автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.01
диссертация на тему: Проблема становления и эволюции сатирического жанра в новой белорусской литературе

Полный текст автореферата диссертации по теме "Проблема становления и эволюции сатирического жанра в новой белорусской литературе"

БРЭСЦК1 ДЗЯ^^УНЬ^ріВЕРСІТЗТ іия А.С.ПУШКІНА

\ 9 №« 'іДО

УДК 882.6.09

ЯШЦКІМІХАІЛ ІВАНАВІЧ

ПРАБЛЕМА СТАНАУЛЕННЯІЭВАЛЮЦЫ1САТЫРЫЧНЫХ ЖАНРАУ У НОВАЙ БЕЛАРУСКАЙ Л1ТАРАТУРЫ

10.01.01 -беларуская літаратура

Аутарэферат дьісертацьіі на атрыманне вучонан ступені кандыдата філалагічньїх павук

Брэст - 2000

Работа вьїканана у Брзсцкім дзяржауньїм універсітзце імя А.С.Пушкіна

Навуковьі кіраунік - кандидат філалагічньїх навук, прафесар Майсейчьік А. А. Афіцьійньїя апанентьі: доктар філалагічньїх навук, член-

карзспандзнт НАН Беларусі Мушьінскі М.І.; кандидат філалагічньїх навук, дацзнт Адамовіч Я.К.

Апаніруючая установа: Віцебскі дзяржауньї універсітзт

Абарона адбудзецца 26 мая 2000 года у 15.00 гадзін на пасяджзнні савета К. 02.39.01 па абароне дьюертацьій на атрьшанне вучонай ступені кандидата філалагічньїх навук у Брзсцкім дзяржауньїм універсітзце імя

А.С. Пушкіна (224665, г. Брзст, вул. Савецкая, 8, ауд. 315. Тзл. вучонага сакратара савета: 26-47-22).

З днсертацняй можна азнаеміцца у бібліятзцьі Брзсцкага дзяржаунага універсітзта імя А.С.Пушкіна.

Аутарзферат разасланьї 25 красавіка 2000 года

Вучоньї сакратар сазета па абароне дьісертацьш

кандидат

філалагічньїх

навук

У.А.Лебедзеу

АГУЛЬНАЯ ХАРАКТАРЫСТЫКА ДЫСЕРТАЦЫ1

Актуальнасць даследавання. У працы робіцца спроба комплекснага вывучэння і даследавання у параунальна-тьіпалагічньїм аспекце працэсу фарміравання сатырычных жанрау новай беларускай літаратурьі, што дае магчымасць вьіявіць вьітокі, раскрыць мастацкія асаблівасці творау, устанавіць іх карэляцыю з іншьімі жанрамі. Асаблівая увага у дысертацьй надаецца выяуленню нацыянальных адметнасцей сатырычных творау.

Актуальнасць працы вызначаецца тым, што да гэтага часу' беларускім літаратуразнауствам недастаткова высветлена аб'ектыуная дзтзрмінаванасць станаулення сатырычных жанрау беларускай літаратурьі XIX ст.: уплыу на гэты працэс тагачаснай сацьіяльна-палітьічнай атмасферы, наяунасць смехавых традыцый у літаратурьі беларускага барока і Асветніцтва, багатыя фальклорныя традьїцьті смехавай культуры беларусау, узаемадзеянне славянскіх літаратур. Зварот да абранай праблемы вьікліканьї не толькі недастатковай яе даследаванасцю, але і неабходнасцю сучаснага прачытання сатырычных творау новай беларускай літаратурьі з. улікам жанравай спецьіфікі, у сувязі з агульнаеурапейскімі літаратурньїмі традьїцьіямі Рэнесансу і Асветніцтва.

Сувязь работы з буйньїмі навуковьімі праграмамі. тзмамі. Праца выканана у адпаведнасці з перспектьіуньїмі планамі і навуковьші праграмамі Інстьпуга літаратурьі імя Янкі Купалы Нацыянальнай акадзміі навук Беларусі, а таксама Брзсцкага дзяржаунага універсітзта імя

А.С.Пушкіна.

Мэты і заданы даследавання. Мзтай даследавання з‘яуляецца вывучэнне працэсу фарміравання сатырычных жанрау нацыянальнай літаратурьі у XIX - пачатку XX ст., цэласны аналіз смехавых творау гэтага перыяду.

Для дасягнення пастауленай мэты неабходна было вырашыць наступныя задачы: 1) акрзсліць месца сатыры у сістзме родау, жанрау і відау літаратурьі; 2) устанавіць пераемнасць формы і зместу сатырычных творау новай беларускай літаратурьі і барочных смехавых жанрау; 3) акрзсліць меру уздзеяння на працэс станаулення сатырычных жанрау у беларускай літаратурьі творау фальклору і суседніх славянскіх літаратур; 4) даследаваць дамінантную тэматыку сатырычных творау беларускай літаратурьі на розных этапах яе развіцця у сюжэтна-жанравым перапляценні; 5) вьісветліць, як пашьіраліся ідзйна-тзматьічньїя рамкі жанрау і як адбывалася узбагачзнне іх новьімі вобразатворчьтмі сродкамі, прьіемамі пісьма; 6) вьіявіць нацыянальную адметнасць сатырычных творау новай беларускай літаратурьі; 7) вызначыць прыроду смеху першых па часе сатырычных творау беларускай літаратурьі.

Навуковая навізна дьісертацьіі. У працы упершыню комплексна даследуецца працэс фарміравання сатырычных жанрау новай беларускай літаратурьі у карзлятыуным кантэксце з “парасткамі” беларускіх сатыратворау часоу барока і Асветніцтва. У рабоце шмат увагі надаецца праблемам традыцый і наватарства, узаємасувязей жанрау і унутрыжанравых змен пры вьівучзнні гумарыстычна-сатырычных творау.

Аналіз творау з улікам іх жанравай спецьіфікі дау нам магчымасць

з. сучасных пазіцьш, абапіраючьіся на літаратуразнаучьія працы Дз.Ліхачова, М.Бахціна, А.Мальдзіса, У.Конана і іншьіх аутарау, удакладніць прыроду смеху і яе залежнасць ад аутарскай пазіцьіі у ананімньїх гутарках, травесційньїх вершах і паэмах, а таксама у камедыях

В.Дуніна-Марцінкевіча і сатырычных апавяданнях пачатку XX ст.

Практычнае значэнне атрыманых вьінікау. Даследаванне має тэарэтычны характар, але яно можа знайсці і практычнае выкарыстанне. Шматбаковае вывучэнне генезісу, мастацкіх асаблівасцей і праблематьікі сатырычных творау дазваляе запоуніць пзуны прагал у вьівучзнні гісторьіі беларускай літаратурьі і найбольш распаусюджаных яе жанрау XIX стагодцзя. Некаторыя высновы даследавання выкарыстаны аутарам пры напісанні манаграфічньїх тзм “Кандрат Крапіва” і “Андрэй Макаёнак” у падручніках па беларускай літаратурьі для 10 і 11 класау. Вьінікі праведзенага даследавання могуць быць выкарыстаны пры падрыхтоуцы падручнікау, вучзбных дапаможнікау, тзкстау лекцый для студэнтау ВНУ, вучняу гімназій і ліцзяу па гісторьіі беларускай літаратурьі і тзорьіі жанрау. Апублікаваньїя вьінікі дьісертацьіі могуць быць рэкамендаваны выкладчыкам ВНУ і настаунікам школ для падрьіхтоукі спецкурсау, спецсемінарау, студзнтам для напісання дыпломных і курсавых работ.

Метал даследавання. Пры напісанні дьісертацьіі выкарыстаны канкрзтна-гістарьічньї і параунальна-тьіпалагічньї літаратуразнаучьія метады. Жанрава-структурны падыход дазволіу, у сваю чаргу, акрзсліць не толькі генетычныя, але і тьіпалагічньїя лініі развіцця сатырычных формаутварэнняу новай беларускай літаратурьі.

Зканамічная значнасць атрыманых вьінікау. Дысертацыя можа быць камерцыйным прадуктам.

Асабістьі уклад прзтзндзнта. Дысертацыя выканана без сааутарау, змяшчае вьінікі самастойных назіранняу і даследаванняу.

