автореферат диссертации по философии, специальность ВАК РФ 09.00.03
диссертация на тему: Проблема человека в развитии общественной мысли казахского народа

Полный текст автореферата диссертации по теме "Проблема человека в развитии общественной мысли казахского народа"

ЭЛ-ФЛРАБИ ЛТЫИДЛГЫ КАЗАК, МЕМЛЕКЕТТ1К УЛТТЫК, УНИВЕРСИТЕТ!

К,олжазба к,ук,ында

ХАМЗЕЕВА БАЗАР

КЛЗЛК ХЛЛКЫНЫН КОРАМДЫК; ОЙ ДАМУЫНДАРЫ АДАМ ПРОБЛЕМАСЫ

09.00.03 — философия тарихы

Философия гылымдарыныц кандидаты рылыми дэрежес'ш алу . уш'ш дайындалган диссертаципньщ

АВТОРЕФЕРАТЫ

АлМАТЫ, 1000

Днссертациялык жумыс эл-Фарабп атьшдаты Казак мем-лекетт1к улттык уштерснтетпиц казак жопе шетел фплосо-фпясы тарихы кафедрасында орындалды.

Рылымп жетекцн

•— 1\Р \ТА-ныц корр.-мушесй

филососЬпя гылымдарыныц докторы,

профессор 1\АСЫМЖАНОВ А. X.

Ресмп оппоненттер

— философия гылымдарыныц

докторы АЛИЕВ Ж. А.

■— философия гылымдарыныц кандидаты,

доцент ДУЙСЕНОВ М. С.

Жетеюш уйым — Казак мемлекетп'к баскару академиясы-нын философия кафедрасы.

Диссертация эл-Фарабп атьшдагы Казак мемлекегпк улт-тык упиверснтетпин. жаньшдаш философия РыЛымдарыпыц кандидаты гылыми дорежесш алу уппн диссертация коргау жепшдеп К.14.А.01.28 мамандандырылган ксцесшдс 1996 ж.

саг-ат /¿Г- коргалады.

(Алматы каласы, Аманкелд1 кошеа 61, 2-пп кабат, мэжшс залы).

Диссертациямеи ол-Фарабн атындаты Казак, мемлекетак улттык универсптетпп'ц гылымн ютаихаиасында танысуга болады.

Автореферат « 1996 ж. таратылды.

Мамандандырылган кецестщ гылыми хатшысы, философия гылымдарыныц

кандидаты, доцент р ИСКЛКОВА Р. О.

Жумыстын яалпы силаттамасы.

Зерттеу такырыбыим eaeK-rbñri. Адамзаттщ бгкы тар ихыеда цыэы^ та циын, шеппм: турлх яолдармен, эд1Стермен хзделген масе-лен1Ц 6ipi - адам проблемасы. Дуниодег! ен багалы, асыл байлш<-адам. Ол - когамныц цозгаушы kykií. Адам (факторы ем1рде memyrai роль аткарады. Соццыцтан адам барлык заттыц олшемх, дгниа мен 6MÍp казыгы. Тарихты адам яасаЗДы, ал адамды тарих тзрбиелейд!. Адамды адам e-rin шыгаратын догам, ецбек. Демек, адам мен таби-гат, адам мен адам, адам мен 1?огам байтные та рун угыну бас ты мэ-селе. Адамды б1лу, адам проблемасы - адамзат мураты. 0йткен1 адамзат болаиагы - адам болаипгы.

Адамиыч адамдыгын wcine бастаган уакыттан бэр i к;арай осы M3censHÍu тоц1рег1нде нэиз ттрлх ой-ппарлер а!;тылдн.Каэ1р адам мэселесхн зерттемеЯтхн гылым яоцтыц hjacu.

Адамды зерттейтхн гнлымдар ппцце философияшц алатын ор-кы ерокис. Алуан гылкм салалары деректоpino суйене отыркп, ол адам мэсслесп! терец, му?ият зерттеу одхстерхн реттейд1. Ерте-дегх пыгыс sano грек оЯгкядары адаццьа; проблемаларды оннц тан-имдш; цасиотторхн оздортнщ философиялш? игйелерхнщ нэгхзх ет-кен болатин. TiriTÍ дхкнщ шкгу теНнде осы ногхзден хздеу керек. Саналнлар, адам тектес аулкелер, аруактар, к,удайлар -лен пайгам-барлар, пергателер салюты бейнелер ¡-асал, оларга циялдан тугаи керемот касиеттердг таоди, СондаЯ-ак аспан, алом туралы tycíhík-тердш, ?;ь*скасьг гнлки пен бхлхм ríerícTiicrерхнщ барлнгн да осп адам проблемасымек тхнелей байлашетк.

Адам езгерхссха болмаган. Таркхкылар, археологтар, этно-графтар j^aoipri ада;,: туралы epierire 6epricio ягЯттердх бапнд'<п бере алады. Ал дане дэухэлерге кэз -vripTin кореек, адамнъщ д''-киетакюедык кеэкарасьгнчц там г;арапаЯш болганын ангаракиз. Gip

0К1Н1шт1сх, дуниетандаы балац мифологиклык /ацыздык/ козкарасты кейде мешел, идеалист™, дхни мазмунды кэзкарас деген тужырым -дарды кездест1ре.чаз. Кеб1не оищ туп-тамырыт кез яхберхп, цо-парьт талдагымыз келыейдх. Философиянын негхзгх мэселесхи шеиу-д! турпайы тусхнткке нeгiздeлгeн "солай болыпты-мыс" дегеннщ иецбер 1нен иыга алмаймыз. Б1здхч ойышэка, мифологиялкк /ацыз-дьпс/ кезк;арас адамшн калштасу яолын жан-кацты тусхнуге кемек-теседх.

Халъгк бар керде ой, философия болмай коймайды. Б1рак бел-г!лх себептерге байланысты бгг1нг1 Урпак ез калкыкьщ откенхнен хабардар емес. Осы орайда казак халкыньщ философиясыныц ез ер-екизл1ктер1 бар. 1^азак философиясы дегенде бхз Абайды, Шокан-ды, Ыбырайды гана ауызга алатынбыз. Казацта осы гиеухнен баска философ болмагаццай корЫет1н. ойланып карасак. бхздщ халкьмыздьщ да ез философиясы бар екен. Корки1, Асан кайгы, Шалкихз /Шэлгез/ акын, Бу?^р »ырау т. б. философиясы осыньщ ай-гагы.

Казак философиясыцца зтикалык идеялар басым болган. Бул букхл ¡¡мгыс философиясыю. твн ерекшел1к. Ахмет Иассауи, Абай, Шэкзрхм, тагы да баска гула^адарымыз, философтарымкз адамныц емхрх, 1шкх жан-сарайьг, эсхресе этикалык дуниесЗ:, адам болш -сындагы эдем1Л1Ктер, жан-дтние карасывдылыгы, адамищ келеше-г1 конхнде кеб!рек толганган.

Сока у гректер Дельфьщагы эйгых Аполлон ордасыга "9з1Ндх ез!ц таны" деп таска ойып есиет калдырган екен. Ал адамзат ур-пагы оны тек ез1цмен-езщ шектелу деп тусхнбей, шын магынасын-да колтукалык енерхмен, зердесхмен 631 есш-енген элем галама-тын егяей-тегяейл1 ташп, сыр-сшатын угынуга, т!ршхл1к тхзбе-гхндегх жалпы адам орнкн, тылсым табигатын кан-вакты сез!нуге

гасырлар бойы кулшыт. енбек етхп келед1: "заттар себебхн бхл" деп Гераклитт1 цызкчтырган дуние гажайыбыга. адам баласы бхрте-6ipTe акыл-ой парасатимен барлау жасап,жумба^ жырларнн журтшы-лык; игхлiri не айналдыруда, жасырын цырларын ашуда.

