автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.01
диссертация на тему: Публицистическая литература Беларуси второй половины XVI - XVII в.: проблемы поэтики

Полный текст автореферата диссертации по теме "Публицистическая литература Беларуси второй половины XVI - XVII в.: проблемы поэтики"

БЕЛАРУСКІ ДЗЯРЖАУНЫ УН1ВЕРС1ТЭТ УДК 882.6.09

САВЕРЧАНКА Іван Васільевіч

ПУБЛІЦЬІСТЬІЧНАЯ ЛІТАРАТУРА БЕЛ А РУС I ДРУГОЙ ПАЛОВЫ XVI - XVII СТ.: ПРАБЛЕМЫ ПАЭТЫК1

10.01.01. - беларуская л ітаратура

Аутарэферат дысертацьп на атрыманне вучонай ступені доктара філалагічньїх навук

Мінск — 2000

Работа выканана у Інстьітуце літаратурьі імя Янкі Купала НАН Беларусі

Афіцьійния апаненты:

доктар філалагічньїх навук,

прафесар 1.Ф.Штэйнер

доктар філалагічньїх навук, прафесар І.А.Чарота

доктар філасофскіх навук, лаурзат Дзяржаунай прзміі Рзспублікі Беларусь У.М.Конан

Абарона адбудзецца «/¿Г» снежня 2000 года у 12 гадзін на пасяджзнні савета Д 02.01.12 па абароне дысертацый у Беларускім дзяржауньгм універсітзце (220030, г. Мінск, вул. К.Маркса 31, філалагічньї факультэт, ауд.62; тэл. вучонага сакратара 222-33-66)

З дысертацыяй можна азнаеміцца у бібліятзцьі Беларускага дзяржаунага універсітзта.

Аутарэферат разасланы 2000 года.

Апаніруючая установа —

Брзсцкі дзяржауны універсітзт імя А.С.Пушкіна.

Вучоны сакратар савета па абароне дысертацый

А.І.Бельскі

АГУЛЬНАЯ ХАРАКТАРЫСТЫКА РАБОТЫ

Актуальнасць тэмы і проблемы. Тэма публіцыстычнай літаратурьі Беларусі другой паловы XVI - XVII ст. у рэчышчы праблем пазтьікі надзвычай актуальная у трох аспектах - навукова-літаратуразнаучьім, духоуна-культурным і грамадскім. Яе актуальнасць вьінікае з прыроды гэтага віду літаратурьі, яго функцыянальнага прызначэння і мастацка-эстэтычнай адметнасці.

1. Публіцьгстьгчньї дыскурс актуалізуецца, вьіходзіць на пярздні план літаратуразнаучай навукі перш за усё па прычыне таго, цгго на сучасным этапе развіцця літаратурьі рэзка узрастае уласцівая прыгожаму пісьменству функцыя пазнання свету. А гэтая функцыя старажытнай літаратурьі найбольш сфакусіраваная акурат у публіцьістьічньїх формах. Такім чынам, існуюць аб’ектыуныя перадумовы гнасеалагічна-эвалюцыйнага парадку узрастання навуковай значнасці, менавіта як актуальнага прадмета даследавання, публіцьістьічнай літаратурьі і найперш перыяду яе зараджэння і ранніх этапау станаулення.

2. Без глыбокага асэнсавання пазтьікі публіцьістьічнай літаратурьі Беларусі другой паловы XVI - XVII ст. немагчыма вьіявіць заканамернасці развіцця беларускай літаратурьі старажытнага перыяду, творчыя дамінантьі, сістзму вобразатворчасці, эвалюцыю важнейшых жанравых формау, мастацкі метад, тыпы стыляу. У канкрэтна-навуковым плане яе вывучэнне дазволіць удакладніць мастацкія і эстэтычныя вартасці старабеларускай літаратурьі, вьісветліць маштабьг яе зместавай напоуненасці, тэматычнай разнастайнасці, праблемнай глибіні, адкінуць распаусюджаныя памылковыя уяулешгі і даастатку пераадолець заганныя погляды на гэты від пісьменства, як на з’яву проталітаратурную, што, нібьіта, пазбауленая літаратурньїх вартасцяу, нарэшце, вызначыць яе сапрауды незаменную ролю у духо^на-культурнай звалюцьіі беларускага народа. Яна - найважнейшы кампанент на шляху да паунамаштабнага асэнсавання Усёй шматвяковай пісьмовай спадчыны беларускага народа.

Выбар публ ¡цыстычнай літаратурьі Беларусі другой паловы XVI -XVII ст. у якасці прыярытэтнага об’єкта навуковага аналізу абумоулены двума наступньїмі фактарамі: а) недастатковай вывучанасцю публіцьістьікі на асноватворных, базавых літаратуразнаучьіх узроунях

- жанравым, зместавым, структурна-кампазіцьійньїм і вобразна-выяуленчым, неапрауданай занядбанасцю гэтага тыпу пісьменства у параунанні з іншьімі родамі ды відамі старабеларускай літаратурьі;

б) традыцыйнай недаацэнкай у навуковых працах ідзйнай гльїбіні,

тэматычнай разнапланавасці, а таксама уласна мастацкай значнасці публіцьістьічнай літаратурьі Беларусі другой паловы XVI - XVII ст., яе эстэтычных вартасцяу.

3 мэтай найбольш эфектыунага вырашэння праблемы пазтьікі публіцьістьічнай літаратурьі Беларусі другой паловы XVI - XVII ст., у якасці галорнага прадмета гэтага даследавання абраная спадчына буйнейшых пісьменнікау-публіцьістау: Сымона Буднага, Аугустына Ротундуса, Льва Сапегі, Язэпа Вельяміна Руцкага, Іпата Пацея, Кірьиш Транквіліена-Стауравецкага, Васіля Суражскага-Малюшыцкага, Васіля Цяпінскага, Пятра Гоняда, Лаурзнція Зізанія, Стафана Зізанія, Кузьмы Мамоніча, Лявона Мамоніча, Язафата Кунцзвіча, Мялета Сматрыцкага, Мікалая Радзівіла Чорнага, Афанасія Філіповіча («Суплікі»), Крыштафа Філялета, Андрзя Валяна, Ільі Марахоускага, Марціна Кравіцкага, Андрэя Мужылоускага, Анастасія Сялявы, Лявона Крэ^зы, Сільвестра Косава, Марціна Сміглецкага, Марціна Лашча, Лявона Карповіча, Рыгора Хадкевіча, Войцеха Салінарьіуса, Сымона Зака, Іосіфа Баравіка, Іяіля Труцзвіча, Іосіфа Палоукі, Яна Дубовіча, Касіяна Саковіча, Яна Ліцьінія Намыслоускага, Іянікія Галятоускага, Петры Федаровіча. Апрача. таго, прадметам вывучэння з’я^ляліся творы, якія мелі калектыунае а^тарства

- «Ліст да законнікау манастыра Святога Духа» (Я.Скумін-Тьішкевіч, М.Трызна, А.Храптовіч, Ю. Мялешка) і корпус ананімньїх тзкстау: два рукапісньїя зборнікі вуніяцкіх казанняу (ЦНБ Літвьі, фонд 19. № 255, 259), рукапісньї зборнік пратзстанцкіх павучанняу (РНБ, фонд Яворскага № 22), «Апісанне Наваградскага сабора», «Апалея Апалогіі», «Пра Тройцу», «Навука» (1627), «Пра абразы», «Спісанне супраць лютарау», «Зачапка», «Сказ супраць Вуніі», «Пьітанні і адказы», «Сінопсіс», «Суплементум Сінопсіс», «Прамова Мялешкі», «Ліст да Абуховіча», ананімньїя прадмовы, прьісвячзнні і звароты да чытачоу.

Сувязь работы з буйньїмі навуковьімі прагпамамі. тзмамі.

Дысертацыя “Публіцистичная літаратура Беларусі другой паловы

XVI - XVII ст.: праблемы пазтьікі” з’явілася вьінікам удзелу дысертанта у распрацоуцы буйных навуковых праграм і тзм, у якіх быу заняты калекгыу Інстьітута літаратурьі імя Янкі Купалы НАН Беларусі на працягу апошніх дзесяці год: “Беларуска-рускія літаратурньїя

Узаемасувязі”, “Гісторьія беларускай літаратури XI - XX стст. і методыка яе выкладання ва Умовах нацыянальнага адраджэння”, “Гісторьія беларускай літаратури (XI - XIX стст.).

Галоуная павуковая мэта гэтага даследавання у тым, каб вырашыць праблему пазтьікі публіцьістьічнай літаратурьі Беларусі другой паловы

XVI - XVII ст., раскрыць жанравую шматстайнасць, найважнейшыя

з

праблемна-тэматычныя дамінантьі і прынцыпы структурна-кампазіцьійнай будовы публіцьістьічньїх творау, устанавіць спецьіфіку базавых мастацка-выя^ленчых мікразлементау.