Асноуныя палажзнні дьіссптаиьіі, якія выносяцца на абарону:

1. Абараняецца канцэпцыя, што станауленне і эвалюцыя сатырычных жанрау новай беларускай літаратурьі залежалі ад шзрагу фактарау, сярод якіх галоуньїмі з'яуляюцца наступныя:

■ багатая спадчына народнай смехавай культуры беларусау;

а наяунасць літаратурньїх сатырычных формаутварэнняу XVII -

XVIII ст. (памфлеты, фрашкі, інтзрмедьгі, парадыйныя вершы, песні і інш.);

И уплыу на новую беларускую літаратуру польскай, рускай і украінскай літаратур;

■ уздзеянне ідзй еурапейскага Рзнесансу і Асветніцтва;

■ сацьіяльна-палітьічная атмасфера, што панавала на беларускіх землях у складзе Расійскай імперьіі.

2. Абумоуленасць станаулення сатырычных жанрау новай беларускай літаратурьі унутраньїмі заканамернасцямі працзсу, звязаньїмі з іх узаемаузбагачзннем, сінтззам і “распадам”, кантактнасцю з творамі іншай пафаснай танальнасці, іншага модусу мастацкасці.

3. Аспрзчваецца распаусюджаны спрошчаны, пераважна сацьіялагічньї, падыход да вызначзння прыроды смеху гумарыстычна-сатырычных творау новай беларускай літаратурьі і абгрунтоуваецца дамінантная наяунасць у іх амбівалентнага, карнавальнага смеху.

4. Канкрэтны аншііз творау паказвае, што шырокае выкарыстанне іроніі у сатырычных творах новай беларускай літаратурьі выкарыстоувалася аутарамі пераважна у якасці своеасаблівай формы пратзсту супраць сацыяльнага і нацыянальнага уціску, формы самазахавання нацьіі і яе духоуных каштоунасцей.

5. Адметнай рысай смехавых жанраутварзнняу перыяду станаулення нацыянальнай літаратурьі з'яуляецца гратэск як вядучы мастацкі прыём адлюстравання рзчаіснасці і стылеутваральны фактар.

Апрабацыя вмнікау працы. Матзрыялы дьісертацьіі абмяркоуваліся на паседжаннях кафедры методьікі выкладання беларускай літаратурьі і краязнауства Брэсцкага дзяржаунага універсітзта імя А.С.Пушкіна. Асноуныя палажзнні працы і вьінікі даследавання раскрывался у выступлениях і дакладах на Міжнародних навуковых канферзнцыях: "Баїуга \у ІііегаШгасЬ

wschodnioslowianskich” (Польша, Беласток, 1996), “Праблемы адукацьіі, навукі, культуры беларускага Палесся” (Мазыр, 1996), “Чалавек. Этнас. Тзрыторыя. Праблемы развіцця заходняга рзгіена Беларусі” (Брзст, 1998), “Асоба і творчасць А.Міцкевіча у кантзксце сусветнай культуры” (Брзст, 1998), на Рзспубліканскіх навуковых канферзнцыях: “Каласавіньї” (Мінск, 1997), “Праблемы сучаснай беларусікі” (Брзст, 1997), ’’Праблемы выкладання літаратурьі у сярздняй і вышзйшай школе” (Гродна, 1997), ’’Навучанне і вывучзнне беларускай літаратурьі у сярэдняй школе і ВНУ на аснове новай канцзпцьіі літаратурнай адукацьіі” (Гродна, 1998), “Мировоззрение и наука на рубеже третьего тысячелетия” (Брзст, 1998), на навуковых канферзнцыях: “Жыццём слугуючы Айчыне”, прысвечанай 80-ым угодкам Ф.М.Янкоускага

(Брэст, 1999), “Праблемы сучаснай беларусікі” (Брэст, 1999). Вьінікам даследавання прысвечаны публікацьіі у навуковых, навукова-метадычных айчынных і замежных выданнях, а таксама у перыядычным друку.

Апублікаванасць вьінікау. Асноуны змест працы выкладзены у 14 надрукаваных артикулах і матэрыялах (спіс публікацьш даецца у канцы аутарзферата). Агульная колькасць апублікаваньїх матэрыялау складає 119 старонак.

Структура і аб‘ём дьісертацьіі. Дысертацыя складаецца з уводзін, агульнай характарьістьікі работы, двух раздзелау, заключэння і спісу выкарыстаных крьініц. Асноуны матэрыял дьісертацьіі займає 103 старонкі, спіс літаратурьі - 11 старонак (складає 181 назву).

АСНОУНЫ ЗМЕСТ ДЫСЕРТАЦЫ1

Ва “Уводзінах” даецца ацзнка сучаснаму стану даследавання праблемы генєзісу сатырычных жанрау, найперш - перыяду іх станаулення і звалюцьіі у беларускай літаратурьі XIX - пачатку XX ст. У гэтай частцы дьісертацьіі абгрунтоуваецца актуальнасць тэмы, высвятляюцца прычыны недастатковай увагі крытыкау і літаратуразнауцау да пастауленай праблемы, раскрываецца специфіка сатиры як эстэтычнай катзгорьіі, часткі камічнага.

Асаблівая увага надаецца вызначэнню месца сатиры у сістзме родау, відау і жанрау літаратурьі. Асзнсоуваецца пазіцьія аутара у адносінах да тэарэтычнай асновы працы.

У першым раздзеле - “Вьітокі і дзтзрмінаванасць станаулення сатырычных жанрау новай беларускай літаратурьі” - высвятляюцца прычыны і умовы фарміравання сатырычных жанрау нацыянальнай літаратури, даследуюцца яе смехавыя формы перыядау барока і Асветніцтва, а таксама паказваецца непауторнасць і мастацкая арьігінальнасць сатырьгчнай ананімнай паззіі XIX ст. Раздзел складаецца з падраздзелау: “Смехавыя формы барока і Асветніцтва як жанравыя

крьініцьі сатырычных творау новай беларускай літаратури”, “Ананімния травесціі, гутаркі - першыя смехавыя жанры беларускай сатырычнай паззіі”.

Важньїмі ушшвовьімі фактарамі станаулення смехавых жанрау беларускай літаратурьі, на нашу думку, з'яуляюцца традьщьіі сусветнага слоунага мастацтва і у першую чаргу - сатырычныя твори антьічнасці і еурапейскага Адраджзння. Витокі сатырычнай пльїні мастацкай літаратурьі бачацца у багатай фальклорнай спадчине беларусау, а першыя узоры аутарскіх, пісьмовьіх смехавых жанрау асабліва виразна внявіліся у часы барока, прычым аднолькава плённа у паззіі, прозе і драматургії.

Вядомы даследчык слоунага мастацтва А.Мальдзіс слушна адзначае уп™у ідзй контррэфармацьй на беларускае барока, якое сфарміравалася і функцыянавала пераважна сярод шляхецка-феадальнай злітьі. Але літаратуразнауца разглядае беларускае барока як з‘яву значна шырэйшую і па сваіх мастацка-ідзйньїх задачах і па асяродку бытавання. Як лічьіць А.Мальдзіс, “у Беларусі агульнаеурапейскія барочныя тзндзнцьіі легка уваходзілі у кантакт з мясцовьімі, часта народньїмі традьїцьіямі”1. У асяроддзі сялянства і маламаёмаснай часткі гарадскога насельніцтва з‘явіліся творы так званага “нізкага шцілю” - травестацьгі і бурлеску - переходных парадыйных форм, якія, на нашу думку, непасрэдна паупльївалі на станауленне літаратурньїх жанрау новай беларускай літаратурьі, у тым ліку і сатырычных.

