автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.03
диссертация на тему: Проблемы художественного осмысления исторической правды в романе-дилогии Т.Касымкова "Сломанный меч" и "За тучей белеет гора"

Полный текст автореферата диссертации по теме "Проблемы художественного осмысления исторической правды в романе-дилогии Т.Касымкова "Сломанный меч" и "За тучей белеет гора""

1 1 •

кыргыз республикасынын билим, илим жана маданият министрлиги

кыргыз мамлекеттик улуттук университети

Кол жазма укугунда

ЧОКОЕВА ДИЛБАР МАМАТКУЛОВНА

телвген касымбековдун тарыхый романдарында тарыхты керквм андоо проблемалары

10.01. б^ - Кыргыз адабияты

Филология илимдеринин кандидаты окумуштуулук даражасын алуу учун жазылган диссертациянын

Авторефераты

Бишкек 1997

йш Кыргыз Республикасыкын улуггук илиидер Акэдемиясынын кыргыз адабияяы saga эдабий байланютар секторундэ агкарылды.

Илиыий яегекчи - филология ишшдеоинин докг ору,

профессор К.Асаналиев Официалдуу оппоненсгер: Кыргыз Республикасынын улуиук илиыде

Акадеииясынын корреспондонг-мучэсу, и ге эмгек сщирген иыыер, филология ил: двринин докгору.профессор А.Садыкпз

филология ияиыдвринин кандидата, доценг Х.Касыйеков Кетекгээчу ивкеьаэ - Казак маилекезтик университета.

Диссергециялык иш п¿6* сиощ .1^9^-к. сазт 'f.V 7Q Яиргыз ыамлекегшк улугтук ункверсийгинин злдыадагы Д 10.97.55 адистешсирилген кецешгин мыйынында корголот.

Дареги: 720024 Бишкек-24-, Ианас кэчесу, ЮХ

Диссертация ыенен Кыргыз маылегсеттнк улуиук уяиверсмегшш илииий китепканасыцан таэнышууга болот.

Авхорефераг 199*) д. »Jó» iliüMjA ненэтулду.

Адйствшяирилгей кенеишн окуыуштуу кагчысы, доцеш

эагаш шш муввздевь

Темаяын актуалдуулугу. Тарыхты кэркэм чыгарыанын объектаси кылып алгысы келген жазуучунун цилдетин: Его дело воскресить минувший век во всей его истине деп, Пушкин бир суйлэи пенен гана аныктап ковпгур. Бирок, ушуд бир суйлеыгэ батырылгая ыиадетти иш хузуне адыруу канчалик татаалдыгын узактан-узак таршсы бар дуйкэ-лук адабиятта, тарыхый гсанрдын XIX кылымда гана пайда болгону да-лклдеп турат. Прозанын бул гуру коомдук ац-сезиидин, интелликттин когорку даракасында харалышы, анан татаал форма экендигин ырастайт. Деыек, тарыхый жанр дуйнэлук адабиятта наш дайр деп эсептелсе, ал эми профессионал жазма адабият катары жадыдан еиурун баштаган улуттук каркэи сез онерунде жазуучу Тэлеген Касамбековдун "Сынган кылкч", "Келкел" романдары бул жааттагы гападан жалгыз кэрунуш экендиги тан калыштуу эмес. Ырас, тарыхый чыгариа делип кеп эле роыандар жарык керду. Бирок алардын бир 1 да Сиреесу аталган жанр-дын критерийлерине толук жооп бере албаят десек,чындык1вн...авяа яеяе алые кетпеген болор элек.

"дерден жик чыктк, эки кулаги тик чыкты" дегекдей "Сынган кы-лыч" автордун да, жазка адабиятыбыэдыи да бир топ хая кезинде жа-ралганднгына карабай (1Э66-килы биринчи колу дарык керет) ете чый-рак жазылып, тарыхый аанрдкн пайдубалын эле туптебестен, дегеле улуттук прозаны яаны децгзэлге квтергэн этапткк чыгарма болуп калды. Ошондуктан Тэлэгев Касшбековдун тарыхый окуяларды кандай керке« интерпретациялаганын иликтеп чыгып, туйундуу иаселелерин чечиелеп беруу коондук илиыдерибиз учун жетишээрлик актуаддуу проблеаалардан.

Эцгектин илиций ганылнгы. дат адабиятчи Г.Ыурзахметова "Кыргыз таршсый хана таршсый-биографиялнк роыандарындагы тарыхый окуялар гана кэркэа чындык (60-60-жылдар)" деген илиний аонографиясында биз изилдеп жаткан проблеыага да кайрылат. Автор темасынын аталы-иына ылайык, киргиз адабиятын^агы бардык тарыхый жана тарыхый-биографиялык чыгармаларда чагылдырылгая тарыхый окуялардын керкем ацдалыиын изилдеп чыгат. Албетте, кандидаттык диссертацияда бир нече колвидуу чыгарыаны бир аспектиден изиддегенде деле устурттэн болуп калары тушунуктуу. Ал эми "Сынган кылычта" злибиздин кечээ жакында эле башынан вткерген бутундей бир дооруз .эл тагдырын:.ары-бери калчап турган тарыхый инсандардын бутундей бир галареясы нэр-кэидэлуп жатса, гогорудагн эмгек менен эле аталган проблема толук чечилип калбоосу айкын ии. Анпн устунэ жазуучунун тарыхты кэркеы

авдоосун иликтее дегенде, чыгерманын сюаехтик-коыпозЕциялык стр турасы кенунде од кугуртпэй кыйгап етуу муакун змее, днткени, я зуучу эндей ¡каткая тарыхцй фактыларди дал ушу л керкеы адабияпы жлаларын колдонуу иенен "кыйыылга келтярип" &ахах. Ошовдуктак, (5из тарыхвй окуялардын иазуучу тарабынан керкаи аддалыншн чыгар нын ыжегтик хузулушу иенен бириадиксв карсону туура деп таптык Чындыгында реалиеттик адабияттын иеюддору менен фольклордук и.о дерди синхездеатирип зц Окр карквы, зд Опр шенжлдуу таршшй фо туэу¥ге кетиикен хазуучунун чеберчилигин ачып беруу - бул эагек дагы бир жанылык деп эсептесек болот.

Мзилд98нун предмет, макса.ты %ана иилдеттери. 1.Касшбеков, "Сынган кылыч", "Келкел" таркхый экилхигинде харыхый окуяларды керкеы андоо проблеыалары изилдеенун негизги предает б о луп сан. дат. Тарнхый окуяларды, фактыларди керкеы чыгармага айлантууда жазуучу колдонгон тарыхкй булактар менен алардын кэркэа ишхелиш салыатирып, илший анализ аургузуу диссертациянын иаксатына кат. Бул ыаксатты иш кузунэ ашыруу учун диссертант темендьту цаеелел ди чечмелейи

- чыгарманц хазууда пайдалакылган тарыхый булакгарды хакю

- тарыхнй окуялардын керкеы интерпретацияланышыи, тулку бу лактардан алынган ыаалныаттар жазуучу тарайынан кандай езгэруул Г8 дуушар болгонун, анын себептерин, чындыктын канчалык децгзэл, сакталганын ачып кергэзуу;

- хазуучунун фактылар менен иитее цкыаск, тактап айтканда, тарыхШ окуяларды керкаы чыгариага айлантууда автор кандай ыето. дорду колдонгонун аныкхоо.

Уда тин теориялык чана методологиялык негизи. Диссертацияга 1 риялык кана методологиялык накган В.Г.Белинскийдин, Л.и.Бахтинд: Д.Лихачевдун, М.Храпченконун, З.Шкловскийдин, Н.Нефедовдун, В.О коцкийднн, К.Асаналиевдин, К.Артнкбаевдин, З.Ахметовдун, й.Борб; гулоЕДун, X. Каскбмсгаун , Е.Добиндин, К.Даутовдун, А,Сады:-овду:

A.Эркебаевдин тарыхый аанр, анын езгечэлуктеру юнундэгу ааселе> лерге кайрылган илимий чыгарыаларк камек кэрсетху. Ошондой эле

B.Наливкин, В.Бартольд, Ч.Валиханов, Т.Бейсембиев, Алдан-Семено: Н.Тагеев, К.Усенбаев, Р.Кыдарбаева, £.Бекембаев, К.Ыоадокасыаов ж.б. тарыхчылардын, тарыхчы-окуыуштуулардын кана тарыхка кайрыл: башка адаыдардын эмгектери иштин тарыхка байланкштуу ыаселелери: чечмелееде чоц асардаацн тийгизди.

Иштин пракхикалык мааниси. Бул зыгекте козголгон проблемам

эзунун жацылыгы, актуалдуулугу некен баал^у. Ал эзунда берилген тарыхый маалшаттардцн яетишээрлик даражада толукхугу жана ишеним-дуу булактардан алынгандцгы менен шндан кийин, бул экилтик роман-га. кайрылган хеш илимпоздорго, жогорку окуу жайларкнын студенттери-ке курстук кана дипломдук иш жазууда, тарыхкй жанр боюнча атайын курстарды еткерууге кэиек керсете алат.