Дзеля дасягнення галоуных мэтау, вырашэння праблемы пазтьікі старабеларускага публіцьістьгчнага пісьменства другой паловы XVI —

XVII ст., раскрыцця яго генезісу, жанравай прыроды, структурна-кампазіцьшнай будовы публіцьістьічньїх творау і базавых мастацка-выяуленчых мікразлементау бачыцца неабходным вырашзнне наступных чатырох асноуных задач: 1) распрацоука універсальнай жанравай тьіпалогіі публіцьістьічнай літаратурьі Беларусі другой паловы XVI -

XVII ст.; 2) вызначэнне асноунай тзматьікі і праблематьікі публіцьістьічнага пісьменства, зместу і характару ідзйнай барацьбы на старонках публіцьістьічньїх творау, духоуна-культурных чьіннікау і грамадскіх перадумовау, творчых фактарау і мастадка-эстзтычных стымулау развіцця публіцьгстьічнага пісьменства менавіта у другой палове XVI - XVII ст.; 3) устанауленне асноуных структураутваральных кампанентау пазтьікі публіцьістьічньіх жанрау і асобных творау, дамінантньїх літаратурннх прыёмау, якія вьізначалі спецьіфіку творчага метаду пісьменнікау-публіцьістау, формы літаратурна-мастацкай арганізацьіі тзксту; 4) рэканструкцыя сістзмьі мастацка-выяуленчых сродкау або мікракампанентау тзксту, выяуленне ступені іх уплыву на узровень мастацкасці публіцьістьічнага пісьменства. Дасягненне пастауленай асноунай мзты было немагчымае без вырашэння яшчэ трох не менш важных задач - папярздніх франтальных крьініцазнаучьіх пошукау, археаграфічньїх апісанняу ды тзксталагічнай рзканструкцьіі рукапісньїх старажытных тзкстау і зборнікау, што утрьімліваюць помнікі публіцьістьікі; паралельнай культуралагічнай ідзнтьіфікацьіі творчасці асобных пісьменнікау-публіцьістау; нарэшце, неабходнасці ажыццяулення канфесійнай і аутарскай атрьібуцьіі ананімньїх творау.

Прыярытэтныя аспекты доследования тэмы і праблемы. Досвед сучаснага айчыннага і замежнага літаратуразнауства дазваляе меркаваць, што аб’ектыунасць, дастатковая пауната і універсальнасць аналізу пазтьікі старабеларускай публіцьістьічнай літаратурьі можа быць дасягнутая пры наяунасці наступных найважнейшых аспектау даследавання: а) родава-відавьі і жанравы аспекты, агульныя формы дыскурсу; б) ідзйная папоуненасць і праблемна-тэматычныя абсягі;

в) унутраная логіка структурных частак, мастацкая арганізацьія тзксту, дастасаванасць і адзінства; г) сродкі вобразнасці і семіетьїка мікракампанентау.

Метадапагічньї іметадычны грунт даследавання.

Агульнатэарэтычны падмурак нашага даследавання складаюць працы па праблемах пазтьікі а^тарытэтных філолагау XIX - XX стст.: А.М.Весялоускага, Д.С.Ліхачова, В.В.Кожынава, С.С.Аверынцава, Р.Барта, Х.Ротэ, Ф.Шольца, М.-П.Фуко, К.Леві-Строса, А.Макміліна. А^тар абапірауся на гюторыка-тэарэтычныя напрацоукі прадстауніко^ нацыянальнай філалагічнай школы, літаратуразнаучьія даследаванні А.М.Адамовіча, М.М.Арочкі, А.І.Бельскага, М.М.Грынчыка,

У .В.Гшламёдава, П.К.Дзюбайлы, В.П.Жураулёва, В.А.Каваленкі, У.Г.Кароткага, Г.В.Кісялева, С.С.Лаушука, А.АЛойкі, А.І.Мальдзіса, У.І.Мархеля, М.І.Мушьінскага, І.Я.Навуменкі, В.П.Рагойшы,

Л.Дз.Сіньковай, М.А.Тычыны, І.А.Чаротьі, В.А.Чамярыдкага,

І.В. Шаблоускай, І.Ф.Штзйнера, Я.Я.Янушкевіча, А.С.Яскевіча і інш.

У аснове гэтага даследавання - герменеутычная методологія.

У вузкім, інструментальньїм сэнсе, у гэтай рабоце пры аналізе публіцьістьічнага дыскурсу, залежна ад узроуню і канкрэтных задач, вьїкарьістоуваліся шэсць асноуных метадау: структурна-апісальньї, гісторьїка-генетьічньї, параунальна-гістарьічньї, пара^нальна-тыпалапчны, структурна-функцыянальны, статыстычны.

Найболъш ¡стотныя вынЫ. атрыманыя асабіста суіскальнікам. ступень іх навізіт.

- У дьісертацьіі упершыню у літаратуразнаучай навуцы сістзмна даследавана праблема пазтьікі публіцнстьічнай літаратурьі Беларусі другой паповы XVI - XVII ст., раскрыта жанравая шматстайнасць, найважнейшыя праблемна-тэматычныЯ дамінантьі і прынцыпы структурна-кампазіцьійнай будовы публіцьістьічньїх творау, выяулена спецьіфіка базавых мастацка-выяуленчых мікразлементау.

Вызначаны галоуныя мастацкія крьітзрьіі, якімі кіраваліся пісьменнікі-публіцьістьі другой паловы XVI - XVII ст. пры выбары тыпу дыскурсу або жанравай формы, раскрыты унутраныя памкненні аутара^ і іх творчыя матывы, асветлены эстэтычныя і мастацкія мэты, што яны ставілі перад сабой. Вырашана асноватворная праблема аб’ёму паняцця «старабеларуская публіцьістьічная літаратура», вызначана кола крьініц, канкрэтных творау і асноуных жанравых блокау, што утваралі яе, ступень прьіналежнасці да публіцьістьікі тэкстау, змешаных у жанравых адносінах, з выразнай жанравай кантамінацьіяй, а таксама размежаванне паняццяу «публщыстычныя жанры» і «публіцьістьічнасць», характар і формы прьісутнасці кампанента^ публіцистакі у іншьіх відах і родах старабеларускай літаратурьі. У працы удакладнены прычыны колькаснага

і якаснага дамінавання гтубліцьістьічньїх жанрау над іншьімі родамі і відамі тагачаснага беларускага пісьменства.

Упершыню зроблена навукова-карэктная класіфікацьія помнікау публіцьістьічнай літаратурьі Беларусі другой паловы XVI — XVII ст. паводле родава-жанравай прьіналежнасці, з-за чаго дагэтуль у айчынным літаратуразнаустве непазбежна узнікалі тзрмінапагічная неакрэсленасць і бльїтаніна на базавых узроунях. Установлена і усебакова абгрунтавана палажэнне аб там, што старабеларуская публіцистичная література Беларусі другой паловы XVI - XVII ст. (рзлігійная і свецкая) уключала 12 асноуных жанрау і мастацкіх формау, якія засведчьілі шьірокі дыяпазон эстэтычных густау майстроу публіцьістьічнага слова, іх высокую мастацкую культуру.

Вычленены асноуныя тэмы і проблемы, якія у3Дьшашся на старонках публіцьістьічньїх творау, дакладна акрэслены галоуныя аспекты дьіскусіяу і лініі ідзйнай барацьбы паміж пісьменнікамі-палемістамі рознай культурнай арьіентацьіі, устаноуленыя канкрэтныя пункты і палажзнні, вакол якіх узніклі разьіходжанні паміж асноуньїмі філасофска-культуралагічньїмі пльтнямі, прадстауленьїмі у публіцьістьічнай літаратурьі Беларусі.

Выявлены ключавыя компоненты ідзйнай разнастайнасці і надзвычайнай тэматычнай шматпланавасці творау старабеларускай публіцьістьїкі. Установлена дамінаванне у ёй маральна-філасофскай, антрапалагічнай ды царкоуна-рзлігійнай праблематьїкі. Упершыню вызначаны тэарэтычна-дактрынальныя напрацоукі беларускіх пісьменнікау-публіцьістау другой паловы XVI - XVII ст. Пісьменнікі-публіцьістьі абфунтавалі ідзю выключнай ролі духоунага пастыра, асаблівага месца мастацкага слова і пісьменніцкай працы ва удасканаленні грамадскіх стасункау. ' ’

Устаноулены характар і асноуныя напрамкі літаратурньіх дыскусш, вьікліканьїх Берасцейскай вуніяй 1596 г. і перападпарадкаваннем Праваслаунай Царквы Вялікага Княства Літоускага, пераходам яе з юрьісдьікцьіі канстантьінопальскіх патрыярхау пад уладу папы рымскага, якія набьілі у публіцьістьічнай літаратурьі форму усебаковага і шматузроуневага абмеркавання трох аспектау: 1) адпаведнасці

падпісанага у Брзсце пагаднення свецкім і царкоуным законам; 2) вызначэння ролі й месца у сусветнай Хрыстовай Царкве Канстантынопальскай патрьіярхіі і Рымскага біскупства; 3) удакладнення прынцыпау узаемаадносінау (у гістарьічньїм ракурсе) паміж Усходняй Царквой і Заходнім Касцёлам, паміж Кіеускай мітраполіяй і Канстантынопальскай патрьіярхіяй. Беларускія пісьменнікі-публіцьістьі,

апрача таго, акрзслілі асноватворныя прынцыпы міжканфесійнага дыялогу, у першую чаргу паміж вернікамі каталіцкай і праваслаунай цзрквау.

Вызначаны асноватворныя структурно-кампазщыйныя компоненты публіцьістычных творау другой паловы XVI - XVII ст., раскрыты прынцыпы, устойлівьія заканамернасці унутранай арганізацьіі публіцьістьічнага дыскурсу, якія надавалі яму самабытнасць, паказана, якім чынам яны вьіяуляліся у розных жанравых формах, на узроуні будовы і функцыянавання адрознівалі публіцьістьічную літературу ад ініїшх відау і родау старажытнага беларускага пісьменства, а таксама: а) вычленены асноуныя разрады і групы мастацкіх структурна-кампазіцьійньїх кампанентау; б) вывучаны лагічньїя прыёмы і «фігурьі думкі», акрзслена іх канкрэтна-семантычнае функцыянаванне у тзксце.