Адзначым, што найбольшы упльіУ на фарміраванне жанрау беларускай сатырычнай паззіі аказала так званая “звярыная гратэска”. Беларускія “гратзскі” другой паловы XVII - першай трзці XVIII ст. маюць выразныя прыкметы літаратурнага паходжання. У гэтых алегарычных творах невядомыя аутары высмейваюць заганы грамадскага жыцця, асобньи рысы характару дробнай шляхты. Наяунасць у беларускай “гратэсцы” сюжэту, разгорнутай алегорьіі, дыялогу даюць нам падставы разглядаць яе як адну з жанравых крьініц нацыянальнай байкі. Сумяшчэнне рзалістьічньїх прынцыпау адлюстравання рзчаіснасці з незвьічайньїмі гратзскавьімі злементамі сюжзту, трагічнага і камічнага у “гратэсцы” сведчыць пра яе падабенства да травесційньїх форм. Характзрнае для травесційньїх творау і ужыванне перабольшанняу, гіпербальї. Такім чынам, “звярыная гратэска” змяшчае у сабе элементы двух сатырычных жанрау: кпасічнай байкі і травесціі як разнавіднасці пародьіі, Да такога вываду нас вядзе аналіз канкрэтных творау.

Трэба адзначыць, што і у “вьісокім шцілі” барочнага мастацтва выяуляюцца сатырычныя матывы. Так, у творчасці Сімяона Полацкага эфектыуна карзлююць два сатырычныя кірункі: адзін ідзе ад смехавых жанрау тагачаснага польскага мастацтва, другі - ад традыцый старабеларускай літаратурьі. У польскамоуных аказіянальньїх пазмах

С.Полацкага “Адчай караля шведскага” і “Кароль шведскі шукає сваіх” прьісутнічаюць элементы “нізкіх” кананічньїх жанрау агульнаеурапейскага мастацтва XVII ст. (байкі, сатыры, камедьіі), а таксама прасочваецца традыцыя гратэскавай смехавай культуры яшчэ больш дауніх часоу.

Пауней асаблівасці сатырычнай літаратурьі вьіявіліся у сацыяльна-бытавых, вершах паэта. С.Полацкі стварыу шэраг творау зталагічнага характару, у якіх выкрыу чалавечыя заганы, асабліва норавы маскоускага

‘Мальдзіс А.І. На скрьіжаванні славянскіх традыцый: Літ. Беларусі пераходнага псрыяду (другая палавіна XVII -XVIII ст.)- - Мн.: Навука і техніка, 1980.-С. 34.

манаства. Паззія С.Полацкага была адрасавана нешматлікім аматарам, а таму не атрымала распаусюджання у шьірокіх чьітацкіх колах. Тым не менш, традыцьй сатырычнай творчасці паэта з Беларусі XVII ст. знайшлі сваё развіцце у асветніцкіх вершах і песнях філаматау, павучальных творах Яна Чачота.

Калі браць пад увагу глабальныя, метадалагічньїя пьітанні генезісу сатырычных жанрау і гісторьіі развіцця беларускай літаратурьі,

сапраудную мастацкую каштоунасць маюць памфлет “Прамова Мялешкі” і памфлет-фельетон “Піст да Абуховіча” (пачатак XVII ст.). Дэмакратызацыя формы і зместу сатырычнага адлюстравання рзчаіснасці у “Прамове Мялешкі” выяуляюцца у вьїкарьістанні специфічна барочнага парадыйнага жанру, у свядомым “прьініжзнні” высокага моунага стылю, звычайна характэрнага для дзелавых прамоу, у індьівідуалізацьіі аутарскага пачатку і галоунай дзеючай асобы, у народным амбівалентньїм бачанні свету. Адзначаныя тэндэнцьй у змесце і форме, што намеціліся у “Прамове Мялешкі”, праз два стагоддзі сталі вьізначальньїмі рнсамі новай беларускай літаратурьі.

Блізкі па часе напісання і па сатырычнай скіраванасці да “Прамовы Мялешкі” “Ліст да Абуховіча”. Гэты твор саступае “Прамове Мялешкі” у шматпланавасці адлюстравання рзчаіснасці, шматаб'ектнасці сатырычнага высмейвання, але пераузьіходзіць яе па сіле гнеуна-выкрывальнага пафасу, скандзнсаванасці сатырычных прыёмау.

Камічнае, элементы сатырычнага смеху можна зауважыць і у драматычных творах беларускага барока і Асветніцтва. Першыя па часе камедыйныя жанры нацыянальнай драматургіі - інтзрмедьіі - ставіліся на сцэнах школьных праваслауных і езуіцкіх тэатрау у канцы XVII - XVIII ст. Інтзрмедьія была прасякнута духам часу: яна разбурала жорсткія каноны драматургіі класіцьізму. Дэмакратызацыя жанру выяулялася і у тым, што інтзрмедьіі рэдка звязваліся са зместам драм: яны звычайна адрасаваліся шырокай аудыторьй і з‘яуляліся жартоуньїмі

рзмінісцзнцьіямі тагачаснай рзчаіснасці.

У генезісе беларускай сатырычнай літаратурьі інтзрмедьіі займаюць такое ж месца, як і барочны ’’пераходны” перыяд у гісторьті літаратурьі у цэлым, яны непасрэдна упльївалі на станауленне не толькі камедыйных, але і іншьіх сатырычных жанрау беларускага мастацтва слова.

Адзін з першых травесційньїх творау беларускай літаратурьі канца

XVIII - пачатку XIX ст. - своеасаблівьі гумарьістьічна-віншавальньї верш “Уваскрэсенне Хрыстова”. Народная аснова смеху вьіявілася у вольнай інтзрпрзтацьіі канаиічньїх святыняу, у цялеснай весялосці, якая аднолькава уласцівая як жыхарам зямлі, так і насельнікам і пекла, і нябёсау запаветных. Гзтая асаблівасць верша дає падставы сцвярджаць, што смех беларускай травесціі мае карнавальны, гратэскавы характар.

Гратэск твора вясёлы, жыццесцвярджальны, вьшікае са спалучэння ’’натуралізму” зямнога жыцця і біблейскага бачання свету. Смех верша адназначна скіраваньї супраць усяго, што прьініжае годнасць чалавека і абмяжоувае яго магчьімасці і патрэбы. Вьітокі згаданага твора - у беларускай каляндарна-абрадавай паззіі, а больш дакладна — у велікоднай песні.

Яшчэ выразней рысы “гратэскавага рзалізму” вьіявіліся у травесційнай.. паэме “Знеіда навыварат”. Некаторыя даследчьікі літаратурьі XIX ст. вызначаюць характар смеху гэтага твора як сатырычны у адносінах да багоу і паблажлівьі - да траянцау. Думаецца, што прьіхільнікі падобнай канцэпцьй злоужываюць сацыялапчным падыходам ацэнкН вытлумачэння зместу паэмы: узаемаадносіньї паміж антьічньїмі багамі і траянцамі часам трактуюцца імі спрошчана, прьіроуніваюцца да узаемаадносін паноу і прыгонных сялян. Між тьім нават тая частка травесціі, якая дайшла да нас, вымагае перагляду састарэлых поглядау на прыроду смеху твора. Смех у беларускай “Знеідзе” выяуляе светапогляд цэлай нацьіі, якая знаходзілася у сярздзіне XIX ст. у стадьіі фарміравання.

Паэма не столькі выкрывае антычных багоу і герояу, колькі пераносіць іх з неба на зямлю, з антьічнасці - у тагачасную рзчаіснасць, з узроуню гераічнага і высокага - на узровень штодзённага і камічнага. Аутар “Знеідьі навыварат”, карыстаючыся сцвярджальным гратэскавым смехам, выкрывае недасканаласць свету, пратэстуе супраць разнастайных сацыяльных, маральных і рзлігійньїх табу. Узяушы за аснову змест паэмы Вергілія, пісьменнік стварыу іроікамічную травесцію, напоуніу яе беларускай народнай духоунасцю. Антычны свет у паэме - свет умоуны, гэта толькі вымушаная дэкарацыя, якая злёгку завуалявала беларускую гісторьію, беларускую рзчаіснасць, нацыянальныя характары. Крьініцай смешнага у “Знеідзе навыварат” з'яуляецца травесційньї стыль, камічньїя сітуацьіі і самі характары, прыёмы іх “малявання”.

