автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.03
диссертация на тему: Проблема классического наследия в азербайджанском эмигрантском литературоведении

Полный текст автореферата диссертации по теме "Проблема классического наследия в азербайджанском эмигрантском литературоведении"

АЗЭРБАиЧАН ЕЛМЛЭР АКАДЕЛ/ШАСЫ НИЗАМИ адына ЭДЭБИ.иАТ ИНСТИТУТУ

ОД

Эл]азмасы Ьугугунда

9 ьЯ 6 Гг

НИКПУР МИРЬУСЕ,Ж ОРЛУ ЧАББАРЛЫ

AЗЭPБAJЧAH МУЬАЧИРЭТ ЭДЭБИ^АТШУНАСЛЫГЫНДА КЛАССИК ИРС ПРОБЛЕМИ

10.01.03 - Азерба]*чан эдебидоаты

Филолоки^а елмлэри намизэди алимлик дэрэчэси ал маг учун тэгдим едилмиш диссертаси|'анын

АВТОРЕФЕРАТЫ

Бакы-1998

Иш Азэрба]чан Елмлэр Академщ'асы Низами адына бдэби^ат Институтунун "Харичдэ Азэрба^чан эдэби^аты" шв'бэсиндэ ^еринэ ]'етирилмишдир.

Елми рэЬбвр:

- Азэрба]чан ЕА-нын Ьэгиги узву, филолокща елмлэри доктору, профессор Камал ТАПЫБЗАДЭ

Рэсми оппонеитлэр:

- филолоюф елмлэри доктору, профессор д.J.MЭMMЭДOB

- филолоюф елмлэри доктору, профессор Н.Ш.БАБАЕВ

Апарычы м\зссисэ: М.Э.Рэсулзадэ адына Бакы Девлэт Универ-ситети

Мудафиэ 1998-чи ил ¿¿¿2^ а]ынын да саат/^7 дэ Азэр-ба]чан Елмлэр Академи]асы Низами адына Эдэбрщат Институтунун Д.004.14.01 Ихтисаслашдырылмыш Шурасынын ичласында кечири-лэчэкдир.

Унван: 370143, Бакы, Ь.Чавид проспекти, 31, Академи]а шэ-Ьэрчщи, 9сас бина, V мэртэбэ

Диссертасщ'а илэ Азэрба]чан Елмлэр Академи]асынын Мэркэзи Елми Китабханасында таныш олмаг олар.

Автореферат .1998-чи илдэ кендэрилмишдир.

/

Ихтисаслашдырылмыш шуранын елми катиби, филолок^а елмлэри намизэди

ИШИН УМУМИ сэчушэси

Мовзунун актуаллыгы. Азэрба]чан Халг ЧумЬури^этннин сугутундан сонра Ьэмин девлэтин гуручулары, Ьэмчинин милли душунчэли бир чох зи]алылар - елм, мэдэни^эт хадимлэри, эдиблэр вэтэни тэрк етмэк мэчбури^'этиндэ галараг эсасэн Турки]э]'э, гисмэн дэ Авропа елкэлэринэ муЬачирэт етмишлэр. Ьэмин эрэфэдэ харичдэ тэЬсил алан, ]ахуд ишлэ]эн бир труп Ьюгфрлимиз дэ си]аси мотив-лэрлэ элагэдар Азэрба]чана двнэ билмэмиш, муЬачирэ чеврилмишдир. Бу просеслэрин нэтичэсиндэ XX эср Азэрба]чан си]аси муЬачирэти адланан топлум формалашмыш, онун сыралары икинчи дуща муЬари-бэсиндэн сонра взтэнэ денмэкдэн имтина едэн азэрба]чанлыларын Ьесабына бир гэдэр дэ кенишлэнмишдир.

Догрудур, Азэрба]чан сщ'аси муЬачирэти АХЧ-нин сугутундан хе]ли эввэл дэ мввчуд олмушдур. Лакин истэр XIX эсрин, истэрсэ дэ XX эсрин эввэллэринин Азэрба]чан муЬачирэти тэшкилатланмыш топлум де]илди, идеоложи мубаризэ васитэлэриндэн - мэтбуатдан, нэшри^атдан мэЬрум иди, онун милли истиглал угрунда мубаризэси Ьеч бир си]аси гурум тэрэфиндэн истигамэтлзндирилмирди.

АХЧ-нин сугутундан сонра ]араныб заман-заман инкишаф ет-миш муЬачирэт исэ даЬа кутлэви, е]ни заманда тэшкилатланмыш характер дашьу'ырды, мухтэлиф елкэлэрдэ взунун си]'аси гурумлары-на, мэтбуат органларына малик иди. 9н башлычасы исэ бу муЬачирэт мэскунлашдыпы елкэлэрдэ взунун си]'аси, эдэби-мэдэни муЬитини формалашдырмыш, jeтмиш ил эрзиндэ мухтэлиф васитэлэрлэ Азэр-ба]'чан милли Ьэрэкатыны давам етдирмиш, зэнкин идеоложи-сщ'аси вэ эдэби-елми ирс ]аратмышдыр. Ьэмин ирс бир чох Ьуманитар елм-лэр кими милли эдэби^атшунаслыгымыза да тэдгигат учун зэнкин материал верир. Бела ки, 1920-чи илден сонракы двврдэ Азэрба]чан эдэби^'аты вэ эдэби-нэзэри фикри ]алныз Шимали вэ Чэнуби Азэр-ба]чанда де^ил, сщ'аси муЬачирэтимизин эдэби-елми фэалий'эти са]'э-синдэ вэтэнимизин мввчуд сщ'аси вэ тарихи сэрЬэдлэриндэн хе}'ли узагларда - Турк^э, Алманща, Полша, Франса, АБШ кими харичи елкэлэрдэ дэ инкишаф етмишдир. Бу бахымдан Азэрба]чан сщасн муЬачирэтинин зэнкин эдэби ирсинин Ьэртэрэфли арашдырылмасы чавдаш эдэби^атшунаслыг елмимизин тэ'хирзсалынмаз муЬум вэзи-фэлэриндэндир.

Илк нввбэдэ она керэ ки, муЬачирэт эдэби^'атыны вэ эдэ-би^атшунаслышны е]рэнмэдэн бутевлукдэ Азэрба]чан эдэби^'атынын вэ эдэби-нэзэри фикринин долгун, биткин тарихини ]аратмаг ге]ри-мумкундур. Чунки ду^'анын Ьансы олкасиндв вэ Ьансы шэраитдэ ]арадылмасындан асылы олма]араг Азэрба}'чан эдиблэри, алимлэри тэрэфиндэн }арадылан бэдии вэ елми эсэрлэр умуммилли эдэби-елми ирсимизин а]рылмаз тэркиб Ьиссэсидир.

Дикэр тэрэфдэн, Азэрба]чанын девлэт мустэгиллщинин бэрпа-сы миллэтимизин тарихинин, мэдэни^этинин, о чумлэдэн классик ирсинин тэдгиги ]енундэ совет вэ дун]а елминин рл вердщи биртэ-рафлили]йн, тэЬрифларин, бир сыра Ьалларда исэ гэразли вэ ге]ри-об]ектив мунасибэтин зэд'анлы нэтичэлэринин арадан галдырылмасы-ны зэрури етдщи вэ бунун учун алверишли шэраит ]аратдыгы бир заманда взунун идеоложи-си]аси платформасы е'тибарилэ марксизм-ленинизма, Ьар чур шовинизма вэ бв]ук девлатчилик идеолоицасына дабан-дабана зидд олан, елми с^ективлщи, гарэзсизлщи илэ сечилэн муЬачирэт эдаби^атшунаслыгынын арашдырылмасы чагдаш эдаби-назари фикир учун елми-методоложи чзЬэтдэн дэ актуаллыг касб едир, бу истигаматдэ муга]исэлэр апармаг, мубаЬисэлэри, проблемлэ-ри чезмак учун занкин материал верир.

МуЬачират эдабиЛатшунаслыгынын арашдырылмасыны зэрури едэн дикэр чэЬэт муЬачир алимлэрин эсэрлэриндэ, о чумлэдэн классик эдэби|]'атымыза дайр тадгиглэриндэ гojyлaн вэ Ьэллини тапан милли эдаби^ат тарихи консепс^'асы, Азэрба]чан эдэби^'атында реа-лизмин маншэ^ ва мэрЬэлэлэри, классик ирс вэ истиглал мэфкурэси, эдэби^'ат вэ сщасат, сэнэткар ва ичтимаи-си]'аси муЬит кими чидци проблемлэрин букун дэ актуаллыг касб етмэсидир.

НаЬа]'ат, "Азарба]чан муЬачират эдэби^атшунаслышнда классик ирс проблеми" мэвзусунда арашдырма бутевлукдэ муЬачират эдэби^атынын вэ эдэби-назари фикринин спесифик хусуси^этларини, асас проблемларини, апарычы мерлэрини муэ]]энлэшдирмэк вэ дэ-]эрлэндирмэк бахымындан да актуалдыр.

Тэдгигатын предмети. МуЬачирэт эдэби-елми фикринин Мэ-Ьэммэд Эмин Рэсулзадэ (бундан сонра - М.Э.Расулзадэ), Мирзэ Бала Мэммадзада, вбдулваЬаб Лурдсевэр, бЬмад Мафарому, Мэммэдэли Рэсулзадэ (бундан сонра - М.бли Рэсулзадэ), Суле]ман Тэкинар, Сэлим Рафиг кими керкэмли нума]эндвлэринин классик Азэрба]чан эдэби]]аты илэ баглы арашдырмалары тэдгигатын эсас предметини тэшкил едир. Бундан элава, М.Э.Расулзадэнин вэ М.Б.Мэммэд-задэнин тарихэ, си}асэтэ вэ мэдэнизртшунаслыга дайр эсэрлариндэн классик эдэби^атла баглы Ьиссэлэр дэ тэдгигата чэлб олунмушдур.

Диссертаси^анын мевзусу илэ элагэдар Аззрба^чан муЬачират матбуаты - ("Лени Гафгаз]а", "Одлу ]урд", "Азэри турк", "Азэрба]чан Зурд билкиси", "МучаЬид", "Турк изи" (Истанбул), "Истиглал", "Гур-тулуш" (Берлин), "Азэрба]чан" (Анкара) вэ е.), Ьамчинин муЬачир муэллифларин асэрларинин нэшри еЬшмал олунан Турки]энин ба'зи елми журналлары, АФР-дэки Советлэр Бирл^'ини в^рэнмэ Институ-тунун "Дэрки"си, "Гафгаз истиглал комитэси"нин МунЬендэ нашр олунмуш "Гафгаз]а" вэ "Бирлэшик Гафгаз]а" дэркилэри диггэтлэ арашдырылмыш, хери материал ашкар едиларак твдгигатда истифадэ едилмишдир.

Тэдгигатын мэгсэд вэ вэзифэлэри. Диссертас1ф ишинин эсас магсэди Азэрба]чан муЬачирэт эдэбийатшунаслышнын классик эдэби ирсимизлэ бамы арашдырмаларыны в]'рэнмэкдир. Ьзмин магсэд ашагседакы вэзифэлэрин з'еринв ]'етирилмэсини зэрури етмишдир:

- мевзунун тэдгиги вэзиЛэтини арашдырмаг;

- муЬачирэт эдэби^атшунаслыгынын эсас тэдгигат истигамэтлэ-рини муэ^энлэшдирмэк, классик ирслэ бамы арашдырмаларыны топ-ла]ыб мевзу ва проблематика бахымындан системлэшдирмак;

- муЬачирэт елми фикринин Азэрба]чан эдэби^'аты тарихи кон-сепси]асыны е]*рэнмэк, милли эдэби^атымызын мэншэ]и вэ деврлэш-дирилмэси, Ьэмчинин Азэрба]чанын Шэрг-ислам мэдэни^этиндэ ро-луна дайр муддэаларыны тэЬлил етмак; Х1-ХН эсрлэр фарсдилли Aзepбajчaн эдэби^'атына мунасибэтини а]дынлашдырмаг;

- анадилли поези]'анын тэшэккулу вэ онун апарычы сималары-нын ]арадычылыгы Ьаггында мулаЬизэлэрини нэзэрдэн кечирмэк;

- Азэрба]чан эдэби^'атында реализмин мэншэ]и ва инкишаф мэрЬэлэлэри Ьаггында мулаЬизэлэрини дэ]эрлэндирмэк;

- классик эдэби ирсин милли истиглал мэфкурэсинин, милли идеолокщанын формалашмасындакы ролу Ьаггында мулаЬизэлэрини шэрЬ етмэк;

- классик эдэбиуатымызын бу вэ ^а дикэр проблеми илэ баглы муИачирэт эдэби^атшунаслыганын муддэаларыны совет девру Азэр-баз'чан эдэби^атшунаслыгынын мулаЬизэлэри илэ муга]исэли шэкилдэ нэзэрдэн кечирмэк, Ьэмчинин муЬачирэт елминин нэтичэлэрини чагдаш одоби]]атшунаслыгын наили^'этлэри бахымындан пфютлэнди-риб з'ени, орижинал чэЬэтлэрини ашкарламаг;

- муЬачирэт эдэби^атшунаслыгынын Азэрба]чан эдэби-нэзэри фикринэ, конкрет олараг классик эдэби^'атын е]рэнилмэсинэ тэЬфэ-сини муэ^'энлэшдирмэк.