Диссертация такырыбыныц зертталу дарежвст. ДгниежУзЪпк философияда адам мэселесх аз сез болган жоц* ал болмыс 6ítímí езгеше н;аза^ халцында эуел бастан аягынан tík турган, б1рден к^лыптасып кеткен философиялыц жуйе болмаган.

Казак х-ляцыньщ когаедыц ойыньщ дам у тйрихы, адам пробле-масы тацырыбы диссертант тацдап алган кезе^нщ келем1нде, ягни кене TYpKi дэу1р1кен бастап хавдьп? деутр аралыгы тутас 6ip жуйе-де алыныл зерттелхнбэдх десе де болады. Бул царастыршгып отырган кезецнен кейíhtí деу¿рлердегi цогамдъш; ойдыц даму тарихын зерт-теуге арналган К.Бейеембиеэтщ "Из истории ойцественной мысли Казахстана второй половины XIX века" /1957/; М.С.Бурабаевтыц "Общественная мысль Казахстана в 1917-1940 гг." /1991/ атты ецбекте-рхн атауга болады.

БЯтсе де сочгы жылдары ежелгх мэдени мураларымыз теп-тзухр зерттелт келедх. Казак; халк;кныц кэне мадекиотг мен тарихын зерт-теуге мол ечбек сщхрген В. В. Еартоль'д, Е.Э.Бертельс, В.М.Жирмунский, А.К.Боровков, Л.И;Климовичтердщ Í3хмен 40-50-mi яылдары М.Эуезов, Э.Маргулан, А.Маш.нов секхлд! галымдар HerÍ3ÍH цалаган цазац совет шгыстану úiímí йугхн де яаца сипатца ие болуда.Очыц

I.' Идрациз: Историко-философские исследования. Свердловск, Г978; Любутин К.Н. О противополояных подходах к проблеме человека:« истокам философской антропологии.Мудрагей Н.С. Платон о человеке. Поляков Л.В. Проблема человека в русской материалистической философии XIX в. Стеланянц М.Т. Концепция "совершенного человека" в суфизме. - В сборнике прошлого и настояцего о его жизни, смерти и бессмертии. МПИ, 1991. Проблемы человека. М.,1992. Человек как философская проблема. И.,1991 и др.

б -

татары айтулы галымдарымыэ - Х.Суй хюшелиев, ОДУрышжанов, Н.Ке-лхмбетов, О.Дербхселиев, Б.Ыскаков , ЭДоциратб^еа, ТДоць'ратбаев сиядты галымдарымыздыц цатысуымен толига тусуде. Бул зерттеушх -лердхк б1р тобы кене туркх адебиетЬ|е ерекше ын;.члас танытып оты-рса, енд! бхр шогыри казак жэие иыгыс халыктарынын, мэдени-здебк жене тари'хи байланыстарын мукият зерттеуде, Осы курделх хзденхс-чердхц нэтташммде 60-90-яылдари Н.Кел1мбетонттц "Р«елг1 дзухр адебиет1"/1986,1991/; Г. Айдаров тын "Кене турк! жнзбг». ескерткш-терхнщ тхл 1"/190б/; "Ерте дэугрдег1 к;« за к едебиетг /Х.У-ХУЙ гг/. 3ерттеулер."/1983/; Х.Суй хнхшэлиевтхн "ХУ-ХУШ гасырлардаг^ы казак адеби&т1"/19Ш/; с'.Крцыратбаев, Т.Коцыратбяеатардын "Коне мэде-ниет жаэбалары"/1*3*31/; 3.Дерб1с^лиевтщ -"Ндэак даласыныц кулдыз-дары" /1995/ атты ецбектерх яарьвда шьщты.

Кунх кепеге дей!н казак халкыныц философиялык мураларьг дурью эерттелмей келдь Вйтсе де 90-нылдары.казак философиясыныц тарихы бхртама эерттел^ бхраз еНбектер карыкка шыкты.Олар:"Абай дуние -•ганымы м&н философиясы"/ГЭ9Ь/; Алиев Ж. "Из истории взаимовлияний' и развития общественной мысли и культуры гародов Средней Азии и Казахстана А ратаев С. "Кун мен кв51енке''/Т99Т/; Бей'сенов К-

гопырагында чалкшбаскан гацлиятты ой кешу урдхстерх"/1994/; Карагузова К.К.»Хасанов И.Ш. "Космос казахской культуры" /1992/» Касьагжанов А.Х., Ыаяиденова Д.М. "Очарование знашя" /1090/; Касыкаанов А. X., Касыюванова С.А. "Духовное .наследие казахского народа"/1592/; Касабеков А. ,Алтаев Ж. "Казак философиясынын тари-хыш к1р1сле"/1994/; Нысанб1аев Э. »Эбаанов Г. "Ойлау тарихынъщ бе-лестер! мен тарихы, философиялык ем1р суру формасы"/1994/; Орын-беков И. "Предфилософия протокааахов"/199<^/; Орынбеков М..Алтаев К. "¡йюац ойшьшдары" /1996/. Сонымвн бхрге казак халккшн рухани меде-ниет1л1Н харихына арналган Х.Ыадановтыц "К&зак мадение?1нщ налып-тасу кеаецдвр1"/1Э95/ деп аталатын ёнберх «аршр$а щыкта.

ци. Зерттеудш нег13Г1 максаты казак; халкшюч когаыдык о?.Ы1кн даму тарихыццагы / ко не ту-рк1 деухргнен хандык дзухр аралыгн/ философияньщ ец нег1зг1 кэне взект1 маселелерхнхн б1р1 - адам проблеьпсын карастыру. Осы тк-сатка орай зерттеудщ бас ты мхлдеттер1 деп мат тбмендегыердх атауга болады:

- адам меселесш дхни-мифологиялык идеология тургысынан карасга-

ру;

- ацыздардагы Коркыт ата бей песх аркылк моцгЪпк еьгср суру про-блемасынын мэнхн тус1нд1ру;

- ортагасырда эмхр сурген улы ойсылдар - эл-2араби,Н.Баласагун, М.Кдигари, А.Иассауилардьщ адам, адамгерш1л1к, едхлет, аллаш тану идеясы т.б. ойларын гулакалардщ ез ецбентерхне суйене отырып талдап, олардыц мазмукы мен мэнхне УнЬзу, бойлау;

- казак хандыгы дэу1р1ндег1 акын-иыраулардыц /Асан кайгы, Ыелгез /Кклюиз/, Букар яырау/ творчествосы аркылы азаматтык сана-се-З1мнщ калштасуьш, адам, адамгершпше, бхрлхк идеясын, когам .маселелерхн философиялкк тургыдан карастирыл талдау я аса у.

Диссертамялык яерттеудтц яга^аль.ти зерттелхп отырган такы -рыптыц сонылкгына тхкедей байланысты. Казак халкыдац когамдык ой дамуыккц тарихыццагы адам проблемасы жуйелх турде елх зерттелме-ген, диссертацияны осыццаЯ кгШктх до, кауапты хстщ баста;,асы деуге болады. Казак философиясышн алгак^ы зерттелхп отырган осы бхр белестх керг!-:1с1не орай касалган жзнальп

I. Хали;и:лыздщ улттык болмиекцдагы еленбей, ескерхлмей ке-лген касиеттерхнщ каипалкцты коп екен1не 6io ендх кэа »етгизхп зтырмыз. Bip анига, пкткс елдерх адам баласы парихншч алгап-сатыларын бастан ерте эткхзген. Сол упшн оларда космология 'ай, куи, нулдыз, нерге табыну/, анимизм, тотемизм, зороастри -

эм, буддизм, манхекзм, ойканием каныидары кебхрек дак?кп, олар мифологияльж; ертегхлер турхнде емхр ervin отырган. Mine сон -дыг^тал да халыцтщ зердесх философиялыц акыл-ойга дей1нг1 6i-Л2м мен бЬпктхн бхрлхгх, халы^тыц рухани болмысыныц eaeri деп Карастырилады.