Вяршынны твор беларускай травесційнай, паззіі XIX ст. - паэма “Тарас на Парнасе”. Эстэтычная канцэпцыя гарманічнага чалавека, што ляжала у аснове прагрзсіунага еурапейскага мастацтва, стала са з'яуленнем гэтага твора дамінуючай і у беларускай літаратурьі. Вядучай ідзяй паэмы, бясспрэчна, з'яуляецца узвелічзнне годнасці чалавека з народа. Аутару важна было насуперак самадзяржаунай палітьїцьі нацыянальнай дьіскрьімінацьіі паказаць веліч, хараство, высакароднасць беларусау, што знайшло выяуленне у разнастайных параметрах: і у іх прыроднай шчьірасці, і у своеасаблівьім тэмпераменце, і у непауторным спосабе мыслення, і у багатай, каларытнай мове, і у спрадвечнай схільнасці да гумару, жартау, і у боскіх адносінах да вечных маральна-этычных каштоунасцей. Аутар “Тараса на Парнасе” ішоу праз выкарыстанне набыткау травесційнай, жартоуна-сатырычнай барочнай

з

паззіі і жанравы вопыт вуснай народнай творчасці да дасягнення вышынь сусветнай класікі.

Акаймаванне рэальных карцін жыцця, рэальных вобразау травесційна-жартоунай мастацкай формай, якая сягає сваімі каранямі у народную смехавую культуру, абумовілі наяунасць шырокага спектру смеху у паэме “Тарас на Парнасе”.

У зпізодах, звязаных з рзалістьічньїм адлюстраваннем тагачаснага літаратурнага жыцця, канцзнтруецца, ушчыльняецца сатырычная змястоунасць твора. Прикладам выкарыстання сатыры у паэме з'яуляецца характарыстыка Ф.Булгарына і М.Грэча, дзейнасць і творчасць якіх, на думку аутара, не адпавядала тагачасным прагрзсіуньїм тэндэнцыям развіцця літаратурьі, падпадала пад крытычную ацэнку народа. Іранічна-гратэскавы смех, якім прасякнута большая частка паэмы, вьіявіуся у абмалёуцы багоу, насельнікау гары Парнас, і Тараса.

Такім чынам, спрошчаны сацьіялагічньї падыход да асэнсавання паэм “Знеіда навыварат” і “Тарас на Парнасе”, якім карысталася у свой час савецкая крытыка, і паводле якога пафас творау вызначауся пераважна як сатырычны, з‘яуляецца -заідзалагізаваньїм. Парадыйныя паэмы, вытрыманыя у стьілі Іхауезіі, адпавядаюць сваей жанравай спецьіфіцьі: гэта “не сацыяльна-крытычная сатыра, а жарт і дасціпнасць - паняцці зстзтьікі барока”1.

Як нам думаецца, тлумачыць станауленне і эвалюцыю сатырычных жанрау у пачатку і сярздзіне XIX ст. толькі наяунасцю ранейшых, блізкіх у мастацка-ідзйньїх адносінах творау барока і Асветніцтва, натуральным генезісам літаратурньїх смехавых формау было б несправядліва. Сатыра як від пафасу мастацкай літаратурьі найбольш цесна звязаная з рзчаіснасцю, сатырычныя творы часта выступаюць у выглядзе своеасаблівай “апазіцьіі” таталітарнай дзяржаунасці.

Сярод першых сатырычных жанрау беларускай літаратурьі XIX ст. даволі распаусюджаньїмі бьілі гутаркі - мастацка-публщыстычныя творы, у якіх ставіліся актуальныя пьітанні грамадскага жыцця. Напісаньї яны часцей вершам у форме дыялогу ці шматгалосся. Гутаркі маюць выразна акрэсленую сатырычную танальнасць, пераважна сацыяльнага характару. Асабліва жанр гутаркі быу пашыраны у сярздзіне XIX ст. -напярздадні сялянскай рэформы 1861 года і нацыянальна-вызваленчага паустання 1863-64 гг.

Аб‘ектамі сатыры у гутарках з'яуляюцца антаганістьічньїя для беларускага сялянства і прагрзсіуна настроенай шляхты сільї: царскі урад з яго жорсткай палітьїкай нацыянальнага уціску і паньї-прьігоннікі, якія ажьіццяулялі сацыяльны гвалт з народа. У канцы XIX ст. у сувязі з

1 Конан У. Беларуская лІтаратура у кантэксце хрьісціянскіх ідзала^ // Полымя.-2000. - №2.-С. 232.

адносным паслабленнем нацыянальна-вызваленчага руху і сялянскіх хваляванняу на Беларусі тутарка страціла сваю грамадскую пафаснасць і набыла дыдактычны характар, сацыяльная праблематыка у ёй саступіла месца маральным павучанням. Вычарпаушы на пэуным гістарьічньї этапе свае жанравыя магчьімасці, блізкія да магчымасцей публіцьістьікі, у пачатку XX ст. гутарка паступова знікла.

У другім раздзсле - “Фарміраванне сатырычных жанрау новай беларускай літаратурьі” - даследуецца адметнасць працэсу станаулення смехавых жанрау XIX — пачатку XX ст. у нацыянальнай паззіі, драматургіі і прозе. Другая частка працы мае падраздзелы: “Традыцыйнасць і

наватарства беларускай сатырычнай паззіі XIX стагоддзя”, “Станауленне і эвалюцьм сатырычнай пльгаі у драматургіі (на прыкладзе творчасці В.Дуніна - Марцінкевіча)”, “Станауленне сатырычных жанрау у прозе.”

Зпічньї пачатак, уласцівьі паэтычным творам новай беларускай літаратурьі, найлепш адпавядау выкрывальным задачам сатыры. Сатыра, у сваю чаріу, у апавядальнай паззіі рзалізавала свае магчьімасці у сціслай, эмацыянальна-пафаснай форме вьіявіць аутарскія адносіньї да сацыяльнага, палітьгчнага жыцця у краіне, маральнай атмасферы у грамадстве: Сярод найбольш распаусюджаных жанрау беларускай сатырычнай паззіі XIX ст. можна вылучыць сатырычны верш, жартоуна-сатырычную песню, іранічнае вершаванае апавяданне, байку. Прычым, трэба зауважыць, што згаданыя жанры прайшлі пэуную эвалюцыю за даволі кароткі прамежак часу: ад творау з дамінуючьім фальклорным начаткам да творау з выразным, аутарскім “я”, ад вершау з злементамі сатыры, амбівалентньїм характарам смеху да класічньїх сатырычных палотнау.

На фарміраванне сатырычных жанрау у XIX ст. значны уплыу аказала польскамоуная літаратура Беларусі. Супастауленне уласнабеларускіх творау і польскамоуных творау беларускіх аутарау адназначна паказвае на агульную тьіпалагічную лінію развіцця літаратурньїх жанрау, тэматычную і ідзйную роднаснасць рознамоуных творау. Польскамоуныя творы А.Міцкевіча (III частка паэмы “Дзяды”, сатырычныя вершы і байкі), у якіх выразна вызначыуся пераход паэта ад рамантызму да рзалістьічнага адлюстравання рзчаіснасці, у вьшіку чаго мастак змог стварыць запамінальньїя карціньї жыцця царскай Расіі, не толькі прьіспешвалі гістарьічнае развщцё беларусау, але і спрьіялі станауленню новай літаратурьі у цэлым і сатырычных жанрау у прьіватнасці. У польскамоунай пльїні выразна вьіявіліся і сатырычныя жанры, характэрныя для “высокага шцілю” літараратурьі, у творах, рзцьіпіентамі якіх бьші прадстаунікі злітьі, шляхты: фрашкі, іранічньїя мадрыгалы, зпіграмьі і інш.

Працэс станаулення і звалюцьіі жанру камедьй у новай беларускай літаратурьі даследуецца на прыкладзе творчасці В.Дуніна-Марцінкевіча. У творчасці пачьінальніка нацыянальнай драматурги, як у люстэрку, адбіліся адметнасці, характэрныя для перыяду станаулення літаратурьі: фармальная разняволенасць п‘ес, арыентацыя аутара на вусную народную творчасць, наследаванне мастацка-ідзйньїм традыцыям развітьіх еурапейскіх літаратур, паскоранасць звалюцьіі жанрау. Пра выключнае значэнне В.Дуніна-Марцінкевіча у станауленні нацыянальнай літаратурьі у цэлым і у фарміраванні яе камедыйных жанрау у прьіватнасці, вьїказваліся такія крьітьікі і літаратуразнауцьі, як М.Багдановіч і М.Гарзцкі, Я.Усікау і М.Шаулоуская, А.Семяновіч і Я.Янушкевіч,

А.Лойка і М.Грынчык.