Мевзунун тэдгиги вэзицэти. Мэ'лум идеоложи-сщаси ]'асаг-ларла элагадар совет деврундэ Азэрба]чан муЬачирэтинин ]аратдыгы зэнкин эдэби-елми ирсин системли вэ объектив тэдгиги мумкун олма-мышдыр. Сщаси муЬачирэтимизин М.в.Рэсулзадэ, М.Б.Мэммэдзадэ, Э.Чэфэроглу, ЭЛурдсевэр, Ч.Ьачыбэ]'ли кими керкэмли нума]эндэлэ-ри совет деври мэтбуатында гэрэзли Ьучумлара, тэЬгирлэрэ мэ'руз галмыш, онларын сщаси, эдэби-елми, публисистик фэали^'эти, тари-химиз, мэдэни^этимиз, эдэби^'атымызла баглы тэдгигатлары Ьаггында биртэрэфли, ге]ри-об]'ектив мулаЬизэлэр, рэ'}лэр се]лэнмишдир. Бу-нунла ]'анашы, милли эдэби^ат классиклэринин ]арадычылыгы Ьаггында совет Азэрба]чанында нэшр олунмуш бир сыра монографи]'а-лара ¡ери кэлдикчэ, муЬачир здэби^'атшунасларын да эсэрлэринэ истинад едилмиш, онларын мусбэт хусуси^этлэри ге.)д олунмушдур. Догрудур, бу заман Ьэмин муэллифлэр Турки]'э алимлэри кими тэгднм

едилир, онларын Азэрба)чан си]аси муЬачирэтинэ мэнсублугу узэрин-дэн сукутла кечилирди.

Проф. ХЛусифов "Низаминин лирикасы" монографи]асында шаирин лирик ирсинин тэдгиги тарихиндэн бэйс едэркэн М.Э.Ресулзадэнин "Азэрба]чан шаири Низами" китабы узэриндэ эт-рафлы да]аныр.1 Х.Лусифова кэрэ, "муэллифин бэ'зи зэрэрли ме)ллэ-рина, гэразли сэЬв Ьекмлэринэ бахма]араг, умуми^этлэ кетурдукдэ, бу эсэрин ]ахшы чэЬэтлари пис чэЬэтлэриндэн чохдур. Бурада Низаминин Ьэ]ат вэ ]арадычылыгы илэ элагэдар эввалки муэллифлэрин фикирлэри умумилэшдирилмэклэ бэрабэр, бир чох фикирлэр илк дэфэ ирэли сурулмушдур".2

Ф.е.н. Х.Ьусе]нов исэ "Низаминин "Сирлэр хазинэси" адлы монографии асында "Азэрба]чан шаири Низами" китабындан ез мевзусу илэ багаы Ьиссэлэри тэЬлил едарэк бела бир ганаата кэлир ки, М.Э.Ресулзадэнин "Хэмса'.'нин илк поемасы Ьаггында "муЬакимэлэри эксвран сэЬв вэ негсанлы олуб, езунэ гадэр фикир се]лэмиш Авропа буржуа муэллифлэринин з'анлыш мулаЬизэлэриндэн кэнара чыха билмэмишдир". 3

Проф. Ь.Мэммэдзадэ "Мирзэ Фэтали Ахундов вэ Шэрг" адлы санбаллы монографи]'асынын "М.Ф.Ахундовун Турки]эдэ е]ренилмэси вэ тэдгиг едилмэси" белмэсинда Азарба^чан эдэби]]атынын бу кер-камли классикинин Ьа]ат вэ japaдычылыFЫ Ьаггында Э.Чэфэроглунун, М.Б.Маммэдзадэнин, Э.Дурдсевэрин арашдырмаларындан да бэЬс етмишдир.4 Елми об]ективли]и мумкун гэдэр кезлэмэ]э чалышан Ь.Мэммэдзадэ Ьэмин арашдырмаларын мусбэт чэКэтлэрини ге]д ет-мэклэ ]анашы, муЬачир муэллифлэрин бир сыра мулаИизаларини совет идеолоки]асынын тэлэблэри бахымындан тенгид етмэли олмуш-ДУР-

Проф. К.Мэммэдов исэ "Нэчэфбэ]' Вэзиров" монографщасында Э.Лурдсевэрин "Азэрба]чан драм эдэби]'заты" эсеринин мувафиг фэсли узэриндэ да]анмышдыр. Н.Вэзировун бир сыра драм эсэрлэринэ муЬачир алимин вердщи тэЬлили умумэн мусбэт г^мэтлэндирэн К.Мэммэдовун фикринчэ, "ПэЬлэванани-зэманэ" гу'есиндэн данышар-кэн ЭЛурдсевэр "девр илэ элагэдар мэсэлэлэрдэ об]'ективлик Ьиссини итирмиш, эдэби^атшунасдан даЬа чох иртичачы бир сщасэтчи кими чыхыш етмишдир".5

' Х.Лусифов. Низаминин лирикасы. Азэрба]'чан ССР Елмлэр Академи]асы Нэшри||'аты, Бакы, 1968, с. 60-62.

2 Лена орада, с. 60.

Х.Ьусе^ов. Низаминин "Сирлэр хэзинзси", Бакы, Елм, 1983, с. 20.

4 Ь.Мэммэдзадэ. Мирзе Фэтэли Ахундов вэ Шэрг. Баш, Елм, 1971, с. 150-159. ^ М.Камран. Нэчэфбэ] Вэзиров. Азэрба]чан ССР Елмлзр Академи^асы Нэшри^аты.

Бакы, 1963, с. 136.

ЭЛурдсевэрин "Сабирин Азэрба]чан эдэби^атындакы ]'ери" эсэ-рини исэ ф.е.д. Н.Ахундов "Азэрба]чан сатира журналлары" моногра-фи]асында кэскин тэнгид етмиш, муЬачир алими муЬафизэкарлыгда, Сабирин ичтимаи-си]аси керушлэрини теЬриф етмэкдэ, эксингилаби фикирлэр се]лэмэкдэ иттиЬам етмишдир.1

Бура гздэр де^илэнлар кестэрир ки, совет деврундэ Азэрба]чан эдэби^'атшунасларынын муЬачирэт эдэби-елми фикри Ьаггында мула-Ьизэлэри, рэ'рэри Ьеч дэ Ьэмишэ об]ектнв елми характер дашыма-мышдыр. Бу исэ Ьэмин дэврун сщ'аси режими вэ чэми^'этдэ Ьаким олан идеолок^а илэ баглы бир Ьал иди. Алим, тэдгигатчы бу режи-мнн вэ идеолокэданын маЬи^этинэ зидд олан мэтлэблэри ]а тэнгид етмэли, ¡а да бу барэдэ умуми^этлэ сусмалы иди.

1980-чи нллэрин сону - 1990-чы иллэрин эввэллэриндэ кечмиш ССРИ мэканында, о чумлэдэн Азэрба]чанда кедэн тарихи-си]аси про-сеслэр, милли взунудэрк вэ милли дирчэлиш руЬунун гуввэтлаимэси ичтимаи-си]аси, эдэби-мэдэни муЬитдэ мевчуд олан бир чох ]асаглары арадан галдырдыгы ними, муЬачирэт ирсинин дэ об]ектив елми тэдги-ги учун шэраит ]аратды. МэЬз белэ бир деврдэ 1991-чи илин апре-линдэ Бакыда кечирилмиш "Азэрба|чан муЬачирэт эдэбиЦаты" бе]'нэл-халг елми симпозиуму бу мевзунун тэдгигинэ тэкан верди.

Ф.е.д., проф. Р.Азадэнин Ьэмин симпозиумда "М.9. Ресулзадэ-нин "Азэрба]чан шаири Низами" эсари мевзусунда мэ'рузэси муЬачирэт адзби^'атшунаслыгында классик ирс проблеминин арашдырылма-сы ]енундэ илк угурлу аддымлардандыр.

Ф.е.д. В.Султанлы "МэЬэммэд 9мин Рэсулзадэнин эдэби дуща-сы" адлы дэрс вэсаитиндэ вэ "Агыр рлун рлчусу" адлы портрет-монографи]ада керкэмли мутэфэккирин муЬачирэт девру эдэби-елми фзали^этиндан дэ етрафлы бэЬс етмиш, "Азэрба]чан култур кэлэнэк-лэри" вэ "Азэрба]'чан шаири Низами" эсэрлэринин тэЬлилинэ кениш ]ер вермишдир.2 Е.ЭбулЬэсэнли "ОЬмэд Чэфэроглунун адэби^атшу-наслыг ирси" мевзусунда намизэдлик диссертас^'асында муЬачир алимин классик ирсимизлэ баглы бир нечэ тэдгигаты барэдэ дэ фикир ]урутмушдур.

Керунду]у кими, сон иллэр муЬачирэт эдэби^атшунаслышнын арашдырылмасында муэ^эн ирэлилэ]ишз вэ угурлара бахма]'араг, бутевлукдэ бу мевзунун тэдгиги вэзи^'эти гэнаэтбэхш са]'ыла билмэз. Мудафиэ]э тэгдим етди]имиз бу диссертасиза да Ьэмин саЬэдэки бош-лугу муз^эн гэдэр арадан галдырмаг зэрурэтиндэн ]аранмышдыр.

1 Н.Ахундов. Азэрба]чан сатира журналлары. Азэрба]чан ССР Елмлэр Академ^асы Нэшри^аты, Бакы, 1968, с. 343.

2 В.Султанлы. МэЬаммэд 9мин Рэсулзадэнин эдэби д\Н]'асы. Бакы.БДУ нэшри^аты, 1994, с. 109-134; Лена онун. Агыр ]олун ]олчусу. Бакы, Азэрнэшр, 1996, с. 143-168.

Тэдгигатын елми ¡еннпщи. Мевзунун илк дэфэ системли ишлэнмэси эслиндэ диссертаси]анын елми ]енили]ини шэртлэндирэн башлыча амилдир. Бела ки, бу ишдэ Азэрба]чан с^аси муЬачирэти-нин эдэби]]атшунаслыг ирсинин муЬум гисмини тэшкил едэн классик эдэбицат арашдырмалары илк дэфэ олараг бир кулл Ьалында хусуси тэдгигатын предметинэ чеврилмиш, муЬачирэт эдэби^атшунаслыгы умуми методолоки]а]а эсасланан ваЬид елми-нэзэри истигамэт, е]ни заманда Азэрба]чан адэби^атшунаслыгынын тэркиб Ьиссэси кими тэгдим олунмушдур.

Тэдгигатда Ьэмчинин илк дэфэ олараг муЬачирэт елми фикри-нин эдэби^'ат тарихи консепси]асы ачыгланмыш, М.б.Рвсулзадэнин, М..Б.Мэммэдзадэнин, Э.Лурдсевэрин, Э.Чэфэроглунун вэ дикарлэри-нин классик эдэби^'атымызын мухтэлиф проблемлэри ила баглы мулаЬизэлэри совет девру Азэрба]чан едэби^атшунаслышнын муддэалары илэ муга]'исэли сурэтдэ тэЬлил едилмиш, чагдаш эдэби-нэзэри фикрин наили^етлэри бахымындан дэ]эрлэндирилмишдир.

Нэзэри-методоложи эсас. Диссертас^'а тарихи-муга]исэли методун принсиплэри эсасында ¿азылмыш, муасир эдэби]]атшунас-лыгын елми-нэзэри муддэаларындан, классик Азэрба]чан эдэби^'атына дайр тэдгигатларын натичэлэриндэн истифадэ едилмишдир.

Ишин практик эИзмицати. Диссертасща иши Азэрба]чан муЬачирэт эдэби^атшунаслыгынын классик ирсимизэ дайр арашдыр-маларыны системли вэ умумилэшдирилмиш шэкилдэ нэзэрдэн кечи-риб дэ]эрлэндирэн илк эсэр олдугундан, бу саЬэдэ кэлэчэк тэдгигат-лар учун зэмин тэшкил едир. Ишин нэтичэлэриндэн Азэрба]чан муЬачирэт эдэби)]аты, эдэби-иэзэри фикир тарихи, Ьэмчинин классик эдэби^'атымызла баглы тэдгигат апаран мутэхэссислэр фадалана би-лэрлэр. Бунлардан элавэ, диссертаоданын али мэктэблэрин фило-локща факултэлэриндэ мувафиг умуми вэ хусуси курсларын тэдри-синдэ дэ истифадэ едилмэси мумкундур.

Ишин апробасьца вэ публикаси]асы. Диссертаси]анын мэв-зусу Азэрба]чан ЕА Низами адына Эдэби^ат Институтунун Елми Шурасында тэсдиг едилмиш, иш Ьэмин институтун "Харичдэ Азэр-ба]чан эдэби^аты" шо'бэсиндэ jepинэ ^етирилмишдир. Арашдырманын эсас нэтичэлэри елми конфранс вэ симпозиумларда охунмуш мэ'рузэлэрдэ, Ьэмчинин мухтэлиф елми журнал, топлу вэ гэзетлэрдэ дэрч олунмуш мэгалэлэрдэ ез эксини тапмышдыр.

Тэдгигатын структуру. Диссертас^а кириш, уч фэсил, нэтичэ вэ истифадэ олунмуш эдэби[|'ат сщаЬысындан ибарэтдир.

ИШИН ЭСАС МЭЗМУНУ

"Кириш"дэ мевзунун актуаллыга, тэдгиги вэзи^'эти, тэдгигатын предмети, мэгсэд вэ вэзифэлэри, елми ]енили]и, практик эЬэ-ми^эти, апробаси]асы вэ с. Ьаггында данышылмышдыр.

Диссертасмфнын I фэсли "Азэрба]чан муЬачират эдэбидоат-шунаслыгынын умУми сэчиуэси" адланыр. Ики белмэдэн ибарэт олан бу фэсилдэ муЬачирэт эдэби^'атшунаслышнын тэшэккулуну шэртлэндирэн амиллэр ачыгланмыш, муЬачирэт эдэби-нэзэри фикри-нин эсас истигамэтлэри муэ^энлэшдирилмиш, эдэби^ат тарихи кон-сепси]асы шэрЬ едилмишдир.