Иштин апробацияланкшы. Тема боюнча жарыяланган макалалардын тизмеси авторефератов ашрында берилет. Йштин айрыы бэлуктеру рес-публикалкк к. б. ар кандай масштабдагы илиний конференцияларда доклад-дар насалган.

Диссертация "Ианае" таакуу хана улухтук керкаи ыаданиях бор-борунун киргиз адабияты бэлуыунде, борбордун ояумуштуулар кедешин-де гана Кнргыз ыамлекеттик улуттук универсктетинин ккргкз адабияты кафедраскнда талкуудан еткэн.

йдтик структураск. Змгек киршуудвн, ар бкри бир нече параграф-тардан турган эки главадан жака корутундудан турат. йштин акырында пайдаланылган илимий адабияттардын тизмеои берилет.

Диссертациянын нсгизги мазнуну. "Таркхкй окуялардын "Синган кылыч" роаанинда керкеы интерпретацияланшш" деп аталгап бирипчк главада романда суреттелгэи окуялар архивдик маалыматтар менен са-лнштырилып изилденет. Ken колу бир канча документтерди кайра-кайра салыштырып кергвнден кийин, чыгариада ':тарыхый чындыкка эч жерде кыянаттык жасалбагандыгкна да, казуучу тарыхта болгон нерселерди гана иаые-из сурэттэп куруп отурганына чындап квзубуз жетти. Бирок, автор кеткен, авхор тапкан чиндикка жетуу учун бизге онойго турган жок. Анткени, ошол убак та кургузулгэн саясаттын иаксаткна ылайык тарыхыбыз тарыхчы окумуштуулар тарабынан атайын тапшырмалар менен бир топ буркаланган экен.

Албетае, газуучу докуаенттерде берилген маалиматтарды тапта-кыр ээрчип аяган эиес. Тескерисинче, айрым бир жерлерде эл арасын-да айтыяып калган сездер менен башка эддин екулдеру •-^тарабынан яазылып калтырылга.н ыаалнматтардн салыштцрып келип, узулуп, тушунук-суз болуп калган учурларды логикалык жактан улаган жерлери арбын. <1исалы, Нузупту.м алалы. Адегенде эле эскерте кетуучу нерсе, иенин хеке пикиримде, Пузуп тарыхый инсан болгону ыенен чыгараада сурэт-тэлгэн башка тарыхый каариандарга салыштырмалуу анда жазуучунун ездук кошумчасы (вышсел) кебурэек, бирок автордун керкеи чындыги, архивдеги иаалшгаттарга салкштырналуу логикалык жактан алда канча ырааххуу, ишешшдуу. 1азуучу тарыхый фактыларды сокур турде эзрчи-бестен, логикалык жактан эзунчв енуккен кэркэц чынднгын жараткан

5

жана ал чнндыктан тарыхый чындык эч бир жабыр тартпайт. Тескерис! че, архивдик булактарда кеп жерлери тушунуксуз, байланышы кок бе-рилген фактылар, ¡Зыгариада ички себептери, ебелгелиру мененлчыл! берклип, 1ээ затнда болуп еткен тарыхый окуялар окурмандын кез алдына жандуу картинадай тартылат. !.1исалы, Б.П.Наливкиндин "Кохо] хандыгынын кыскача тарыхы" деген эыгегинде бири зкинчисине каСчы келген маалыыаттар кездеает. Автор адегенде кокондуктардын уст у» болгон жедишти тудден-туз Шералынын жениши катары эсептеп, эл бу: абдан ыраазы болуп, атына нарал1а езу да "шер эхен" деп мактап ка-тшты-деп газат. ьзу да куштарланып отуруп тэиэндэгудей зшйынтык чыгарат: "Шералы заслужил эю, конечно, либо своей распорядительности и своим хлоднокровием во вреыя осады он иного способствова отрахенио талого сильного врага, каким был эмир по отношению к Фергане"*. А качан Ебрагимбек колго хушурулуп хелгенде Нуэуп чет: чнга берет ("Сынган кнлнч") "езу «азаласын!1 деп, иералынын айла-си алты кетет. Бул окуя еэн\ндэ Б.П.Паливкалде шндаЯ деп бериле "... Шерали совсем не знал, что ему делать с этой новой обузой, но реяился ни в каком случае не казнит пленного, на что считал себя в прав, ибо Аталык, по его мнению был настолько государстве ный преступник, сколько личный его враг, покушавшийся на его личная права. Это отношения ¡Дер-Али к Аталыку хотя и не вызвали негодования, но за то безусловно всех и удивили, и разсмешили. По всюду стали раздаваться такая восклицания, как: "Еер-Али атала!" "Шер-Али шавля!", "Яер-Али пустак!"2. Керунуп тургандай, бул оку ларды аазип-наткан авторго хандыктин ички турмушу анча белгисиз болгондуктан, езундей эле ички факторлордон кабарсыз злди ээрчип Шералыны бирде "Шер", бирде "атала" атап отурат. Ал эми "Сынган кклычтын" ушул окуяларин сураттеген эпизоддорун окусак, жогоруда дай тушунуксуз аерлери гок. Анда жазуучу ички факторлорго кэбурэ кэцул буруп, таркхткн яурушунэ таасирпн тийгизип каткан адаздард пенделнги менвн байланыитыра ачат. Жазуучу тупку булактан алган маальшатгарды ыайда детаддаркна чейин так сакгоо менен анда гак берилбей калган же бир себептер ыенен тушуп калган керлерди логи калик яактан калыбына келтируудэ Ее тарыхый фактинкн езун кэркем д9эде тарыхтын бут\н процессии эске алуу менен иштейт, фактылард опого карата иргейт.

х.лаливкин jj.ii. краткая история Какандского ханство. Казань, 182

С. 150-151. 2.Аталган зигекте. С. 153.

Шералы, Худаяр хандарга карата айтылган когоркудаИ бири-бирине караиа-кзрпц турган иаалшаттардын Сир багыттагысын тандап алии, ошол бознча кэркемдепт. Иисали, окурмандарга белгилуу болгондой, романда Иерали еэ алдынча б яр да ш бутуруп, буйрук берип керген зсан а:/,ес. Айланасындагилардын айдаган гагына жургэн кудайдык бир копуну. Иералики ; адегенде кой оозунан чэп албаган иоои адаы катары тааннатырган яазуучу уаул логиканы акыр аягына чейин бекем карманах. Рошндан сюжеттик структурасын ушул принциптен чкгып курайт. З.П.Наливкин болсо Иерали тууралуу: йерали хан ¡¿суп (Нузуп) пенен Налабекти кыпчактарга кенэтту, ¡Зсуп Лалабектен кыпчактын бектери-нин бирин койбой д'усулманкулду баш кылып елтурууну суранды кана ушуга байланыштуу Юсуп мин башылыктан чегтетилип, ^аргаладга бек болуп дайыядалды-деп казат^. Кэрунуп тургандай, ыында Нузуп жетек-теэчу эмес, буйрукту аткаруучу адаы катары гана берилип жатат, Бирок болбой эле хандыктагк анын салаагы окуучуга сезилбей койбойт. (¿5усулманкулдун елуигэ вкум болушун ачыкган-ачык талап кылышы е.б.). Тарыхый иаалыматтардын ыазмунунан баш багкп турган ушул логика чыгармада ачык керсетулет: "... Ушул кооптуу учурду пайдаланып. чочуп кетип, бир чод амал берип тындыра койсо, тынууну болжоп, ily-сугшанкул Нузуптун аталйктыгына нош толгой баштады. ¿уну угар за-ыат ^алабекти ханцна кошуп алып, Нузуп кыпчактарга журуш кылды. Нузуптун кучу кеп эле. Урушуп абийир алалбасына кэзу жеткен соц, кыпчактын зстуулэру камчыларын мойнуна салып келип, езулеру багынып беришти. Нузуптун каары жазылган аок. Ал 1усулыанкулду баш кылып ara хан тарткан бектерден кырк бегин туткунга алып, ордого тущэру ыенен бирин калтырбай лелдеттин колуна таппыриакчы болуп кеашргэн боюнча кайтты" деп, окуялар тузден-туз Нузуптун аетекчилиги астын-да енугуп жаткандай бадндайт. Бул Нузуптун емурундягу акыркы эрди-ги эле...

Чыгармада кэркемдолгандей, Нузуптун башын алууга киберилген чабармандын артынан Маркин айыа башкача буйрук яаздырып, башка бирэену женэттурген окуя тупку булактарда документ жузунде бекем-делбейт. Демек, бул эпизод жазуучунун кэрквм кошумчасы. Ал эки Иерадинин андан аркы тагдыры женунде. /кыскача гана ыаалымат беруу пенен чектелет да, жазуучу Кокон хандыгындагк Нузуптун дооруна чекит коет.