Паказана шчьшьная сувязь публіцьістьічнага пісьменства з навуковым дыскурсам, аб чым, передусім, сведчьілі асноуныя відьі і тыпы азначэнняу, якія, па сутнасці, і ёсць тым, не адразу зауважальным, мастком паміж літаратурна-мастацкім творам і строга навуковым тэкстам. У вьініку зробленых падлікау, выяулена каля 900 тзрмінау, прадметау, з’явау з розных сферау навукі, грамадска-палітьічнага і духоунага жыцця, якія атрьімалі азначзнні у творах старабеларускай свецкай і рзлігійнай публіцьістьікі другой паловы XVI - XVII ст.

Ажыццёулена тнпалогія тропау, фігур, рнтмікі, што вьїкарьістоуваліся у публіцьістьічнай літаратурьі Беларусі другой паловы XVI - XVII ст., вызначана іх канкрзтная семантычная і функцыянальная разнастайнасць, ступень іх кантэкстуальнай дастасаванасці, унутранай будовы, лагічнай завершанасці і цзласнасці, тых катэгорый, у межах якіх палягаюць аб’ектыуныя крьітзрьіі узроуню мастацкасці папемічна-публіцьістьічнага дыскурсу.

Вызначана, што у якасці аб’ектау для утварэння «яркіх» пераносных значэнняу, параунанняу, паралеляу ды іншьіх тропау вьіступалі шматлікія групы прадметау і з’явау акаляючага свету, якіх усяго у публіцьістьічньїх творах выяулена каля 4000 адзінак. Паводле зместавай основы утварэння, у публіцьістьічнай літаратурьі Беларусі другой паловы XVI - XVII ст. вылучаныя 11 групау тропау.

У даследаванні упершыню раскрыта семгётыка тропау, якія ахоплівалі шьірокі спектр значэнняу, вьїконвалі у тэкстах старабеларускіх публіцнстау шматлікія стьілістачна-зкспрзсіуньїя функцьіі, ужьіваліся:

а) для характарьістьікі апанентау, персанажау і пстарычных асобау; б) каб паказаць унікальную гістарьічную ролю і значэнне каралеускіх універсалау, пастановау свецкіх ды царкоуных уладаУ; в) для выкрыцця

фальсіфікацьій, характарьістьікі недастатковай, непераканальнай крьітьікі з боку апанентау. З гледзішча лагічнай формы, структуры, кожны троп уключау тры абавязковыя кампаненты: зыходнае слова (3), вьініковае слова (В), прамежкавае паняцце (П). Схематычна іх суадносіньї выглядаюць наступным чынам: 3 —>• П —> В. Пры утварзнні пераносных значэнняу прасочвалася заканамернасць: метафарызацыя, як правіла, адбывалася ад канкрэтнага да абстрактнага, ад матэрыяльнага да духоунага. Падобная вектарнасць, ламінуючая скіраванасць і, па сутнасці, магістральньї шлях метафарычных пераносау быу звязаны з мастацкай прыродай тропау, якія маюць уласцівасць у агульнай, адцягненай форме фіксаваць новыя веды.

Пераканауча, на шьірокім фактичным матэрыяле, даказана, што беларускія пісьменнікі-публіцьістьг, дэманструючы бліскучьія стьілістьічньїя здольнасці, свабодна ужьівалі ключавыя фігурьі — антытэзы, паралелізм, фразеалагізмьі і у стойл і вы я словазлучзнні, антьіфразіс, гульню слоу (аБІеіа), пералічзнні, аксюмарал, гратэск, анафары, рытарычныя пьітанні, - якія надавалі іх творам асаблівьі мастацкі каларыт, дасканаласць і выразнасць, вьїкарьістоуваліся з разнастайньїмі семантьічньїмі мзтамі: дзеля характарьістьікі

міжцаркоунай лучнасці, выкрыцця памылак у тзалагічньїх дактрынах, выразнага акрэслення мэтау царкоуных сінодау ды інш.

Устаноулена актыунае функцыянаванне у публіцьістьічнай літаратурьі Беларусі другой паловы XVI - XVII ст. перш за усё фраземау. Налічана звыш 800 устойлівьіх словазлучзнняу, што складає прьпсладна шостую частку ад усяго фразеалагічнага фонду беларускай літаратурнай мовы. Найбольш ужьівальньїмі бьілі пяць тыпау фразем: метафарычныя, зуфанічпьія, кампаратыуныя, біблейньїя, антьїка-класічньїя. Выяулена важная заканамернасць ужывання устойлівьіх словазлучзнняу, прымавак і прыказак у публіцьістьічнай літаратурьі, адметнасць якой у тым, што беларускія пісьменнікі трансфармавалі народныя формы, надавалі ім «кніжньї лад».

Вызначаны асноуньш інструменти і галоупыя сродкі утварэння рытшчнага дискурсу у публіцьістьічньїх творах. Як паказау аналіз, у публіцьістьічнай літаратурьі Беларусі другой паловы XVI — XVII ст. у якасці асноуных сродкау, галоуных інструментау утварэння рьітмізаванага дыскурсу вьіступалі рытарычна-пытальныя формы, анафары, гамеатэлеуты, коланы з аднолькавай, або падобнай метрычнай будовай. Вельмі часта пісьменнікі-публіцьістьі стваралі рнтмізаваньї дыскурс на аснове змешанага прынцыпу, калі рьітмічнасць дасягалася адначасна з дапамогай рытарычных пытанняу, падобнай метрычнай

будовы коланау, роуных паводле колькасці складоу перыядау, анафара^ і гамеатэлеутау.

Абгрунтаванасиъ і дакладнасиь асноуных вышкау доследования. Абгрунтаванасць і дакладнасць вьінікау даследавання забяспечаны:

а) аб’смам прааналізаванага фактычнага матэрыялу (корпус творау публіцьістьічнай літаратурьі Беларусі другой паловы XVI - XVII ст. агульнай колькасцю звыш 700 тэкставых адзінак);

б) улікам фундаментальных навуковых даследаванняу і дасягненняу сучаснага літаратуразнауства і медьіявістьікі;

в) прымяненнем герменеутычнай методології, з уласцівай ей рьісамі: імкненнем інтзграваць, арганічна сінтззаваць на якасна новых прынцьщах традыцыйныя і ¡навацыйныя метады ды методьікі сучасных іуманітарньїх навук, а таксама асобных гуманітарньїх дьісцьіплінау з мэтай універсальнага і поунага вытлумачэння галоуных кампанентау і тэндэнцый, што вьіяуляліся у старажытным дыскурсе; значным уплыве на якасныя змены аб’ёму і зместу навукова-тзрміналагічнага апарата (побач

з традьїцьійньїмі катзгорьіямі - «жанр», «мастацкая форма», «тэма», «ідзя», «сюжэт», «тропы», «дыялог», «канфлікт», «тып апавядальнасці», «выяуленчыя сродкі», якія набываюць дадатковыя семантычныя значзнні, рэзкае узрастанне новых навуковых катэгорыяу - «дыскурс», «код», «кампанент», «мікразлемент», «дзтзрмінантьі», «функцыя», «топікі», «парадыгма»); пераадоленні штучна узведзенага бар’єру паміж гістарьічнай і структуралістьічнай метадалогіямі.

г) псторыка-тэарэтычным аналізам і інтзрпрзтаваннем творау беларускіх гіісьменнікау-публіцьютау другой паловы XVI - XVII ст. на падставе рзалізацьіі даследчыцкага прынцыпу комплекснасці, цзласнасці і шматбаковасці, паводле 12 асноуных накірункау.

д) канцзптуальнай арганізацьіяй аргументаваных высновау.

Навуковая і практичная значнасиь вьіііікау.

Галоунае навуковае значэнне працы у тым, што упершыню у літаратуразнаустве вырашана складаная глсторыка-тэарэтычпая проблема пазтьікі публіцьістьічнай літаратурьі Беларусі другой паловы

XVI - XVII ст., аргументавана раскрыты і доказна пацверджаны яе вьісокія мастацкія і эстэтычныя вартасці. У гзтай дьісертацьіі публіцьістьічная літаратура Беларусі другой паловы XVI - XVII ст. вывучаная як самакашто^ная мастацка-эстэтычная з’ява, упершыню у літаратуразнаучай навуцы яна выступае у якасці асобнага прадмета аналіза (дагэтуль яна разглядалася эклектычна, фрагментарна, па сутнасці, адсутнічала у нацыянальнай літаратурнай і культуралагічнай прасторы), дзякуючы чаму, нарэшце, адкінутьі памылковыя уяуленні,

даастатку пераадоленыя заганныя погляды на гэты від пісьменства як на з’яву проталітаратурную, пацверджаны яе значныя літаратурна-мастацкія здабьіткі, вызначана сапрауды агромністая роля у духоуна-культурнай звалюцьіі беларускага народа.

Навуковая значнасць працы вьіявілася у тым, што у Єй вырашаны найважнейшыя прыярытэтныя заданы развіцця гісторьіі нацыянальнай літаратурьі: вызначаны асноуныя жанры і мастацкія формы

публіцьістьічнай літаратурьі Беларусі другой паловы XVI - XVII ст., што дазваляе падысщ да вырашэння агульнафілалагічнай праблемы універсальнай класіфікацьіі старажытнага пісьменства Беларусі; выяулены законы мастацкай логікі адлюстравання зместавых кампанентау у публіцьістьічньїм дыскурсе, характар тэмау, гльїбіня праблематьікі, вектары ідзйнай скіраванасці публіцьістьічньїх творау, што стварае навуковыя перадумовы развязання актуальнага пытання пра асаблівасці творчага метаду старажытных майстроу слова; вызначана мастацка-эстэтычная роля структурна-кампазіцьійньїх дамінантау (палемічнасць, аргументаванне і тыпы азначэнняу), спецьіфіка функцыянавання мастацка-выяуленчых мікразлементау (тыпы тропау, фігурау, сродкі рытмаутварэння). У вьініку вырашэння пералічаньїх задач удалося паказаць адметны мастацка-эстэгычны густ пісьменнікау-публіцьістау Беларусі другой паловы XVI - XVII ст., даказаць іх вьтсокі прафесіяналізм менавіта як майстроу мастацкага слова.