1. МуЬачирэт эдэбидатшунаслыгынын тэшэккулуну шэртлэндирэн амиллэр. МуЬачирэт эдэби-нэзэри фикринин эсас истигамэтлэри

М.Э.Рэсулзадэ "Ели вэ с^'асэт" адлы мэгалэсиндэ ]азыр: "Мэдэни]']'этин га]'эси си]'асэти елмэ табе етдирмзкдир".1

Мэдэни, сивил дун]ада ге]д-шэртсиз гэбул едилмиш бу принсип совет сщ'аси режиминэ онун бутун мевчудлугу деврундэ тамамилэ ]ад олмуш, елм, мэдэни^эт си]асэтин диктэсинэ амэл етмэк зорунда гал-мышдыр. Елэ буна керэ да Азэрба]чанын 1920-чи илдэ болшевик Ру-си]'асы тэрэфиндэн истиласы, 1922-чи илдэ исэ зорла ССРИ адлы импери^а гурумунун тэркибинэ гатылмасы ]'алныз си]аси мустэгилли-]ин - милли девлэтчили]ин дерл, е]ни заманда милли култур истигла-лынын да итирилмэси ила нэтичзлэнди. Ичтимаи-сщаси Ьэ]атын бутун саЬэлэрини чидди нэзарэтэ кетурэн болшевик режими "формача милли, мэзмунча сосиалист" формулу алтында эслиндэ эдэби^'ат вэ мэдэни^атдэ да руслашдырма сщасэти ]еридир, ону ез милли кеклэриндэн а]ырмага чалышырды. Ге]ри-рус миллэтлэри, илк невбэдэ турк-мусэлман миллэтлэрини симасызлашдырмаг, онларын тарихи ]аддашыны маЬв етмэк мэгсэди кудэн бу импери]а сщасэтинин маИи^этини М.Э.Рэсулзадэ "Шэкилчэ дэ, муЬтэвача да руслашдырма" формулу илэ олдугча сэрраст ачыгламышдыр.

Совет режиминдэ сщ'асэтин Ьуманитарща узэриндэ Ьекемон-лугунун дикэр ачыначаглы нэтичэси алимлэрин миллэтимизин тари-хини, зэнкин эдэби^ат вэ мэдэни^'этини объектив тэдгиг едиб дэ]эр-лэндирмэк имканындан маЬрум олмалары иди. Марксизм-ленинизм идеолоюц'асына, коммунист партщасынын програм сэнэдлэриндэки "установка"лара чидди риа]эт етмэк мэчбури[|'эти Азэрба]чан тарихи, эдэби^аты, мэдэницэти Ьаггында тэдгигатларда бир чох Ьалларда ге]ри-об]ектив, биртэрэфли мулаЬизэлэрин ирэли сурулмэсинэ, тэЬ-рифлэрэ вэ ]анлышлыглара кэтириб чыхарырды. Милли тарихимизин вэ мэ'нэви ирсимизин об]ектив арашдырылмасы учун нисбатэн элве-ришли шэраит Азэрба]'чанда ]алныз 1970-чи иллэрдэ ]'аранмага баш-лады. 1960-чы иллэрин сонуна гэдэр исэ тоталитар режимин муэ^'эн

'м.Н.ЯеяикаЛе. Шт уе в1уа5е1. "¡вШаГ, Вег1т, 1 еЫш 1933.

етдщи чэрчивэлэрдэн кэнара чыхан милли душунчэли зи]алыларын фачиэли тале]и Ьаггында ]узлэрлэ факт мэвчуддур.

Тэбии ки, совет Азэрба)'чанында Ьуманитар елмлэр саЬэсиндэки бу анормал вэзи]]эт милли истиглал Ьэрэкатыны харичдэ давам етди-рэн муЬачир зи]алыларымызы нараЬат етмэ]э билмэзди. Одур ки, муЬачирлэримизин бир гисми ез фэали^этлэриндэ сщаси вэ културо-ложи ]енлэри бирлэшдирмиш, совет Азерба]чанындакы ичтимаи-сщаси вэ эдэби-мэдэни просеси мунтззэм излэмэклэ ^анашы, фолк-лорумузун, классик ирсимизин тэдгиги вэ тэблиги илэ дэ ардычыл мэшгул олмушдур. Азэрба]чан сщаси муЬачирэтинин эдэби-елми фэа-ли|)'этиндэ эсас мэгсэд бир тэрэфдэн тарихимиз, эдэби^'ат вэ мэдэ-ни^'этимизлэ баглы совет вэ дуща елминин тэЬрифлэрини арадан галдырмаг, ге]ри-об]ектив, ]анлыш мулаЬизэлэрини тэкзиб етмэк иди-сэ, дикэр тэрэфдэн гэдим тарихимизи, зэнкин эдэби-мэдэни ирсимизи харичдэ тэблиг етмэклэ миллэтимиз барэдэ дузкун тэсэввур )аратмаг, онун мустэгил девлэт гурмага вэ истиглала говушмага ла]иг олдугуну дун]а ичтимаи^этинэ субут етмэк иди. Белэликлэ, муЬачирэтимизин си]'аси фэaлиjjэти кими културоложи фэали^'эти дэ Азэрба]чан истиг-лалы идejacынa хидмэт едирди.

Бу белмадэ муЬачирэт эдэби^атшунаслыгынын эсас тэдгигат истигамэтлэри шэрти олараг: а) умуми эдэби-културоложи проблем-лэр; б) Азэрба]чан (вэ бутевлукдэ турк) фолклорунун арашдырылма-сы; в) классик Азэрба]чан эдэби^атынын тэдгиги; г) чагдаш Азэр-бajчaн эдэби^атынын сфонилмэси кими муэ^энлэшдирилмиш вэ классик ирсин тэдгиги истисна олмагла дикэр уч истигамэтдэ апа-рылмыш тэдгигатлардан мухтэсэр баЬс едилмишдир.

2. МуЬачирэт эдэбидатшунаслыгында Азэрба.|чан эдэбидаты тарихи консепафсы

МуЬачирэт ирсиндэ чохчилдли эдэби^'ат тарихлэринэ тэсадуф етмирик. Лакин М.Э.Рэсулзадэнин, М.Б.Мэммэдзадэнин, Э.Лурдсе-вэрин, С.Тэкинэрин вэ дикэрлэринин мухтэлиф эсэрлэриндэ милли эдэби^атымызын мэншэ]и, двврлэшдирилмэси, классик эдэби ирсин бэдии-естетик вэ ичтимаи-си]аси ^вндэн дэ]эрлэндирилмэси бахымын-дан ]урудулэн чидди елми мулаЬизэлэр муЬачирэт эдэби}]атшунас-лышнын Азэрба]чан эдэбиуаты тарихи консепси]асы Ьаггында фикир се]лэмэ]э имкан верир.

Азэрба]чан эдэби^атынын вэ бутевлукдэ мэдэни^этинин умумтурк газ'нагларыны гэбул едэн М.Э.Рэсулзадэ Азэрба]чан турклэ-ринин Шэрг-ислам мэдэни^этинин инкишафындакы ролуну этрафлы шэрЬ етмишдир. Онун фикринчэ, Шэрг-ислам мэдэни^'эти уч милли мэдэни^этин - эрэб, фарс, турк мэдэни^'этлэринин синтезиндэн ¡а-

ранмышдыр вэ турк олмалары е'тибарилэ азэрба]чанлыларын да ислам мэдэни^'этинин ]уксэлишиндэ бе]ук хидмэтлэри олмушдур. 1

Шэрг-ислам мэдэни^этинин тэркиб Ьиссэси олан классик Иран эдэби^атынын инкишафында Азэрба]чан шаирлэринин муИум рол о^надыгларыны конкрет фактларла ачыгла]'ан М.б.Рэсулзадэ ге]'д едир ки, Х-ХШ эсрлэр арасында тарихи-си]'аси шэраитлэ элагэдар фарс дили бутун ислам Шэрги учун умуми бир девлэт вэ эдэби^'ат дили олмуш, фарс oлмajaнлap белэ елми вэ эдэби эсэрлэрини бу дилдэ ]азмышлар. Заманын бу тэлэбинэ хусусэн турк зи]'алылары у]муш вэ белэликлэ, фарс эдэби^'аты ]алныз турк сара^арында ишлэнмэклэ вэ турк хаганларынын Ьима]'эсини кермэклэ галмамыш, е]ни заманда турк шаирлэри тэрэфиндэн дэ ]арадылмышдыр. М.Э.Рэсулзадэнин фикринчэ, мэЬз бу амиллэрлэ элагэдар "классик ислами турк эдэ-би^атынын догушу фарс эдэбии'атынын калкынмасындан 3-4 ]'уз ил сонра]а галмышдыр".2 Бунунла белэ, муЬачир алим Азэрба]'чан эдэ-би^'аты тарихини анадилли поезда илэ башламыр, ¡ухарыца ге]'д олу-нан сэбэблэрлэ баглы Х1-ХП эсрлэрдэ jaшajapaг эсэрлэрини фарсча ]азмыш вэ бунунла классик Иран эдэби^атынын инкишафына бе]ук теИфэ вермиш Гэтран, МэЬсэти, Фэлэки, Хагани, Низами кими сэ-нэткарларын ]арадычылып>шы да милли эдэби^'атымызын факты кими

дз]эрлэндирир вэ бу заман белэ бир муддэа ирэли сурур ки, "эдэби бир эсэрин милли олмасы учун ]алныз шэкил (форма - Н.Ч.) ]етмэз вэ бу шэкил, енэмли олмагла бэрабэр, зэрури дэ де]илдир. Бир эсэри милли jaпaн шэкиллэ бэрабэр мэзмунунун да милли олмасыдыр".3

Бу ики амил арасында аЬэнк олмадыгы тэгдирдэ исэ муэллифин фикринчэ, "эсэри миллилвшдирэн шэкилдэн зи]адэ мэзмун, башга сезлэ, дилдэн зщ'адэ мэ'надыр. Лабанчы, езкэ дилдэ ]азылмыш бир эсэр дашыдыгы мэ'на вэ руЬа керэ муэ^эн шэртлэр ичиндэ бир мил-лэт учун милли ола билир".4 М.б.Рэсулзадэ аналожи фактларын ди-кэр халгларын эдэби^атларында да мевчуд олдугуна дайр мисаллар кэтирмэклэ бу мулаЬизэсини гуввэтлэндирир.

Проф. ЭЛафарогау исэ "Азэрба]чан дил вэ эдэби^'атынын дэнум негтэлэри" эсэриндэ XI ]'узилл^и милли эдэби дилимизин вэ эдэби^атымызын "илк Иэрэкэт негтэси" адландырыр вэ "Китаби-Дэдэ Горгуд"у бу мэрЬэлэнин мэЬсулу кими сачи^эдэндирир. Классик ¡а-зылы эдаби^ата кэлинчэ исэ, Э.Чэфэроглу XII эср фарсдилли Азэр-бajчaн поезщасыны милли эдэби^'атымызын инкишафында муЬум мэрИэлэ кими тэгдим едир вэ М.Э.Рэсулзадэнин }ухарыда шэрЬ ет-

ди]имиз принсиплзринэ у]>ун муддэалардан чыхыш едэрэк МэЬсэти,

1 M.E.Resulzade. АгегЬаусап ?ат №гапн. [51апЬи1, 1991, э. 6.

2 7енэ орада, с. 17.

Ленэ орада.

4 Ленэ орада, с. 28-29.

ббулула, Хагани, Низами ними сэнаткарларын ¡арадычылыганы Азэрба]'чан эдэби[)'аты тарихинин факты кими дэ]эрлэндирир.'

Лакин нэдэнсэ тэгрибэн 10 ил сонра Висбадендэ (АФР) алман дилиндэ нэшр олунмуш "Фундаментал турк филолошфсы" адлы ен-сиклопедик copar китабчасынын 2-чи чилди учун ]аздыгы "Азэрба]чан эдэби^'аты" очеркини О.Чэфэрогау XIII эсрдэн - анадилли поез^амы-зын тэшэккул деврундэн башламышдыр.

ЭЛафарогаунун эдэби^'ат тарихи консепсщасынын мараглы мэгамларындан бири XVIII аср эдэби^атыны модерн Азэрба]чан эдэ-би^атынын башлангычы, милли реализмин илкин тэшэккул мэрЬэлэ-си кими сэчи^'элэндирмэсидир. Умуми^этлз, муЬачир алимин модерн эдэби||'ат KOHcencHjacbi XVIII эсрдэн - Вагиф реализминдэн XX эсрэ -С.Вургун поезщасына гэдэр тэгрибэн ики эсрлик бир девру эЬатэ едир. Милли реализмин Вагиф мэншэ]и барэдэ фикирлэрэ б.Лурдсевэрин арашдырмаларында да тэсадуф едирик. Ьэр ики муэл-лифин бу хусусдакы фикирлэри диссертасщанын З-чу фэслиндэ ат-рафлы тэЬлил едилмишдир. Ону да ге^д едэк ки, Из мин фэсил мэЬз бу муЬачир алимлэрин консепсщ'асына yjryH олараг "Модерн (бурада -jenu - Н.Ч.) Азэрба]чан эдэби^атынын тэдгиги" адландырылмышдыр.

XIX-XX эсрлвр Азэрба]чан эдаби^атына, бутевлукдэ бу деврун эдэби просесинэ вэ ajpbi-ajpu керкэмли классиклэринин ]арадычы-лыгына мунасибэтдэ муЬачирэт елминин консепсщ'асы бир чох мэ-гамларда совет эдэбиЯатшунаслыгынын муддэаларындан кэскин су-рэтдэ фэрглэнир. МуЬачирэт эдэби^атшунаслыгы jeHH дэвр (XIX-XX эсрлэр) Азэрба]чан адэбиЛатынын инкишафыны, реалист нэср вэ драматурки]анын ]'аранмасыны илк невбэдэ милли эдэби-мэдэни эн'энэ илэ 6a^ajbip, бир сыра совет алимлэринин бу деврун классиклэринин japaflbWbuibiFbiHa рус эдэби^атынын тэ'сирини шиширтмэси-ни, Иэтта мутлэглэшдирмэсини елми об]ективликдэн кэнар Ьал кими тэнгид едир.