Архивдик булактарда ¿¡усулманкул, Абдырахман тоолук кыргыз-дарды хакшы керуп, жакындан каткшкан адаэдары болгои деп назылган.

1.Наливкин В.Л. Краткая история Какандского ханство. Казань, Itóg».

С. 157-158.

Бирок, себеби керсетудген эмес. Жазуучу болсо, балдарын змаектеш кылып естурген кыпчак-кыргкздардын Ззелки салты боюнча Мусулманк ду Кырк уул уругунан Алаамбетке змчектеш кылып естурушкен деп бе Чыгариачыл интуициясынын хардаыы менен Мусулыанкулдун тоолук "эы тештерине" хасаган ыаиилесин, ар кандай саясий интригаларын калы бына келтирууге арааегтенет. Кудаяр хандын хаштыгынан хана болуы суздугунан пайдаланып, ордону гжавьебийлеп турган "тууганы" Мусул кулга учурамуу учун Алыалбет атайы келип, ордодо бир топ кун хур калат. Кундэрдун биринде ордо атышып жаткандарды карап отуруп, Кудаярдын кырааи ойноп жаткандыгын байкаган ал^анзаданы шыйракт барып чийиндин четин бастырып койгонун, ордодогу еичей кыйындард кйз адяында бир тоолуктуц ошончо оройлукка батынганы, тоолуктард! эз тарабнна кога зсептеп, бел тутуп хурген йусулыанкулга куп ха-гып, ал ыраазы болгонунан "зычектешин" хандын казынасына киргизе Алыанбетке ошончо дунуйенун ичинен Сир чапан жагып, ал да батпай айрылып жетип, казынадан куру кол чыкканын кызыктуу сурэттейт. Архивдик Сулактарда берилген келки-келки иаа;—ла!гарды:: хазуучу элдин кундэлук турыуш-тиричилигине ушундай кынтыксыз синтездеп, абдан ииениыдуу тарыхый фон тузууге хегишет. Мусул^анкулду адаы баласынын тарыхында чанда учуроочу зц оор хаза ыенен хазалаганын тупку булактарда квц авторлор бекеадейт. Чыгармада бул хазанын етелущу хурек титирэзрлик денгзэлде теркеыделгэн.

Адегенде Нарбото бий, анын шкты,чыгаан уулу Алиыхан ездеру: чэ кучтуу маылекет курууну ыаксат кылып, Кокон хандыгын негиздеш улаы кийинки ыуун чабал чыгып, аталарынын ииин улап, иаылекеттин чегкн кецейтип бекевдебестен, тескерксинче, болгонун четинен ад® рып отуруп, хандыкты хоюлуп кетчу чекке хеткиришет. Ким-киниси бо. босун (Шераилинин го жену башкачараак) Кудаярда, Насирдин да бий' ликти гана колдон чыгарбоону кездэпкен. Ал бийлик кандай бийликк> айланып.;баратканн хэнунде ой хугурте алышпаган. Бул хенунде хазу; чу теиендегудей ирония менен сурэттейт: "Кокондон Таакенге чейин жер-суусун, эли некен Россия ияпериясына еткеруп берип, орустард куралдуу илиыпоз, саякатчы соодагерлеринин холу тосулбай хандык-тын кайсы херинде болсо да зркин журуусун шарттаган "полохениеге1 кол коюп, уиуну ыенен Кудаяр хандын кэкулу тынып кайтты. блкесун! ичтен, тыптан кап квруу убарачылыгы жонунан туиуп, алтын тыйында; гана болуп яукура бийлик взунэ калгандай хедилденип кайтты"^

Кудаяр хан езу минтип бийликке жармашп, орус империясынын жардааы ыенен туйун биротоло бекемдеп алуу учун убараланып хатка]

1.Касымбеков Т. Сынган кылыч. Фрунзе: Кыргызстан, 1979. 235-6.

8

менён эч эсептешпей,бул убакта Оашынан ордону каалашынча калчап кенгэн кнргыз-кыпчак бектери жаны ханзада издей бащташкан эле. Натыйасада ыин тукунуна эч тиешеси жок, кыргыз ыоадо Асандын уулу Исак, Алимханднн небереси - Болот-Оектин ысыашн жамынып, хаи ата-нын тарыхый аренага келет.

Кыргнздын эч кимге белгисиз Ъостон деген майда уруусунан чык-кан мусулманта сабаты бар бул адаыдын тагдырындагн кутулбеган бу-рулуш эл башына алаамат кун тушуп, мин тукумдарынын башынан куту учуп, нкшоолукка, нпластыкка берилип, калк каиын ойЛобой эле ез хандарннын жыргалын каздеп калган кризистик абалга келип хеткен учуруна туш келет. 2е ички, сырткы факторлордун баары чогулуп келип иезгил Ысакты хан хетерэт (ички, сыртяы факторлор дегеним! иолдо Ысактын сырткы кебетеси, айн тукумунан эч нерсеге хэндемсуз, яууну бош Болотбек дегенине окшош болушу, ошого жараца Ысактын кекурэгу зарделуу келип, хая атын коркпой алууга жетшгээрлик дымагтуу жара-лышы, тоолуктар менен Кудаяр хандын ортооу бирикпегендей болуп ажкраганыя хэруп, йгшка ханзада издеп Оамарханга барып, жояу болбоз келаткан кыргыз депутациясына анын лолугуп калышы к.б.)

Хан атын алары менен Болот тарыхый дарекгер бопнча да, чыгарма боюнча да Чаткалга келет. Тарыхый ыаалыыаттарда Болот хан андаи ары туптук-багыш тарапка (Кокон уездинин болуштугуна) ооп, таасир-дуу киргыздардын кард&ш ыенен кол курап журуп отургандыгы айтылат. Уиул убакга Ьзгендуя тегерегинде хана башка жерлерде кыргыздардын кетерулуштеру чнгып, аны Болот хан нетектеп турган деп берилет. Кэтерулушту баоуу учун Кудаяр темэндегудэй чараларды кэрет: "Кыр-гыздарды баскш учун Кудаяр хан Иса-Аулия, Абдырахыан абтабочы асана Сарыысак эяик агасы башында турган терт ыинге чейинки уч отряд жэнвтту"*.

Романда бул кэтерулуштер кенири сурэттэегэ алынган эиес, кыс-кача гана тэмэндегудей информация берилет: "Ошол 1875-жылдын ха-Йында катерулуш дата тоодон бадталып, Еарын дайранын Кара дайранын кэкурегуяе, Кегарт, взган, Алай аймагына найылып, туздегу отурук-ташкан кыргыз-кыпчак, эзбек уруктарн да кошулуп кетти. Исках уруш-суз Анжиян шаарын ээледи"2. Ошентип, Ысак молдо тарыхый даректерге изие-из сурэттелет. Бирок, Зерали Кудаяр хандврдын чыгармадагы облиги бшпкачараак тузулет. Белгилуу окуыуштуу З.ОскоцкиЯ мнндай

1.ЦГВИА, фонд БЖА, д. 6887. С. 65. 2.1Сасыыбеков Т. Сннган кылыч. Фрунзе, 1979 . 358-6.

деген; "Тарых идиыи еткэндун обьективдуу картинаснн берет, болуп еткен окуялардын чындыгын калыйнна келтирип, аларды кыйыылдаткан закон ченеыдуулуктврун ачат. Тарнхты вравалык жактан адабият тес-кейт. Керкэм адабият тарых ыенен езунче зсептешег, анткени прогресс кана реакцаянын кэнуиуш тушунуктерун езунэ гана белгилуу ру-ханий критериялар ыенен баалоочу адабияттын логикасы ненен тарыхтын логикасы дайныа эле окиош боло бербейт. Тарыхчы, мисалы Хорез дин акнрны султаны £олсил-Эддиндин Чынгыз хан ыенен болгон текдеш-сиз курашун прогрессивдуу деп белгилэеге акылуу, бирок, художник учун анын буткул адаыдык ыацызын кэрсэтуу цаанилуу" .

Т.Касыыбеков да Шерали, Кудаярлардыи образын кэркем адабиятт жогоруда белгилеяген спецификалык бетенчелуктеруне ылайык штеп чыккан. Тарыхчы К.йолдокасимов Кудаяр ханды атасынак ете жушак мунезду ыурастап калгандыктан, эч кимге катууяук кыла алган эмес. :>1усулма.нкулду елтуруугэ яана кыпчактарды кырууга буйрукту, хандын апасы Жаркын айыы кешеруп отуруп сурап алган деп казат. Ошондой эле убагкнда Шералыинн кр жазганын, ал эыи Кудаяр хан сэзге, ыр-кууге жакын болуп, ыр жазган таежеси Зыйнатка ушунчалык ызат-сый ценен маииле хасаганын белгилеген. йазуучу болсо Кудаярдн анын бешкаруусу алдында турган эддик ал-ахыбалы ыенен байланыита хана ыиц тукуыунун хандык династиясынын болгон потенциалы ыенен байла-нышта сурэттеп жагат. Алардын бшикаруу тартиби туюкка келип кешад ган тартип эле. Еирок, хандын ез тукуаунан аны пере билген адаы чыкпады. Киаиси такка келсе да мурдагы тапталган жол иенен гана бийликке тырыша беришги. Еазуучу булардын баарын эзу тараптан бир да комментария бербестен туруп, тузудуп гаткан нырдаалдарды кер-сетуп, анын тупку себептерин ачып журуп отурат. Шералинин, Кудаяр-дын од жактарын ад-сезиздуу турдв "унуттг" калтырат. Эгер антпесе чыгарыанын логикасы жана тартыак, керхен образдын бутундугунэ доо кетмек.