2. МацгЬпк емхр cvprici келу адам жаратисксынан келе жа-ткан арман. Адамзат баласыньщ мэцгх eMip'cypy проблемасы казак ацыздарында Корцыт ata бейнесх ар^ылы бер1лед1. Дала Орфейхнщ тамыляыган куй сазын штей уйып тывдап, tenipek тугел тент1 бо-лган. Кобыз тхлх балкчытып, буынын алыл, сусты суьщ ел1м екеа ел-хмге де/ли шегхнедх. Кор^ыт ойы: ажалдын ббтхн сазбен ^айтару. МундаЯ ой бас^а халыктарда айтылмаган.

Кор^ыт ата шыгармалары уакыт ете келхп езгерхске tycír еж-елгх гатндыц, миф баск^. канрга ауысып, ескх идеяны яаца тургьгда, оган адам мен ажалдыч,. емхр мен елхкнщ Krpeci дерен терец фило-софиялы^ мэн беретхн кэркем гуыццы деп ^растырылады,

3.Адам болмысын аныцтай келе Аристотель ош когаадыц жан-уар дегенх бе лги i. Олай болса адам емхр суру ортасын аз ецбег£г мен езгертед1, з^айта яасайды. Муныч бэр i саналы турде «узеге ас-ады. Сана - обьектиатЬ; дуниенщ бейнесх. Сананьщ немз!нде бхлу б in im натыр. Ал цогаццыц сананын, 6ipi - дхни сака. Дхн цогамдыц сана рет1нде бхр ^огамдкк формациядан eKiraii 6ip формацияга кэш-кен сайын сурыяталып,"шындалып отырган. Дхнде ертеден келе жат-кан адамгерпплхк кагидалар басым. Кай когамда болшсын, кай зама кда болмасын езгне тен сенхм, идеал, идеология болады.

Адам мэселесш адамгерш1лхктен бе л in icapayra больвйдьг. Ор-тагасьгрда 9MÍp сгрген ры ойшылдар - Эл-Фараби, Ж.Баласагун, Ахмет Иассауи адамгертгл1к, гутнлетхк, имандылыг;, парасаттылыц деген мэселердх ез шгардаларынын негхзгх аркауы етхл алган.Сез

яок булардыч барлыгы адамга тэн тусхнгктер, эр^айсысыныц оз орш тхптх емхрде 931ВД1К рол1 бар утымдар. Бул адам проблемасы ман адам танудщ соншлыцты югрделх екендхг íh кврсетедь "Дуниедегх ец циын нерсе - адамккц азхн-ез1 тануы" деген Сократ.

4. Кейбхр тарихи процестер, кУ&иыстар к;огам дамуыннч ба-рысында бейне 6ip спираль сиякты кайта оралып, бурынгы куйхнен яогары дэрежеде ^айталанът келет1н1 бар гой. Keiicy яерхнде Кдра-хан мемлекет1 цурьигган кезде /Хг. орта, шекхнде/ ел баска руга, турл i элеуметтхк топтар мен ггалтардщ езара карым-хуз.тынасы шрмасына, адамгершхл1й, мораль, этика принциптергне байланыстьг бхркатар цо-гамды^~алеуметт1х мэселелер apara бес »уз зылдаЯ уацыт салып ба -рып, Казак; хандыгы ^урылган кезде цайта туш, «арих сахтсына вдй-та шьпдандай болды. Казац даласыедагы осы бхр цогавдьпс кубылыс ке-З1цце зыраулар лоэзиясынан ез KapiHiciH тапты. Кдзак; яыраулары еягелгх тгрхк ойиылдарыныц гуманист!«, елеуметгхк аоке философия-лык ой-пгк1рлерг>1 ХУ-ХУШ гасырлардагы яаца тарихи жагдай талап -тарыка сэкес *ет1лдгре ttctí. Сейтхп, кыраулар еснет-тибра? айту шецберхнен шыгьш, когамдьщ элеуметтiк ой-пхк{рдх бхлдхретхн.кулл! цазак елхн1ц тышсын акгартатын цогамды^ кушкэ айналып, олардыН тыгармаляры цогавдьск статна ие болды*

Диссертациялык зерттеудхн теориялык. квуге пра^тиндлк^ мацы-ан. - цазак халцыныц когацдыц ойышн даму барыСындагы адам пробле-масын сол заманда емхр cvpín, TipminÍK еткен улы Ойдалдар - Кор-цыт,' эл-Фараби, Жусхп Баласагун, Махмуд Капгари, Ахмет Иассауи, хавдьщ даухрде емхр сурген ацын яыраулар /Асан цайгы, Шэлгез/Шал-кихз/ ацын, Буцар яырау т. б./' шыгармаларын негззге ала отырып те» рентрек угынуга, сол аркылы олар вмхр сурген к;орамды, ошп зацды-лыцтарын' угынуга мгмк1нд1к ашуыцпд. Казак халцыныц цогаыдкц ойы -ныч даму 'тарихындагы адам проблемасын зерттеу чазак философиясы -

ныц тарихында эл1 дв сыри ашылиаган улкен 6ip белестщ бар екен-fliriH ол белес - адамзат тарихыццагы аса уз1!к кезец - дхнге дей-íhpí кезец екенд1г1н керсетед!. Бул кезец ез алдыт толык зерт-Tej'fii кджет етедх. Диссертациянъщ нзтижелер™ казак философиясынын тарихын ок,ыту барысыща «orapni оку орынцарывда лекциялар, арнайы курс, семмтрлар етк1зуде кемекш! кУрал ретЫде пайдала -нуга болады.

Диесеитациялык кумыстын мак ул пану ы. Диссертация ел-Фараби атНздагы Ндэактыч мемлеиеттхи улттьщ университетхищ философия gane элеуметтхк таным ыетодологиясы кафедрасы мен казак вэне те-тел философиксы тарихы кафедрасыныц бхрхккен Masinicinne талкьша-шп, макулданды, Диссертациянын Heri3ri шзмуны баспада яарык керген шкалаларда карияланды.

Дяссертаииянш кУрнл^ш зерттел!п отырган такырыптын маз-ыуныш. сай к!р1спеден, уш тараудан, корытындцдан йене пайдаланы-лган эдебиеттер т1зхмзнен турады.

Жу>к«кстыч Herisri шзмуны.

Kipicnefle такырыптын езектхлхг1, бутан дейхнг1 зерттелу дэ-peseci, зерттеудщ шксаты мен М1ндеттер1 аныкталады, методоло -гиялык аэне теориялык нег1здер1 сипатталып, кол веткен жацалык деп айтарлык нэтижелер1 катталыл, оньщ теорияльщ яэне практика -лык шцызы ашылады.

"Адаццц д1ни-мифологиялык идеология тургысынан карастыру" деп аталатын 6ipÍHmi таpaуда исламга дейхнг1 Tvpni тектас халык-тардын адет-гурьштарыш, сен iw-нашмда рыка гыльми tiara берхлin, олардьщ себеп-салдарлары, тУП-тврк1и1 царастырылады.

ByriHri дхццер калыптасып, олар алеуыетт1к-идеологиялык cam га айналганга деЯ1н адаццар ар тур л i сенш-гакшедарга тэуел-д! болтам. Олардыц шыгуша, дамып epic алуына алгашкы адаццар -

дыц табигаттыц тангакайыл сырларын, ондагы кым-кигаш кубылнста-рдыц кандай куттер аркылы болып.яатканын TYcinin, омы пайымдагт, акылмен корыта а л t/л у ы себзл болды.

Багзы даман адамдарыньгц ем1р туралы угым-тус in ir t, кэзка-расы, жаратылыс яумбагын туйсхну ерекЕели*!, сэбилхк сана-се -з1мх acipece гасырлар бойы ауызекх тарап, рухани тутас бip uri-лiк дзетуpin калгастырып келген ацыз-эцМмзлерден, мифологиялыц улгхлерден айкышрак танылады.