Адна з першых камедый В.Дуніна-Марцінкевіча, лібрзта оперы “Ідьшія”, у поунай ступені адпавядае яе жанравай спецьіфіцьі. У таленавітьіх мастакоу слова жанравая форма наогул “рухомая” (аутары не баяцца карзкціраваць, здавалася б, непахісна цвёрдыя жанравыя каноны), а на этапе станаулення тэндэнцыя разняволенасці формы выяуляецца асабліва выразна. Па гэтай самай прычыне у “Ідьіліі” В.Дуніна-Марцінкевіча прьісутнічаюць элементы лірьічнай і сатырычнай камедьіі, адчуваюцца уплывы сентьіменталізму і рзалістьічнага кірунку. Нестабільнасць жанравай формы выяуляецца у творы як у аутарскім захапленні усёмагутнай сілай шчырага кахання, сялянскай мудрасцю, так і у іроніі з празмернага захаплення замежньїмі каштоунасцямі часткай беларускай шляхты.

Унутраныя заканамернасці узаемадзеяння камедыйных жанрау, духоуныя пошукі самаго аутара абумовілі выкарыстанне у “Ідьіліі” розных адценняу камічнага - ад гумару, іроніі і самаіроніі да сатыры і гратзску. Элементы сатыры можна зауважыць у творах пачьінальніка беларускай драматургії толькі у зпізодах, звязаных з абмалёукай вобразау, што не “упісваліся” сваімі паводзінамі, маральна-зтьічньїмі якасцямі у эстэтычныя ідзальї Асветніцтва, гуманістьічную канцэпцыю чалавека. Такім персанажам у “Ідьіліі” з‘яуляецца камісар маёнтка Банавантура-Выкрутач, які і паказваецца у творы выключна у змрочных фарбах, як параджэнне зла.

У абмалёуцы Навума Прьігаворкі пераважае смех карнавальнага кшталту. Мова Навума Прьігаворкі стракаціць трапньїмі народньїмі вьіслоуямі, перасыпана дасціпньїмі жартамі не толькі з канкрэтных персанажау, але і з розных абставін недасканаласці жыцця. Уласцівае для Прьігаворкі і пачуццё самаіроніі, а якраз самаіронія з'яуляецца характзрнай адметнасцю амбівалентнага смеху.

Варта перагледзець, удакладніць характар смеху і у дачьіненні да Караля Лятальскага. На нашу думку, у абмалёуцы галоунага персанажа

твора выяуляецца горкая іронія. Безумоупа, аутар асуджае франкаманства, але ж ён не пакідае нявьірашаньїмі асветніцка-выхавальныя заданы у абмалёуцы вобраза шляхціца. Лятальскі - не сатырычны персанаж у класічньїм успрьіманні камедыйнага твора, бо В.Дунін-Марцінкевіч вьіводзіць гэтага героя на авансцэну грамадскай думкі у мэтах прапаганды нацыянальна-патрыятычных ідзй. Камедыёграф пры дапамозе іранічнага смеху прапанавау беларускай шляхце паглядзець на сябе як бы збоку, заклікау яе кансалідавацца на аснове стваральна-прагрзсіунай патрыятычнай дзейнасці.

Рухаючыся у рэчышчы эвалюцьп сатырычных жанрау новай беларускай літаратурьі увогуле і, натуральна, удасканальваючы уласныя камедьіяграфічньїя здольнасці, В.Дунін-Марцінкевіч пасля лёгкай камедьіі з вьіразньїмі адзнакамі амбівалентнага смеху стварае фарс-вадзвіль “Піненая шляхта”, не пазбаулены слядоу карнавальна-гратзекавага успрымання жыцця, але ужо з выразнай сатырычнай накіраванасцю. У камедні “Пінская шляхта” паводле разнавіднасцей камічнага выяуляюць сябе розныя формы смеху - ад уласцівьіх бяскрыудным народным жартам іроніі і самаіроніі да з'едлівай вострасацыяльнай сатыры.

Не вьіклікае сумнення, што галоуным аб'ектам сатырычнага высмейвання у п‘есе з'яуляецца судовае чьшоуніцтва, тагачасная бюракратычная сістзма, прадстаунікамі якой у творы выступаюць судовы прыстау і яго памочнік. Кручкоу і Пісулькін, па сутнасці, - першыя сатырычныя вобразы нацыяльнай драматургії, пры стварзнні якіх аутар выкарыстау самыя разнастайныя прыёмы камічнай характарьіетьїкі.

Бясспрзчна, драматург не ухваляе і паводзіньї засцянковай шляхты, якая паступова страчвае сваю сацыяльную і маральную годнасць і не можа супрацьстаяць нахабству царскіх чьіноунікау. В.Дуніну-Марцінкевічу балюча і крыудна успрымаць маральную дзградацыю калісьці лепшай часткі беларускага грамадства. З падтзкету камедьті вьінікае аутарская іронія у яе адрас. Але у адносінах да пінскай шляхты, на нашу думку, смех п‘есы не носіць выразна сатырычны характар. У камедьіі няма сатырычнага адмаулення шляхты як сацыяльнай групы. Вызначзнне прыроды смеху як сатырычнага у адносінах да шляхты з'яуляецца сацьіялагізаванай інтзрпрзтацьіяй творчасці камедыёграфа, што значна спрашчае праблему аб‘ектыунага аезнеавання твора. Сатырычная разнавіднасць камічнага, бясспрзчна, важная і істотная у п‘есе, але яна не вычэрпвае сабой усіх адценняу смеху фарсу-вадзвілю В.Дуніна-Марцінкевіча.

У п‘есе “Залёты” пісьменнік дасягнуу прафесійньїх вяршынь у плане тьіпізацьіі сатырычных характарау. Пераканаучасць вобраза беларускага нуворыша Антона Сабковіча, яго негатыунай ролі у грамадстве дасягаецца шматпланавасцю характарьіетьїкі, тонкім

тлумачэннем псіхалагічнай і сацыяльнай матьівацьіі яго учьшкау і паводзін, чаго не назіралася у пашыранай на той час публіцьістьічнай ці народнай сатыры і, безумоуна, мела наватарскую тэндэнцыю.

В.Дунін-Марцінкевіч для стварэння яркіх сатырычных вобразау сваіх п‘ес широка выкарыстоувау мастацкія прыёмы камічнай тьіпізацьіі, якімі па сенняшні дзень эфектыуна карыстаюцца сучасныя камедыёграфы: трапны партрэт, ускосную іранічную характарыстыку, самавыкрывальныя маналогі, сюжэтную камічную калізію, “празрыстую” імянную характарыстыку, шарж і гратэск.

Усплёск сатьіратворчасці у беларускай літаратурьі XIX ст. быу абумоулены у першую чаргу тагачаснай сацьіяльна-палітьічнай сітуацьіяй і стау своеасаблівай формай нацыянальнага супрацьстаяння дзяржаунай палітьїцьт царскага самадзяржауя. Зразумела, што творы выкрывальнага пафасу па прычыне жорсткай цэнзуры рэдка траплялі на старонкі афіцьійнага друку і існавалі найбольш у рукапісах ці у вусыай форме, што значна абмяжоувала магчьімасці прозы, у адрозненне ад паззіі, напрыклад.

Элементы сатырычнай прозы найперш маглі вьіявіць сябе у публіцьістьїцьі. Прикладам палітьічнай сатыры у беларускай літаратурьі

XIX ст. з'яуляецца “Мужыцкая прауда” К.Каліноускага, 7 нумароу якой у сувязі з закранутай намі праблемай уяуляюць цікавасць па некалькіх прычынах. Па-першае, високі грамадзянскі пафас лістоу, канкрзтная накіраванасць вострай сатыры, іншьімі словамі, сукупнасць ідзйньїх памкненнняу “Яські-гаспадара з-пад Вільні11, несумненна, знайшлі водгук у творах пісьменнікау-аднадумцау К.Каліноускага: Ф.Багушзвіча,

В.Дуніна-Марцінкевіча і інш. - і натхнілі іх на стварэнне мастацкай сатыры у. лірьїцьі і драматургіі. Па-другое, нельга не адзначыць бясспрэчны факт шырокага выкарыстання у газеце мастацкіх прыёмау, стьілістьічньїх сродкау мовы, уласцівьіх сатырычным творам.