Тарыхчы КЛсенбаев езунун "К вопросу о характере Кокандского движения 1875-1876 гг" деген илииий эмгегинде "Туркестанские ведомости" гезигинин 1876-жылы 24-февралда чыккан санында берилген: "Пулаткан был заклечен в тюрьму в крепости ^'ахреме, откуда через месяц он бежал (22 августа 1875 г.)" деген иаалыиатты келтирген. "Сынган кылычта" казуучу аына ушул кабарды керкэы трактовкалап, Искахты зындандын тубунде жаткан жеринен едам катары психологиялш

1.Сскоцкий 3. Связь времени //Ноеый мир, 1972, £ 4. С. 238.

2.Ц&едо£йеаш)]|.К, Кокон хандыгын кыргыз аялдары бэшкарганбы? //Кыр гыз маданияты, 1991.23-ыай.

жактан ачууга аракеттенет. Анын ички ой толгоолоруна, адавдын ичин бшыргал айласыз абаада жатып, бирде ындыны ечсе, бирде кеку-регу хек керуу пенен найратка жык толуп, болгон муыкунчулугу ленен курэшууну, аддыная тоскон ар кандай госкоолдуктун быт-чытын чыга-рнп, Ала-Тоонун ой-кырын ээн-эркин жойлогусун келтирип жиберген турдуу эмоционалдык абалдарда керсетет. Чыгарма боюнча Искахты Бекназарлар, Абдырахыан баштаган козголоэдун кабшабында зындандан уурдап чыгнп кетишет.яБул тузден туз Курманжен датканын буйругу менен иштелген" деп хазат, хазуучу кийин Курыанжан даткалы эскер-ген ыакаласында*.

Романдагы хазуучунун керкем чындыгы менен тарыхый булактарда берилген маалыыаттардын ортосундагы принципиалдуу айырмачылык Ысактын оруст&р менен болгон ыамилесине байланыштуу келип чыгат. Анткени, тарыхый адабняттарда орус офицери ДанилоЕДун елтурулушу тузден-туз Полот хандын ысыыы менен байлакыштырылат. Бул окуя ке-зегинде орус коомчулугуна чон резонанс туудурганкн Д.^Еановдун "Геройская смерть Данилова и коканский бунт в 1875 году" деген кол жазыаскная > .байхалып турат. Автор «уну кэркэн прозага жакындатып, эц ыайда деталдарына чейин, ал заес пейзажды сурэттее ыеяен берген. Башка кол жазыаларда туткундардын ичинен Даниловдон башка даты беш орус Полот хандын буйругу менен елтурулгэн деп берилее, "Туркестанские ведомости" гезитинде (К 2, 1677 г.) елгнндэрдун саны сегиз деп хазылган.

Чыгарыа' болсо Данилди элтургендугу учун Исках езунун эц хакын ада.мын, тактап айтканда, езунун хандыкка келишине бирден-бир себеп-кер болгон Абдыасмун бекти катуу скндырып, аз эле жерден елумге буйруп жибербейт жана бул окуя Исах менен атасынын ортосундагы жарчканы ого бетер терещетип, ого бетер онолгус жагына кедтирет. Эыи бул жерде маселе кыйла татаалыраак. Анткени, Ысактын ез атасын 9лтурткену, Абдыгломувдун буйругу менен (Абдыиомунду Полот хандын буйругун орундаткан деп кереэтушэт жогорудагы авторлор) кунеесуз орустардцн елгурулгендугу - тегундэлгус тарыхый фактылар. Кии билет, балким, турыушта алар бири-бирине байланышы хок, ар бири езун-че болгон кокуй иштердир эле. Бирок хазуучу буларды бириктарип, ез ааксатына, тактап айтканда,Искахтын кунеэсун актоо актысына баш ийдирип жатат. Иындан орустарга каяша керсеткен окуя сурэттелсе эле, баса калып, саясий айып тагып турган цензорлордун кезун боеп.ошол кездеги саясатка анча-мынча компромиссе барууга хазуучу кантсе да

1.Касыыбеков Т.Курманжан, анын катаал заманы //Ленинчил хаш, 1991. 25-июль.

иажбур болгон болсо керек деп болжолдоого болот. Анткени хазуучу-нун кэркеы чынднгы тупку булактарда берилген ыаалыыаттарга эиес, тарыхчы-окумуптуулар берген ыаалшаттарга накындашып турат. Кэптг гэн архивдик нана фольклордук булактарда керсетулгендей,-деп жазе тарыхчы-окумуштуу А.Хасаяов,-кыргыз элинин кетерулушунун 1675-18"; жылдардагы экинчи этабы биринчи этабындэхыдай зле орустарга эмес, Кокон хандыгнна карты кетерулган, ошондуктан :. калпы элдик ыунээ1 ээ болгон.

Кокон хандыгындагы кетерулуштун экинчи этабында болсо - эк;: тенденция болгон: улуттук-боштондук жана феодалдык-реакциандук. Эддик боштондук кыйшлы экинчи тенденцияяа ачыктан ачык устемдух кылган. УшундаЯ жол ценен кыргыз-кыпчактардын Кокон хандыгынын э: чу саясатына карпш чыккан боштондук кыймылы, феодалдык-дин екулде рунун Кокон хандыгкк11калнбына келтирии учун оруо империясына к а] курешу аралашып кетуусу менен кетерулуштун экинчи этабы, абдан татаалдашып кеткек"*.

"Сынган кылыч" болсо автор биринчи тенденциянын, тактап айт-канда, элдик-боштондук кыйшлынын чыгыиынын тупку себептеране кес рээк токтолгон.Ал эии экинчи тенденция устуртен, элдик ккйшл ценен биригип кеткен жерлерде гана берилет. Анткени, автордун негиг ги максаты кыргыз чынднгын керкеы ацдоо болгондуктан, тоолук элд» ордуна отургузбай улаы кетеруп чыгкп яаткан себептердин тупку та1 рын изилдеп таап чыгууга аракет жасаган.

Бул бэлуыдун аккркы параграфы "Сынган кылыч" роаанынын.тоэп калык ыаселелерине, конкреттуу айтканда анын сюжеттик-композиция-лык курулушуна арналат. Балка ханрда жазуучу тигил же бул турмуш: болгон окуяны негиз кылып алат да, аны жалпы кооадук процесс ыен« каарман таандкк болгон социалдык катмардкн чоа, кичине проблемалс менен тыгыз байланышткрып, ушул реалдуулук берген ыуыкунчулуктун алкагында чыгарыасинын свжетин енуктурууге акысы бар. Ал эми бел: луу тарыхый окуялар, тарыхый адамд&р аэнундэ керкем чыгарма жазыг жаткан жазуучунун эркиндиги кайсы бир децгээлде чектелуу болушу цуыкун. Анткени, эгерде кен-жай чыгарма жазууда сюжеттик кырдаал-дарды тузууге жазуучу езу толук кожоюн болсо, тарыхый ситуацияла] авторго баш ийбей, жазуучу окуяларды ээрчип журууге аргасыз болгон учурлар кеп болору бшык. Бирок, жазуучунун аилдети тарых! фактылардын баарын сезсуз турде беруу эаес, биринчи кезекте, тарь хый процесстин ички механизмин, анын кыйнкддаткын факторлорун ачь

1.Хасанов А. Взаимоотношения киргизов ос Кокандскиы ханством и Россией в 50-7С гг. XIX веке. Фрунзе, 1961. I 0:~6

12

карсетуу болуп саналат. Бул учун жазуучу каариандарды, окуяларды типтештириши, цезгил жана мейкиндик боюнча орундарын которуп бери-ши жана башка кэптэген керкеу ыкыаларды колдонушу юлугу иенен ыктыыал.