"Советлэр Бирлщ'и турколожи арашдырмаларында рус култур устунлу|'у давасы" мэгалэсиндэ "рус културунун турк халгларынын културундэн гат-гат устун олдугуну" исбата чалышан совет алимлэринин rejpH-чидди мулаИиззларини рэдд едэн Э.Чэфэроиу A3ap6aj4aH адэби^атшунаслыгы фактларына да мурачиэт едир, К.Мирбагыровун, Ф.Гасымзадэнин, М.Рзагулузадэнин рус эдэбиуаты вэ мэдэни^этинин Азэрба]чан эдэбиуатынын инкишафына февгэл'адэ вэ Ьэлледичи тэ'сири барэдэ фикирлэринин елми эсасдан мэЬрум олдугуну субута jerapnp. Алимин фикринчэ, Пушкинин алумунэ поема Ьэср етд^'инэ керз Мирзэ Фэтэлини "рус културунун мэЬсулу" адландырмаг, Мирзэ

1 A.Caferoglu. Azerbaycan dil ve edebiyatinin dónüm noktalari. Ankara, 1951. s.5-8.

Чэлилин "блулэр" щесини Гоголун "9лу чанлар" эсэринин тэ'сири алтында гэлэмэ алдыплны иддиа етмэк кулунчдур. 1

Э.Чэфэроиу ejHH заманда совет Азэрба]чаны алимлэри ичари-синдэ керкэмли эдэби^атшунас К.Талыбзадэнин эдэби элагелэр мэсэ-лэсиндэ елми об]ективли|и кезлэмэ]э чалышдышны вэ ]ухарыда адла-ры чэкилэн Ьэмкарларындан тамамилэ фэргли мевге тутдугуну да нэзэрдэн гачырмыр: "... Камал Талыбзадэ адында башга бир азэри ajflbiHbi да там эксинэ олараг ез ана културунэ саЬиб чыхылмасыны тэлэб етмэкдэдир. Бу а]дын ез керушунда рус култур вэ эдэби^аты-нын шиширдилмамэсини вэ тэ'сиринин мубалигэли сурэтдэ габар-дылмамасыны, билхассэ ]ерли эдэбиуатда буна кениш jep верилмэмэ-сини ирэли сурмэкдэ вэ бу фикрин тэмэл дэстэкчили]ини узэринэ алмагдадыр. Бу сурэтдэ ашыры дэрэчадэ шиширдилмиш олан рус културу вэ эдэби^аты устунлу]у давасы кэрэкли бир чавабла гаршы-ланмышдыр".2 Зэннимизчэ, бу ситат муЬачир муэллифлэрин совет девру Азэрба]чан эдэбиуатшунаслышна тамамилэ об]ектив мунасибэт кестэрдирни, онун негсанларыны тэнгид етмэклэ jaHauibi, дузкун елми муддэаларыны мусбэт г^матлзндирди^ини ajaHH субут едир.

H9hajaT, муЬачирэт эдэби-нэзэри фикринин эдэби^'ат тарихи консепси]асында классик ирсин дэ]эрлэндирилмэсинин даЬа бир Me'japu сэнэткарын ]арадычылыгынын милли идеолоки^анын, истиг-лал мэфкурэсинин формалашмасындакы ролу мэсэлэсидир. МуЬачирэт елми фикри эдэби^'ат вэ умумэн мэдэни^эт саЬэсиндэки мил-ли]]этчили]и "си]аси вэ дэвлэти миллицэтчилщин" эн вачиб тэмэллэ-риндэн cajbip.3 Бу муддэа диссертаси]анын невбэти фэсиллэриндэ конкрет эдэби сималарын ^арадычылыгына мунасибэтдэ этрафлы шэрЬ олунмушдур.

Диссертаси]анын II фэсли "Гэдим вэ орта эсрлэр эдэби^а-тынын тэдгиги" адланыр. Дерд белмэдэн ибарэт олан бу фэсилдэ XI-XV1I эсрлэр Азэрба]чан эдэби^атына дайр муЬачир муэллифлэрин арашдырмаларындан мувафиг ардычыллыгла бэЬс едилмишдир.

1. XI-XII эсрлар фарсдилли Азэрба]чан эдэби^аты илэ баглы арашдырмалар. М.Э.Расулзадэнин "Азэрба^ан шаири Низами" китабы

XI-XII эсрлэр эдаби^атынын тэдгиги саЬэсиндэ муЬачирэт эдэ-биуатшунаслыгынын илк тэшэббуслэри 1933-34-чу иллэрэ тэсадуф едир. Бу иллэрдэ "Азэрба]чан jypA билкиси" дэркисиндэ М.Эли Рэ-

1 A.Caferogiu. Sovetler Birliyi tiirkoloji ara^tirmalannda rus kültür üst;jnlüyíi davasi. "Dergi" (Sovetler Birliyini Óyrenme Instituía), sayi 66, Münih, 1971, s. 29-31.

2 JeH3 орада, с. 32.

3 „

M.B.Mehmetzade. Dovlet olu? günümüz. "Kurtulu? , sayi 7-8; Berlin, 1935, s. 195.

сулзадэнин Гэтран, МэИсзти, Низами кими керкэмли классиклэр Ьаггында мэгалэлэри чап олунур. Лакин бу мэгалэлэрдэ муэллиф эсас диггати ады чэкилэн шаирлэрин эдэби ирсинин, поетик сэнэткар-лып»шын арашдырылмасына, г^мэтлэндирилмэсинэ де]ил, онларын милли мэнсуби^этинин муэ^'энлэшдирилмэсинэ, терчуме]и-Ьал факт-ларынын дэгиглэшдирилмэсинэ ^енэлтмишдир.

М.б.Рэсулзадэнин илк дэфэ 1951-чи илдэ Анкарада нэшр олунмуш "Азэрбаз'чан шаири Низами" монографэдасы исэ муЬачирэт эдаби^'атшунаслыгында орта эсрлэр эдаби^атымыз Ьаггында эн сан-баллы тэдгигат олмагла ]анашы, дун]а низамишунаслыгынын да муЬум наилицэтлэриндандир. Муэллифинин Азэрба]чан ва бутевлукда Шэрг тарихина, мэдэни^этинэ, эдэби^агына, ичтимаи-си]аси вэ фэлсэфи-естетик фикринэ дайр енсиклопедик билик са1таби олмасы, зэнкин манбэлар асасында даЬи сез устасынын поетик ирсини мухтэлиф ]'енлардэн ¡уксак пешакарлыг ва саришта ила арашдырараг Низами ше'ринин ич гатларына нуфуз еда билмаси бу тадгигатын угуруну шэртлэндирмиш амиллэрдир. М.б.Рэсулзадэ дун]а эдэби^'атынын корифе]лэриндэн олан Низаминин ]арадычылыгыны умумшэрг, умумтурк контекстинда дэ]эрлэндирмиш, онун бир шаир, философ, мутэфаккир кими эзунэмэхсус чэЬэтлэрини ашкарламыш, башар мэ-дэни^эти хазинасина теЬфэсини муэ^анлэшдирмишдир. Умумицэтлэ, низамишунаслыган бутун башлыча проблемлэри этрафында бу асарда об]ектив фикир ]урудулмуш, онларын чезумундэ тэшэббуслар едил-миш, елми-назари ве методоложи эЬэми^этини букун да сахла]ан орижинал натичалар элдэ олунмушдур.

М.онографи]анын "Башлангыч"ында низамишунаслыгын эн муЬум проблемлэри илэ баглы умумилэшдирилмиш мулаЬизэлэрини се]лэ]эн муэллиф сонракы Ьиссэлэри Ьэмин проблемлэрин Ьэртэрэф-ли арашдырылмасына вэ чезумунэ Ьэср едир. Китабык "Низами ким-дир?" адлы биринчи Ьиссэсиндэ шаирин тэрчуме]и-Ьалы, Азарба]чан Ьекмдарлары илэ мунасибэтлари Ьаггында "Хэмсэ" мэснэвилэринэ вэ орта эср мэнбэлэринэ истинадэн мэ'лумат верилмиш, даЬи сез устасынын дун]а эдеби^атындакы мевге]и муэ^энлэшдирилмишдир. Тэдги-гатын бу Ьиссэсиндэ муэллиф Ьэмчинин Шарг вэ Гарб алимлэринин Низами сэнэтинэ дайр фикирлэрини ики белумдэ а]ры-а]ры хуласэ-лэшдирэрэк низамишунаслыгын 1940-чы иллэрэ гэдэрки долгун мэн-зэрэсини ]аратмышдыр.

Монографщ'анын "Низаминин беш китабы" адлы икинчи Ьиссэсиндэ "Хэмсэ"]э дахил олан мэснэвилэр ]азылдыглары тарихэ мувафиг ардычыллыгла таЬлил олунмушдур. Рэсулзадэ]э керэ, "Хэмсэ'дэн кэнарда галан "Диван" ]уксэк эЬэми^'этэ малик олса да, Низамини

Низами олараг бутун шаирлэрдэн а]ыран вэ она кэнди езэлл^'ини тэ'мин едэн эслиндэ бу беш китабдыр". '

Китабын учунчу Ьиссэсиндэ М.Э.Рэсулзадэ асас диггэти "Низаминин мэ'нэви шэхси^'эти вэ ]етишди]и муЬитлэ элагэлэрини кестэрмэк бахымындан сон дэрэчэ муЬум олан" беш мевзу узэриндэ чэмлэшдирир: 1.Низамидэ фарслыг. 2. Низамидэ турклук. 3. Низами-дэ Гафгаз. 4. Низаминин керушу илэ рус. 5.Низами]э керэ гадынлыг. 2 "Фирдовсидэ мушаЬидэ олунан фарс тээссубкешли]индэн Низамидэ Иеч бир эсэр-эламэт ]охдур" - 3 Ьекмуну верэн М.Э.Рэсулзадэ Низами ]арадычылыгынын руЬу, га]эси, ич мэзмуну е'тибарилэ фарс-лыга |абанчы олдугуну даЬи шаирин эсэрлэрини фарс миллэтчили]'и-нин идеолог шаири Фирдовсинин "ШаЬнамэ"си илэ муга]исэ етмэклэ субута ]етирир. М.Э.Рэсулзадэ ге]д едир ки, Иран-Туран мучадилэси-нин дастаныны jaзмьiш Фирдовсидэ Иран хе^р башлангычы олан Ьермузду, Туран исэ шэр башлангачы олан ЭЬримэни тэмсил етдщи Ьалда, Низами Иран-Туран истила1ш илэ ики душмэн дун]аны де]ил, садэчэ ики чографи белкэни нэзэрдэ тугмушдур. Сасани Ьекмдары Хосров Пэрвизин МэЬэммэд пе]'гэмбэрин мэктубуна гаршы Ьермэт-сизл^инэ Фирдовси вэ Низаминин тамам фаргли мунасибэт кестэр-мэсини, Ьэмчинин Искэндэрин мэншэ']и илэ баглы онлар арасында мевге мухтэлифли]инин сэбэбини дэ тэдгигатчы ики классикин Ьисс башгалыганда - биринчинин гаты ирг тээссубкешли]индэ, икинчинин исэ бу эЬвал-руЬи^эдэн тамамилэ узаглыпднда керур. М.Э.Рэсулзадэ]^ керэ, фарслыгын эн бе]ук вэ эн парлаг эн'энэси олан зэрдуштлук вэ атэшпэрэстли]'э Низаминин мэнфи мунасибэти дэ онда фарслыг ду]гусунун олмамасы, даЬи шаирин бир мусэлман, бир турк кими бутун ду)'гу вэ шууру илэ так АллаЬа инанмасы илэ элагэдар-дыр: "Зэрдуштилщин хе]рин а]ры, шэрин дэ а]ры мевчуд олуб арала-рында вурушан икиаллаЬлылыг системинэ онун нэ суфиликлэ вар-дыш АллаЬлылыг анламы, нэ дэ дашыдыгы халис мусэлман эгидэси мусаид де]илдир".4

М.Э.Рэсулзадэнин Низами Ьаггында тэдгигатынын эн енэмли чэИэтлэриндэн бири шубЬэсиз ки, даЬи сез устасыны Азэрба]чан турк шаири кими тэгдим етмэси, онун ]арадычылыгыны исэ милли эдэ-би^атымызын факты кими дэ]эрлэндирмэсидир. "Ьеч бир ]ердэ вэ фарсча ]азылмыш Ьеч бир эсэрдэ "турк" мэфИуму Низамидэ олдугу гэдэр севки вэ мэнтиги бир силсилэ илэ ифадэ едилмэмишдир" 5 -

1 М.Е.К.еБи1гас1е. АгегЬаусап ?а1п N¡731111. ¡51апЬи1, 1991, э. 117.

2

Ленэ орада, с. 170.

3 Ленэ орада, с. 171.

4 Ленэ орада, с. 175.