Відавочна, што беларуская сатырычная проза у сваім станауленні ішла праз традьїцьіі народнай смехавай культуры. Літаратурна апрацаваныя народныя казкі, анекдоты, жарты часта станавіліся сюжэтнай асновай першых смехавых жанраутварэнняу у нацыянапьнай прозе: алегарычных навел з характзрньїмі прьїкметамі гратэскавага адлюстравання рзчаіснасці (Ядвігін Ш.), гумарыстычных і сатырычных апавяданняу (Ф.Багушзвіч, Ядвігін ПІ., Якуб Колас і інш.).

Заснавальнікам нацыянапьнай сатырычнай прозы па праве лічьіцца Якуб Колас. Але і ён, сапраудны майстар прозы і незалежны талент сатырычнага кірунку, таксама не змог абьісціся у сваёй творчасці без уплыву стьіхіі народнай смехавай культуры, магутнай тзндзнцьіі перыяду станаулення нацыянальнай літаратурьі. У сатырычна-гумарыстычных апавяданнях Якуба Коласа, дзе галоуньїмі героямі выступаюць прадстаунікі беларускага сялянства, арганічна пераплятаецца узвышанае і

нізкае, трагічнае і смешнае, іронія і самаіронія, выкрывальны смех і “смех скрозь слёзы”. Менавіта такая палітра смеху уласцівая раннім апавяданням пісьменніка (“Кантракт”, “Недаступны”, “Сіцьіліст”).

Класічньїя узоры беларускай сатырычнай прозы - апавяданні Якуба Коласа “Слабода”, “Выбар старшьіні”, “Андрэй-выбаршчык”, “Соцкі падвёу”, у якіх вьіявіліся палітьічная адукаванасць маладога а^пгара, пратэст супраць наступу царскай рэакцьн па элементарныя правы і свабоды беларусау.

Улюблёньтай сродкамі сатырычнай тьіпізацьіі у апавяданнях пісьменніка з'яуляюцца апісанне знешняга выгляду, мастацкая дэталь, стварэнне камічньїх сітуацьш. Майстэрству Коласа-сатырыка вучьіліся яго паслядоунікі: празаікі М.Гарзцкі, А.Мрьш, а пазней і вядомыя беларускія камедыёграфы К.Крапіва і А.Макаёнак.

ВЫСНОВЫ ДАСЛЕДАВАННЯ

1. Выкарыстанне параунальна-тьіпалагічнага і жанрава-структурнага падыходау пры літаратуразнаучьім аналізе дає магчымасць устанавіць факт пашыранага бытавання у нацыянальнай літаратурьі XIX ст. смехавых форм і вызначыць іх жанраутваральную ролю у станауленні і зваліоцьіі беларускай сатыры. (2, 5,6,1, 10, 11, ІЗ)1

2. Асноуньїмі упльївовьімі фактарамі фарміравання сатырычных жанрау новай беларускай літаратурьі з'яуляюцца:

В народная смехавая культура, якая асабліва плённа вьіявіла сябе у чарадзейных і бытавых казках, анекдотах, жартоуных песнях, прыказках і прымауках;

■ літературная сатырычная спадчына барочнага перыяду: “звярыныя гратзскі” і фрашкі у паззіі, інтзрмедьіі у драматургіі, сатырычны памфлет “Прамова Мялешкі” і памфлет-фельетон “Ліст да Абуховіча” у прозе;

Н еурапейскія традьщьіі сатьіратворчасці, суседнія славянскія літаратурьі, асабліва польская і руская. (11, 12)

3. Пераходньїмі жанрамі ад фальклору да класічньїх сатырычных формаутварзнняу беларускай паззіі XIX ст. з'яулгоцца ананімньїя вершы і гутаркі “Уваскрэсенне Хрыстова”, “Два д‘яблы”, “Гутарка Данільї са Сцяпанам” і інш., а таксама травесційньїя паэмы “Знеіда навыварат” і “Тарас на Парнасе”. Ананімньїя гутаркі мелі пераважна сацьтяльную ангажаванасць, абумоуленую тагачаснай грамадска-палітьічнай атмасферай. Тэарэтычныя даследаванні М.Бахціна, У.Конана і іншьіх аутарау дапамаглі нам убачыць амбівалентньї характар смеху

1 Лічбьі У дужках абазначаюць нумары апублікаваньїх артыкула^, у якіх раскрываецца змест дадзеных вьісно^.

■ 14

травесційньїх творау беларускай літаратурьі XIX ст., зрабіць вывад пра карнавальна-гратэскавае вымярэнне жыцця у іх. Асноуньїмі адметнасцямі такога смеху з‘яулюцца кантамінацьія высокага і нізкага, камічнага і трагічнага, іронія і самаіронія, гіпербалізацьія і гратэск, адсутнасць змястоуных і фармальных абмежаванняу. Асабліва выразна карнавальны смех выяуляе сябе у пераходных, травесційньїх жанрах літаратурьі, але яго адметныя рысы уласцівьія і сатырычным творам пазнейшай пары.

Асэнсаванне природы смеху першых па часе сатырычных жанрау нацыянальнай літаратурьі сведчыць пра яго сістзматворчае і жанраваутваральнае значэнне, дае ключ для разумения мнопх праблем, стварае магчымасць • для аб'ектыунага, навукова абфунтаванага літаратуразнаучага аналізу творау. .

Беларускія паэмы Знеіда навыварат” і “Тарас на Парнасе” сталі рзфарматарскімі творамі, якія павярнулі развіцце літаратурьі у новае рэчышча. Па сваіх ідзйньїх вартасцях і значзнні у станауленні нацыянальнай літаратурьі яны сугучны укРа^нскай “Знеідзе”

І.Катлярзускага. Гэтыя творы з'явіліся тады, калі Беларусь і Україна у складзе Расійскай імперьіі страцілі усякія формы дзяржаунай самастойнасці. Смех згаданых творау найпауней вьіявіуся у іронії, якая з‘явілася своеасаблівай захавальніцай нацыянальных каштоунасцей беларусау, мастацкім прыёмам ацзнкі наяуных на Беларусі сацыяльна-палітьічньїх умоу жыцця, якая паспрыяла самазахаванню беларускага зтнасу у заняволенай краіне. (3,4)

4. Асабліва дьінамічна і плённа працэс фарміравання сатырычных жанрау новай беларускай літаратурьі вьіявіуся у паззіі. Найболып распаусюджаныя жанры сатырычнай паззіі XIX ст. - творы з выразным зпічньїм пачаткам: іумарьістьічньїя і сатырычныя вершы і песні, байка, іранічнае вершаванае апавяданне, вершаваная аповесць сатырычнага гучання. Пачьінальнікамі сатырычнай традьїцьіі у беларускай паззіі XIX ст. з‘яуляюцца Я.Чачот, В.Дунін-Марцінкевіч, Ф.Багушзвіч, А.Абуховіч,

А.Гурьіновіч і і інш. Традьїцьіі еурапейскага Асветніцтва, матывы іратзскава-камічнага зместу дамінавалі у сатырычнай паззіі другой паловы XIX ст.

Сацьіяльна-палітьічньїя матывы бьілі вядучьімі у сатырычнай паззіі

XIX ст. Аб'ектамі высмейвання сатырычных творау новай беларускай літаратурьі з'яуляюцца антынародная палітьїка царскага рзжыму і яе носьбіта на землях Беларусі. Што датычыць мастацкай формы, жанравай спецьіфікі, то сатырычныя вершы пачьінальнікау нацыянальнай літаратурьі прайшлі складаны, але паскораны шлях звалюцьіі - ад выкарыстання іроніі і самаіроніі пры адлюстраванні рзчаіснасці да выразнага адмаулення яе негатыуных з‘яу; свядомы адыход ад

фальклорнага апегарызму патрабавау усё большага выкарыстання літарагурньїх прыёмау сатырычнай тьіпізацьіі.