Сюжет тузууде иезвил хана мейкиндик да чоя мааниге ээ. "Хронотопы является организационными центрами основных сюжетных событий роиана. В хроногоне завязываются и развязквавтся сюжетные узлы. Uosho пряно сказать, что им принадлежит основное свжетообразующее значение"'* деп 11. Ü.Бах тин белгилегендей, биздин кзилдеебуздун обьек-тиси болгон Т.Каскмбековдун экилтик романындагы мезгил сюжет ущ-туруучу негизги кошоненттердин бири катары катышат. Йазуучу адегенде кыЕшл-аракеттин эзун окуя болуп жаткан ыейкиндикте керсатуп, анан ал окуядагы негизги каарианды тааныштыруу учун ыезгил, мейкиндик боюнча артка чегинет. Тэктап айтканда, каармандын балалыгына, жаштыгнна, туулган жана буга чейин гыурун эткергэн жерлерге жете-лейт окурманын.

Сюжет уюштурууда жазуучу ретронспектуу ыкманы абдан кедири колдонот. Ар бир таршшй личносттун жана кыялнй.. каариандардын окуя-лары ушу л ыкма пенен енуктурулет.Салбетте, бул зсазуучунун сюжет куруудагы жеке ыкмасы эмес, негизги методдорунун бири деген ойду айтып натабыз). Писали, "Сынган кылычтын" биринчи белуаунде берил-ген окуялар меэгили боюнча чыгармада сурацэлгэн доордун башына да, аягына да э^ес, орто ченине туура келет. Ал Алымкул аталыктын, Кокон хандыгынын болгон аскердик муыкунчулугун топтоп, генерал Черняев баштаган орус аскерине кэрсеткен катуу айбаты менен башта-лып, эрттэй чатыроп еерчуп келаткан салгилаш, Алымкул гталыктнн элуму аекен бирдей жалп ечуп Кокон хандыгынын аскери жай-жайына тяргп кеткени, жоокерлерин баитап ездэру турак кылган улуу тоолорду бвттеп бараткан жолдо Абил падсат менен Ьекназэр баатырдкн орто-сундагы тирешуунун ачыкка чыгышы, элегтин бейгам тиричилигин бузуп, Теыирдин суук кабарын угузушу, Кокон хандыгынан.;. элчи катары келген Абдырахман абтабачы ыенен Абил бийдин элге сезу етпей, жигит жыП-най албай калганы сыяктуу окуялар берилет. Алардан, чыгарыанын кэрком структурасы, ар бири езунче энуккен бир нече скжеттик линия-лардан куруларн белгилуу болот: тоалуктар менен Кокон хандыгынын ортосундагн, Кокок хандыгы менен орус падышачылыгынын ортосундагы маселелер, Абил менен Бекназзрдын ортосундагы еыур бою созулгал

1.Бахтин ü.M. Время и пространство в произведениях Гете. Эстетика словесного творчества. М., 1986. С. ¿16.

эрегишти сурэттегон линиялар. Бирок жогоруда йиз санап еткен эпи-зоддордон, чыгарыатшн башталган жери эыес зкени сезилип турат. Бул белуктун аткарган функциясын так аныктоо кыйын, анткени ал езунун белгилери боанча экспозицияга да (каарыандар, окуялардык кандай тарыхый шарттарда етэ тургандыгы женунде алгачкы маалыыат-тардын жеткирилиши), кульыинацияга да (Алымкул аталык пенен Чер-няевдин беттешиши Кокон хандыгынын тарыхындагы, акыркы жолу орус-тарга керсеткэн катуу айбаты болуп калат. ьщндан кийин хандын алсырагандан алсырап прус жарыы падышачылагына бийлигин, байлыгын чекеден тарттырып куруп олтурат) окшошуп''хетет. Бирок, иенин оюы-ча, бул бэлук сзжеттмн аталган эки элементине тен жатпайт. Ал (¡ор ыалык жактан гана биринчи плакга кечурулгэн же окуяны чордонунан багптап Оеруугэ ык алган жазуучунун туруктуу коркеы методунун, чы-гараанын калпы структуралык децгээлиндеги керунуау. Эгерде, логик боюнча, окуяларды эз ордуна коюп окусак, чыгариа 1042-жылы Шерали ни хан.кетеруу ыенен башталараары белгилуу болот.

Казуучу . иезгил ыенен аейкиндикти каалашнча экчеегэ коа позициянын ийкемдуулугунун жардаан ыенен жетишкен. Еогоруда келти рилген трансфораацпялардын баары композитаянын коыпоненттери: диа лог, монолог, портрет, прйзаж, интерьер, филосорялык, лирикалык жана ¿арихый чегинуулердун жардаыы ыенен ишке ашырылш жатат. Анд башка скжеттен тышпарвы элементтерди чыгар.манын тулкусуна сицируу де да композиция жардаыга келет. Ошондуктан адабияти таануу илим де композиция сюжетке Караганда алда канча кецири тушунук деген пикир пайда болсо керек.

1енин жеке пикириыде, роыандын кэркем структурасындагы дагы бир ыаанияуу;;воцпонент - фольклордук иотивдер, аларды жазуучу чы-гармачылык ыенен абдан ыктуу пайдаланат.. Бул баа - романдпн кошо зициялкк жа.ктан жабдылышына, сюжеттик структураскнын тузулушуне бирдей таандык. Мисалы, каариандардын портреттери темендегудей: "... Дагы куланлаар аргьшак ыргышгап, оозунан ак кебугун оыуроосу сампарлатып, устундегу элпатан эр наркескен кылычын онду-солду шилтеп, заар ун салып чацырып келди". "Бекназар жолборстой куркур авдынан жан беттеп тосо албай -Атаганацдын!.. Хандын тагасы эме атасы' ;болсо да елтургум келсе еэум эле элтурет болчуыун Домбуну" деп, бийик пафостто берилген учурлары арбкн. Албетте жазуучу була ды ылайыктуу орунда, ылайыктуу каармаягг карата, суреттелуп жатка доордун эстетикалык чен-елчеыун эске алуу ценен колдонот.

1.Касыыбеков Т. Сынган кылыч, 405, 425-6.

14

Роыандагы фольклордук башталиа чыгараанын тупку тамирынан сызилып келип езектеш есуп олтурган, эц бир ичке "тачырларына" чейин "кувлган", а чындыгкнда романды роман кылып ушул децгээлге кетерген негизги рычаг десен, ыениыче, аша чаппайм. Анткени, анда-гы ороаон берилген улуттук колорит дал уиул фольклордук баиталыанын жардаьш менен ишке ашырылган. Фольклордук мотивдер сез болуп жаткан роыанды композициялык жактан жабдууда негизги каражаттардын бири болсо, фольклордук сюкет-архетипти колдонуу менен жазуучу элеххик туриушту Кокон хандыгында болуп жаткан окуяларга чебер айкалышты-рып, ишенимдуу таркхый фон тузуугэ эле жетишпестен, туштук кыргыз-дардын Кокон хандыгынын тушундагы тарыхый чындыгын ушул архаикалык сюжеттин жардааы мекен калыбыиа келтирет. Дегеле, рокандын керкем сгрукгурасы иегизинен уч сюжегхик кахмардан курулган:

1. Тарыхый окуялардын канвасы.

2. Социаддык линия.

3. Архетип свжеттер.

Жазуучу архаикалык сюжетти жаныртып, эзу суреттэп жаткан доор-догу реаддуулукка ылайыктап, жаны форма,жацы мазыун берет. Буга Нузуптун кэркем образынын иштелиши айкын далил: ата-оаланын орто-сундагы келишпестик, чыгаан уулдун сезсуз эзунэ тете аты болушу, тактап айтканда, тулпар проблеыасы, баатырдын ар кандай себептер менен езу туулуп ескэн эл-херинен алыста журуп калышы, жышанаалуу туш корушу - тэз "Ианас" эпосунан бери колдонулуп келаткан сюжех-тер. Бирок муну, "свжеттик формалардын кенумуш (строетиптуу) кои-позициясы" катары кабыл алууга ыумкун эмес. "Манас" эпосунун байыр-кы варианттарынан бери келаткан салт боюнча Ахкула Манас туулган куну туулса, кийинки айрым « ;ыанаечылар сюжетти коомдук-социалдцк езгеруулерге ылайык ;лодернизациялап, ^аяаска тулпарын дыйканчылык кылдырып саттырып алдырганы белгилуу. Ал \эми Т.Касьшбеков бул форманы езу сурэттеп жаткан доордун жашоо образина жараша Нузупке баласынтпай журген бий атасынын жылкысынан кырк байталын бир атка алмаштырып алдырат. Ошондой эле Манастын ата^сы ¿лкып менен, Курман-б;кхин атасы Тейитбек некен болгон нааразылыктары - дуишанга кынк этпей баш ийип, алардын сураганын берип жашоо же алар менен салгы-лашып кункордуктан кутулуу сыяктуу жалпы элдик проблемалар йшзнча кэз караштарннын бирдей эместигинен келип чыкса, Нузуптун атасыка болгон таарынычы ез доорунун социалдык проблеыаларынын кыртышында пайда болот. Нузуптун салынды аялдан те ре лупу жана балшнын тазды-гы атасын нашстандырат. Эсенбай бий аны баласындай кылып эзрчи-тип журуп,эл, жер кэргезуп харбиялабайт. 2ч жерде колдоо кэрсетпей

езу ыенен езун таштап койгондугу, Нузуптун езу эле курч натураскн ого бе тер чыналтеус.