5 Ленэ орада, с. 178.

cej^ajeH муэллиф "Хэмсэ'дэ бу муддэанын 80-дэн артыг мухтэлиф далил ва асасыны тапыр ва субута je-гирир ки, Низами]э кара турк -кезэлдир, турклук - гувват вэ гэЬрэманлыг символудур, рэЬбэр, баш-чы демэкдир; эдалэтли дввлат идеалы шаирин нэзэриндэ - турк дев-лэт типидир"1 вэ с. Тадгигатчы ejHH заманда диггэти бела бир мэгама чэлб едир ки, Низамидэ "турк" садэчэ инсан кезэлли]инин вэ бэшэри кезэлликлэрин символу де]ил; шаир тэбиэти тэсвир едэркэн бела тэшбеЬлэриндэ "турк" исим вэ сифэтини ишлэдир. Бу муддаасынын тэсдиги учун М.б.Рэсулзадэ шаирин "Хэмсэ"синдэн конкрет мисал-лара мурачиэт едир вэ фэслин сонунда Низами турклу]у Ьаггында олдугча орижинал, тутумлу мулаЬизэлэрини бела умумилэшдирир: "hap Ьалда турк анламына сезишлэриндэ, ду|'ушларында, душунуш вэ булушларында бу гэдэр jyKC9K jep верэн бир Азэрба]чан евладына, кезэл илэ 6ejyj9 - турк, кезэллик илэ 6ejywiyj9 - турклук, кэзэл вэ 6ejyK ифадэ]'э - туркчэ, кезэллик вэ бэ]уклук ди]арына - Туркустан flejaH бир шаирэ, сырф фарсча ]азмышдыр fleja, турк демэмэк габил-мидир?... бела!! Эсэрлэрини эрэбчэ ja3MbiiiLnap икэн, турклук Ьаггын-дакы ду]гулары]ла турк култур вэ милли^этчили]и тарихиндэ мустэс-на jep тутан Кашгарлы МаЬмудлар, Гурлу Фэхрэддин МубарэкшаЬ-лар, Зэмэхшэрли МаЬмудлар нэ гэдэр турклэреэ, Низами да онлар гэдэр туркдур!"2

ДаЬи шаирин турклу|'уну ге]д-шэртсиз гэбул едэн муэллиф ejHH заманда онун бир гафгазлы олмасына да шубЬэ етмир. "Хэмсэ"дэн кэтирд^'и фактларла "Низамидэ Гафгазын ]алныз чографи бир мэф-Ьум кими flejan, кеополитик бахымдан - бутун етник, ичтимаи вэ си-jacH унсурлэр илэ бир мевзу олараг ин'икас етди]'ини" тэсдиглэ]ир.

Низаминин руслар Ьаггында тэсэввуру исэ монографщада "Ледди кезэл" вэ "Искэндэрнамэ" мэенэвилэринэ истинадэн ачыгла-ныр. "Ледди казэл"дэ ]'едди иглимдэн олан ]едди шаЬзадэнин БэЬрам шаЬа св]лэдиклэри наплялар ичэрисиндэ ]еканэ горхунч вэ ганлы нагылын рус кезэли тэрэфиндэн cejлэнилмэcи Рэсулзадэнин фик-ринчэ, Ьеч да тэсадуфи де]ил; рус вэЬшил^инин, cojFyнчyлyFyнyн рэмзи ифадэси, шаирин руслара мэнфи мунасибэтинин кестэричиси-дир.

Низаминин гадына мунасибэтинин ан'энэви Шэрг мунасибэ-тиндэн фэрглэнмэсинин сэбэби М.6.Рэсулзадэ]э керэ, даЬи шаирин гадынлыг Ьаггында керушлэринин дэ даЬа чох Гафгаз вэ турк дущ'а-сынын езунэмэхсус h9jaT тэрзи вэ эн'энэлэриндэн ма]аланмасында-дыр. Тадгигатчы "Хэмсэ"дэ бэЬс олунан гадын образларынын Ьамысы-нын "Гафгаз, ja да турк меЬуру дашымасыны" да хусуси вургула]ыр,

1 M.E.Resulzade. Azerbaycan jairi Nizami. Istanbul, 1991, с. 178-187.

2 Ленэ орада, с. 187.

шаирин гадынлыг Ьаггында мутэрэгги керушлэрини, гадына еЬтирам-лы мунасибэтини дэ онун турклу]уну, гафгазлылышны субут едэн дэ]эрли туталга]а чевирир.

Монографи]анын "Низамидэ сэнэт вэ идеолок^а" адлы дердунчу Ьиссэсиндэ муэллиф даЬи шаирин ше'р сэнэтинин езуна-мэхсуслугу, ичтимаи-си]'аси вэ сосиал-фэлсэфи керушлэри, динэ мунасибэти Ьаггында низамишунаслыгда букун белэ муасир сэслэнэн ги]мэтли фикирлэр св]лэмишдир.

М.6.Рэсулзадэ]э корэ, ше'рин техника вэ поетикасында муа-сирлэринэ бэрабэр вэ Ьэтта онлардан устун олан Низами тэбиэтин-дэки езунэмэхсуслуг вэ шэхси^этиндэки мустэгиллик са]эсиндэ езуну сара^ларын эзичи тэ'сириндэн гуртарараг эдэби]]'ата мэЬрум олдугу мэзмуну верэ билмиш вэ бунунла да без'ук бир ислаЬатын баниси олмуш, сара]ын фэрди зввг вэ шылтагларына де]ил, топлулугун соси-ал вэ фикри еЬти]ачларына штаб етмишдир.1 ДаЬи сез устасынын эдаби^ат саЬэсиндэки ислаЬатынын ]алныз ше'р сэнэтинин сосиал функси]'асына кэтирди]и муЬум дэ]ишикликлэ мэЬдудлашмадыгыны вургуда]ан тэдгигатчы е]ни заманда гejд едир ки, "Низами ше'р ила Ьикмэти, сэнэткарлыгла YлкYЧYЛYjY угурлу бир шэкилдэ бирлэшдирэ-рэк, сэнэткарлыг бахымындан эсриндэки б^'ук бошлугу долдурмуш ищалы вэ мучаЬид бир шаирдир".2

Низаминин девлэт, чэми^эт, миллэтлэрарасы мунасибэтлэр Ьаггында керушлэрини арашдыран М.Э.Рэсулзадэ бу фикирдэдир ки, эн муасир сосиолоки]анын кэлди]и нэтичэлэр Ьэлэ XII эсрдэ даЬи Азэрба]чан мутэфэккиринин эсарлэриндэ ез эксини тапмышдыр. Белэ ки, Низами "девлэти ичтимаи тэсануду тэ'мин етмэ]э борчлу бир эдалэт органы кими гэбул едир", "фэрди сэадэти милли вэ бэшэри хошбэхтликдэ вэ бир парчасы олдугу чэми[)'этэ фа]далы олмагда керур", "миллэтлэрэ чэбр вэ тэЬэккумлэ де]ил, мэ'нэви нуфуз илэ ]анашмагы, гэлблэринин ]еканэ тэрчуманы олан диллэрини васитэсиз олараг анламагы" тевси]э едир. Тэдгигатчьуа керэ, Низаминин "Чэннэт шэЬэр"ин тимсалында ]аратдыгы, мадди^ата дejил, мэ'нэви^'ата, нифрэтэ де]'ил, севюц'э да]анан ичтимаи гурулуш сосиал эдалэтэ сусамыш букунку бэиири^этин арадыгы идеал низамдыр. 3

"Азэрба]чан шаири Низами" китабынын 1951-чи илдэ илк нэш-ри муЬачират эдэби-елми фикринин XII эср фарсдилли Азэрба]чан эдэби^атына марагынын артмасына, бу деврун эдэби просеси Ьаггында тэсэввурунун адынлашмасына, фарсдилли классиклэрин ]ара-дычылыгына мунасибэтинин дэгиглашмэсинэ сэбэб олмушдур. Дис-сертасщ'анын бу белмэсиндэ Э.Чэфароглунун, З.Лурдсевэрин,

1 М.Е.Яези1гас1е. АгегЬаусап §а1п N¡23011. ¡яСапЬи), 1991, е. 243.

2 Лене орада.

3 Ленэ орада., с. 287-288.

С.Тэкинэрин мухталиф эсэрлэриндэ бу деврун адеби^аты Иагганда се]лэдиклэри фикирлэр, Ьабелэ М.б.Рэсулзадэнин Хаганинин hajaT вэ ]арадычылыгына Ьэср етди]и ики мэгалэ дэ тэЬлил едилмишдир.

2. XIII-XIV эсрлэр эдэби^атынын тэдгиги

Азэрба]чан эдэби]]аты тарихинин дикэр мэрЬэлэлэриндан фэрг-ли олараг XIII-XIV эсрлэрин эдэби просеси, каркэмли сез усталары Ьаггында муЬачир муеллифлэрин санбаллы тэдгигатларына, китаб ]ахуд мэгалэлэринэ тэсадуф етмирик. Бу деврун эдаби^атындан ]ал-ныз Э.Чэфэроглу нисбэтэн этрафлы 6ahc етмишдир.

XIII эсри Азэрбазчан дили вэ эдэби]] атынын jeHH мэрЬэлэсинин башлангычы кими гэбул едан Э.Чэфэроглу ja3bip: "Туркун дили, бу эсрдэн е'тибарэн Шэргин енчэлэри ме'тэбэр са]дыгы араб вэ фарс диллэри ^анында "садэли]и" вэ ифададэки габилщ]эти дола]ысьула ыустэгил бир мэвге ишгал етмэ]э башламышдыр. Артыг дин дили cajbuiaH эрэбчэ]э, ше'р вэ эдэби^ат дили талэгги едилэн фарси]'э гар-шы, турк руЬуну вэ зэвгуну oxmajaH туркчэ дэ димдик ajar узэриндэ дурмагда иди".1 Алим Азэрба]'чан туркчэсинин эдэби дил кими инки-шафында, фарс ше'р дилинэ мугавимэт кестэрэ билэчэк ла]игли рэ-гибэ чеврилмэсиндэ Ьэсэноглу, Гази БурЬанэддин, Насими кими сэ-нэткарларын ролуну хусусилэ jyKC9K пумэглэндирир.

Ьэсэноглуну анадилли поезщамызын илк нума]эндэси кими тэг-дим едэн Э.Чэфэроглу онун элдэ олан туркчэ гэзэлини суфили]'и jaj-маг вэзифэси дашыса да, ejHH заманда милли эдэби дилин инкиша-фында jeHH бир мэрЬэлэнин башлангычындан хэбэр верэн факт кими дэ]эрлэндирир. Гази БурЬанэддинин бир шаир кими 6ejyK шеЬрэт газанмасынын сэбаби иса Э.Чэфэроглу]а кара, дини вэ мистик нэз-мин чох севилдщи даврдэ халгын анла]'а билачэ]и садэ шэкилдэ ja3-масы, гэзэллэриндэ Иран ше'р эн'анэсинин тэ'сиринэ ]ол вермамэси-дир. 2

Нэсимини деврунун гудратли шаири, мутэфэккири вэ философу кими характеризэ едан Э.Чэфэроглу милли эдэбщртымызын jeHH ичтимаи-фэлсэфи фикирлэрлэ зэнкинлэшмэсиндэ онун ролуну хусуси вургула]'ыр. МуЬачир алим догру олараг rejfl едир ки, Ьуруфилик тэ-ригэти ]алныз Нэсиминин февгэл'адэ исте'дады вэ нуфузу са]эсиндэ енэм газанмыш, ез идеоложи програмыны jajMar учун 6ejyK имканлар элдэ етмишдир. Ьуруфили]ин мэрамынын Фэзлуллай Нэиминин "Чавиданиамэ"синдэ тэфсилаты ила ачыгланмасына 6axMajapar, бу тэригэтин MahHjj9TH, фэлсэфэси там мэ'насила Нэсиминин

1 A.Caferoglu. Azerbaycan dil ve edebiyatmin dónüm noktalan. Ankara, 1953, s. 8.

2

JeHa орада., с. 142.

ше'рлэриндэ ]уксэк поетик сэви^'эдэ ифадэ олунмуш вэ кениш халг кутлэлэринэ чатмышдыр. 1

Нэсиминин Азэрба]чан туркчэсинин инкишафындакы хидмэт-лэрини, дил сэнэткарлыгыны хусусилэ ]уксэк ги]мэтлэндирэн алим кестэрир ки, Нэсими чанлы халг дилинин унсурлэриндэн истифадэ едэрэк взунэмэхсус ифадэ услубу тапмыш, эрэб дилиндэн алынма сэзлэри гэдим турк сезлэри илэ эвэз едэрэк бэ]ук угур газанмыш, "Азэрба]чан туркчэсинэ харугэл'адэ бир шэкилдэ Ьаким олмушдур".2

3. Х\/-Х\/11 эсрлэр эдэбиЛатынын тэдгиги

МуЬачирэт эдэби^атшунаслыгы XV эсрин сону - XVI эсрин эв-вэллэрини анадилли поез^амызын эн парлаг девру кими сэчи^'элэн-дирир. Бу деврдэ ]аша]ыб-]аратмыш Ьэбиби, Сурури кими шаирлэрин эдэби просесдэки ролуну ге]д етмэклэ бэрабэр, муЬачир муэллифлэр '¡екдилликлэ Азэрба]чан туркчэсиндэ ]аранан эдэбицатын гыса заман кэсиминдэ чичэклэнмэсини Сэфэвилэр Ьакими^'этинин бу дили рэсми девлэт дили е'лан етмэси илэ элагэлэндирирлэр. бЛурдсевэрэ керэ, мэЬз Сэфэвилэрин девлэт дили си]'асэти "XVI эсрдэ Азэрба]чан туркчэсиндэ japaнмыш едэби^'аты эн камил инкишаф сэви^'эсинэ чатдырмышдыр" .3

Э.Лурдсевэр Хэтаинин эдэби ирсини ики гисмэ а]ырыр: 1.Си]аси га]элэрлэ jaзылaн ше'рлэр. 2. Ешг вэ мэЬэббэт тэрэннум едэн гэзэл вэ гошмалар.4 Шаирин мэЬэббэт лирикасыны бэдии-естетик эНэмиЦэти е'тибарилэ сщасн вэ дини мотивли ше'рлэриндэн устун тутан муэллиф Ьэмин эсэрлэрдэ садэ халг дилиндэн, аталар сэзлэриндэн, эфсанэ вэ рэва]"этлэрдэн кениш сурэтдэ истифадэ олун-масыны сэнэткарын угуруну шэртлэндирэн эсас амиллэрдэн са]'ыр. "ДэЬнамэ" мэнзумэси исэ б.Лурдсевэрин нэзэриндэ Хэтаинин бэдии кезэллик е'тибарилэ эн ]'уксэк эсэридир.

б.Чэфэроглу исэ даЬа чох Хэтаинин эдэби дилимизин инкишафындакы хидмэтлэриндэн бэЬс етмиш, шаирин халг эдэбиЛаты вэ ашыг сэнэти илэ элагэлэрини гаршылыглы характер дашьцан просес кими излэмишдир.