Даследаванне має вялікае значэнне у археаграфічна-крьиііцазнаучьш аспекце. Аутар асабіста правёу шьірокія кнігазнаучьія пошукі, абследавау архівьі і кнігасховішчьі Мінска, Вільні, Масквы, Санкт-Пецярбурга, Кіева, Львова, Кракава. У вьініку, у навуковы ужытак уведзены раней невядомыя помнікі публіцьістьічнага пісьменства другой паловы XVI —

XVII ст. (асобныя творы С.Буднага, І.Пацея, Я.Кунцзвіча, С.Косава, два ананімньїя рукапісньїя зборнікі). Пры гэтым ажыццёулена тзксталагічная -рэканструкцыя і узнауленне значных помнікау публіцьістьікі (“Тззісьі” Я.Руцкага, “Дьідаскалія” С.Косава, “Катзхізіс” Я.Кунцзвіча, ананімная “Навука”).

Праца має асаблівую навуковую каштоунасць з пункту гледжання культуралагічнай і аутарскай атрнбуцмі помнікау публіцьістьічнай літаратурьі Беларусі другой паловы XVI - XVII ст. У вьініку усебаковага аналізу зместу, выяулення творчых задачау і аутарскай самаідзнтьіфікацьіі пацверджана прыналежнасць да нацыянальнай літаратурнай і культурнай спадчыны такіх выдатных публіцьістау Вялікага Княства Літоускага, як М.Радзівіл Чорны, П.Гоняд, А.Ротундус, А.Валовіч, М.Сміглецкі, К.Філялет, І.Пацей, Я.Руцкі, В.Салінарьгус,

Я.Кунцзвіч, К.Транквіліен-СтаУравецкі, С.Косау, К.Саковіч, Я.Дубовіч, што істотна дапауняе раней установлены гісторьїкамі беларускай літаратурьі шэраг нацыянальных творцар, чыя спадчына менавіта па меркаваннях культуралагічнай атрьібуцьіі дагзтуль не включалася у курсы нацыянальнай літаратурьі, ці, прьінамсі, не разглядалася як гіаунавартасная з’ява менавіта беларускай кніжна-пісьмовай культуры.

Даследаванне выключна важнае з гледзішча расстаноукі індивідуальна-аутарскіх прыярытэтау, карэктнага вызначэння ролі творцау і асобных помнікау пісьменства у гісторьіі нацыянальнай літаратурьі, вызначэння іх месца паводле мастацка-эстэтычных вартасцяу у ієрархії агульнанацыянальных каштоунасцяу, што має выключнае навукова-практычнае значэнне, асабліва пры выпрацоуцы структуры абагульняльных прац па гісторьіі беларускай літаратурьі старажытнага перыяду, падручнікау, дапаможнікау, хрэстаматый, навучальных праграм і спецкурсау.

Практичная значнасиь працы у тым, што

тэарэтычныя абагульненні і высновы могуць служыць навуковым фундаментам для далейшых даследавання^ старажытнай літаратурьі Беларусі, выяулення заканамернасцяу і шляхоу яе развіцця;

высновы і матэрыялы могуць быць выкарыстаны для правядзення шьірокіх кампаратьівісцкіх даследаванняу;

аналітьічньїя матэрыялы могуць быць паспяхова выкарыстаны у курсах лекцый, спецкурсах па гісторьіі беларускай і усходнеславянскіх літаратур, для напісання дыпломных работ, кандьідацкіх дьісертацьій;

ахтарская канцэпцыя, пакладзеная у аснову дьісертацьіі, ужо знайшла прымяненне пры падрыхтоуцы “Праграмы па беларускай літаратурьі для VIII - IX класау сярэдняй школы”.

Зканамічнае значэнне атрыманьїх вьшікау. Вьінікі дысертацьй, апублікаваньїя у розных выданнях, могуць быць выкарыстаны у якасці камерцыйнага прадукту.

Асноуныя палажзнні дысеотаиьй. якія выносяииа на абарону.

1. Беларускія пісьменнікі-публіцьістьі другой паловы XVI - XVII ст. істотна пашьірьілі гарызонты традыцыйных жанрау і стварьші новыя мастацкія формы, вьіявілі праз іх уласную творчую іпдьівідуальнасць, узбагацілі на усіх узроунях, абнавілі структурна, у канкрэтна-гістарьічньїх умовах літаратурнага працэсу надалі ім мастацкую адметнасць.

2. Публіцьістьічная літаратура Беларусі другой паловы XVI - XVII ст. у значнай ступені узяла на сябе і дастаткова паспяхова выканала місію сткрэтычнага мацярыка, прарадз'шы сучасных гуманітарних навук

- нацыянальнай філасофіі, літаратуразнауства, мовазнауства, зтналогіі, культуралогіі, гісторьіі, міфалогіі ды інш.

3. Вызначальнай рысай пазтьікі публіцьістьічнай літаратурьі Беларусі другой паловы XVI - XVII ст. з’яулялася палемічнасць, якая включала зазвычай чатыры кампаненты: а) раскрыццё тззіса, або інтзрпрзтаванне пазіцьіі апанента; б) аспрзчванне, адкідванне памылковага тззіса, абвяржэнне (elenchos); в) аргументаванне, або пазітьіуньї доказ (apodeixis); г) высновы, заключэнне (symperasma).

4. Публіцьістьічнае пісьменства шчыльна карзлявала з навуковым дыскурсам на узроуні асноуных відау і тыпау азначзнняу, якія, па сутнасці, выступал! мастком паміж літаратурна-мастацкім творам і строга навуковым тзкстам.

5. Праз імклівае асваенне тропау, фігур, рьітмічньїх сродкау, стылёвых дамінантау старабеларускія майстры слова напрацоувалі неабходны для іманентнага развіцця літаратурьі багаты запас унутраных рззервау, назапашвалі асноуны мастацкі матэрыял для узвядзення шмат’яруснага будынка беларускай нацыянальнай літаратурьі. Ва усіх накірунках закладвауся «код» барокавага мастацгва слова, які затым у многім і прадвызначыу магістральньї шлях развіцця беларускай літаратурьі.

Асабісти уклад суіскальніка.

Дысертацыя і кнігі, у якіх апублікаваньї яе вьінікі, напісаньї без сааутарау, адлюстроуваюць асабістьі уклад аутара у даследаванне праблемы пазтьікі публіцьістьічнай літаратурьі Беларусі другой паловы XVI-XVII ст.

Апрабаиыя вниікау дьісертаїті.

Асноуныя палажзнні і вьінікі даследавання, што уключаныя у дысертацыю, дакладваліся на Міжнародньїм сімпозіуме “Weissrusland und der Westen” (“Беларусь і Захад”) (Мюнстар, 1990), на XII

Міжнародньїм з’ездзе славістау (Кракау, 1998), на канферзнцьіі,

прысвечанай 1000-годдзю Полацкай епархіі і Праваслаунай Царквы на Беларусі (Мн., 1992), на Міжнароднай навуковай канферзнцьіі “Стзфан Баторый і Усходняя Еуропа яго часу” (Гродна, 1996), на Заслаускіх чытаннях Беларускага навукова-гуманітарнага таварыства (1989).

Апублікаванасць асноуных палажзнняу дьісертацьіі. што вьіносяіша на абарону. у навуковых выданнях

Асноуныя палажзнні і высновы дьісертацьіі І.В.Саверчанкі

апублікаваньї у 38 навуковых публікацьіях, што уключаюць 3 манаграфіі.

4 брошури. 31 артикул у навуковых зборніках, навуковых і

літаратурньїх часопісах (усяго каля 98 др. арк.).

Структура і аб’ём дьісертаїті. Даследаванне уключае уводзіньї, агульную характарыстыку работы, чатыры раздзелы, высновы, спіс крьініц і бібліяграфію. Агульны памер дьісертацьіі - 269 с. Спіс крьініц і бібліяфафія займаюць 46 старонак. Спіс крьініц складаецца з 317 найменняу.

АСНОУНЫ ЗМЕСТ ДЫСЕРТАЦЫ1

Ва уступе сфармуляваны асноуная мэта і задачы даследавання, дадзена абгрунтаванне яго актуальнасці, стан вывучэння тэмы і праблемы, ступень навізньї, вызначаны метадалагічньїя асновы, акрэслены прыярытэтныя аспекты вывучэння праблемы пазтьікі публіцьісшчнай літаратурьі Беларусі другой паловы XVI - XVII ст.

У першим раздзеле “Жанры і мастацкія формы” вырашаецца асноватворная праблема аб’ёму паняцця «старабеларуская публіцьістьічная літаратура», вызначаецца кола крьініц, канкрэтных творау і асноуных жанравых блокау, што утваралі яе, ступень прьіналежнасці да публіцьістьікі тэкстау, змешаных у жанравых адносінах, з выразнай жанравай кантамінацьіяй, а таксама размежаванне паняццяу «публіцьістьічньїя жанры» і «публіцьістьічнасць», характар і формы прьісутнасці кампанентау публіцьістьікі у іншьіх відах і родах старабеларускай літаратурьі другой паловы XVI - XVII ст. Другая істотная задача раздзела - выяуленне агульнай структурнай будовы творау, аб’яднаных у жанравыя адзінкі; акрэсленне формау сувязяу старабеларускай публіцьістьікі з літаратурньїмі традьїцьіямі - уласна нацьіянальньїмі і замежньїмі - на жанравым узроуні, а таксама высвятленне найбольш важных накірупкау, тэндэнцый, вектарау, асобных праявау развіцця найбольш значных публіцьістьічньїх жанрау у беларускай літаратурьі. Пры гэтым важным уяулялася вьіявіць мастацкія крьітзрьіі, якімі кіраваліся пісьменнікі-публіцьістьі пры выбары тыпу дыскурсу або жанравай формы, раскрыць унутраныя памкненні а^тарау і іх творчыя матывы, нарэшце, асвятліць эстэтычныя і мастацкія мэты, щто яны ставілі перад сабой.