"Келкел" романынын тарыхый негизи" деп аталган экинчи белуы ушувдай эле принципте штелет, тактап айтканда, адегенде тарыхый окуяларды керкем чыгарыага трансформациялоо маселелери, анан роыа дын поэтикасы изилденет.

Тарыхый булактар боюнча Курманван Кудаяр хандын тушунда эле ордого жандуу аралалшп, Кудаяр хандын апасы Маркин айыы, таежеси Зыйнат иенен тыгнз алака кагн'Шта болуп, анын натыйжасында тоолукт менен хандыктын ортосунда сырт кэзге байкала бербеген ички байла-ньш тузулэт. Курианиан уыул байланыш аркылуу куйевсу Алымбек дат-канын когорку бийликке жетишине шаты зсасап, келечекте езун аялдан чыккан биринчи даткалыкка хеткирчу саясий капитал жыйнайт. Бирок, чыгармага Кураанжандын эмурундэгу бул маанилуу этап киргизилген эаес. Алшбек датканин элукге кирпптер болор алдындагы айрыи окуя лар гана ретроспективдуу планда берилет. Бирок, белгилеп кетуучу нерсе, казуучу ушул кичинекей эпизод аркылуу эле Кургданжан, аял укугу эн акнркы орунга коюлган кооидо жашап туруп, даткалык дара-гага кокустан ээ болбогондугун, ал курсактан саясатка жендездуу сапаттар менен-; т.ерэлуп, аны турмушунда э:; сонун пайдалана алгана: саясат ойнунда езу кеткен бийликке чечкиндуу, кешергендук ыенен ырааттуу курашуунун натыйжасында жеткенине окурманын ынандыра ала1 Сырттан карагакдарга жана бул окуядардын алда качан изи суугакдан кийин жэрыхка келген, кийинки ыуундарга: Россия падкиачылыгы жана Орто Азиянын ез алдынчалуу хандыктарк эсептешкен, алар жклуу алак! каткшта болууга аракеттениикен, алкскы тоо арасында жашаган бир К! гыз аялдан данчалык ийгилигинин сырын тушунуу бир топ татаал. Ал эзунун катарындагк саясатчылардан алысты болжой алган акылмандкгы прогрессивдуу, ийкемдуу ой жугуртуп, у лам жаны кырдаалга даяр тур> газдыгы ыенен айырааланган жана алардан бэлунуп алдыга чкга алган Токвонго чыга жаиаган Курианжандын буткул емуру эя бир татаал ку-реитарден турган. Ал езунун уй-булесунун эиес, бутундвй бир челке! элдин тагдырына жооп берген, ошолор учун курешкен.

Архивде Курманжан датка женундегу ыаалыыаттар абдан эле кеп. Ошондой болсо да жазуучу Т.Касыыбеков Курманкандын керкем образын тузуудэ казылып калтырылган ааальшаттар менен эл ооэунда айтылып калган ацыз сэздерду бирдей карап, салыштырып отуруп, езу чындыккг хакын деп тапкан кабарды керкеы интерпретациялаганын байкоого болот. Чыгарыанын баш жагында эле бажыканага коюлган ррус отряды ыенен Камчыбектердин ортосундагы чатактын ырбап кетишине себепкер

16

болгон бир окуя берилет. Ал орустардын Каычыбектин келинчеги Аоел айамдык чэчын касип салыиы. иындай иаалииат тэрыхый булактардан кезодшейт. Ал эии эл зрасинда кедири эйгылганы: Акылкатгы суйлосеН) Кекгегенге куйемун. Айыидэудан чачпагкн Кескенине куйэиун* деген сыяктуу ыр сэптарынзн кэрунуп турэг.

Ошокдой эле "лелкелде" Курманнан датка генерал Снобелевге нети ачкыч тапоыруу менен -¿ерганадагы нети шаардын - Ош, Анжиян.йзгэн, Конон, Наманган, „1аргзлан жанз Коженттш ачкычын гапшрды деген •дери бар. Ьул факты да тарыхый булактардан кезикпейт. ¡¿азуучунун Курианкан дагканын ItíO жалдык юбилейине карата жазган манзласында Куриэнжан дэтканын Скобелевди кандай тосуп злып, кантип жети шаар-дын эчкычнн тэпшырганы эл оозунда улуу сэз катары эидигиче айталып журет" деп эскергендигинин эзу когорудагы биздин болшлдообузду даты бии колу ырастайт. йазуучунун бул кэркэк чындыгы логика га канчалык какындыгы жвнундэ Т.Касымбеков "¿елкел" романында келтир-ген маадниаиарга Караганда Курманнан датка Снобелевге жети ачкыч тапащруу ценен Фергананын ¡¡сети шэарынын тагдырын орусия империясы-еын колуна вапирриандыгын сииволдуу турдэ билдирип, беш лункугтан 5урган-шар!нэиага кол койгов. Бул, факты аии документалдуу_?урда так аныкталбаса дагы анын чындыгы бар. Анткени, 1876-нылы Кокон хандыгы кулап, Фергана челкэиу орус падышэчылцгина эткон кезде ба-гынып беруу туурасындагы иартнамага кол кое гурган бир дагы аброй-луу адам хандыкта калган эмес"^.

Курманкан датка гарыхый маэлыыаттар боюяча генерал Скобелевдин алдына гуткун катары алннып келинет. Бирок генерал даткага iузкун змее, жогорку даражалуу сый конокко жэсаган мамилени sacan, эз.у колу ценен чапан жаап, даан сыздырган, анын ар жакта куруп курэшуу-ну улантып каткан уулдарын езуне чакырып алууну суранаг.Чыгарыада: Курианкан датка нзчен колу артынан туккэн отряддан из казгырнп, орустардын аны наман ниет менен издеп аурбегэндугунв кэзу кеткен-ден кийии, аннн устунз бул огряддын ячинде кадырлуу Иабдзн иырза бар зкендипин билгенден кийин гэна отрядды киши киберип тостуруп алаг. Бирок майор Ионов пенен колугуиуудан бэи тартап,генерал Скобелевдин езу мезен жолугупсам деген ниегин билдирет деп берилет.

1.JEytia уулу. Акыйкатты суйяесэн... //йастык нэрчысы, 1991. 15-эвгусг.

2.Кененсариев Т. Кыргаз тарыхында канат //Заатык карчысы, 1994. 15-август.

Курманжандын емурундэгу унутулгус дагы бир трагедия - суйгун чук -уулу ^аычыбектин ез кез алдында даргага асылып, уч уулу, бир небереси катары мёнен СиОирге сургуне айдалышы болгок. Бирок Курманжандын кайгысы жеке эле бул эмес, орус иапериясы дециздеги аку. болсо, ез элипин акын канында чабак балыктай болуп алсыз, коргоос; экенин толук аддап сезгендиги кошумча болгон.

Эл башында турган ададдарга биринчи коюлчу крктериялар: анын бадкаруусу алдында калкы кандай кашады, элге эине жактылыктарды алып келди? Калк башнна катуу кун тушкенде калканч боло алдыбы? деген сыякгуу суроо-талаптар эаеспи. Курманжан датканын феноменин данеги ушул суроолорго тарыхтын оч жооп айта алгаядыгында турат. lipac, ал элдин тарыхкн бутундея езгергуп, он тлго тушурген прог-рессивдуу кадавдарды жасай алган кэн". Андан мулу талап кылуу да мулгун э;,:ес эле. Бирок,»'жан этин жеп" курешуп журуп жецип алган бийлигин, акырына чейин эл кызнатына кумшады. Элге биртике да бол жещодиктерди алып берууге кетишип, туи-туштан сунулган суук кол-дордон езуне караштуу ч9лкэвд\н эяин убзкгылуу болсо/да.калвзашй алды. Анын артнкчылыктарынын дагы бири, балккм эц маанилуусу: са-ясий жактан аетихтигж болгон. Ар кандай аракеттин эине натыйжага алып келерин болжолдог. билип, анын алдын алып калууга, болтурбай ковуга жетииип ту'ргандыгы. Ьзунун кучу пенен карыы тараптын кучун так таразалал, "аксактын акырына карай" саясат жургузуп, элинин тынч жашашына жетишуусу болгон.