Орта эсрлэр Азэрба^чан эдэби^'атынын зирвэсини тэшкил едэн Фузули сэнэти дэ муЬачирэт елми фикринин диггэт мэркэзиндэ олмушдур. 1923-чу илдэ Истанбулда нэшр едилмиш "Азэрба|чан ЧумЬу-ри^эти" эсэриндэ Фузулини "бутун турклу]ун даЬи шаири" кими

А.СаГего|1и. АгегЬаусап ¿11 уе edebiyatlшn допит по1йа1ап. Апкага, 1953, я. 142.

2

Ленэ орада, с. 142-143.

3 А.УаЬар УиЛйеуег. §а11 1зтау11 ЬШаь "АгегЬаусап", зау1 12 (24), Апкага, 1954, э. 11.

4 Лена орада, с. 13.

сэчийэлэндирэн М.Э.Рэсулзадэ онун Азэрба]чан эдэби^атындакы MQBrejHHH бела муэ^'энлэщдирир: "Фузули Азэрба]чанда Ьэр ]ердэн зи^адэ мэ'руфдур. Азэрба^чанлыларын эн чох охудугу вэ ан чох сев-дщи шаир Фузулидир. Азэрба]чан ше'ри сон заманлара гэдэр Фузу-лини танзирдэн ибарэт иди. Фузули диваны hap ]ердан з^'адэ Таб-ризда басылмышдыр. Ьафиз диваны фарслар учун нэ иса, Азэрба|'чан турклэри учун Фузули диваны одур".1

М.Б.Мэммадзадэ илк нашри 1938-чи ила аид олан "Милли A3ap6aj4aH Ьэрэкаты" эсариндэ рус истиласына гаршы мубаризэдэ миллэтимизин hap ]ердэ вэ Ьэмишэ ез парлаг тарихи кечмишиндэн, зэнкин мэдэни^'эт хэзинэсиндэн гуввэ вэ илЬам алдыгыны rejfl едэрэк Фузули сэнэтини бу илЬам мэнбэлэриндан бири ними дэ]"эрлэндирир, даИи шаирин ез эдэби фэали^этиндэ "шуурлу бир турк милли^этчиси сифэтилэ Ьэрэкэт етдэдини" хусуси вургула]ыр.2 Ьэгигэтэн Фузули-нин эдэби фэалиуэтиндэ Мирзэ Баланын бу фикрини тэсдиг едэчэк фактлар ]'етэринчэдир.

Умуми^'этлэ, Фузулинин туркчулу]'у вэ милли^'этчил^'инин хусуси вургуланмасы бутевлукдэ муЬачирэт эдабиматшунасльпы учун характерикдир. М.в.Рэсулзадэ Э.Гараханын "Фузули: муЬити, Ьэ]аты, шэхси^эти" китабына Ьэср етдщи ресензи]ада шаирин милли^этинин ajpbi4a фэсилдэ мубаЬисэ об]ектинэ чеврилмэсини лузумсуз cajapar rejfl едир ки, "Фузулинин турклу]уну исбат етмэк учун ]алныз эсэр-лэри кафидир. Бу кун шаирин TypKJiyjy де]ил, туркчулу^у, миллиуэти де]ил, милли^'зтчилиз'и диггэт мэркэзиндэ сахланыларса, даЬа эЬа-ми]]этли олар.3 М.Э.Рэсулзадэ Фузулинин эдэби фэали^этиндэ онун миллиуэтчил^'ини хусусилэ габарыг экс етдиран мэгамлары хатырла-дараг ]азыр: "Иргэн турк олмаса иди белэ, туркэ хитаб учун чан атан шаир, бу сифэтилэ, 6ejyK бир турк шаири олмагдан jeH9 мэЬрум гал-мазды".4

МуЬачирэт эдэби^атшунаслыгында XVII эср Азэрба]чан эдэ-би[)'аты илэ баглы эн диггэтэла]иг арашдырма б.Чэфэроглунун "Мэлик 6aj Авчы" китабчасыдыр. МуЬачир алим ады вэ эсэрлэри узун муддэт унудулмуш бу шаирин гэзэллэр диваныны ашкара чыхармыш, нэшр етдирмиш, онун девру, муЬити, шэхси^эти, ]арадычылыгы Ьаг-гында илк дэфэ олараг фикир се]'лэмишдир.

Диссертасщанын учунчу фэсли "Модерн (XVIII-XX эсрлэр) Азэрба]чан эдэби^атынын тэдгиги" адланыр. Дерд бэлмэдэн ибарэт олан бу фэсилда милли реализмин вэ романтизмин тэшэккулу,

1 M.E.ResuIzade. Azerbaycan Cümhuriyeti. Istanbul, 1990, s. 11-12.

2

M.B.Mehmetzade.Milli Azerbaycan hareketi.Ankara,1991, s 6.

3 M.E.ResuIzade. Dr. Abdulkadir Karahan. Füzuli: mühiti ve §ahsiyeti. Türk tarih kurumu bülleteni. eilt XIII, sayi 52, Ankara, 1949, s. 847.

4 Ленэ орада.

инкишафы, керкэмли HYмajэндэлэpи, Ьэмчинин ]'ени девр Азэрба]чан эдэби^атында истиглал мевзусу Ьаггында муЬачир алимлэрин араш-дырмалары тэЬлил едилиб дэ]эрлэндирилмишдир.

1. XVIII аср- модерн Азэрба^ан эдэбидоатынын башлангычы кими

XVIII эср Э.Чэфэроглунун тэдгигатларында эдэби^атымызын инкишафында тамамилэ ]ени бир мэрЬэлэнин - модерн Азэрба]чан эдэби^атынын башлангычыдыр.Ьэмин ]узилли]и модерн (бурада: ¡ени-Н.Ч.) милли эдэби^атын илкин тэшэккул мэрЬэлэси кими гэбул ет-дикдэ, муЬачир алим бу деврдэ Азэрба]чан турк эдэби дилинин мил-лщ'эгэдэрки инкишаф мэрЬэлэсини баша вурараг милли эдэби дил сэви^'эсинэ чатмасыны, эдэби^'атымызын реалист шуурун илк ернэк-лэрини вермэ]э мувэффэг олмасыны, Ьэмчинин XVIII эср лирикасы учун сэчиЦэви олан Ьэ]атилик, никбинлик, дущэвилик, дилин, жан-рын, услубун демократиклэшмэси, халг ше'ри эн'энэлэринин, ашыг сэнэтинин тэ'сири кими хусуси^'этлэри он плана чэкир. Э.Чэфэроглу]а керэ, XVIII эсрлэ башла]ан модерн Азэрба]чан эдэ-биртынын баниси вэ эн гудрэтли нума]эндэси М.П.Вагифдир. МуЬачир алим Вагиф лирикасынын милли эдэби^'атымыза кэтирдщи ]ениликлэри, шаирин ]арадычылып>шын эсас хусуси^'этлэрини, апа-рычы ме^ллэрини умумэн дузкун сезэ билмишдир: "Ше'рлэриндэ эски классик эдэби^'ата баглы галмагла бэрабэр, Ьэм ифадэ, мввзу, Ьэтта тэ'бир вэ кэлмэ хэзинэси бахымындан тамамилэ азэри халгынын руЬуна садиг галмышдыр. Дили садэ вэ халг дили иди. Ше'рэ ]ерли диалектик унсурлэри дахил етмэкдэн Ьеч бир мэнфилик кермэмиш-дир. Вэ бу бахымдан азэри поези]асынын кэлишмэсиндэ, реалист шуурун илк'ернэклэрини вермэкдэ мувэффэг олмуш вэ бу уздэн Ва-гифин эдэби }арадычылыг габили^'эти милли Азэрба]чан эдэби]]'аты инкишафынын гэти бир мэрЬэлэсини тэшкил етмишдир. Ь^аты ол-дугу кими, гадыны исэ Ьэ]'ат нэш'эси олараг гэбул етмэк, Вагифин эдэби^'ата кэтирмэк истэдир эсас реалист унсурлэр иди. Ешг, инсан кезэлли]и, тэбиэт тэсвирлэри Вагифдэ ана мотивлэр олараг кечир". 1

XVIII ]узилли]'и Азэрба]чанын эдэби-мэдэни Ьа]атында денум нэгтэси кими сэчи^элэндирэн ЭЛурдсевэрэ керэ, бу ]'узилликдэ Вагиф вэ Видади кими свз усталарынын чалышмалары са]эсиндэ Хэтаи-нин ]аратмыш олдугу халг лисанына да]'анан садэ вэ ачыг ше'р услу-бу даЬа да инкишаф етмиш вэ халг эдэби^атьц'ла бирлэшэрэк фарсча вэ эрэбчэнин тэ'сирлэриндэн гуртулан милли эдэби реалист мэктэб

' А.СаГего£1и. Мо(1егп АгегЬаусап ейеЫуа^па Юр1и Ыг Ьакх?. "АгегЬаусап ушЧ Ы^вГ", IV; эау! 37, ГзгапЬи!, 1954, 8. 40.

]'аранмышдыр.' Белэликлэ, б.Лурдсевэр Вагиф вэ Видадини гед-шэртсиз реалист сэнэткарлар кими сэчии'элэндирмэклэ ]анашы, XVIII ]узилликдэ Азэрба]чан эдэби[|'атында реалист эдэби мэктэбин ]аран-дышны да иддиа едир. Бу мулаЬизэнин 1970-90-чы иллэр Азэрба}чан эдэбии'атшунаслышнда да тэрэфдарлары вардыр. Бизим фикримизчэ исэ Вагифин ]арадычылыг методуну там мэ'насилэ реалист метод адландырмагын MYMкyнcyзлYJ'YHY гед етмиш мэрЬум ф.е.д. А.Дадашзадэ вэ шаирин ]арадычылышны Азэрба]'чан эдэби^'атында "реализмин эрэфэси", "илкин реализм", "еркэн реализм" терминлэри ила сэчицэлэндирмиш проф. Л.Гара^ев Каглыдырлар.2

Вагифин Ьэм поези]асына, Ьэм да девлэт фэали^'этинэ Ьаким олан башлыча амил кими онун ]урд севкисини она чэкан Э.Лурдсевэр шаирин реализминин мэншэ]'и, бу реализми догуран ичтимаи-си]аси вэ тарихи шэраит барэдэ езунэмэхсус мулаЬизалэр ]'урудур. Лурдсевэ-рин фикринчэ, Вагифин ИбраЬим Хэлил ханын сара]ында чалышдыгы иллэр Гарабаг ханлыганын зафэрлэр газандыгы, бв^ук шаирин арзу-ларынын чичэк ачдыга бир девр олмушдур. Вагифин эдэби^'ат саЬэ-синдэки реализми да бу Ьэгигэтлэрдэн ирали калмишдир. Вагиф }ара-дычылыгынын эксэр тэдгигатчылары кими Э.Лурдсевэр дэ шаирин реализминин башлыча езэллщи кими гошмаларына, гэзал вэ мухэм-мэслэринэ Ьаким олан никбинлщи ге]д едарэк ]азыр: 'Ъэтта рхсуллуг вэ сэфалэтин ачы бир тэсвириндэн ибарэт олан "Баррам олду" гошма-сында белэ Ьэ]ата и]'имсэрилик Иислэри сезилмэкдэдир".3

XVIII эср здэби^атынын дикэр керкэмли нума]эндэси Видади муЬачирэт эдэби^'атшунаслыгында "эсасы Вагиф тэрэфиндэн го]улан вэ башлыча хусуси^эти дилин садэли^и олан эдэби мэктэбин" (б.Чафэроглу) давамчысы кими тэгдим едилир, шаирин поетик ирси-нин рэнкарэнкли]и вургуланыр, Ьузн вэ кэдэр ]арадычылыгынын башлыча атрибуту кими сэчи^'элэндирилир.

Бутевлукдэ, муЬачирэт эдаби^атшунаслыш XVIII эсри милли эдабадатымызын тарихиндэ муЬум бир мэрЬэлэ, "ренессанс давру" (Э.Чэфэроглу) олан XIX эсрэ Ьазырлыг мэрЬэлэси кими сэчи^элэн-дирир, сатирада Закир мэрЬэлэсинин, нэср, драматурга вэ эдэби тэнгиддэ Мирза Фэтэли мэрЬэлэсинин ]алныз поези]ада Вагиф мэр-Ьэлэсиндэн сонра евол]усион инкишафын нэтичэси кими мумкун олдугу фикриндэ булунур.

A.Vahap Yurtsever. Azeibaycan edebiyatinda Vedadi ve Vakifm yaiaticiligi. Ankara, 1952, s. 4.

2

Бу барэдэ даЬа этрафлы бах: А.Дадашзадэ. Молла ПэнаЬ Вагиф. Бакы, Елм, 1968, с. 151-161; Jena онун. XVIII оср Азарба}чан лирикасы. Бакы, Елм, 1980, с. 211-216; ГЛашар. Реализм-, сенат вэ Ьэгигэт. Бакы, Елм, 1980, с. 29-35.

3

A.Vahap Yurtsever. Azerbaycan edebiyatinda Vedadi ve Vakifin yaraticiligi. Ankara, 1952, s. 30.