Ллгапкы кауымдык курылке табигат цубылкстарын саралап,тал-дап Tycin^ipin боре алмагакымен, ендхру ai/длы тургксынан жеке заттардьщ шыгу тегх туралы ажептеухр угьтмдар калыптастыруга ты-рыскан. Мифология - табигатты сусты кубьаык,. алыптар, чын-nepi-лер турхнде тэц1р1дей табынар сурапыл куш-куд1ретке кана саятын алгащы кауымдык катынас дурагаттарышл^ дуниетаным кэзкарасы болт табылады.

1штей тулеп, уздхкс1з, толассыз алкасып ясататын мангхл!к TipnMiK айтлымы, яанды-яансыздкн бэрхн тэцхрх ту ту /тотемдхк/, яануарлар дуниес1мен сабактасткк, еяелгх мулхктхк угым, жаратылыс кейхптеудегх ангырттык, сэбил1к TYCiHiK, бар-яокка оп-он,ай илана салатын ырымпилдык - 6api-6api аралас квр1нетхн. Адамзат тарихыньщ corny палгай туклхрхкен кылац 6epin, кулхмдеп карай-тын ацаылык багсы б1рлестхк 6yrinri урпакка оенщай шм-штырык окигалы рухани бай казынасын - кУДХреттх мифтер mesepeciH силап кетхптх. Миф дегенхцхздх «ете бхлмастхктен, солакай наным-сенхм KecipiHen табигат к убилысын к о балап суреттейтхн, бурыалап tyci-ндхретЫ тек гай кияли фантастика лык улгх деп карату керек. Ол адам баласыньщ арман ywiTi, кияли ой-epici аркылы рухтанган,жаратылыс элемхн пан-какты, кесек коре бiлуге тырыскан эмбебап'та-лпыные туывдысы.

Коне заман угыццарыньщ езхнше 6ip кызьщ, лугатты саласы -1?азактын байыргы кияли-гаиап ертегinept. Миф тудырушылар тэрхз-д i ертегхшхлерде яаратылыс дглейхн Т1зг1цдеп, турлайы этштердх бас идхру арканы шабыттандырган. Ер тег ¿й ерде ерте д ay ip адамда-рынын азшдхк, эзгете 6ip дуниетаным TYciniri ram емес, сонымен бхрге казак халкыкын калыптасуыта негхз калаган, оквд туп-тегхн /этногенезхн/ айфгндайтын рулар мен тайпалар, ежелгх ата-бабалаа еткен цилы-цилы кезецдер ерекшелхгх де кан-жацты KopiHic берген. Мифтерде де, epieri-ацыздарда да эдетте кешел1 тлшылар eMipi, турмыс ерекглелстх бейнеленэдх. Адам ацыл-ойы тудырган гакайыл бейкелер - айдаЬар, кезтырнз.к;, яалмауыз кемпхр, албасты, нын, дэулер букхл дуниеге «ан бхтхрхп, кер-коктх тугел мекещеп ал-ган. Жанрлык тутастык /синкретизм/ яалпы эстетикалъщ саиа-сез1м-нщ элх жхктеле, саралава цоймаганын ангар тады. Этика, эстетика, мифология 6ip-6ipiH9H онша дараланбай, у?им, тусхнхк, бwiM,тал-гам атаулы бар i езара бауырлас кэр1кген.

Халык. аспанга, айга, кунге сиыну, аруац пшдыру, ата са^ал-га табыну сиякты То;ир1лхк, сыйкырлык, шмандык; ер к;илы ганым -сенхм дэстур1и гасырлар бойы аныз-ертегхлер турщце урпа^тан-ур-палда ссылай кеткхзе берген.

Зороастризцце аЙтылатын елЬщг яауыздщтьщ тур i деп есептеу паманды тутынган халыктар ацыздарыццагы елхмкен кашу тур1вде кер-сотхледх. Мысалы, Коркыттьщ ел1мнпн цашуы туралы аныз.

Eipiraii тараудьщ екхнвп параграфы "Мифтер/аныздар/. "Коркыт туралы" ацыздагы мэцгх емхр суру проблемасы деп аталады. Коркыт ез нуртыныц аянызтк ауыр хал in карт, одан кутца-руды* кольт 1зде-дх, кэцгх баки елмейт™ бацытты емхрдх ацсаГ;ды, тенхректщ терт бурышын кезедх. Коркыт ажалды дункедогх бар «амандыцтыц басы деп бхлед!. Аналдыц 6ip кунх алкай яоймасын бхлген ол енд1 ел1мнен

Каикп кутылкг.щ болады. Ол кайда барса да кар кдзып яаткандарга колыгады да, ец акырында "дуниеде оагсрк'.ейтш еш нэрсе кок;", "сынбас темгр кок, ея'мес ewip нок" - деген корытындыга келед1 де, влмейтхн euipfli халыктыц зн-отйхнен хздейдх. GMipÎHin соц-гы кез!н кобыз тартып, куй шыгарумен еткхзедх. Улы «азуш Мук-тар Эуезов бул яешцде былай деп аазды:"Казак музывасынын атасы Коркыт туралы эпсавалардкч мазмуны вте терец. Ажалды токта-ту мумкш вмести1 îk мойындагысы келмеген Коркыт яурттан безхп айдалага, табкгат аясыиа кетед1, бхрак таулар да, казыктар да, ормандар да оган елхм кутш турганын айтады. Содан коркып кыр-гайдак 6ipÏHmi рет кобьгз яасап, кер бетхцце 6ipiHai болып куй тартады. Сейтхп, елмеудщ амалын онерден табады".

Казак аныздарывдагы Коркыт бейнес1 ендх влхмнен кашкан та--шн емес, itepicbme, ©ыхр сурген аэне емхр ymïH етрескен, елхм-нен кутылудыч долин каццай 6ip кУД*Ретт1 куштен емес, енерден хздеген аяалмен айкаскан алып рухани тулга.

Когам дамуы бар га к сайын курделенш, адамдар арасыцда эл-еуметтпс Я1ктел1с кушейпг, таптар, таптык мгдделер пайда болган туста бутан дейхн е.мхрде орын адып келген зртурлг нашм-сешм1 яоралгылары 6ip хзге wcipbiin, 6ip зуйеге келт1рхле бастады;-Осыдан келнх эртурл1 дхцдер шыкты. Табигатт&н таг турган>алеы» нщ куд!ретт1 tfvuieyniici бар деген tycihîk нэгхзхвде калыптаскал дщцер адамдарга ааппай ез ыкпалын г5Ург1зет1н дореяеге seTxi;

Ортагасырда казак яерхнде Отырар, Сайрам, Яссы, Саураи,Сн-гатк с и як ты ipi-ipi калалар лайда болып, олар казак мэдениетг-HÏ4 ecin-ep6yÎHef дамуына куш-куат бердх, аркау болды.Бул калалар дан аты айдай элемге малгм болган рула»,а галывдар.ацын-звршу-

I. Ауэзов М.О. Казахский зпос и дореволюционный фольклор.М,, 1944, с. 15.

лар, енер адамдары шщты. Солардыц 1и1нен казак; жер!нде Х-ХП гасырларда емхр сурген аттары Шыгыс пен Батыска, букхл элемте кец1нен таныс болтан, ездерхнхн гылымга цоскан Улес1мен дуние-ягузхлгк дамудын барысыш еле уд г ьщпалын тигхзген гулама галым-дар - Эбу Насыр эл-$араби, Нусхп Баласагун, Махмуд Катгари.Ах-мет Иассауилардын алеуметтхк-саяси, адам, адамгернплхк, иман -дольада Увдейт1н кез^арастары, ойлары "Ренессанс идеясы. лальщ-тьа< турхк суфизмх" дел а тала тын' екших тарауымыздыч нег1зг1 езегЬ

Ортагасырда эдхлет пцсаЯтын сыншыл ой, ортагасыр гуманизм I, турлхше оппозицияльщ идеялар мен цимылдар туады. Осы вдеяларды Ренессанс немесе мэдени ерлеу деухрг деп атаймыз.Ренессанс идеясы батиста да, шгыста да еяелг1 грек философиясы мен поэзиясы -нын зсер!нен туган екен. Шыгыс Ренессансы араб иерпде УШ гасыр-да туып, Орта Азияда X гасырда айрьа^ю. ер1стеген. Оныц орталыгы - Хорезм, Отырар, Бухара, корнекач екхлдерх - ел-Фара би,Виру ни, Ибн-Сина, эл-Хорезми болган. Зл-Фараби нагыз гуманист ретгнде' адам а^ыл-ойыкыц аан-аакты даныл, табигат пен догам сырын толыц ашуы мумк1н екен1не кэм1Л сеиед1, адамзат когамывдагы барлыц проблемсаарди ыеауге набхлеттх ец басты куш - а^ш-парасат деп биед1.