Анжиян кетерулушу Т.КаоибекОБДун "Келкел" роианына баш каар ыандардын бири Т.Сатылгаяовдун емур жолуна тиешеси бардыгына бай-ланыштуу киргизилген, Юктогул бул кетэрулуыке чын эле катышканбы же жокпу - бул илимде тантала олек. А чыгарыада болсо баататан белгилуу "Токтогул кетерулушкэ каткшкан эмес, Кериибай болуатун ечегушкен жалган жалааси менен сургунге айдалган" деген кез караш интерпретацияланат. 1-азуучу женин кылтык кылып. дупшанга суна чуркатып, Начали эшендин карикатуралык кейпин берген-деп нааразы-лыгын билдирген Абдыкери^ ^'уратов "1895-жыл. Анжиян кыргыз кетеру лушу" деген макаласында*. Чындыгында эшен кетерулушчулерду таяк менен жабдып, душыанга тийгизип койсоцор эле алар жан таслиы Ооло берет, мклтык менен атчу балсо оозунан ок эмей эле суу куилуп ка-лат деген кок иаеним менен "куралдандырганын" Н.А.Терентьев белги леп кеткен^. Демек, жазуучунун эшенди бир аз ирония менен суретте

1Лурагов А. 1898-кыл. Анжиян кыргыз кетерулушу //Кыргыз маданият IS9I, 15-декабрь (Автор ыакаласын окумуштуу Атабек уулу Фалылбе тин Мукчи эшен вокласы (1922-ж.; деген китебине таянган -К.Д.) 2.Терентьев ".А. История завоевания Сродней Азии.СПб., 1906.СЛ48

18

ну тегин жерден болгон эиес. ¿огоруда аттары агалган авторлор Анжиян аскер округунун чоздору, элдин тынчы кеткп, кандайдыр бир нерселер-ге даярданып натканы белгилуу болсо да, тоготпой койгондуктарынын натыйжасында, кетарулушчулар уйкуда жаткан элдин устунэ басып кирип, 22 солдатты алтуруп жиберген деп жазышкан^. Бул цифра башка бир булактарда 23 деп да кэрсатулат. Кыскасы, ушунун тегерегиндеги адамдын элгвндугу анык болгон. Чыгармасында жазуучу бул санды аябай азайгып., бир эле солдат каза болгон деп казат. Балким, жазуучу ошол кездеги цензурадан чочуп, анча ыаанисиз бул деталга кимдир бираас^нун кэцулу бурулуп калбасын деп сактангандыр. 1азуучунун кенул чордонунда Токтогул туруп, анын керкем образын тузуу болгон-дуктан, бул катерулушту устуртен гана акынга кандай тиеиеси болуп калгандыгын карсета кеткен. Мындан башка Токтогулга байланыштуу жалпнга белгилуу маальшаттар: анын Алымканга аинк болуп, бирок жетпей калыиы, Кери?гбайлар ненен болгон чатагы, Сибирге,?. айдалышы, келгенде уй-булэсун кандай абалда кэргендугу, Совет бийлигинин жергебизде орнотууга жасаган кол кабкпш ж.б. белгилуу окуялардын баарысы таркхта кандай берилсе, ошол боюнча каркэ^ тракховкалаиах.

"Келхелдеги" дагы бир негизги каарман - Ii.В.Фрунзе. Бул ар бир кыйиылы кагазга тушуп турган белгилуу кол башчынын керкам образын тузууде автор бир топ аз алдынчалыкка уытулат. Мисалы К.З.Фрун-зенин ишмердуулугун чагылткан бир эпизодду келтирели: кол баичы менен ^адаыинбектин жолугуиуусу тупку булактар бовнча .-¿а та ар турдуу. й.Полыховский деген автор М.В.Фрунзе Таикентке келери ые-нен ал жердеги абал менен таанышып, Веревкинге йадакннбек^'менен тынчтык жолу менен келишуу учун суйлепууларду жургузууге буйрук бергенин жазган^. Бирок езу бул суйлешууге тузден-туз катыипайт. Ушул эле автордун комментария«! боинча ¿адамин-бек туюкка кептел-генин, андан ары курашуунун эч кандай мааниси жок экенине казу хо-лук жеткенден кийин гана куралын ташхайх. Ал эми башка бир автор-лор, ошонун пчинде Фрунзенин азу да ¡¿адалин бек акыркы чекке же-тип змее, андан мурдараакта эле Соиет еккатунун эмнени каалап жах-канын тушунген сод кызылдар харапка еткан деп эсептешкен. 2азуучу да мына ушул кез караяты каркай шхерпретациялайт. ¿шеалы, Ыадамвн-бектин "суйлешелу" деп чакырган жеране, чыгарма боюнча, курал-жа-рагын гаштап, Фрунзе езу барат. Ушундай болушу муакун беле? Ыенииче жок. Кол башчы тарабынан бул аябагандай чоч тобокелчилик болиок. Андан каре Алдан-Семеновдун версиясы чындыкка бир топ жакыныраак.

1.1еренхьев U.A. История завоевания Средней Азии. СПб., 1906.

С. 451-452.

2.Алдан-Семенов А. Ероза над »Россией. Ii., 1984. С. 328-329.

19'

Аида Иадаиин Сек жолугушууга езу келет. Ортодо мааниои боюнча "Келкеаде" берилген сездерге хакын суйлешуу хурет. Нында ¡¿здашл бек Совет бийлигйнин тупку ыаксатына толук кезу жетпей кумекде-нуп, бир чечиаге келе албаЯ, большевиктер езу ценен максагташ экенине бекен ишенгенден кийин гана алар тарапка еткен деген ке! карашты эки казуучу тец зеке алуу менен ар кимиси ез алдынча кер-кэмдегену керунуп турат.

"Келкел" роианынын сюжеттик-композициялык структурасында таршшй окуялардын аткарган фунхциясы" деген акыркы параграфта "Келкелдин" поэтикалык ыаселелери жэнунде кеп козголот. "Келкел1 идеялык-теыатикалнк кактан тузден-туз "Сынган кылычтын" уландыс1 тактап айтканда, биринчи китепте туитук кыргыздардын Кокон хащц гина баа ийш турган иезгилиндеги абалц кереэтулсе, "Келкелдин" биринчи белуг унде кыргыздардын орус падышачкдыгынын башкаруусу астындагы турмушу сурэттелет. "Келкел" сюжеттик-композициялык структурам жагынан да "Сынган хклычка" окшош, б.а., роаал бирш чкгараада колдонулган керкэы ыкманын негизинде курулган. Ыисалы бажылоочуларга байланыдтуу окуялар 1695-хылдарга, Курманжан-дын доорунун аяк чендерине туура келет. ¿азуучу турмеде хаткан Акбалбанды тилыеч пенен суйлештургенче акын еткэк-кеткенге ез а, дынча, дареыетинйн жетишинче ой хугурткенун берет да, окуяны кы кайрып, Камчыбек, Акбалбандарды жазалоо иш кузуне кандайча ашыр] гаккн суретхее ыенен бул окуяны аягына чыгарып, андан ары тээ & хылдары "Сынган килычта" суретгелген доордогу окуяларды карай а; на чегинет. йлыыбех датканын, Сары =зен Чуйгэ келип, ^ангарач б баш болгон бул элдин хакшылары менен беи кошкон жыйкн, ал ¿¡сыйын, зарыл кылган гаркхый кырдаал ачылып бе;:илет. Ордонун тартибин, ордодо кабил алынган куруш-туруш эрежелерин керуп, ордо ээлерин кылтыцдамай селсий оюндары менен тааныш болуп, ara аралашып кал ган, ез зазланынын, езу жашап наткан коомдун профессионал саясат сы Алыабек датка ыенен тоолук элдин бетке айхк&н шар мунззун, э аралашкп, ачык-айрым кургвн женэхеклугун, баеолугун сакгап калг элет бийлеринин ортосундагы айырыаны, тосуп алуу, узатуу салтан тарын сурвттее ыенен тарыхый фон тузулэт.

Ошентип, аазуучу "Сынган килычта" суреттелген доордо яашап аракеттенген Алыабек, Курманжан даткалардкн емуру, ишмердиги же нунде биринчи чыгариэда атайлап "унчукпагандыгы" Келкелдин" сш гик-шшозициялык тузулушунен керунуп турат. Автор, баз сезубуз дун баа хагында белгилегендей, бул ронандарцв" бир эле убакта б К9н чыгарма катары ар бирин езунче кана ошол эле ыезгилде экилт

20

роман катары кароого, кабы л алууга боло тургандай шлып пландаш-тырган.'лана муцу менен Курманжан дат каган хана анын урпактаркнын кооидук щиер катары тагдырларын, келип чыккан башаты ценен бирге берип, автор чыгармасынын мазыунукун жыйнзктуу чыгкшына кетшзкен.