У вьініку вывучэння корпусу публіцистичних творау Беларусі другой паловы XVI - XVII ст. выяулена 12 асноуных тыпау жанрау і мастацкіх формау: палемічньїя трактаты (“адказы”, “аспрзчанні”, “абароны”, “апалогіі”, “пярзчанні”, “пасланні”, “зпістальї” і “водпісьі”); аналітьічньїя творы («навукі», «вучзнні», “фундаменты”, «гутаркі», «размовы», “дьіялогі”, «разважанні», «філасофіі», “вьізнанні”, “сімвальї”,

«тззісьі» і «артикулы»); экзэгетычныя творы (“тлумачзнні”, “прьіпіскі”, “надпісьі” да раздзелау біблейньїх кніг); урачыстыя словы і казанні; катзхізісьі, дьідаскаліі і павучанні; сінкрзтьічна-зпічньїя творы (“апісанні”, “рзляцьіі”, “адпіскі” “сінопсісьі”); казанні на пахаванні («на пагрэб»); адозвы, перасцярогі, звароты і заявы; пратзстацьіі і суплікі; прамовы і словы на соймах, трибуналах, саборах, дыпламатычных раундах; прадмовы, пасляслоуі і прьісвячзнні; сатырычныя лістьі, псеудаказанні, псеудапрамовы і псеудаграматы.

Усебаковы аналіз мастацкіх формау на падставе выпрацаваных крытэрыяу дазволіу устанавіць, што найбольш значную у жанравых адносінах групу публіцьістьічнай літаратурьі Беларусі другой паловы XVI

- XVII ст. утваралі палемічньїя творы, корпус якіх складауся з 68 самастойных тэкставых адзінак.

У даследаванні даказана, што шматстайнасць жанравых формау публіцьістьічнай літаратурьі Беларусі другой паловы XVI — XVII ст.

- паказчык высокай мастацкай культуры, літаратурнага майстэрства і шырокага дыяпазону эстэтычных густау майстроу публіцьістьічнага слова. Шматлікасць жанрау - гэта у нейкай ступені вьінік -творчай разняволенасці пісьменнікау, іх свабоды у выбары формы, аптымальнай для здзяйснення творчых задумау. Урэшце, жанравая паліфанія - вьінік барокавага эксперыментавання майстроу слова на ніве агульных формау, што у сукупнасці, паводле унутраных законау мастацкай логікі, спрыяла разгортванню новага зместу, з’яуленню у літаратурьі новай мастацкай якасці.

Аналіз пазтьікі жанрау і мастацкіх формау паказау, што выбар структурных схемау і ключавых семантычных складовых публіцьістьічньїх творау залежау ад мастацка-эстэтычных густау аутара, канкрзтнай гістарьічна-літаратурнай сітуацьті, творчых матывау пісьменнікау-публіцьістау. Як паказала даследаванне, у плане агульнай структурнай будовы публіцьістьічньїя творы - шматслойныя і шматузроуневыя. Вывучэнне жанравых груп і мастацкіх формау дазволіла зауважыць, што пісьменнікі надавалі выключнае значзнне унутранай структуры твора^, імкнуліся да іх мастацка-лагічнай і кампазіцьійнай завершанасці. Буйныя семантычныя адрззкі у іх разбіваліся на раздзелы, аб'ёмныя тэкставыя адзінкі атрьімлівалі асобныя назвы, вьілучаліся парафафы, дадаткі. Пісьменнікі-публіцьістьі вьїкарьістоувалі шьхрокі набор сродка^ - графічньїя вьілучзнні, фаматычныя, фразеалагічньїя паведамленні. У публіцьістьічнай літаратурьі Беларусі другой паловы XVI - XVII ст. выяулены шэсць семантычных дамінантау: «вьікрьіцці», «абфунтаванні», «аспрзчанні»,

«суплікі» і «скаргі», «абароны», «пратзстацьіі». Часам яны усе мелі месца У адным літаратурна-публіцьістьічньїм творы.

У другім раздзеле “Ідзйная барадьба у публіцьістьїцьі: асно^ныя тэмы, праблемы, матывы” акрзсліваецца эвалюцыя ідзяу як найважнейшых кампацентау пазтьікі публіцьістьічнай літаратурьі Беларусі другой паловы XVI - XVII ст. Даследчыкам вырашаюцца дзве прыярытэтныя задачы: а) вызначаюцца асноуныя тэмы і праблемы, якія уздьімаліся на старонках публіцьістьічньїх творау, характар іх навізньї і арьігінальнасці; б) устанаулівавдцца галоуныя аспекты дьіскусіяу і лініяу ідзйнай барацьбы паміж пісьменнікамі-палемістамі рознай культурнай арьіентацьіі. Дадатковая істотная задача - выяуленне канкрэтных пунктау і палажэнняу, вакол якіх узніклі разьіходжанні паміж асноуньїмі філасофска-культуралагічньїмі пльїнямі, прадстауленьїмі у публіцьістьіч-най літаратурьі Беларусі.

Як вьіявілася, антрапалагічная і этычная праблематыка займала адно з першых месцау у творчасці усіх пісьменнікау-публіцьістау другой паловы XVI - XVII ст. рознай канфесійнай прьіналежнасці і рзлігійна-культурнай арьіентацьіі - С.Буднага, Арцемія, Л.Карповіча, С. і Л.Зізаніяу, І.Пацея, Я.Кунцзвіча, М.Сматрыцкага, С.Косава. Яна у многім вызначала змест усёй палемічнай і публіцьістьічнай літаратурьі Вялікага Княства Літоускага, якая у сваю чаргу рабіла велізарнае уздзеянне на цшрокую грамадскую думку. Найбольш значны уклад у распрацоуку антрапалагічнай праблематьікі унёс С.Будны. Кола першарадных тэарэтычна-антрапалапчных праблем, што у часы Рэнесансу і ранняга Барона традыцыйна уваходзілі у сферу філасофскай антрапалогіі, беларускі пісьменнік раскрыу у асобных параграфах «Катзхізіса», трактаце «Аб асноуных артыкулах хрьгсціянскай веры» і зборніку «Аб свецкай уладзе».

Аналіз рэнесансавых і барокавых помнікау прыгожага пісьменства

- казанняу, слоу, павучанняу, гамілій — дазваляе скласці своеасаблівую катэгарыйную сетку этычнай дактрыны, выпрацаванай беларускімі інтзлектуаламі. Незалежна ад канфесійнай прьіналежнасці і сацыяльнага статусу пісьменнікі-публіцьістьі у сваіх творах асуджалі блюзнерскія учьінкі.

Беларускія пісьменнікі-публіцьістьі часоу Адраджэння і ранняга Барока унеслі велізарньї уклад у развіцце айчыннай антрапалогіі і этыю, узняушы іх у параунанні з папярэдняй эпохай Сярэднявечча на якасна новы узровень. У творчасці публіцьістау адбылося гльїбіннае спалучэнне біблейна-хрьісціянскіх антрапалагічньїх уяуленняу і нормау маралі з традыцыйнай народнай этыкай. Іхньїя асноватворныя здабьіткі

увасобіліся у пэуныя правільї - набьілі форму прыказак, прымавак, мудрых высло^яу, якія сталіся неад’емнай часткай народнай маралі, апрабаванага часам народнага досведу. Айчьшная антрапалогія і этыка, дзякуючы творчасці пісьменнікау-публіцьістау зпохі Адраджэння і ранняга Барока, хоць і уключала яшчэ шмат традыцыйных элемента^, разам з тым, зазнала велізарнае уздзеянне новых ідзяу, народжаных рэнесансавай культурай.

У беларускай публіцьістьїцьі другой паловы XVI - XVII ст. юпочавое месца адводзілася выкрыццю грамадскіх заганау, пропаведзі дасканалага жыцця, стварэнню вобраза ідзальнага хрьісціяніна. У літаратурьі Адраджэнкя і ранняга Барока, як і у часы Сярэднявечча, панавау дыдактызм. Наупроставыя павучанні, непрыхаваная пазіцьія аутара, адсутнасць “эзопавай мовы” не лічьіліся недахопам літаратурьі. Наадварот, якраз у гэтым на той час бачилася найвялікшая эстэтычная вартасць друкаванага слова, яго першачарговае прызначэнне. Глибокая ¡дэйна-эстэтычная пераарыентацыя майстроу слова пры вьізначзнні сутнасных момантау быцця чалавека не суправаджалася вонкавьімі зфектньїмі праявамі, яна працякала запаволена, марудна, у значнай ступені падсвядома.

У публіцьістьічнай літаратурьі Беларусі другой паловы XVI - XVII ст. шырока асвятляліся анталагічньїя, касмаганічньїя, натурфіласофскія і гнасеалагічньїя праблемы. Беларускія пісьменнікі-публіцьістьі адмыслова вьітлумачвалі паходжанне касмічньїх і геалагічньїх з’явау, паказвалі іх прыроду, генезіс і эвалюцыю, раскрьівалі узаемазалежнасць нежывой прыроды з жывёльным і раслінньїм светам, даказвалі унікальнасць чалавечага розуму як галоунай складовай часткі ягонай душы, абірунтоупалі прынцып спалучэння веры і розуму, змагаліся за усталяванне адзінай уціверсальнай храналогіі.