"Мусилман Ренессансы" деген атауга ие болган сол зашнга тан ойлаудын взхие тан белгмерг эл-Фарабидщ шыгардаларынан белг1Л1 бхр дзрезеде ез орнын алды. Ойшыл каца,эд1петт1 ^огаи гзайлы сара, дврбес ой пайшдады. Ол вз ойларьщца ¡яалпы тевдхк-тегх, езара сьйласымы мен бац дэулетх бар тэуелсхз адамдар емхр сурет1я "Дайырыеды кала" кайыцда айтты. Оныц ойынаа бул мхнсхз мемлекет тек "парасат" депаталатын 61л 1м мен зердв крлымен гама цурылуы ыуыкхн. Кавактардыц ой-тарихывда мзчгх кала тын агар-

тушылыцтыц бул багыткгда эл-Фараби халы^ты эдиеттх когамга, калпы халыцтык багытца экелетхн.куш рет!цде сауаттандыруга зор ymIt артты.

Ойшл эз шыгармаларцеда цогаццы гасырлар уй^ысытн оятатын зердеге жзне глрасатца аса яогары мен бсрдх.

Эл-Фараби "Мемлекеттан кайраткерлврдщ нация создерГ' дегвн трактатыцца элеуметт1к-зтикальт{,онтологиялья;,психологияльз{,меди-циналыц мэселелэрдх царастырады. Такыркптары эртурл1 бола тура, олардыц 6epi dip мацсат^а - адам мен цогашащ яетмухне ар налган. Егер "Аэаматгьв; саксатта" адам цогамдарын талдауды эл-Фараби ца— ладан бастаса,"Нак&л сездерде..." ол муны ец кхвкенв уядан-семья-дан, немесе, муны 031 атайтшщай уйден бастайды.

1згх мемлекет Дала/ туралы Ln it/, яасауды £а pa Си Пла тонга елхктеп мегллекеттщ эрбхр wnseci болтi;ii 6ip цкзметт1 атцаратын адам тэнхне у^сас етхп карастырады. Осыган сэйкес i3ri мемлекет-Teri феодалдьш; курышс суреттеяедй Фараби тошпылауында адамдар арасывдагм течсхзд1К, арм;-кеишыхк аньз; ссзхледх. Мисалы,халыц, адам мемяекеттщ svperi саналганкен, олар да кун керхс камын.ха-ракетхн яасауга, озшшм болуга мэжбур/хщ1п-;яеу,уйлену-н;айлану, баю т. б./. Мунан баркп туршста ала-цулалык орын алады. Фараби муцдай тен,схзд1кт1, зд1летс1здпст1 аоюдын бхрден бхр жали агарту-шмыц, адар/а-ерш1лхк тэрбиесхн кушейту деп цорктадц. Фзодалдык здх летсхздхк езгх мен зорлкц-зокбылыц epic алкл турганда ол зорлык -сыз, канаусыз эды 1-;огам болу kykkih деген батыл утопиялык болжам васайды. Фараби ондай isri мш/лекеттщ тууы ен алдьадэн меклекет баскнсина, о ниц ацыл-парасатыга., талантыка, тхкелоЯ тэуелд! деп цорытывды яасайды.

Эткен замандардыц айгхл1 мэдени ескорткiicrepi адамза? рухы-нан тузхлген мзлд1р кабаттарга яатады. Кез1вде бхздщ ата-баба-

ларымыз да б in секхлдх "Еакыт доген не?", "Адамгерихлхк.адалдык;, эдхлдгл, - даналык, деген не?" деген мангьххк сауалдарды кабыргасы-нан Koi'iFHii болатын. Солардыц 6ipi "Нудатгу бЬпк" поэмасыьъ^ авторы /Кусха Баласагун едх. "Кутты б!л1к" - калыцткц куты, ырысы. Урпактарга, адзмга ба^ыт берген, кут экелетхн бхлхм. Гаскрлар бо-йы шз1 ашкк, KeKiperi ояу урпакда азаматты:< касиеттерш, здеп -адалды^ дастурхн скнрген кхтап. "Куттн бхлхк" - к'/тты 6îtïk /"бi— тхк" - коне TYpiKiïe ".^азу, яазба, кхтал",/ он гаскрга куьщ улан ас-1(.ды асып, цолымнзга цайыра хлхп отыр"-^

Бул ецбек аетордь^ емхрдх корсетудег1 философидащ пай.ыуда-уышц теревдйхгхн, адам >су5<ынын сол ва>,пндагь! д&мукн кврсетедх. Еалггы алганда, Баласагун енбегх :<ец келемдегч философиялью; мхнез-15Удш>;ты, -практи.яалык емхрдщ остетикалщ кэзкарасад корсатедх.

"Кутты 6mîk" поокас&кыц басты идеясы торт прикц'/пке негхз-делin ?цазш:ган. BipiKïiici, мемлекеттх дУрыс бас^ару ушхн кара кы-лды как йаргандаЯ эдЬх за^ныч болуы, е к initie г, сак-дэулет, ягкк елге v;Y"'' консии деген тшзк, viairaiici - аз;ыл-парасат, ïôpïiraiici-канагат, ннсап моселесх.

Тур ici дэу ipinin улы ойшылы керкем турде кептеген мэндх де, шчызды мэселелердх карастырады. Мэселе>;, явке адам мен когамг-зщ карым-катытсы, адам каракетхнхц болмыс^а байладастшшгы, ?.!аи;сы-лъа»ч г.ен аамандак, адхлеттхк пен зулыздьз;, бацыт пен тзлгм-тзрбте т.т. Гуманист Баласагун «акеылык пен аамандык кудайга емес адам-ньп-î езгш байланысты деп санайды. ш-ксылы^ты да, даманды^ты да касайтын адамныц озх. Гуламанын бул ойы субъектщ рол in ту с щуде каца леп болды. Бул nÏKip бойыша, субьект «ацсылщ пен каман -ди^тын M3Hici» кете етс1нхп, dipiHaicxvi долдап, eniraiicineH бо-

I. Баласагун Ж. Кутты бШк. Адааты, 1986, 9-6.

кын а у лак; сала а лады.

Адам mymkíhuiríhív, шекс1зд1Г1, ез1и кориаган ортакы тани

алаты>>дь:гы, ащ'лкат^а Зете 6i.ieTÍH,r;iri, гылыкнин ганкм процесс íh-

де алатын орны яайыидаги гуманист^ идеялар Баласагун творчестоо-

сыныц Снсты озегх. Алгащы елея; яолдарынак бастап-ак Кусхп поома-

сы журтты ащклта, 6inÍM мен гшгыкга Уздейдх. Оларсыз адам|1ын, са-

нали OMÎQ Reutin, ба^ытка яете алмайтындыгын ацгартады. ~'rc íhtíh

айгукнша, адамнкч каскетг онки; ацылга к;онимды к-эрекетхцде,адам-

ныц касиетх оыын акылга цонымды хс-эрекетхнде, адам еле-олгенше

ав;ылга суйенхп, акылды бедел тутук керек. Тек ацылмен гака owip-

Д1Н аки.^атына :гетуге болады деп тукирьмдал, кептеген моеелеhi

ак.илдыц еншхсхкэ катцкзуы ез замани ушхн батыл айтклган газшхм.