"Сынган кылычтын" сюжети эпизоддук принципте тузулгэндей карун-гэну ыенен ички, ыазмундук бутундукке ээ экендигин биз мурдагы гла-вада далидцэеге аракеттенгенбиз. "Келкелде" болсо ыындай бутундукке дайыма эле жетишилбей, айрым учурларда эпизоддук приндиптерге жол берилген. Белгилуу такие Токтогул Сатылгановдун амуру жана чыгарма-чплык колуна байланкшкан сваеттик линия лирико-социалдык аспектиде анугуп, Токтогулдун чыгармадагы алгачкы кадамы, азуне рухташ белгилуу комузчу Ыияэаалы пенен жолугушуудан башталат. Ал кезде жал Токтогул бул жердеги залкар таланттарга кездешшаи, эзунун чыгарма-чыл шык жендемунун керэдгвсу канчалык экенин; башкалар менен салыш-тырып туруп, 9зу баалап керууге, талантынын дагы жавд сырларын ачууга муикунчулук алат. Ушул жерден бугунку кунда элибиздин алтын казынаскна айланган "Алыыкан", "Уик киял" деген кр куулэрунун жара-лыиына себепкер болгон чоц суйуусун табат. Оиондой эле анкн адаы катары амур бов журегуна ексук тагын калгырган социалдык кокфликттер да ушул жерден бшталып, ушул жерден окуялар туйундалет.

Бизге адабияттнн тарнхынан Арзимат менен Токтогулдун аЯтышы белгилуу хана ал текст (ыр) чыгармада келтирилет. Автор баататан белгилуу из бопнча женил гана каркем итрихтерди берип журуп отурат. Бирок, сэздерду орду-орду -(енен туура пайдаланышы, дегеле алардын керкэадук чен елчэиу, ошол доордун ар бир тибине карата туура тан-далыпы ыенен автордук оЯдун кучтуулугу - чыгарманын сюжеттик курулу-сундагы айрш хемчиликтерди кешагелэп, кэзден далдаа кылып турат. А чындыгында конфликттер деталдаштырылбай тарыхый фактылар ыенен келки-келки боюнча берилип калган.

"Келкелдин" поэтикас^ндагк дагы бир аучулуш кэрунуш - Караса-каддын керкеа образынын иштелиши. Карасакалдын фигурасы - логикалык бутундугу жок, ар зерде ар Еандай кэрунэт. Кураанжан даткага, анын балдарына атаандашкашна, аларга бут тозгусу келип, орус бийлигин сатып алууга талпынганына Караганда, ал жетишээрлик бай, зл ичинде аз орду бар адам бодуш керек. Бирок, анын реалдуу социалдык абалы, орду карсетулбейг, "кыз тарейсуд" деп аялын сабап, "боздойсуц" деп теавун сабаган, босогодон ары кетер акыл парасаты, салаагы жок сейпеадеген бир киши катарында керунет. Крае, тертунчу балумдв анын чарбасинан аяча-иннча кайарлар берилет. Авы баягы тилмеч коркутуп олтуруп, атаскнан калган миц тешедей суулуу жернн тартып алып,

21

Карасакалдын езун да отуруктадкан жаыоого кендуруп, кошуна кы. алган делип, айрым маалыыаттар Карасакалдын мурунку биография! уланып берилое, айрыэдары мурунку кабарларга карама-каршы кел< Писали, ал тертунчу белуыде аялынын такыр согончогу канабаган; тан "куу баш" атыккан адам катары керунет. Бир саз менен айткг Карасакал чыгармада туруктуу орду жок, окуяларды жалгаштыруу ' кавдайдыр бир шылтоо керек болгон жерде пайдаланып,, керексиз де калып калган, ырааттуу иштелбеген аламан каарман. ¿¿азуучу I гедир Карасакалга келгенде езунун чен-елчемун жоготуп койгондс таасир калтырат. Анын Некеге барганын, авантвралык ар кандай I рин кецири суреттеп отуруп алуусу чыгармага кандайдыр бир кер! дуг. сал^ак кошуп жибере алган эмес. Тескерисинче, бул жагынан аынча аксатып койгок> Кийннки белуыдерде Карасакалды ушунча у: сабак свзге алгандагы максаи "Аман палванды чыгармага киргизу учун платформа тузуу гана болбосо, бул эпизоддор чыгарманын не ну менен башкача ыааниде байлакышпайт. Карасакалдын окуяларынг кийин уиул бэлуиде Курманжандын дадктуу еиурунун эй акыркы му! ру берилет. Бул чындыгкнда эц бир терец иштелип, бипик керкемд чыккан кыйкырыксыз, бакырыксыз улуу жаралган аял личностунун í еыурунун маанисин философиялуу чечыелеген мыкты чыккан эпизод; бири. йазуучунун белгилеп кете турган даты бир жетишкендиги -манжан датканын емурунун легендага айланып кетишинин реалдуу с терин ачык керсетэ алгандыгында. Анын, ошол мезгиздеги коомду! мерлерге, "экинин Ог^ри" болуп турган езунун куйеесуне салышты! луу алда канча прогрессивдуу ойлоно алгандыгын, окуриан ынангь децгээлде ачып бере алганында.

Корутунду. Азыркы жыйынтккгап жаткан ишибкзде изилдееге е ган Т.Каскыбековдун таркхий экилтигинде туштук кыргыздардын те даты аодан белгилуу этапты жа.на абдан белгилуу тарыхый личное: суреттеэге алат. Бирок, кеп теманы тандап алышта эмес, аны каг чагилдырышта эиеспи. ¿.азуучу чыгарыаскн жазууда тарыхый факты-риалдарды абдан кылдаттык менен талдап уйренгендугу жана aлap^ кэркем интерпретациялоодо тарыхый канрдын спецификалык закон ч дуулуктерун бек ем сактагандыгы менен айырмаланат. ллзуучу буле сактоодо жана колдонууда абдан чыгарцачылык менен маыиле ааса!

Албехте, бул роиандар жарык кергенден баатал жакшы деп бе ган чыгармалар, деиек сезсуз жакшы болуш керек деген приндипти гунган аокпуз. Бардык учурда обьектиЕдуу кароого тырыштик. Чыг кайсы херинен чындап кучтуу, кайсы воринен солгуяураак чыгып в нын цуыкуйчулугубуэдуы жетишинче аргументтер менен далилдвеге кет жасадык.

Диссертациянын негиэги ыазауну автордун темрнку эмгектерин-де чагылдырылган?

1. "Келкел" романынын сажеттик курулушу Калтардын изденуу-лэру. Бишкек, 1996.-1,5 б.т.

2. "Келкелде" Курнаняандын кэркем образы талапкерлер-дин изилдеелэру. Бишкек: Илеы, 1996. -0,5 б.т.

3. Нузуптун тарыхый инсандыгы квнундегу талаш .маселелер: Китепте: Адабиятыбыздын актуалдуу проблеиаларынан. Бишкек, 1997. - 0,5 б.т.

4. Болот хандын тарыхый чындыгы Табылга.-Бишкек, 1996. ¡¿анас таануу жана корявы ыаданияттын улуттук борбору.

5. "Сынган кылыч" романынын сюжеттик сгруктурасы //Вестник КГНУ: Сер. Филологические науки. Вып. 2. Бишкек, 1997. -0,5 б.т.

йВКШ

В диссертации ¿.¿.Чокоевой исследуются проблемы х/дожос ного осмысления исторической правды в романе-дилогии Т.Касыы кова "Сломанный меч" и "За тучей белеет.гора". Пут^ы ...'сопос ления различных исторических документов» отракэюцих историче события, которые пэслуаили основой для создания произведения художественным текстом, диссертант пытается выявить способы средства их художественной передачи, принципы худокесгвенног переосмысления, определяющие особенности творческого почерка Т.Касымбекова.

диссертанту удалось показать, что Т.Касымбеков использо исторические данные в основной из двух видов источников: из ных народных преданий и сказаний и из рукописей, которые ост вили участники и наблюдателя этих событий. Но рукопись страд определенный недзстэткаыи, например, автор зачастую не знае психологию, менталитет и обрез жизни кителей горного края. Т самым не смог разобраться во всех сложностях, трудностях г.;кз ного бытия тогдапнего кыргызского кителя. Поэтому кизнедеяте ность кыргызов описано очень скудно, фрагментарно, в силу че невозможно полностью узнать и восстановить прагду кыргызской истории.

S U I>! I-I A R Y

The crobleras of the artistic comprehension of historical truth in T.Kasymbekov's two-volume novel "The Broken Sword" and "The Houn-tein Shows YThite behind the Cloud" are investigated in D.K.Chokoeva's dissertation. The dissertator tries to reveal the methods of the artistic conveying as veil as the principles of the artistic re-conpre-hension, characterising the peculiarities of T.Kasymbekov's creative manner,by means of comparrison of different kinds of historical documents, deDicting the historical events,on the basis of which the artistic text was created.

The dissertator has managed to show that T.Kasymbekov has used the data from the two kinds of sources: one of them is the people's legends and stories while the other represents the manuscripts which were left by the participants and the observers of those events. But there are several shortcomings in any manuscript, for instance, the author very often does not know the psychology, mentality, and the way of life of the mountain region inhabitants which prevents him from understanding the complexities and hardships of the everyday life of the Kvrghyzstan inhabitant of that time. That is why the vital activity of the Kyrghyzes is described very scanty and fragmentary and because of that it is impossible to get to know as well as to restore fully the trulh of the Kvrprhyz history.

/1

//