Публіцыстычная літаратура Беларусі другой паловы XVI - XVII ст., як удалося устанавіць, не толькі адлюстроувала розныя філалагічньїя падыходы, дактрыны і канцзпцьіі фарміравання і функцыянавання літаратурньїх мовау, але і сприяла дасягненню грамадскага кампрамісу па моуным пьітанні, сутнасць якога у тым, што права выбару мовы набажэнства застаецца за канфесіямі, а дзяржаунае справаводства павінна ажыццяуляцца на беларускай літаратурнай мове (lingua vemacula).

Невымерная заслуга беларускіх пісьменнікау-публіцьістау другой паловы XVI — XVII ст. у тым, што яны на старонках сваіх творау выразна сфармулявалі галоуныя прынцыпы развіцця філалагічнай навукі, вьізначьілі асноуныя напрамкі узбагачэння кніжна-пісьмовай культуры,

дакладна акрзслілі гістарьічна перспектыуныя тэндэнцьп пашырэння асветы і аду ка цы і.

У публіцьістьічнай літаратурьі Беларусі другой паловы XVI - XVII ст. бараніліся прынцыпы шляхецкай дэмакратьй, па тым часе перадавой формы палітьічнага ладу, адстойваліся прынцыпы прававой дзяржавы, прапано^валіся найбольш эфектыуныя формы найвышэйшай улады у краіне, распрацоуваліся мадзлі функцыянавання цэнтральных (урада) і рзгіянальньїх органау выканаучай улады. Найбольш значнае адкрыццё, зробленае айчьінньїмі пісьменнікамі-публіцьістамі і аналітьїкамі - ідзя фамадзянскіх свабодау (палітьічньїх і рзлігійньїх), прыярытэт правоу асобы над іншьімі каштоунасцямі.

Вельмі значным быу уклад пісьмсннікау-публіцьістау у распрацо^ку найскладанейшай праблемы сутнасці улады, яе прьфоды, паходжання і прызначэння. Айчынныя пісьменнікі пазітьіуна-рзфарматарскай пльїні аднадушна асуджалі тьіранію і арыстакратыю, элементы якіх мелі месца і у практыцы палітьічнага жыцця Вялікага Княства Літоускага. У творах А.Ротундуса, М.Літвіна, С.Буднага, А.Валяна, А.Філіповіча і інш. бьілі выразна сфармуляваныя асноуныя функцьіі манархау як першых урадоуцау, акрзслівалася кола іхньїх абавязкау. Сутнасць прапановау пісьменнікау-публіцьістау зводзілася да трох палажзнняу: гаспадар заусёды павінньї ва усіх справах трымацца закона і справядлівасці, мець асабістую схільнасць да навук, каб умела кіраваць дзяржавай і народам, а таксама мусіць дбаць пра пашырэнне Хрыстовага вучэння.

Пісьменнікі-публіцьістьі другой паловы XVI - XVII ст. спрьіялі спыненню адмоуных, дэструкты^ных грамадскіх з’явау, што падточвалі і разбуралі дзяржауны арганізм. Перадусім, яны вьіступалі супраць пашырэння шляхецкага анархізму, які праяуляуся у так званых рокашах і няспынных дамаганнях найвышэйшым станам выключных правоу для сябе, “познай свабоды”.

Як паказала даследаванне, менавіта у публіцьістьічнай літаратурьі другой паловы XVI - XVII ст. бы^ найбольш поуна выкрыты небяспечны для фамадства плебейскі анархізм, які набыу у Вялікім Княстве Літоускім даволі значныя памеры. Беларускія пісьменнікі-публіцьістьі М.Радзівіл Чорны, Я.Кішка, А.Валовіч, С.Будны, М.Кравіцкі, В.Цяпінскі, А.Валян, А.Ротундус, М.Літвін, Р.Хадкевіч, Л.Сапега - духоуныя лідрл пазітьіуна-рзфарматарскай пльїні Вялікага Княства Літоускага

— насуперак розным формам анархізму і далекім ад жыцця утапічньїм мроям на старонках сваіх публіцьістьічньїх творау вьіпрацавапі і прапанавалі фамадству аптымальную сацыяльную мадзль, лагічна узважаныя і эфектыуныя крокі удасканалення фамадскіх дачыненняу,

знайшлі дзейсныя вагары рэгулявання дзяржаунага механізма, паклапаціушьіся пра юрыдычна-прававы фунт сваіх новаувядзенняу. Слушнасць іхньгх падыходау і бачання аддаленых перспектывау развіцця фамадства пацвердзіу час.

Як удалося уставав і ць, прьіхільнікі законнасці і паусюднага панавання права у фамадстве (С.Будны, А.Валовіч, Л.Сапега) сфармулявалі і абфунтавалі у сваіх трактатах вельмі важны для таго часу прававы прынцып адпаведнасці юрыдычных нормау вучэнню Ісуса Хрыста і новазапаветнай хрьісціянскай этыцы. Выказаныя імі ідзі зрабілі велізарнае уздзеянне на юрыстау-практыкау і тых, хто выпрацоувау канкрэтныя статутавыя артыкулы. Асаблівая роля тут належала выдатнаму публіцисту, дзяржаунаму дзеячу, пра^ніку еурапейскага узроуню Льву Сапегу, які сінтззавау у сваёй творчасці найгалоунейшыя набьіткі палітьічна-прававой думкі XVI ст., вьіступіушьі як рэдактар і ідзйньї натхняльнік стварэння Статута 1588 г.

Публіцьістьічная література Беларусі другой паловы XVI ст. кардынальна пауплывала на змест Статута 1588 г. - аснорнага заканадаучага кодэкса Вялікага Княства Літоускага. Пад яе уздзеяннем у Статут 1588 г. увайшло мноства юрыдычных нормау, рэгулюючых узаемадачьіненні паміж розньїмі сацьіяльньїмі станамі - багатьімі і бедньїмі, гаспадарамі і падданьїмі, урадоуцамі і шзраговьімі фамадзянамі. Надзвычай важна, што пісьменнікі-публіцьістьі спрьіялі таму, каб статуты, законы ды канстьітуцьіі фунтаваліся на ідзях фамадзянскай супольнасці - фамадства, заснаванага на гуманістьічньїх прынцыпах, такіх як прэзумпцыя невінаватасці, вяршзнства законау, рзлігійная талеранцыя, дзяржауны суверзнітзт і нацыянальна-культурная самабытнасць.

Вызначальнай рысай публіцьістьічнай літаратурьі Беларусі другой паловы XVI - XVII ст. стала патрыятычная тэматыка, змаганне з паланізацьійньїмі праявамі і русіфікацьійньїмі тзндзнцьіямі, абарона зтнічнай і духоуна-культурнай самабьітнасці беларусау.

Тэарэтычныя напрацоукі пісьменнікау-публіцьістау другой паловы

XVI - XVII ст. служьілі трывалым падмуркам стварэння неацэнных духоуна-культурных каштоунасцяУ у самых розных галінах, з’яуляліся надзейнай перадумовай фамадскага прафэсу.

Як паказау аналіз, менавіта пісьменнікі-публіцьістьі другой паловы

XVI - XVII ст. адьіфалі вызначальную ролю пры распрацоуцы канцэпцьй задзіночання Праваслаунай Царквы і Каталіцкага Касцёла ВКЛ, фармулёуцы асноуных дактрынальных прынцыпау і формау міжканфесійнага хаурусу. На старонках сваіх творау яны раскрьівалі

логіку падзей, што прьівялі да падпісання на Берасцейскім Саборы 1596 г. міжцаркоунага пагаднення, паказвалі сутнасць Вуніяцкай Царквы, яе мэты і заданы.

Беларускія пісьменнікі-публіцьістьі, працягваючы традьїцьіі папярзднікау, унеслі шмат новага і арьігінальнага. Падчас літаратурнае палемікі вакол вызначэння ролі Рымскага біскупства шмат у чым вьіявілася іхнае ідзйна-тзматьічнае наватарства. Сістзмнае вывучэнне і дэталёвы аналіз усяго комплексу палемічньїх творау другой паловы XVI

- XVII ст. дазваляюць вылучыць шэсць асноуных тззісау, якія сфармулявалі беларускія пісьменнікі-публіцьістьі - апалагеты Вуніі, каб даказаць першынства Рымскага біскупства у Хрыстовай Царкве, а таксама тое, што найвышэйшым пастырам для усіх хрьісціянау з’яуляецца папа рьімскі - нібьіта, прамы пераемнік улады апостала Пятра. Пісьменнікі-палемістьі з супрацьлеглага лагера, праціунікі міжцаркоунага пагаднення, аспрзчвалі пастулаты вуніяцкіх і каталіцкіх аутарау, так або інакш адкідвалі ледзьве не усе прыведзеныя імі доказы. Спрзчкі вакол ролі Рымскага біскупства у Хрыстовай Царкве сталіся найважнейшым элементам беларускай публіцьістьічнай літаратурьі; тэма пераходу Правасла^най Царквы Вялікага Княства пад уладу Рыму пасля падпісання Берасцейскай вуніі 1596 г. у старажытным пісьменстве набыла, бадай, дамінуючае гучанне.

Дискусії вакол ролі Рымскага біскупства у жьіцці Хрыстовай Царквы бьілі не толькі справай міжканфесійньїх дачыненняу, яны закраналі асноватворныя прынцыпы функцыянавання найвышэйшай: улады усіх еурапейскіх дзяржавау, бо менавіта папы рьімскія - “намеснікі Бога на зямлі” - у адпаведнасці з тагачасным звычаем, бласлаулялі манархау на каралеускія і княскія пасады. Таму нейкае карэктаванне ці тым больш перагляд ролі Рымскага біскупства непасрздна уздзейнічалі на палітьічнае жыццё, карэнным чынам змянялі сутнасць базавых палажзнняу тагачаснай тзорьіі дзяржавы і права, што, натуральна, надавала літаратурньїм дискусіям асаблівую вастрыню і драматызм.