Sycíixtíh ойынпа, ак;ыч - емхрд.т танудын; цуатты куралы. Алайда,

лкьшдкн K5HXH темевдет in, кемхтт наткан кезде, философ-акыннын

а^ылга аза тусхп, ацшгдыц туын устап, купеске шгуы - улкен I/

прогресшхл цубылыс. Акылды адамнын басты белплерх: ед1лд1к, Кайрыэдылыц, иыншлдш? - дейд1 ЯУСХЛ.

Интенция, зерде мен б1ЛХмге ден цоюпылыц Махмуд Кашгаридхи "Диуакл луга? ат-гтгхеде" одак api дамцды. Мунда турхк халъщ-таришн тхлх, фольклорк зэке этнсграфиясьг, турхктердхн этникалкк терминологиясы, олардщ- катериалдыц мэдениетх мен болмыс аындыгы кэрсетхледх.

Алгаиды у,ауым адамдарыкыц ouipiH, туршс-Т1ршЪпхпн, екбе-fiH, caiia-ce3ÍMÍH бейнелейтгн ауыз эдебиетхнщ гакайып улгхлерх бхзге Махмуд Кашгар ид 14 еь;бегх аркькы жеттх.

Махмуд Кдгзгаридхц бул сэздхгх шин мзн1цце энцихлопедиялы^ гуынды деуге болады. Мунда тех lin мэн эдебиетке гака енес,соны-

I. Касымааков А.Х. ; Мажнденоза ,ц.м. Жусхп Баласагун.//Жулдыз,

1980, № 3, I&7-6.

мен 6ipre сол кездегх ру-тайпалар мен кальгстардын; когаедык-зко-номикалык; - ерлхк xypee иырлары, совдай-ак алып Ер Тунганы жоц-гап айтылган елен жолдары бар. Бул яырлар адакзаттыц алгаш^ы кауымывда пайда болганын мазмунына карал ангар уга боладк.

Махмуд }\ашгари мырларыныч басым кэпшхлхгх каралайым ен-бек адамдарыныц мунын мучдап когын жоцтаса, ендх бхркатарлары шоккарларга к&тыста, солардыц сойылкн cora тын 'лыгаркалар болш келедх.

"Диуани лугат ат-турктег1" Keftinri дэу1рде назьиган елец-кырлар мазмукы бойынш. турлх мэселелерге арналган. Солардьщ бх-pi - табигат туралы елен-юрлар. Бул елеч-кырларда алгапкы цъуыьы да '¡лршхлхк еткэн адамныч ерекше назар аударган нэп со с i - табигат цубылыстары суреттелед1. Мунын, еэ1 tycíhxktí де. Ойткенх адам алх G3ÍK кориаган табигат^а толык; твуелд1 едх. "Диуани лугат ат-турктег1" табигат керхнхетерхн бейнелейтхн елецдерде еж-елгх заман адамдарыныц езíh цоршган, езх тхршхлз:к ететхн орта-дагы табигат цубылыстары женхндегх тусíhírx н, сол экэнхндег! т-hkm-ceniMÍH ангартады.

Ekíkdí тараудкц тертхшх параграфы "Ахмет Иассауи: алла жэне адам" деп аталады. • ..""■'

Tvpк i халы^тарынын; ортагасыр кезхкде 6ip жола араб казуыка кэшух, eMipre кептегён гылыми дуниелердх алып келдь Сонымен к,атар бул кез иь^ыс элемхвде сопылъщ агымныц эсер! купзейт, бхр-те-б1рте каш.тын кеч кая тускен кез1 ед1.

Суфизм идеясы негхэхнен Платонньщ философиялык ойларышн туындайтын агым. Оныц nerÍ3ri кагидасы шындик; ем1рде емес, о дуниеде дейтхн утопияльв^ ой. Суфизм утопкясывда ресми д1нге /исламга/ ?сарсы цойьигак оппозицияльп? ой, еркхн ойлауга умтылуда болган.

Мысады, ислам дхнх пах.тар мен феодалдардкц цуралына айналган кеэде, суфизм вк 1лдерх аллаш д1шен /ацылмен/ екес,курекпен тану керек деп ресми дхнге царсы болган.

Бул кезец Орта Азия мусылмандары УШ1н де аса дауапты уа-кыт болатын. Осы пакта елдщ бхрл1гхн, хальщтын татулыгын.адам гершШгхн, имандыльпсты, аллатагалага адалдыкты юксеген, сош ту етш, ез шгаршларына арцау еткен акын-шайырлар тобы тарих сахнасыга шык;ты. Солардыч б1р1 Отирардан ш^кан Ахмет Иассауи болды.

Ахмет Иассауидыц "Дяуани хяшет" /"Д^налык; кхтабы"/ турк1 т!лд1 халыктардыч ХП-гасырдан сацталган эдеби еснерткоттерхнхн бхрх саналады. "Даналык к1табында" неНзхнен торт нэрсе мадац-талады. Олар: "шригат" - ислам зацдары мен эдет-гурпыныц яи-кагы, "таригат" - сопшшктыч идеясы, мурат~мак;саты, "магруфат-д1Н жояын танып, окып-быу; "ха^ицат" - цудай жэне оган яакын-дау. Ацынныц "Дакалщ ¡атабы" атты аыр яинагы аркылы кдрапайым халык ислам элемхмзн, сол дэу1р улин 1лгер1шхл саналган сопыльщ агымныц философияяьщ ой-пхкхрлермен танысты.

Кояа Ахмет Иассауидкц шыгарда.сыкыц шзмуныцда екх турлг ауйе бар. Оныц б1рх - суфизм, ек1ншхсх - бул дудаеге симай, то-рыгу, оны сынау. Оьарден безген, одан эдхлет талпаган акын тец-дхкт1 о дуниеден оттедх. блецдерхнде замай бузылып, адам баласы азды дейдх. Сонымен б1рге ол ислам дуниесхнщ галымдарын да снн-га алады. Акынныц душпаны - едхлетсхз патшалар, уэз1рлер мен хан-дар. •

Иассауидыч одхлетс1з патша, уээхрлер, молда-кокалардог сын-га алуы, ислам дуниесхнен без1нух суфизм идеясынан туган жуйе емес, ацынга азятшылдык, сыншылдьа; ойларын тзеге асырудон КУ-ралы болган сиякты. Эйтпесе Кока Ахмет шригаттан тугел безген ха!гид сопы еиес*т1н. Ал акын "Диуаныцдагы" сыншлдык» сарыуайъш-

'выл сарын дэуipine байланысты дубычыс едЬ

Иассауи аркылы сопалщ тур::i тхлдес хальщтардыц рухаш танымыэда шешуах орын алды. Солыльщ философиялщ куйе ретхнде адагмдардыц дуние-танымынкц калыптасуына улкен ы^пал касади.Буга н дэлел Иассауидан ksKxktí кептеген цазац ацын-кмрауларышн шгармаларынан да сопылъщтын тхкелей ecepiH байкайшз.

Иассауидак бурын тур к i несыдер1 Тэцхрге табыттын болса, енд! олар Аллага сиынатын болды. Иассауи сопкшыгы аркылы 6ytíh Шыгыс философиясымен, олездхк дхни фмлософиямен хабардар болашз.

Сайып келгеще уяы акын ез1нен бурынгы емхр сурген мусыл-ыан сыгысыныч ейшыядары мен даналаршьц кэмхя адам тэрбиелеу ту-ралы идеясын алга тартады, api ол сопыльа; тагылым, дэсетрмен сабан; та сыл катыр.

