыя навуковыя чьітанні, прысвечаныя Сцяпану Некрашзвічу. Матэрыялы дакладау і паведамленняу. Гомель. 1995. С.42-43.

7. Аранімічньїя назвы у скарьінаускіх выданнях. // Новы змест літаратурнай і моунай адукацьи і яго рзалізацьія. Мазыр, 1995. С. 15-17.

8. Семантычная звалюцыя назоунікау у беларускай мове // Бела-руская мова. Вып. 22. Гомель, 1996. С.20-30.

9. Даунія лексемы у беларускіх гаворках // Весці АН Беларусі. Серыя гуманітарньїх навук. N1. Мн., 1996. С.116-124.

10. Назвы емістасцей у перакпадных выданнях Скарыны // Полац-кая зямля як соцыякультурная прастора узнікнення і развіцця беларускага этнасу і нацыянальнай дзяржаунасці. Скарынаусюя (Полацкія) чьітанні. Полацк, 1996 (у друку).

11. Ваенная лексіка у скарьінаускіх выданнях // Скарына і наш час. Гомель, 1996 (у Друку).

12. Матывацыя купалаускіх новатвора^ // Другія навуковыя чьітанні, прысвечаныя Сцяпану Некрашзвічу. Гомель, 1996 (у друку)

. РЭЗЮМЕ

Струкава Святлана МЬсаулауна Пераемнасць « эвалюцыя лекЫчных традыцый у беларус-

кай мове

Дысертацыя прысвечана вывучэнню лекЫчнай пераемнай сувяз1 розных этапау разв1цця беларускай мовы I эвапюцьи традыцыйных ужыванняу. Параунальна-пстарычны метад дазвол1у прасачыць уз-дзеянне старабеларускай мовы на лекс'нную сютэму сучаснай беларускай мовы у дыялектным 'I нарматыуным ужываннях, выявщь ступень захавання тут старажытных моуных элементау, правесц1 дыферэнцыяцыю традыцыйных лекс1чных найменняу паводле лешка-семантычных клас1ф'1кацыйных прымет, вызначыць 1х семантычныя ] словаутваральныя зрухи •'

У дысертацьп даследаваны усе формы юнавання беларускай мовы -- лпгаратурная мова I народна-размоуная. .ГПнгвгстычны анал1г традыцыйных лексем на дыялектным узроуш, не стаушых здабыт-кам нашай нарматыунай мовы, выкананы у наступнай паслядоунасц! наяунасць лексем у дыялектах з ул!кам тэрытарыяльнага пашырэн-ня, фксацыя 1х старажытнарусюм1 \ старабеларуск!м'| помнжам пюьменнасц1, функцыяжраванне у жшых славянсюх мовах з тоес ным1 або бл1зюм1 значэнням1, устанауленне паходжання канкрэтнаг; слова. Традыцыйныя лекЫчныя адзжк1 сучаснай беларускаГ лггаратурнай мовы анал1зуюцца на лекска-семантычным узроуж Змяненж, ямя адбыл1ся у лекЫчнай сгстэме за перыяд пстарычнаг развщця беларускай мовы, прадстаулены тут двума асноуным! пра цэсам1: развщцём новых пераносных значэнняу \ арха!зацыяй, стра тай "л1шн1х" значэнняу слоу. Пры вывучэнн'| лекЫка-семантычны працэсау выяулены розныя прычыны змяненняу значэнняу сло$ Псторыя лекаю беларускай мовы даследуецца у цеснай сувяз1 псторыяй матэрыяльнай \ духоунай культуры яго носьбпгау — бе ларускага народа.

РЕЗЮМЕ Струкова Светлана Михайловна

Преемственность и эволюция лексических традиций в белорусском языке

Диссертация посвящена изучению лексической преемственной связи этапов развития белорусского языка и эволюции традиционных лексических употреблений. Сравнительно-исторический метод позволиЛ проследить воздействие старобелорусского языка на лексическую систему современного белорусского языка в диалектном и нормативном употреблениях, выявить степень сохранения здесь древних языковых элементов, провести дифференциацию традиционных лексических наименований согласно лексикосемантическим классификационным признакам, определить их семантические и словообразовательные сдвиги.

В диссертации исследованы все формы существования бело-руского языка — литературная и народно-разговорная. Лингвистический анализ традиционных лексем на диалектном уровне, не ставших достоянием нашего нормативного языка, выполнен в следующей последовательности: наличие лексем в диалектах с учетом их территориального распространения, фиксирование их древнерусскими и старобелорусскими памятниками письменности, функционирование в других славянских языках с тождественными или близкими значениями, установление происхождения конкретного слова. Традиционные лексические единицы современного белорусского литературного языка анализируются на лексико-семантическом уровне. Изменения, которые произошли в лексической системе за период исторического развития белорусского языка, представлены здесь-двумя основными процессами: развитием новых переносных значений и архаизацией, утратой "лишних"значений слов. При изучении лексико-семантических процессов определены различные причины изменений значений слов. История лексики белорусского языка исследуется в тесной связи с историей материальной и духовной культуры его носителей — белорусского народа.

SUMMARY Strukova Svetlana Mikhailovna Succession and Evolution of Lexical Traditions in Belarusian

Language

The dissertation is devoted to investigation of lexical successive connection of stages of development of Belarusian language and evolution of traditional lexical usage. The comparative historical method allowed to observe influence of ancient Belarusian language on the lexical system of modern Belarusian language in dialectical and normative usage to discover a degree of preservation here of ancient linguistic elements, to notice a differentiation of traditional lexical denominations according to lexical-semantic classification signs, to define their semantic and word -- building displacements.

In the thesis all forms of existence of the Belarusian language are considered (literary and spoken language). Linguistic analysis of traditional lexemes on a dialectical level, that have not become a norm of the language, is made in the following succession: presence of lexemes in dialects taking into acount their territorial spread, fixation of them by ancient Russian and Belarusian literary written monuments, functioning in other Slavonic languages with identical or similar meanings, establishment of origion of each particular word. Traditional lexical units of modern Belarusian literary language are analysed on a lexical-semantic leval. Changes, that took place in lexical system during the period of historical development of Belarusian language are presented here by two basic processes: development of new figurative meanings and archaisation, loss of "unnecessary" meanings of words. Different reasons for changes of meanings of words are defined during the learning of the lexical-semantic processes. The history of vocabulary of Belarusian language is examined in a close connection with history of material and spiritual culture of Belarusian people, the bearers of the language.