Аналіз дьіскусіяу вакол царкоуна-гістарьічнай праблематьікі дазволіу вьіявіць наступнае: беларускія пісьменнікі-палемістьі другой паловы XVI - XVII ст. розных кірункау, нягледзячы на палымянасць і публіцистичную вастрыню сваіх творау, усё ж даволі схематична, а часам і зусім спрошчана тлумачьілі шматвяковыя дачыненш паміж Усходняй і Заходняй Цзрквамі. Закранаючы пьітанні прычынау і матыва^ царкоунага падзелу, яны, як правіла, засяроджваліся виключна на фактарах суб’ектыунага парадку, дзейнасці тых або іншьіх ієрарха^; па-за

іх увагай застався цэлы комплекс зканамічньїх і палітьічньїх чьгннікау, якія у значнай ступені вьізначалі лес усёй Хрыстовай Царквы.

Як паказау аналіз, у творах беларускіх пісьменнікау-публіцьістау другой паловы XVI - XVII ст. пытанне аб характары дачыненняу паміж Кіеускай мітраполіяй і Канстантынопальскай патрьіярхіяй, паміж Праваслаунай Царквой ВКЛ і Грэцкай Царквою атрымала вельмі рознае, падчас супрацьлеглае асвятленне. У кожнага з пісьменнікау-аналітьїкау вьіявіуся уласны, адметны погляд на мінулае, сваё бачанне давніх падзеяу. У пісьменнікау-публіцьістау не было адзінства поглядау і на пытанне пра шляхі пранікнення Хрьісціянства на землі славянау. У іх творах па-рознаму асвятляецца сапрауды няпростая праблема культурна-гістарьічнай арьіентацьіі Праваслаунай Царквы Беларусі у розныя перыяды існавання.

Аналіз вьіявіу, што у беларускай публіцьістьічнай літаратурьі другой паловы XVI - XVII ст. існавалі адметныя дактрьінальна-тзалагічшля кірункі і рзлігійна-містьічньїя вучзнні. У сваей бальшьіні беларускія хрьісціянскія пісьменнікі стаялі на пазіцьіях трьшітарьізму. Ідзю Абсалюту як Святой Тройцы прапагандавалі у сваіх творах праваслауныя аутары - Арцемій, В.Суражскі-Малюшьіцкі, С. і Л. Зізаніі, Л.Карповіч, А.Мужьілоускі, С.Косау, А.Філіповіч, рэфарматы - С.Зак, А.Валян, Я.Ліцьіній Намьіслоускі, В.Салінарьіус, католікі - П.Скарга, М.Лашч, Б.Гербест, вуніятьі - І.Пацей, Я.Руцкі, Л.Крзуза, Я.Кунцзвіч,

І.Марахоускі, А.Сялява. Гэтыя пісьменнікі не толькі папулярьізавалі традыцыйную хрьісціянскую дактрыну, але і уносілі шэраг новых элемента^, уздьімалі трьінітарнае вучэнне на якасна новы узровень.

На характар і змест дьіскусіяу у публіцьістьїцьі Вялікага Княства Літоускага вакол вызначэння “сапрауднай” веры, асноватворных пытанняу тзалогіі ды царкоунай абраднасці, якія шчыльна лучьтліся з этыкай, канфесійньїм выбарам тагачаснага чалавека, ягоным удзелам у культавым жьіцці кардынальны уплыу аказалі рэнесансавыя здабьіткі на ніве класічнай філалогіі, развіцце айчыннай біблейнай герменеутьікі і агульнае назапашванне ведау з гісторьіі Хрьісціянства.

У вьініку даследавання дысертант прыйшоу да наступных высновау: творы старабеларускай публіцьістьікі ідзйна разнастайныя і тэматычна надзвычай шматпланавыя. У іх дамінавалі царкоуна-рзлігійная ды маральна-філасофская праблематыка, хрьісціянская антрапалогія, сатзрьіялогія, зклесіялогія, дзманалогія і зсхаталогія.

Як паказау аналіз творчай спадчыны беларускіх пісьменнікау-публіцьістау другой паловы XVI - XVII ст., яны прапанавалі тагачаснаму грамадству адказы на анталагічньїя пьітанні быцця, акрзслілі

неабмежаваныя магчьімасці чалавечага розуму у спасціжзнні навакольнага свету, паставілі на парадак дня праблему звалюцьіі Зямлі і жыцця, вьізначалі базавыя прынцыпы суадносінау дзейнасці чалавека з законамі прыроды і космаса.

Спектр садыяльных праблемау, што знайшлі адлюстраванне у публіцьістьїцьі, укпючау гльїбокія і праграмныя распрацо^кі маштабных фамадскіх пераутварэнняу, базавыя прынцыпы рэформау дзяржауных інстьітутау, удасканалення найвышэйшай улады, судовых органа^, фарміраванне прынцыпау рэгулявання адносінау паміж станамі, а таксама нормы міжнародних і міждзяржауньїх дачыненняу.

Дьіскусіі, вьікліканьїя Берасцейскай вуніяй 1596 г. і перападпарадкаваннем Праваслаунай Царквы Вялікага Княства Літоускага, пераходам яе з юрьісдьікцьіі канстантьінопальскіх патрыярхау пад уладу папы рымскага, набьші у публіцьістьічнай літаратурьі форму усебаковага і шматузроуневага абмеркавання трох аспектау: 1)

адпаведнасці падпісанага у Берасці пагаднення свецкім і царкоуным законам; 2) вызначэння ролі й месца у сусветнай Хрыстовай Царкве Канстантынопальскай патрьіярхіі і Рымскага біскупства; 3) удакладнення прынцыпау узаемаадносінау (у гістарьічньїм ракурсе) паміж Усходняй Царквой і Заходнім Касцёлам, паміж Кіеускай мітраполіяй і Канстантынопальскай патрьіярхіяй.

Беларускія пісьменнікі-публіцьістьі, як паказвае аналіз іх спадчыны, акрзслілі асноватворныя прынцыпы міжканфесійнага дыялогу, у першую чаргу паміж вернікамі Каталіцкага Касцёла і Праваслаунай Царквы. Ідзя блізкасці, адзінства, адсутнасці фунту для нянавісці - лейтматыу многіх творау мастацкай публіцьістьїкі. Пераадоленне зусім ненатурапьнай варажнечы, непаразуменняу, нечуваных узаемных абразау, перадусім, сярод хрьісціянау, паводле перакананпя пісьменнікау, закладзеная у самой прыродзе адзінай Хрыстовай Царквы - святой, апостальскай, сусветнай. Гльїбокі аналіз яе шматвяковай гісторьіі давау многім з іх цвёрдыя падставы сцвярджаць, што паміж Касцёлам і Царквою няма прынцыповых адрозненняу.

У старабеларускай публіцьістьїцьі упершыню адбыуся зрух у бок асэнсавання уласнай самабьітнасці, перадусім, усведамлення нацыянальнай мовы як важнейшага, надзвычай каштоунага кампанента культуры, незаменнага фактара духоунай звалюцьіі народа. Атрымала абфунтаванне ідзя выключнай ролі духоунага пастыра, асаблівага месца мастацкага слова і пісьменніцкай працы ва удасканаленні фамадскіх стасункау.

Ракурсы асвятлення найактуальнейшых грамадскіх тзмау і выбар прыярытэтау развязання праблемау у творах пісьменнікау-публіцьістау залежалі у першую чаргу ад светапогляду пісьменніка, вьізначаліся уласцівай кожнаму з іх іерархіяй духоуных і мастацка-эстэтычных каштоунасцяу. Яны развівалі, трансфармавалі, удасканальвалі ідаі антычных, заходне-раманскіх і грзка-візантьійскіх філосафау. На падмурку традыцыйных вучэнняу пісьменнікі-публіцьістьі будавалі арьігінальньїя дактрыны, прапано^валі новыя канцзпцьіі радыкальных зменау у сацыяльна-грамадскай і духоуна-культурнай сферах.

У трэиш раздзеле “Структурна-кампазіцьійньїя дамінантьі публіцьістьічнага дыскурса” выяуляюцца асноватворныя структурна-кампазіцьійньїя кампаненты публіцьістьгчнай літаратурьі Беларусі другой паловы XVI - XVII ст., раскрываюцца прынцыпы, устойлівьія заканамернасці унутранай арганізацьіі публіцьістьічнага дыскурса, якія надавалі яму самабытнасць, паказваецца, якім чынам яны вьіяуляліся у розных жанравых формах, на узроуні будовы і функцыянавання адрознівалі публіцистичную літаратуру ад іншьіх відау і родау старажытнага беларускага пісьменства.

У якасці найважнейшых напраикау даследавання выбраны наступныя: а) вычляненне асноуных разрадау і групау мастацкіх структурна-кампазіцьійних кампанентау, вывучэнне природы лагічньїх прыёмау і «фігура^ думкі»; б) аналіз і навуковае акрэсленне іх канкрзтна-семантычнага функцыянавання у тзксце.

Праведзенае даследаванне асаблівасця^ палемічнасці і аргументавання дазволіла зрабіць восем асноуных высновау:

1. Вызначальнай рысай творчага метаду пісьменнікау-публіцьістау старажытнай Беларусі з’яулялася палемічнасць, якая уключала зазвычай чатыры кампаненты: а) раскрыццё тззіса, або інтзпрзтаванне пазіцьіі апанента; б) аспрзчанне, адкідванне памылковага тззіса, абвяржзнне (elenchos); в) аргументаванне, або пазітьіуньї доказ (apodeixis);

г) высновы, заключзнне (symperasma).