"А за мат тык сана~сез1мнхц цалыптасуы1' деп а тала тын yiüíhiijí тарауда казак; акын выраулары- Асан кайгы, Шалгез /Зклкихз/, Бу-цар кыраудардыц дуниеташмы, философиялык ой-толгаулары, олардщ айтцан кыр-толгауларъщца тарик хаыцццры, адам, когам, та битат ш-селер! ¡isriari о зек? i орын алатыедыгы аешеде ces болады.

Халцкмыздьч сан гасыр бойы sacan я&не соншама узак; уакыт ауызша кастерлеЯ cabían, бхздхц заманымызга аеткен Herisrx яанр-ларыныи 6ipj - курделх впикалык тушщылар, батнрлар иыры болды, оларда, neriDÏHâH, елхн, sepin сыртцы каулардан коргаган яеке адамдардыц ic-apeкаттерi ¡.адацталдк. iviytai боп, копим i к боп Öipiry, сол аркылы kyotí, тегеуршдх топ курил Tipmwií! ету ар-гы-берг1 каЙ замаида да веке-адамдан 6а с та г. тутас когамга дейхн ец нег iar i емхрлхк проблеял болды.

ХУ гасырдыц eKiimi зартысында туган Асан сездерхнен бастап, ХУШ гасырдагы Букар толгауларына дейхн карастырганда баЯцаганымыз толгаудыц сырткы тур кагыкан аса кеп езгерхске ушрамаганына кэз

яетнхземхз. Бул кыраулардкн OMÍp мен адамды, адам мен табигатты, табигат пен емхрдх суреттеу аркылы емхр маселелерЬю барган сай~ ын белсенд! араласып, epöip тарихи кезецнщ калпылай болса дд ез:шд1К яайларын бейнолеп отырганын кореьиз.

Erç алгаш эпикалга; «нрлардыц хшшде кэрхнхп, кейпшен калык-тщ тхрлис турьшс, кун-квр хешей тыгыз нанасты, тхкелей OMÍp muir-дыгытн туган - конке, мекен, тер мен суга байланысты халщ арти TLieKTepi Асан кайгы, Шэлгез /Склк'.пз/ ацык, Букар «ырау шгарка-ларыныц баста такырыбы. Идзакгкц кэркем сбзх тарикында онын erç басында аталып курген Асан шыгармаларнктщ басты туйíhí де цолай-лы sep, су мен жайлы цоикс пен мекен кайы. Acaman былайгн а^ын-«ыраулар туыадыларында бул'сарыноз эаманы болмысына сай opi iça-рай аалгасып открады.

Яер, су, ко!—с такырыбнкен саба-и; та с пелес i тцызды проблема ел мен aepiH цоргау, елдхк, ерл1К, цаИармандыц найларь*.

Асан кайгьвлен тустас нэне одан кейхн омхр сурген жыраулар елец-жырларыныц да ден1 коные, мекен, езен-су иайы. Пеан кайгы-шк; 03 толгау-яырла.рын алатын болсак, олардыц мазмуныцца да ез flsyipí шмндыгынан тысцары ештеме таощ, Оньц толгауларытн белгх-Л1 бхр тарихи кезевдегх, ягш ХУ гасырды^ екхншх «артысы мэн ХУ1 гасырдыц аралыгыедагы Казахстан sepÎH мекендеген ру-тайпалар Tip-лпйнщ» казактардыц дербес ел болу процесс! тусындагп яагдайлар мен циырдан-циырга коные аударуындагы киындыктарднц хзхн керемхз. Ал Е!элгез /Ийлкигз/ а^ин якрларынан «ер,суга байланысты турлх хандь'ктар арасындагы теяеуехз болт турган иабуыл, m Я ка с тар ке-cipiH9H яэне де сак килы себептермен б1рде еркшен, бхрде ерхкехз киырдан киырга кэшуге мэжбур болып, цоньгс, мекен кайдыч баяисыз-дыгыиан касхрет иеккен ел-яурттьщ азап-бейнэтх мен кайгысын керемхз.

Шэлгездщ /11клкк1здхц/б1зге яйткен жырлары тугелдей азамат-тык,, элеуметтхк кдеяларга толы. Ол аз кацхл-куйхн толгайтын бip— д1-ек1Л1 толгауларыныч езхнде де eMip зандылыгын, заман урдхсхн катар суреттейд1. Яырау "от басы, опак касыныч" карапайым пекде-шхлхк хал iне айналмай, ез1ке дей1кгх кане ез заш.ныццагы килы-килы сырларга коз siöepefii, емхрде керген кеп жейларын кецхл тара-зысыт салыл, корыта толгайды, косей кэцхлмен, енегелхк сазбен iariTÍKKe уццейдх. Шэлгездщ /1Валки1здхн/ Öip топ кыры Темхр бите арналады /"Би Темхрге айтканы", "Би Тем1рд1 какы сапарынан . токтатуга айткаиы", "Тор балак кусты колга алып", "Арык хан"/.

Ал, ХУ111 гасырдагы акын-шраулардыц, окыц нпхцце Букар гш-рау туындыларынхн саяси когаедык нагдайлардыч нэтюнесхнде, acipece жоцгар феодалдары баскынсьшыгы кез1ще кер.су мэселерхнщ киывдай, мейлхнше курделене тускенхн керемхз. Абьиай ханга Сыр бойына.Ниде-лх байсынга кьш деп акьа берген Букар жырау алдьмен ол жерлердщ "хшетугын суы барлыгика" мал мен канта яайльшыгыт мэн бередх.Мэ-селеге булай келу сол дэухр шывдыгынан туган eMip, тхлак, талабы-на байланысты.

Букар supay оз дэухрхич перзентх болгавдыктан, оныч яыр, толгауларынан сол тустагы ел OMÍp хнщ киывды суреттер1 мен задана ¡зайыныц эр алуан сипаттаиалары мол ítepiHic тауып отырады. Ол адам т1ршхл1Г1 мен валпы дуние-болмыс кайын, ез кезец1ндег1 адет-гуркл, салт-сана, этика^ мораль туралы кап толганып, с оныч сыры мен сипа тын апьп пайыздауга ерекше зер салады. Букар толгаулары-ки> элеуметтхк туйхн1 мен философиялык мэн-мачызыныч басым болып келуi де осьщан.

Тарихта "Актабан шубырыццы, Алкакэл сулама" атанган аукалы-такпелх заманда емхр кешкен ел-яурт алдында не "6îp кагадан бас, 6ip яецнен кол шгарып" басцынш жауга Узт:лд1-кес1лд1 тоКтарыс

беру аркылы тауелсхзд^тт: сантал калу, немесе жау табаныцца яан-шылып курып 6ÍTy проблемасы турды. Букар ньграу осыедай аса киын, яауапты сэтте тгаырап жаткан халыктыц басын 6ipÍKTÍpin, цанцуЯлы иауга тотарыс беру ícíh уйьмдастыра алатыццай алгыр,баст-кхс1 -híh кажеттхгхн тусхне быдх, сейтхп осы максатка сэйкес ол сол тустагы Орта Жуз ханы - Абылайра зор сешм артты. Соццыктан да Букар жырау ез жырларынкн басым кепяплхгхн сомкн яург!зген эр алуан саясаты мен иорыктарын, эдеби бейнесхн жасауга арнады.Букар ягырау ойларынын нег1эгнен 6ip гана Í3ri тксатка орай: ел бхрлхН иен халык болашагын ойлау тургысынан айтылганын коремхз.