Пачьінальнікі беларускай байкі Ф.Багушзвіч, А.Абуховіч і інш., выкарыстаушы багатьія традьїцьіі рускай літаратурьі, баечны вопыт

А.Міцкевіча, здолелі акрзсліць стратзгічньї напрамак развіцця гэтага жанру: замацавалі, перагварьші у традыцыю яе дамінантньїя тэматычныя кірункі нацыянальнага самавызначэння і сацыяльнай справядлівасці, стварьілі нацыянальны варыянт байкі паводле літаратурньїх і фальклорных традыцый.

Малыя формы сатырычнай паззіі XIX ст.: фрашкі, зпіграмьг, мадрыгалы іранічнага зместу, вершы-каламбуры - бьілі найбольш пашыраны у польскамоунай літаратурьі Беларусі. Аутарамі творау, вытрыманых у межах згаданых жанрау, з'яуляюцца А.Гарзцкі, Ю.Масальскі, І.Крашзускі, А.Грот-Спасоускі, І.Легатовіч і інш. їх творчая спадчына, бясспрзчна, заслугоувае больш пільнай увагі з боку даследчыкау беларускай літаратурьі. (2, 7,13)

5. Паказальнай для вывучэння праблемы звалюцьіі камедыйнага жанру у беларускай літаратурьі XIX ст. з'яуляецца творчасць В.Дуніна-Марцінкевіча. Канкрзтна-гістарьічнае даследаванне “Ідьіліі” дазваляе зрабіць выснову пра перавагу маральна-этычнай праблематьікі у творы, што адпавядала задачам Асветніцтва, прьіхільнікам і вьіразнікам ідзй якога, несумненна, з‘яуляуся сам драматург. Літаратуразнаучьі аналіз п'есы пераконвае, што яе аутар карыстаецца амбівалентньїм, універсальним смехам. В.Дунін-Марцінкевіч адрасуе яго самай свядомай, адукаванай і прафзсіунай на той час сацыяльнай ірупе беларускага зтнасу, шляхце, і нібьі прапануе ёй паглядзець на сябе збоку. Беларускі асветнік XIX ст. таксама выкарыстоувае пашыраны у тагачаснай літаратурьі мастацкі приём іронії, з дапамогай якога актыуна змагаецца за маральнае удасканальванне грамадства.

Фарс-вадзвіль “Пінская шляхта” арганічна сінтззуе у сваей мастацка-ідзйнай структуры і элементы бяскрыуднага, іранічна-карнавальнага смеху, іронію, выкарыстаных аутарам у абмалёуцы вобразау шляхціцау, і выразную гнеуную сатыру. калі размова ідзе пра царскае судовае чьіноуніцтва.

Камедыя “Залёты”, апошняя п‘еса В.Дуніна-Марцінкевіча, з'яуляецца бясспрэчным творчым дасягненнем у галіне сатырычных жанрау і іх выкарыстання. В.Дунін-Марцінкевіч дасягнуу вяршынь майстзрства у стварзнні сатырычных тыловых абставін і вобразау. У адпаведнасці з жанрам сатырычнай камедьіі аутар вьтстауляе на чьітацкі суд, людское асмяянне Сабковіча, у вобразе якога увасобіу тыповыя рысы нуворыша з яго псіхалогіяй цьінічнага разліку і выгады, які негатыуна уздзейнічау на маральнаг здароуе фамадства.

Аналіз творчасці В.Дуніна-Марцінкевіча дає ладставы лічілць пісьменніка пачьінальнікам сталай беларускай нацыянальнай драматургії у цэлым і сатырычнай камедьіі у прьіватнасці. У яго камедьіяграфічнай спадчыне можна вылучыць таксама такія жанры, як фарс, вадзвіль, асобньи творы маюць зауважныя элементы лірьічнай камедьй і меладрамы. (1,2,5,6,14)

6. У адрозненне ад вершаваных і драматычных сатырычных творау, якія на якасна новым мастацка-ідзйньїм узроуні плённа працягвалі традьїцьіі барока і Асветніцтва у XIX ст., сатырычная проза новай беларускай літаратурьі характарызуецца пэунай замаруджанасцю развіцця. Творы выкрывальнага антьіімперскага пафасу рэдка траплялі на старонкі афіцьійнага друку па прычыне жорсткай цэнзуры і існавалі найбольш у рукапісах ці у вуснай форме, што значна абмяжоувала магчьімасці прозы у руху да чытача.

Сатырычная проза найперш магла вьіявіць сябе у нелегальнай публіцьістьїцьі. Узорам яе у беларускай літаратурьі XIX ст. з‘яуляецца “Мужыцкая прауда” К.Каліноускага, якая вьшучалася вьісокім грамадзянскім запалам, канкрэгнай накіраванасцю вострай сагыры. Нават улічваючьі прапагапдьісцкі характар “Мужыцкай прауды”, нельга не адзначыць факт шырокага выкарыстання у газеце мастацкіх прыёмау, стьілістьічньїх сродкау мовы, характэрных для сатыры: трапных параунанняу, зпітзтау і дасціпньїх выслоуяу, запазычаных з фальклору.

У гумарыстычна-сатырычных жанрах беларускай прозы пачатку

XX ст. (гумарыстычныя і сатырычныя апавяданні, алегарычных навелы), якія распрацоувалі Ф.Багушзвіч, Ядвігін Ш. і іншьія аутары, пераважае гратэскавы, універсальньї смех, вьітокі якога знаходзяцца у народнай смехавай культуры.

Пачьінальнікам высокамастацкай сатырычнай прозы беларускай літаратурьі з‘яулясцца Якуб Колас. Дамінантньї аб‘ект сатыры яго ранніх апавяданняу - антынародная сутнасць імперскай палітьікі і дзейнасць чьіноунікау розных рангау у складзе дзяржаунай бюракратычнай сістзмьі (“Слабода”, “Выбар старшьіні”, “Соцкі падвёу”, “Так і трзба ашуканцу” і інш.). Выкарыстанне пісьменнікам у ранніх апавяданнях разнастайных літаратурньїх мастацкіх прыёмау сатырычнай тьіпізацьіі, сярод якіх вылучаюцца ускосная іранічная характарыстыка, мастацкая дэталь, камізм сітуацьш, камічнае пашырэнне сзнсу слова, іронія, бясспрэчна, спрыяла эвалюцьй смехавых жанрау беларускай літаратурьі. (2, 8, 9)

СПІС АПУБЛ1КАВАНЫХ ПРАЦ ПА ТЭМЕ ДЫСЕРТАЦЫ1:

1. Кандрат Крапіва // Беларуская літаратура: Падручнік для 10 кл. / Пад рэд. В.Я.Ляшук. -Мн., 1997,- С. 547-578.

2. А.Макаёнак // Беларуская літаратура: Падручнік для 11 кл. / Пад рэд.

B.Я.Ляшук. -Мн., 1999,-С. 268 -295.

3. Ананімньїя травесціі, гутаркі - першыя сатырычныя жанры беларускай літаратурьі XIX ст. // Веснік Брэсцкага дзяржаунага універсітзта. - Брэст: Выдавецтва Брэсцкага універсітзта, 1999. - №3. -С. 95 - 107.

4. Асаблівасці выяулення смешнага у сатырычных творах беларускай літаратурьі сярздзіньї XIX ст. // Баїуга w ШегаІугасЬ \vschodnioslowiansKich III. БикНа роё гедаксіа Wandy Биру. -Wydawnictwo Uniwersytetu V/ ВіаІутвЮки, 1999. С. 75 - 83.

5. Сатырычны і гратэскавы, карнавальны смех у п'есе В.Дуніна-Марцінкевіча “Пінская шляхта” // Праблемы адукацьіі, навукі, культуры беларускага Палесся. Матэрыялы Міжнароднай навуковай канферэнцы (22-23 лістапада 1996 г., г.Мазыр), частка III. - Брэст,

1997.-С. 55-57.

6. Смех як сродак выяулення этшчных асаблівасцей характару заходніх беларусау у творчасці В.Дуніна-Марцінкевіча // “Чалавек. Этнас. Тэрыторыя. Праблемы развіцця заходняга рэпёна Беларусі”. Матэрыялы Міжнароднай навукова-практычнай канферэнцьй. Частка 1.-Брэст, 1998,- С. 140- 145.