2. XIX аср эдэбидаты - модерн Азэрба}чан эдэби^атынын ]ени инкишаф мэрйэлэси

МуЬачирэт эдэби^'атшунаслыгы XIX эсрин эдэби просесинин эсас характерик хусуси^'эти, апарычы ме]ли кими реализмин бир эдэби чэрэ]"ан вэ камил бэдии ]арадычылыг методу сэви^'эсиндэ тэ-шэккул тапмасыны ен плана чэкир вэ бу Ьадисэни дузкун олараг елкэдэ кедэн радикал ичтимаи-с^'аси дэ]'ишикликлэрин, маарифчилик иде]аларынын, мутэрэгги фикирлэрин ]а]ылмасынын нэтичэси кими щ'мэтлэндирир. МуЬачирэт елми фикри реализмин Ьэмин деврун эдэби|]'атында муЬум мевге]ини вургуламагла ]анашы, е]ни заманда, бу реализмлэ Вагиф реализми арасындакы фэрги дэ изаЬ етмэ]э ча-лышыр. б.Лурдсевэрэ керэ, бу фэрг XIX эср эдэби^атынын "кэнди деврунун сосиал вэ игтисади Ьэ]ат шэртлэринэ дайр кениш вэ чанлы таблолар вермиш олмасындадыр. Бу чэЬэт, 19-чу эср Азэрба]чан эдэ-би^'атынын эн гуввэтли вэ мумтаз бир вэсфидир".1 ЭЛурдсевэрин XIX эсрин реалист эдэби^атына шамил етди]и бу чэЬэтин Вагиф ]ара-дычылыгында олмадыгыны тэгрибэн уч ониллик сонра проф. Л.Гара]'ев дэ тэсдиг едэчэк: "Биз Вагифдэ Ьэлэ ону эЬатэ едэн деврун, ичтимаи муЬитин конкрет милли проблемлэринэ, мэтлэб вэ зидди^'этлэринэ мунасибэти керэ билмирик. Вагифин методу чэми^эт Ьадисэлэринэ, зидди^'этлэрин тэЬлилинэ ]енэлдилмиш метод дejилдиp". 2

XIX эср реалистлэри исэ Э.^рдсевэрин фикринчэ, "бир тэрэф-дэн турк-ислам културу илэ эсрлэрдэн бэри ]аранмыш гуввэтли баглары муЬафизэ едир, дикэр тэрэфдэн исэ Авропанын габагчыл фикирлэрини, модерн эдэби жанрларыны Азэрба]чан эдэби^'атына кэтирирдилэр. Онларын мэгсэди ешг вэ севки тэранэлэриндэн зщ'адэ, милли вэ сосиал фикирлэрэ тэрчуман олмаг, Ьэгиги вэ чанлы типлэр ]аратмаг, мэнфиликлэри мэрЬэмэтсизчэ ифша, мутэрэгги чэЬэтлэри тэгдир вэ мудафиэ етмэк, елм вэ маарифин ]а]'ылмасына чалышмаг, рус истибдадына, феодализм системинэ гаршы Ьурри^'эт вэ истиглал угрунда мучадилэ ачмаг, мэдэни^'эт ]олу]ла Азэрба]чаны рифаЬа вэ гуртулуша чатдырмагды".3 бЛурдсевэрин бу мулайизэлэриндэ XIX эср реалист эдэби^'атынын сэчи^'эви хусуси^'этлэри дузкун кестэрил-мэклэ ]'анашы, бу реализмин маарифчи типи дэ стихи]алы шэкилдэ олса да, дэгиг муэ^'энлэшдирилир.

XIX эср эдэби^атында маарифчи реализмин илк керкэмли нума]энделэри кими муЬачирэт елми фикри ]екдилликлэ уч эдэби

1 A.Vahap Yurtsever. 19-cu asr Azerbaycanmdaki modern ve realist edebi cereyanlar. "Azerbaycan", sayi 2(14), Ankara, 1953, s. 14.

2

r.Jamap. Реализм: сэнэт ве Ьэгигэт. Бакы, Елм, 1980, с. 31. A.Vahap Yurtsever. 19-cu asr Azerbaycanmdaki modern ve realist edebi cereyanlar. "Azerbaycan", sayi 2(14), Ankara, 1954, s. 13.

симанын - А.Бакыханлынын, И.Гутгашынлынын вэ М.Ш.ВазеЬин \а-радычылыгыны ен плана чэкир, Г.Закири исэ Азэрба]чан поези]асын-да реализмин бэдии ]арадычылыг методу сэви^'эсиндэ формалашма-сында, ичтимаи сатиранын ]аранмасында мустэсна ролу олан сэнэт-кар кими ги]мэтлэндирир. Э.Лурдсевэрин вэ б.Чэфэроглунун тэгди-миндэ Закир Вагиф реализминин маЬир давамчысы, XIX эср Азэр-ба]чан сатирасынын баниси вэ эн бе]ук устады, Сабирин илк сэлэфи-дир. МуЬачир алимлэрин милли адэбиуат тарихиндэ Закир учун муэ^энлэшдирдиклэри бу мевге онун реализминин Ьэм XVIII эср Вагиф реализминдэн (илкин реализм), Ьэм дэ XX эсрин Сабир реа-лизминдэн (тэнгиди реализм) фэргини бир даЬа тэсдиг едир. Лэ'ни Закир бэ'зи тэдгигатчыларын (Ь.Сэмэдзадэ, Ф.Гасымзадэ) тэгдим етди^и кими тэнгиди реалист де^ил, XIX эср Азэрба]чан поези]асында маарифчи реализмин, ичтимаи сатиранын баниси вэ керкэмли нума-Зэндэсидир.

XIX эср маарифчи реалист эдэби^'атынын эн гудрэтли нума]эн-дэси, милли драматурки]амызын баниси М.Ф.Ахундзадэнин шэхси^э-ти вэ ]'арадычылыгы муЬачирэт эдэби^'атшунаслыгынын диггэт мэркэ-зиндэ олмуш, онун истэр эдэби-бэдии, истэрсэ дэ фэлсэфи ирси мухтэлиф ]енлэрдэн тэдгиг едилэрэк об]ектив елми ги]мэти верил-мишдир. М.Э.Рэсулзадэнин, М.Б.Мэммэдзадэнин, Э.Лурдсевэрин, Э.Чэфэроглунун, С.Тэкинэрин елми ирсиндэ керкэмли эдибин japa-дычылыгы илэ баглы бир сыра дэ]эрли арашдырмалара раст кэлирик ки, бу эсэрлэр истэр елми-методоложи, истэрсэ дэ сщаси-идеоложи ]енлэрилэ муЬум актуаллыг кэсб едир. Ьэмин арашдырмаларда Мирзэ Фэтэли ]ени девр эдэби^'атымызын эн керкэмли симасы, эдэби мэк-тэб ]арадан, ]'ениликчи, ислаЬатчы бир шэхс кими характеризэ олу-нур, japaдычылыFЫHын иде]а-бэдии вэ сэнэткарлыг хусуси^этлэри, ичтимаи-с^'аси вэ фэлсэфи-естетик керушлэри этрафлы шэрЬ едилир, ахундовшунаслыгын бир сыра мубаЬисэли мэсэлэлэринэ мунасибэт билдирилир. МуЬачир муэллифлэр е]ни заманда эдэби^'атымызда истиглал мэфкурэсинин интишар тапмасында М.Ф.Ахундзадэнин ролуну хусуси ге]д етмиш, онун ]арадычылыгыны азэрба]чанчылыган ]ени деврдэ илк га^агы кими дэ]эрлэндирмишлэр.

Мирзэ Фэтэли эдэби мэктэбини дэврун эдэби просесинэ исти-гамэт верэн чэрэ}ан кими сэчи^элэндирэн муЬачирэт эдэби^атшунас-лыгал мэЬз бу бахымдан "Экинчи" гэзетинин, С.Э.Ширванинин вэ Н.Б.Вэзирлинин маарифчи реалист эдэби]]атын инкишафындакы хид-мэтлэрини вургуламышдыр.

3. XX эср эдэбийаты: тэнгиди реализм вэ романтизмин тэшэккулу

Азэрба]чан эдэбиjjaтшYнacлыFындa XIX вэ XX эср эдэби^атыны "бэдии мэрЬэлэ ваЬидлэри кими фэрглэндирмэк" (JXapajeB), Мирзэ Фэтэлинин вэ Мирзэ Чэлилин ^арадычылыгыны исэ мувафиг эдэби мэрЬэлэлэрин зирвэси кими сэчи^'элэндирмэк эн'энэси мевчуддур. М.ИбраЬимовун, М.Чэфэрин, Э.Султанлынын, J.TapajeBHH вэ дикэр алимлэрин арашдырмаларында бунун шаЬиди олуруг.

rejA олунан мэсэлэ}э щнасибэтдэ муЬачирэт эдэби^атшунас-лыгынын MeerejH дэ совет девру Азэрба]чан эдэби^'атшунаслыгынын MGBrejH илэ уст-устэ душур; Ьэтта муЬячират эдэ би j j а тш у н а с л ы гы бу проблемин чезумундэ совет эдэби^атшунаслыгыны заман е'тибарилэ хе]'ли габагла]ыр. Ьэлэ 1928-чи илдэ дэрч олунмуш "Гафгаз]а турклэ-ри" эсэриндэ М.Э.Рэсулзадэ белэ бир фикир jypyflyp ки, 1905-чи ил-дэн е'тибарэн Азэрба^чан эдэбийаты jeHH инкишаф мэрЬэлэсинэ да-хил олур. Тэнгиди эдэби^атын икинчи мэрЬэлэси башла]'ыр ки, бу эдэби^ат да Ч.Мэммэдгулузадэнин "Элулэр" njecn илэ кичик heKaja-лэриндэ езунун эн jyKC9K сэви^'эсинэ чатыр.1

МуЬачирэт эдэб^атшунаслышнын дикэр нума]эндэси С.Рэфиг дэ "Молла Нэсрэддин" журналынын нэшрэ башламасы илэ Азэр-6aj4aH эдеби^атынын jeHH марЬэла]э - халгчы эдэбщртын икинчи мэрИолэсинэ гэдэм го]дугуну се]ла]ир. Муэллиф "Молла Нэсрэддин 9fl96HjjaTbi" адландырдыгы бу чэрэ]'аны "там реал вэ самими, гэрэзсиз вэ сахталыгдан узаг бир эдэб^рт" кими характеризэ едир.2

Белэликлэ, Мирзэ Чэлил ]арадычылыгыны вэ бутевлукдэ мол-ланэсрэддинчи эдэби истигамэти милли эдэбщрт тарихинин jeHH инкишаф мэрЬэлэси - тэнгиди, халгчы (оху: реалист - Н.Ч.) эдэбщр-тын икинчи девру кими сэч^рлэндирмэклэ муЬачирэт эдэби]}атшу-наслыгы XX эср реализминин (тэнгиди реализм) XIX эср реализмин-дэн (маарифчи реализм) тиположи фэргини стихщалы мэнтиглэ олса да ашкарла]'ыр.

Молланэсрэддинчи эдиблэр ичэрисиндэ муЬачир муэллифлэр тэбии олараг Ч.Мэммэдгулузадэнин вэ М.Э.Сабирин ]арадычылыгыны ен плана чэкмиш, онлары XX эср тэнгиди реализминин эн гудрэтли нума]эндэлэри кими тэгдим етмишлэр.

МуЬачирэт эдэби]^'атшунаслыгы Мирзэ Чэлил сэнэтинин ичти-маи вус'этини, бэдии-естетик дэ]эрини вургуламагла janambi, онун драматурюфсына, хусусилэ "Элулэр" Лесине даЬа чох диггэт jerap-мишдир. М.Э.Рэсулзадэ]э керэ, "Элулэр" njecn A3ap6aj4aH тэнгидчи 9fl96HjjaTbiHbiH шаЬ эсэридир. Бурада }азычы кэндинэ мэхсус сэрт бир

' M.E.Resulzade. Kafkasya tiirkleri. "Türk yili", istanbul, 1928, s. 32.

2 S.Refik. Soil devir Azeri edebiyati. "Azerbaycan yurt bilgisi", sayi 1, Istanbul, 1932, s. 33-34.

ифадэ ила ортачаг деврунун бутун ]алан, чэЬалэт, р^а вэ эксикли]и-ни ачыб орта]а текур.

"Азэрба]чан драм эдэби[]'аты" эсэринин бир фэслини Ч.Мэммэдгулузадэнин драматуркщ'асына Ьэср едэн Э.Лурдсевэр "влулэр" вэ "Анамын китабы" гц'еслэрини этрафлы тэЬлил етмиш, муэллифин иде]асыны ачыгламышдыр.

XX эср эдэби^атынын классиклэриндэн М.Э.Сабир муЬачирэт эдэби^атшунаслыгында М.Ф.Ахундзадэдэн сонра эн чох арашдырылан классикдир. Бир чох муЬачир муэллифлэр Сабирин милли мэдэни^'э-тимиз гаршысында хидмэтлэрини вургуламыш, шаирин эсэрлэринин сэнэткарлыг хусуси^этлари, сщаси, фэлсэфи, естетик керушлэри Ьаггында гщмэтли фикирлэр С9)'лзмишлэр.

М.б.Рэсулзадэ "Азэрба]чан култур кэлэнэклэри" эсэриндэ XX эсрин эввэллэриндэки эдэби Ьэрэкаты тэЬлил едэркэн Сабир Ьаггында ]азыр: "Талантлы шаирлэр вэ муЬэррирлэр арасында бир аз эввэл ге]д етди]имиз "Молла Нэсрэддин" мэчмуэсиндэ "Ьоп-Ьоп" у]дурма адьула ]азан мизаЬчы Сабирин улдузу парлады. Бу шаирин "ЬопЬопнамэ" унваны алтында нэшр олунан ше'рлэри гыса бир заман ичиндэ Ьэр азэрба]чанлынын севэ-севэ охудугу бир китаб Ьалына кэлир. Онун садэ ше'рлэрини буржуази^анын зэнкин евлэриндэ, ки-чик эснаф вэ алыш-веришчилэрин аилэлэриндэ вэ ишчи мэскэнлэ-риндэ де^ил, ке|лэрдэ култур Ьэ]атындан узагда галан избэлэрдэ бела оху]урлар. Фузулидэн сонра Сабир Азэрба]'чанын умум тэрэфиндэн мэнимсэнилмиш икинчи шаиридир. Садэ бир дил, о^наг бир услуб вэ дэрин бир мэ'на]'а малик олан Сабирин сатирасы чашндакы бутун негсанлары эмсалсыз сурэтдэ хырпала]ыр. Кэнч Азэрба]'чан нэслинин ирэлщ'э ]у)'урушунэ рл вермэк истэмэ]эн заманы кечмиш феодализм галыгларынын Ьеч бири онун елумчул истеЬзаларындан гуртулмур. Фэгэт, Сабирин бу кулушундэ ]урдуну чандан севэн ]урддаш шаирин кез ]ашлары керунур. Сабир ]аратдыгы ичтимаи мизаЬ неву илэ турк эдэбиjjaтындa орижинал бир варлыгдыр.1

Диссертасщ'анын бу белмэсиндэ О.Чэфэроглунун "Азэрба]-чанын мизаЬ шаири Олэкбэр Сабир", М.бли Рэсулзадэнин "Азэри эдэби^'атында Сабир", М.Б.Мэммэдзадэнин "Мирза влэкбар Сабир" вэ вЛурдсевэрин "Сабирин Азэрба]чан эдэби^атындакы ]ери" эсэрлэ-ри дэ кениш тэЬлил едилмишдир. Бу тэдгигатларда Сабир поезщасы-нын милли^этчи руЬу, сосиал-сщаси маЬи^эти бутун чылпаглыгы илэ об]ектив шэрЬ едилир, керкэмли сатирик "бе.]'нэлмилэлчи пролетар шаири", "илк пролетар зи]алысы" кими де]ил, халгчы, милли^'этчи, туркчу, истиглалчы бир шаир кими тэгдим едилир.