Корытыцдыда диссертациялык зерттеудщ нэтижелер1 яидакталш, такырыпты одан api карай яалгастырудьщ басты деген мы на томендег!-дей мэселелер1 керсетмген:

1. Когамынц кй-3ipri куй! яалпы мен даранкц кайшлыгы, Q3.Í-. híh тэуелс1э улттык мемлекетгн КУРУ мен кэне мураттарды эрь карай дамыту iumi аэне сыртцы себептердхн аукымынын майданына ай-налды. Евдх дуииетанымдык принхщлтерд! кайта карау каяет, ейткэ-« hi бутан дейхн 6ia тоталитарлык идеология цурсауыэда болдык.

2. Буг inri танда казак халкыныц цогаадык ойывда калыптаскан дастур мен Kaaipri затн тагылывдары арасывдагы кайшылыцты. байкайшз. Батые Еуpona 'агартушьмыгинан бас урудан арылатын уа-кыт geni. Улттык ойдьщ ерекшелхгхн мечгерых, еуропалык, сырттан танылгаи KipMe тагылымдардан сак тана 6biyÍMÍ3 керех. Автсдонцыц, езхид1к яэне сырттан енген кУВДылыктарды утыццы уйлестхр^, олар-дьщ iaTea Kipirin 04 багытта катар емхр суру урдхстерЫ васаура назар аудару мэселесх алда тур. Бул еркениеттх дамудыц сара яолй» на тусугв де, 6Í3flÍK когамшц елеуметт1К явне рухани сипаттарын игеруге де uymxíhsík бередх.

3. Казак халкынын рухани ыэдениетхнцв эл-Фараби иацызды

орын алады, Ол Казахстан жерхедехм тулголы философиялык жуйен! КУрган философ ретхцде белг1л1.0йшъш ваца, едхлетп когам жай-лы сара, дербес ой тайыедайды. Ойшыл ез оЯларьщда жалпы тендтк-тбгг, озара сыйласымы мен бак дэулетх бар тэуелсхз адамдар емхр сУрвтхн "Ндйырымды цала" яайыада айтты.

Казак когаМьзнын, интеллектуал ьдык к°Рывда эл-Фарабидщ ьщпальг осы кунте дейхн сакталып отыр. Муцда элеуметт1к-зтикалык меселелер болмысгын баска турлерхмен бхрге каралады.Бул эл-Фара би философиясыцда туцгьш рет к^ралган казак философиясыныц езек тх маселесхн - адам проблемасын аныктайды.

4. ХУ-ХУШ гасырлардагы казак; акын-жырауларыныц, ойшылдары-1!ьщ дуниетакымдьгк;, адамгерШ1Л1К кэзкарастары мен шксат-мурат-тарыда талдау жасаганда байкаганымыз - муш сол дэу1рдег! ез1-ие тен ем1р салты мен ко^ьдок катынастардыц, сол кезецдег1 ха-лык пен ойшьшдардыч ацьи-ой санасыныц кэзкарастары мен муратта-рыныч к°-лыптасуыт орай тарихи. нег13 деп керсету яэне оны еске-ру, б1здщ П1к1рхм1зше ете-ште цаиет.

5. Бостандык, тенцхк, едйеттШк, туыскавдык, бакыт жене баска мураттар Батые пен Шыгыстын эр дау1рдег1 ойшылдарыныц,фи-лософтарыньщ, казак акын-яырауларыньщ басты назарыцда болды.Вул мураттар каз1рГ1 тацда вацаша диалектикалык тургыда ойлауды ^'а-ает етедх.

Сайш келгевде, адам пробл'еьасы адамньщ цогамхад ец басты КУцдылыгы яане нег1зг1 байлыгы екенд1Г1 туралы мэселе тец1регх:-нде шешхлух цажет. Антик ойшылы Протагор:"Адам - барлык заттыц бЛЕемх" десе, 6угхн бхз адам баки ты онын «огам дамуы мен бгрлх-хчнде болатынын айтамыз. -'. г. . ' ■

Вткен гасырлардагы эл-С&раби, Жусш Баласагун, ХУ-ХУШ гасырлардагы чазав; акьш-йырауларынщ /Аса.н кайгы, Шэлгез /11&лки1з.,

а^ын, Букар жырау/ казацтардьщ бостандыгы, бацыты мен гулденух • ушхн куресу кажетт1г1 жен1цце айтцан есиет сездер1нщ мацызы эл1 жойылган жок.

Диссертация тан;ырыбы бойынша кары* керген ецбектер Т1з1-

мх:

I. &мзеева Б. Тамырн 61р. // Казац тарикы. 1995.(?6. 0,2 б. б.

2. Хамзеева Б. Азаматтыц сага-сезхмнщ калыптасуы. Брошора. А ., 1995. 1,3 б.б.

3. Хамзеева Б. Когавды^ ойдыц алгаш^ы тубхрлер!. Брошюра. А ., 1995. 1,0 б.б.

Диссертация Б.Хамзеевой на соискание ученой степени кандидата философских наук "Проблема человека в развитии общественной мысли казахского трода" выполнена по специальности 09.00.03 - история философии.

Диссертация посвяцеиа одной из актуальных проблем казахской философии - проблеме человека. Б работе раскрыты особенности становления общественной мысли казахского народа с древнетюркского периода по период казахского ханства.

Анализ проблемы человека в истории общественной мысли казахского народа в средние века показывает, что от прошла той яе дорогой развития, что и культура соседних народов; других регионов, даяе независимо от контакта и связи с ними. Это объясняется наличием внутренней общности в развитии культуры различных народов, вытекающего из обцих законов движения общечеловеческой культуры. Да, мы видим повсеместно мифологическую фазу созгания /в данном случае - шаманство/, фазу формирования и утверждения монотеистических религий и противостояние им тенденции здравого рассудка, обыденных наблюдений, критичности и свободомыслия.

Известными мыслителями средневековья были выходцы из территории Казахстана к близлежащих районов - Абу Наср аль-Фараби, 10суф Баласагуни, Махмуд Кашгари, Ахмед Ясави и др.,которые создали сбои труды на арабском и тюркском языках, содержащие наряду с философскими и социально-этическими идеями ценные наблюдения ш.д жизнью народов, населяющих территорию Казахстана.

В общественной жизни Казахстана в ХУ-ХУШ вв. стали занимать ведущее место деятельность ¡кырау, акынов и батыроз. Имена и творчество таких певцов-яырау, как Асан кайгы, Шалкииз, Бухар яырау связаны с образованием и становлением казахского ханства и казахской народности.

Tlie dlsoortation of В. Chamzeeva "Man's problem In kazakh locial thought development" la oubraittod 1 of a scientific degree of :he candidate of phllonophycal sciences on speciality 09.00.03. -ilstory of philosophy.

The present thesis 1я devoted to one of the actual prob-Lera of kazakh philosophy - nan's problem. Thesis reflects pecularl-ties of kazakh social thought establishment within nn ancient turk jerlod up to a period of kazakh khanate.

The analysis of man's problem In the history of kazakh locial thought in Middle centuries show, that it went through the /ay of development as sane aa culture.of neighbouring nations, other regions even not depending on contacts and connections with one another. There is an internal community In culture development of different nations which follows from common laws of development of nan'o :ulture. Ue can see niyphologlcel stage of consciousness, stage of formation and conflrnation of monotheistic religions and trends of ¡onion sense are confronting to.

Prominent thinkers of the nlddle ages cane out, at the territory of Kazakhstan. They were Abu Naor al-Farabi„ Iueuph ftalasagu-li, Makhmud Kaehgsri, Akhaad Yasavl, etc. who have ereeted their forks consist philosophycal and aoclal-ethlcal ideas and precious ibservatlona over people's life are Inhabiting the territory of (azakhstan.

Activities of zhyrau, akyn's (poets) and batyra (heroes) ire becaoe to play a significant'rule In social life of Kazakhstan In XV-XVIII Centuries. Names and creativity of zhyrau such ft» A»an (algy, Shalkyiz, Buchar zhyrau are related to the formation and »stablishment of kazakh khanate and kazakh nation..