7. Сатырычная плынь у творчасці А.Міцкевіча // Вечныя праблемы і вобразы у творчасці А.Міцкевіча. Зборнік матэрыялау Міжнароднай навукова-практычнай канферэнцьй “Асоба і творчасць А.Міцкевіча у кантэксце сусветнай літаратурьі”. - Брэст, 1998. - С. 190 -196.

8. Жанравыя адметнасці сатырычных апавяданняу Якуба Коласа // Каласавіньї. Матэрыялы навуковай канферэнцьй (1997). - Мінск,

1998,- С. 65-68.

9. Вывучэнне сатырычных творау у школе з улікам іх жанравых адметнасцей // Беларуская літаратура у ВНУ і школе: Праблемы вывучэння і викладання. Матэрыялы Рзспубліканскай навукова-практычнай канферэнцьй. - Гродна, 1999. - С. 48 - 55.

10. Дэтэрмшаванасць нацыянальных адметнасцяу сатыры і смехавай культуры // Праблемы сучаснай беларусікі. Матэрыялы навуковай канферзнцьіі, прысвечанай 75-годдзю У.А. Калесніка. - Брэст, 1999 -

C. 102 - 103.

И. “Прамова Мялешкі” і “Ліст да Абуховіча”. Да праблемы генезісу сатырычных жанрау беларускай літаратурьі // Мировоззрение и наука

на рубеже третьего тысячелетия. Материалы Республиканской научно-практической конференции. - Брест, 1998. С.267 -270.

12. УладзЫр Калесшк аб рол1 Ф.Скарыны у духоуным адраджэнш нацьй // Крышца мудрасщ1 ведау. Зборшк навуковых артыкулау. - Брэст, 1997.-С. 61-64.

13. Элементы смехавай культуры беларусау у творчасщ Яна Чачота // Жыццём слугуючы Айчыне. Матэрыялы навуковай канферэнцьй да 80-х угодкау прафесара Ф.Янкоускага. - Брэст, 1999. - С. 335 - 339..

14. Ц1 высмейвау В.Дунт-Марцшкев1ч гпнскую шляхту? // ЛИтаратура ] мастацтва. - 20 снежня 1996 г. — С. 7.

19

РЭЗЮМЭ

Яніцкі Міхаіл Іванавіч

Праблема станаулення і звалюцьіі сатырычных жанрау у новай беларускай літаратурьі

Ключавыя словы: сатырычныя жанры, природа смеху, генезіс, гратэск, іронія, нацыянальны, амбівалентньї, карнавальны, травесція, бурлеск, ананімньї, карэляцыя, кантамінацьія, камізм.

Аб‘ектам дысертацыйнага даследавання з'яуляецца сістзма жанрау і відау беларускай сатырычнай літаратурьі XIX стагоддзя.

У дьісертацьіі выкарыстаны канкрзтна-гістарьічньї і параунальны літаратуразнаучьія метады, што у спалучзнні з жанрава-структурным падыходам спрыяла выяуленню генетычных і тьіпалагічньїх заканамернасцей развіцця смехавых форм нацыянальнай літаратурьі.

У працы упершыню у параунальна-тьіпалагічньїм аспекце комплексна даследуюцца сатырычныя творы новай беларускай літаратурьі, што дало магчымасць вьіявіць вьітокі і дзтзрмінаванасць працэсу станаулення смехавых жанрау, акрзсліць уздзеянне на яго творау фальклору і суседніх славянскіх літаратур. У дьісертацьіі зроблена спроба сучаснага прачытання ананімньїх творау XIX ст., а таксама камедый

В.Дуніна-Марцінкевіча з улікам іх жанравай спецьіфікі і прыроды смеху, у сувязі з агульнаеурапейскімі літаратурньїмі традьїцьіямі.

Даследаванне знайшло практычнае выкарыстанне: некаторыя назіранні уключаны аутарам у манаграфічньїя тэмы “Кандрат Крапіва” і “Андрэй Макаёнак” (падручнікі “Беларуская літаратура” для 10 і 11 класау агульнаадукацыйнай школы). Асноуныя палажзнні працы могуць быць выкарыстаны таксама пры напісанні падручнікау і дапаможнікау па гісторьіі і тзорьіі беларускай літаратурьі, пры падрыхтоуцы спецкурсау і спецсемінарау на філалагічньїх факультэтах ВНУ.. ■ - ■ •

20 •

РЕЗЮМЕ

Яницкий Михаил Иванович

Проблема становления и эволюции сатирических жанров в новой белорусской литературе

Ключевые слова: сатирические жанры, природа смеха, генезис, гротеск, ирония, национальный, амбивалентный, карнавальный, травестия, бурлеск, анонимный, корреляция, контаминация, комизм.

Объектом диссертационного исследования является система жанров и видов белорусской сатирической литературы XIX столетия.

В диссертации использованы конкретно-исторический и сравнительный литературоведческие методы, что в сочетании с жанровоструктурным подходом способствовало выявлению генетических и типологических закономерностей развития смеховых форм национальной литературы.

В работе впервые в сравнительно-типологическом аспекте комплексно исследуются сатирические произведения новой белорусской литературы, что дало возможность выявить истоки и

детерминироваванность процесса становления смеховых жанров, определить влияние на него произведений устного народного творчества и соседних славянских литератур. В диссертации предлагается новое прочтение анонимных произведений XIX века, а также комедий

В.Дунина-Мартинкевича с учётом их жанровой специфики и природы смеха, в связи с общеевропейскими литературными традициями.

Исследование нашло практическое применение: некоторые наблюдения включены автором в монографические темы “Кондрат Крапива” и “Андрей Макаёнок” (учебники “Белорусская литература” для 10 и 11 классов общеобразовательной школы). Основные положения работы могут быть использованы также при написании учебников и учебных пособий по истории и теории белорусской литературы, при подготовке спецкурсов и спецсеминаров на филологических факультетах высших учебных заведений.

21

Summary Yanitsky Mikhail Ivanovitch

The Problem of Formation and Evolution of Satirical Genres in Modem Belarusian Literature

Key words: satirical genres, nature of laugh, genesis, grotesque, irony, national, nbivalent, carnival, travesty, burlesque, anonymous, correlation, contamination, )mic.

The object of thesis research is the system of genres and kinds of Belarusian itirical literature of the 19th century.

In the thesis concrete historical and comparative literary criticism methods ere applied. The genre structure method together with the above mentioned methods lowed to expose genetic and typological regularities of development of laugh forms ' the national literature.

In this scientific research satirical works of modem Belarusian literature were 1-around investigated with the help of the comparative typological aspect for the first ne. All this gave a possibility to reveal sources and the determination of the process ' the formation of laugh genres and to find out that it was influenced by folk works id neighboring Slav literature.

In the thesis there was an attempt of modem reading of anonymous works of )th century and comedies by V. Dunin-Martsinkevitch with due regard of their genre lecificity and nature of laugh in the connection with all-European literature Editions.

The results of the research were used in practice i.e. some observations were eluded in monographic topics such as “ Kandrat Krapiva” and “Andrey Makayonak” tie textbooks of the 10th and 11th forms in “Belarusian Literature” of general lucation school). The main theoretical propositions of the thesis could be utilized hen writing textbooks and handbooks in history and theory of Belarusian literature, hen preparing of special courses and special seminars at philological faculties of gh educational institutions.

ян!ак! м!ха1л 1ванав1ч

ПРАБЛЕМА СТАНАуЛЕННЯ 1 ЭВАЛЮЦЫ1 САТЫРЫЧНЫХ ЖАНРАу У НОВАЙ БЕЛАРУСКАЙ л1ТАРАТУРЫ

10.01.01 - бепаруская л1таратура

Аутарэферат дысертацьй на атрыманне вучонай ступен1 кандидата $1лалаг1чных навук

Подписано в печать 24.04.2000. Формат 60x34/16. Бумага офсетная. Гарнитура Таймс. Печать плоская. Уч.-изд.л. 1,0. Тира* 75 экз., заказ ¥ 103. Бесплатно.

Отпечатано в Брестском госунивеоситете имени А.С.Пушкина 224655, Брест, Советская, 3.

ПолиграЬ.лицензия ЯП ¥ 2о0.от 30.04.1993 года