1 М.Е.Яези^аёе. АгегЬаусап кйНйг ge]enekleri. Апкага, 1949, 5.21.

Совет елминдэн фэргли олараг муИачирэт эдеби^атшунаслыпл Азэрба]чанда ичтимаи-сщаси фикрин инкишафында, милли романтиз-мин тэшэккулундэ "Фу]'узат" мэчмуэсинин ролуну обз'ектив гщмэт-лэндирмишдир. М.б.Рэсулзадэнин фикринчэ, "халгчы вэ реалист" "Молла Нэсрэддин" мэктэбинэ мугабил "идеалист вэ романтик" чэ-рэ]анын фикирлэринэ тэрчуман олан "Фу]узат" Истанбул шивэсирэ ]аздыгы учун кениш кутлэ ичэрисиндэ "Молла Нэсрэддин"лэ рэгабэт едэчэк сэви^'э чатмаса да, милли душунчэли зщ'алылар арасында бе]ук нуфуз газанмыш, Турки]э илэ эдэби-мэдэни элагэлэрдэ, тэнзи-мат эдаби^атынын Азэрба]чанда ]а]ылмасында муЬум рол 01'намыш-дыр. 1

"Фу]'узат"ын Азэрба}чан романтизминин тэшэккулу вэ инкишафында мустэсна ролуну ге]д едэн муЬачирэт елми фикри М.Ьади, А.СэИЬэт, Ь.Чавид, А.Шаиг кими керкэмли романтиклэрин ]арадычы-лыгыны да об^ктив гщмэтлэндирмишдир. М.Э.Рэсулзадэнин, М.Б.Мэммэдзадэнин, Э.Лурдсевэрин эсэрлэриндэ бутевлукдэ Азэр-ба]чан романтизминин вэ а]рылыгда адлары чэкилэн шаирлэрин сэнэт взэлликлэри эксини тапмышдыр.

4. иени девр Азэрба]чан эдэби^атында истиглал мучадилэси

Классик эдэби^атда милли истиглал мевзусу муЬачирэт елми фикриндэ диггэти чэлб едэн муИум тэдгигат истигамэтлэриндэндир. Классиклэр Ьаггындакы арашдырмаларда онларын ]арадычылыгынын истиглалчы, милли^'этчи руЬунун хусуси нэзэрэ чарпдырылмасы, ен плана чэкилмэси бутевлукдэ муЬачирэт эдэби^'атшунаслыгынын сэчии'эви чэЬэти олса да, Э.Чэфэроглу, М.Б.Мэммэдзадэ кими керкэмли алимлэрин елми ирсиндэ ]ени девр Азэрба}чан эдэви^атында милли истиглал мевзусу хусуси тэдгигатын об]ектинэ чеврилир.

О.Чэфэроглунун 1932-чи илдэ Истанбулда нэшр етдирдщ'и "Азэри эдэбиуатында истиглал мучадилэси" эсэри XIX эсрин эввэл-лэриндэн башла]'араг 1920-чи иллэрин сонунадэк - тэгрибэн 120 ил-лик бир деврдэ милли эдэби^атымызда истиглал мевзусуну системли вэ ардычыл излэ]эн илк арашдырмадыр. XIX эср Азэрба]чан шаир вэ ашыгларынын рус истиласы эле^инэ ]'аздыглары ше'рлэрин бир гис-ми илк дэфэ мэЬз бу эсэрдэ тэгдим вэ тэЬлил едилмиш, истиглал мучадилэси эдэби^аты мустэгил чэрэ]ан кими сэчи^'элэндирилмиш-дир. Милли истиглал вэ девлэтчилик мэфкурэсинин - Азэрба]чанчы-лыпан эдэби^'ат вэ мэдэни^'этдэ интишар тапараг сщ'аси фикир чэрэ-]'аны сэви^'эсинэ гэдэр кечд^'и инкишаф рлу да эсэрдэ ардычыл олараг излэнмиш, А.А.Бакыханлы, М.Ф.Ахундзадэ, Ь.Б.Зэрдаби кими

1 M.E.Resulzade. АгегЬаусап кйИйг gelenekleгi, Апкага, 1949, е. 22.

керкэмли мутефеккирлерин бу просесдаки ролу, онларын эдэби-елми, ичтимаи фэали^'этинин милли^'этчи jeнY вэ руЬу ачыгланмышдыр. Совет эдаби^атшунаслыгы вэ тарихшунаслыганда адлары ]асаг еди-лэн, ]ахуд ге]'ри-об]ектив, биртэрэфли тэгдим едилэн, гэрэзли тэнгид-лэрэ вэ тэЬгирлэрэ мэ'руз галан Э.Ьусе]нзадэ, Э.Агаоглу, М.Э.Рэсулзадэ кнми керкэмли шэхси^этлэрин эдэби-елми, ичтимаи-сщаси фэали^эти, милли истиглал Ьэрэкатындакы хидмэтлэри дэ онларын ез саглыгында Э.Чэфэроглунун ге]д етди]имиз арашдырма-сында об]'ектив елми ги]мэтини алмышдыр. 1920-чи иллэр Азэрба]'чан муЬачирэт поезщ'асы Ьаггында тезис характери дашыса да, илк елми мулаЬизэлэр дэ бу эсэрдэ се]лэнмишдир. Бутун бу де]илэнлэр "Азэрба]чан эдэби^'атында истиглал мучадилэси" эсэринин елми дэ]э-рини вэ актуаллыгыны кифа]эт гадэр тэсдиг едир.

М.Б.Мэммэдзадэнин "Истиглалын илк ше'ри" вэ "Истиглал зэ-фэринин дастаны" мэгалэлэри дэ Азэрба]'чан милли истиглал поезщ'а-сынын тэшэккул вэ инкишаф просесини излэмэклэ ]анашы, муЬачирэт елми фикринин эдэби^ат вэ истиглал мэфкурэси проблеминэ бахышыны экс етдирмэк негте^-нэзэриндэн дэ эЬэми]]этли олдугун-дан диссергаси]анын бу белмэсиндэ этрафлы тэЬлил едилмишдир.

"Нэтича"дэ диссертаси]анын эсас елми муддэалары умумилэш-дирилмиш вэ тэдгигатын кэлэчэк перспективлэри муэ^'энлэшдирил-мишдир.

Диссертас^'анын эсас мэзмуну ашагьщакы мэгалэ вэ тезислэр-дэ ез эксини тапмышдыр:

1. Мирзэ Фэтэли Ахундзадэ Азэрба]чан муЬачирэт эдэби^атшунас-лыгында. "Азорба]чан ЕА аспирантларынын елми конфрансынын материалла-ры" топлусу. Бакы, 1995, 0,15 м.в.

2. МуЬачирэт эдэби^'атшунаслыгында Азорба]чан эдэби^'аты тарихи консепсщасы. "Азэрба]чан ЕА аспирантларынын елми конфрансынын матери-аллары" топлусу. Бакы, 1996, 0,15 м.в.

3. Фузули Азэрба]чан муЬачирэт эдэби^атшунаслыгында. "Филоложи арашдырмалар", II китаб. Бакы, Азэрнэшр, 0,2 м.в.

4. Сабир муЬачирэт эдэби^'атшунаслыгында. "вдэби^'ат гэзети", 30 ма] 1997,0,4 м.в.

5. Азэрба]'чан муЬачирэт эдэби^'атшунаслыгы Хэтаи поезщ'асы Ьаггында. "Хэтаи-510" бе]нэлхалг елми симпозиумунун материаллары" топлусу. Бакы, 1997, 0,15 м.в.

6. М.Э.Рэсулзадэ Хагани Ьаггында. "Хаганинин вэфатынын 800 илли-]инэ Ьэср олунмуш республика елми конфрансынын материаллары" топлусу. Бакы, 1997, 0,1 м.в.

7. Мирзэ Бала Мэммэдзадэ вэ классик эдэби ирс. "Азэрба)'чан ЕА аспирантларынын елми конфрансынын материаллары" топлусу. Бакы, 1997, 0,2 м.в.

8. МуЬачирэт эдэби^'атшунаслыгында XVIII эср Азэрба]чан эдэби^'аты мэсэлэлэри. "Филоложи арашдырмалар", VII китаб. Бакы, 1998, 0,3 м.в.

Н.М.ДЖАББАРЛЫ

ПРОБЛЕМА КЛАССИЧЕСКОГО НАСЛЕДИЯ В АЗЕРБАЙДЖАНСКОМ ЭМИГРАНТСКОМ ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИИ

РЕЗЮМЕ

Диссертационная работа посвящена исследованию одной из малоизученных областей национального литсратуроведения-проблематике азербайджанского эмигрантского литературоведения. Исследования видных представителей эмигрантской литературно-теоретической мысли, таких как М.Э.Расулзаде, М.Б.Мамедзаде, А.Юрдсевер, С.Текинер и др., посвященные классической азербайджанской литературе, в резюмируемой работе впервые превлекаются к обобщенному научному рассмотрению. Эмигрантское литературоведческое наследие представляется как единое научно-теоретическое течение, с общей методологией, а также как одно из ветвей азербайджанского литературоведения.

В диссертации дан анализ основных положений концепции истории азербайджанской литературы в эмигрантском литературоведении, выявлены созвучные и отличные позиции с азербайджанским литературоведением советского периода в трактовке данной концепции.

Всесторонне проанализированы и оценены положения эмигрантского литературоведения о фарсоязычной поэзии, становлении и развитии тюркоязычной поэзии, о творчеств* ее видных представителей, истоках реализма в азербайджанской литературе, его исторической типологии, об особенностях национального романтизма.

Суждения эмигрантских литературоведов о роли классического литературного наследия в формировании национальной идеологии, идеи национальной независимости и государственности превлекают внимание как совершенно оригинальное направление в подходе к этому наследию, так как в советский период данная особенность классического наследия не нашла отражение в исследованиях литературоведов.

В диссертации подробно рассмотрены выводы эмигрантского литературоведения о развитии азербайджанской литературы с XI века по начало XX века, в частности относительно творчества, роли в истории национального художественного слова великих классиков - Хагани, Низами, Насими, Хатаи, Физули, Вагифа, М.Ф.Ахупдзаде, М.А.Сабира, Д.Мамедкулизаде, М.Хади и др. Положения эмигрантского литературоведения оценены исходя из достижений современной литературно-критической мысли на уровне национальных преоритетов, объективного историзма в оценке духовного наследия.

В результате исследования доказано, что литературоведческое наследие азербайджанской политической эмиграции XX века является ценной органической частью национального литературоведения и отличается своей объективностью и непредвзятостью.

N.M.JABBARLY

THE PROBLEM OF CLASSICAL HERITAGE IN AZERBAIJAN EMIGRATION HISTORY AND CRITICISM OF LITERATURE

Summary

The reseatch work dedicate to the less studied sphere national history and criticism of literature-problems of Azerbaijan - emigration history and criticism of literature. The researeh of eminent representatives emigration literary - theoretical refrection such as M.E.Rasulzade, M.B.Mammadkuluzade, A.Yurdsever, A.Jafaroglu, S.Tekiner and others dedicated heritage of Azerbaijan literature. In summarize work for the first time draw the generalized scientific research. The emigration literary heritage presented as a unity of scientifcally -theoretical tendency with general methodology and also as one of the brunches of Azerbaijan literary criticizm.

In the research work analysed the main situation of conception history of Azerbaijan literature in emigration literary criticizm, to reveal some and differ positions with Azerbaijan literary criticizm of Soviet period in trend in given conception.

Thoroughly analysed and valued situation of emigration literary criticizm on persian poetry, formation and improvement turkish poetry, on its well-known representatives, sources of realizm in Azerbaijan literature, its historical typology about characters of national romantizm.

Opinions of emigration literary critics on the image of classical literature in formation of national ideology, the subject of national independence and states attracts attention as an original direction to look at this heritage so as in Soviet period given peculiarity classical heritage hadn't found attraction in the researches.

In research investigated complitely results of emigration literary criticizm on achivements Azerbaijan literature from XI century to the beginning of XX century, particularly related the works and the parts, of history national literary words such classics as Khagani, Nizami, Nasimi, Hatai, Fizuli, Vagif, M.F.Akhundzade, M.A.Sabir, J.Mammadkuluzade, M.Hadi and others.

The situation of emigration literary criticizm valued in the point of modern literary-critical thought in the level of national prevelege from objective historical value spiritual heritage.

The result of research proved that the literary heritage of Azerbaijan political emigration of XX century is the valuable organic part of national literary criticizm and differ from its objectiveness, and unprejudiced.