2. Да асноуных тыпау аргументау, што ужьіваліся у старабеларускай публіцьістицьі, належалі: а) прававыя акты і юрыдычныя дакументы, свецкае і царкоунае права; б) уласна лагічньїя приёмы: питанні з адмоуем, reductio ab absurdum (давядзенне да абсурду); докази, заснаваныя на прыродазнаучых ведах - «доказ па аналогіі»;

в) схаластычныя аргументы (меркаванні і думкі аутарытэтных асобау і сакральныя біблейния тзксты); г) приклади з гісторьіі. У дапамогу асноуным тыпам аргументацьіі ужьіваліся таксама “змацыйныя” аргументы: а) указание на бяздоказнасць сцверджанняу і некарэктнасць

меркаванняу і высновау апанептау; б) простае абвінавачанне супрацьлеглага боку у хлусні ды няшчьірасці; в) выкрыццё дробных хібау і памылак апанента з высновай пра адсутнасць у яго гльїбокіх ведау, усялякіх здольнасцяу; г) пацвельванне з апанента, сарказм, з’едлівьія кпіньї і узвальванне на яго тых жа «фахоу». Ролю аргументау у публіцистичних творах вельмі часта вьїконвалі, побач з уласна мастацкай функцыяй, устойлівьія вьіслоуі, прьїказкі і прьімаукі.

3. Разгортванне сістзмьі аргумента^, унутраная логіка' доказав вызначалася у кожным канкрзтным выпадку характерам разглядаемай праблемы, а таксама суб’екти^нимі фактарамі — палемічньїмі і інтзлектуальньїмі здольнасцямі аутара.

4. Колькасць аргументау у палемічньїм блоку вагалася ад аднаго да некалькіх дзесяткау, у залежнасці ад зместу тззіса, яго актуальнасці і мзтау пісьменніка-палеміста. Агульная лічба дьіскусійньїх тззісау (папярздніх і асноуних) у публіцьістьічнай спадчыне набліжаецца, паводле зробленых падлікау, да трох тысячау. Яны ахопліваюць актуальныя для таго часу сацыяльныя, грамадскія, царкоуна-гістарьічньїя, тзалагічньїя, біблейна-зкззгетьічньїя і зстзтьічна-мастацкія праблемы.

5. Ісціннасць сілагізмау (тззісау, прапазіцьій) пісьменнікі пацвярджалі розньїмі відамі аргументау, як таго й патрабавала вучэнне Арыстоцеля, аддаючы, нярздка, перавагу сведчанням са Святога Пісання. Апошняя акалічнасць тлумачыцца тым, што у другой палове XVI - XVII стст. аргументы з Бібліі лічьшіся бездакорньїмі, найбольш аутарьітзтньїмі. Таму галоуная задача хрьісціянскіх пісьменнікау-публіцьістау, удзельнікау палемікі вельмі часта зводзілася да таго, каб адщукаць у Святым Пісанні адпаведныя сведчанні, якія б пацвярджалі слушнасць кожнага з прапанаваных сілагізмау.

6. Сістзму доказау пісьменнікі-публіцьістьі будавалі пераважна на агульналагічньїм падмурку, ужываючы усе кампаненты і функцыянальныя элементы універсальнай логікі, вядома, з яе адметным выяуленнем у сферы публіцьістьікі і пісьменства таго часу. Паэтыку публіцьістьічньїх творау часам нельга аддзяліць ад логікі, яна надзвычай глыбока уплеЦена У утвараючы адзін з галоуных унутраных стрыжняу. Аргументаванне у публіцьістьїцьі было больш багатым і больш змястоуным, чымся тое, якое прапаноувалі тагачасныя падручнікі логікі. Практика доказау і аспрэчанняу апярэджвала тэорыю, перасягала яе. Менавіта практыка палемізавання стварала перадумовы развіцця тзорьіі, вызначала яе зместавыя параметры. Ва умовах старажытнай Беларусі публіцьістьїка фактична замяніла логіку як найважнейшую гуманітарную дисципліну.

7. Праз найбагацейшую практику аргументавання у публіцьістьічнай літаратурьі чалавек таге часу засвойвау прынцыпы строгай логікі разважання, адкрывау невядомыя метады дьіскусіі, адточвау майстэрства доказав, навучауся эфекты^ным прыёмам вядзення пераканаучай палемікі.

8. У публіцьістьічнай літаратурьі вьіпрацоуваліся крытэрьп дакладнага, правільнага і адпаведна - памылковага, заганнага у сферы маралі, рзлігіі і веры, права, зстзтьікі, гісторьіі, што у значнай ступені уплывала на станауленне, а затым і імклівую эвалюцыю асноватворных кампанентау светапогляду чалавека зпохі Барока.

Аналіз вытлумачэнняу і азначэнняу як кампанентау пазтьікі публіцьістьічнай літаратурьі Беларусі другой паловы XVI - XVII ст. паказау наступнае:

Азначэнне - не шэраговы фармальны прыём, а сутнаснае выражэнне публіцьістьічнага дыскурса, заключны акорд мастацкай логікі, адзін з найгалоунейшых кампанентау пазтьікі публіцьістьїкі. Шырокае ужыванне азначэнняу у публіцьістьїцьі вьінікала з функцыянальных задачау, якія стаялі перад пісьменнікамі-публіцьістамі - неабходнасці сцісла акрзсліць сутнасць прадмета, з’явы, паняцця, замацаваць аб іх трывалае уяуленне у памяці чытача.

У старабеларускай публіцьістьїцьі другой паловы XVI - XVII ст. знайшлі увасабленне усе асноуныя тыпы і відьі азначэнняу. У залежнасці ад дофініепдумама, обозначаемого об’єкта (Оейпіепсіит - скарочана БГсі), гэта значыць ад таго, што акрзсліваецца у дзфініцьіі, вылучаюцца тры разрады азначэнняу: 1) азначзнні матэрыяльных рэчау, прадметау; 2) азначзнні сзнсау адцягненых паняццяу; 3) азначзнні тзрмінау, катэгорый

- лінгвістьічньїя і канцэптуальныя, сштэтычныя намінальньїя. У залежнасці ад скчаданасці структуры дзфініенса, таго, праз што акрзсліваецца (Бейпіесе - скарочана Біті) вылучаюцца наступныя разрады азначэнняу: простыя і аналітьічньїя азначзнні. У залежнасці ад ракурса И/п, ад таго, як акрзсліваецца ВЛсі - праз род і від або праз спосаб узнікнення, утварзння ці пабудовы - вылучаюцца азначзнні двух тыпау: а) класіфікацьійньїя; б) генетычныя. Пісьменнікі-публіцьістьі спалучалі інтзнсіянальньїя і экстэнсшнальныя азначзнні аднаго і таго ж паняцця, дасягаючьг, такім чынам, максімальнай паунаты яго раскрыцця і вытлумачэння.

Устаноуленыя відьі і тыпы азначэнняу у старабеларускіх публіцьістьічньїх творах указваюць на шчыльную сувязь гэтага віда пісьменства з навуковым дыскурсам. Яны, па сутнасці, і ёсць тым, не

адразу зауважаным, мастком паміж літаратурна-мастацкім творам і строга навуковым тэкстам.

Паводле зробленых падлікау, каля 900 тзрмінау, прадметау, з’явау з розных сферау навукі, грамадска-палітьічнага і духоунага жыцця атрьімалі азначзнні у творах старабеларускай свецкай і рзлігійнай публіцьістьікі другой паловы XVI - XVII ст. Высокую частотнасдь (ужыванне звыш дзесяці разоу) мелі наступныя: крыж, сакрамент, Бог, Троица, Бог-Айцец, Бог-Сын (1сус Христос), Хрышчэнне, Прычашчэнне.

З’яуляючыся найважнейшым кампанентам пазтьікі маета цкай публіцьіетьікі, азначзнні упльївалі на станауленне дьіскурсіунага тыпу мыслення, фарміравалі уяуленні чалавека таго часу пра розныя бакі жыцця і з’явы акаляючага свету, вьшрацоувалі умение дакладна раскрыць, сцісла вьікласці сутнасць прадмета, у кароткім семантычным адрэзку перадаць яго найважнейшыя рысы, прыроду, генезіс, змены у часе, практычнае прымяненне і прызначэнне, розныя сэнсавыя аспекты непаерэдна самога паняцця у часе яго эвалюцьй.

У чаивёртым паздзеле “Мастацка-выяуленчыя мікразлементьі” вьірашаліся галоуным чынам наступныя навуковыя задачы: ажыццяулялася тьіпалогія тропау, фігур, рьітмікі, што вьїкарьістоуваліся у публіцьістьічнай літаратурьі Беларусі другой паловы XVI - XVII ст., визначалася іх канкрэтная семантычная і функцыянальная разнастайнасць, ступень іх кантэкстуальнай дастасаванасці, унутранай будовы, лагічнай завершанасці і цзласнасці, бо менавіта у гэтых катэгорыях палягаюць аб’ектыуныя крьітзрьіі узроуню мастацкасці пал е м і ч н а- пу б л і цы сты ч нага дыскурсу.

Праведзены аналіз ужывання тропау у творах публіцьістьічнай літаратурьі Беларусі другой паловы XVI - XVII ст. дазволіу зрабіць тры галоуныя высновы:

■ Выснова 1. Пісьменнікі-публіцьістьі другой паловы XVI - XVII ст. выразна адчулі эстэтычныя патрэбы часу, глыбока усвядоміушьі тззіс, што складовай часткай мастацкасці літаратурнага твора, неад’емнай рысай пісьмснніцкага таленту з’яуляюцца тропы, адшуканыя у моунай стьіхіі або уласна створаныя і удала, да месца ужытыя у тэксце. Таму у сваёй творчасці яны распачалі актыуныя пошукі магчымых пераносных ■значзнняу—г,—як паказиае—даследаванне—публіцистачігай—спадчыны, шырока ужьтвалі усе асноуныя вядомыя у паэтыцы відьг і тыпы тропау

- зпітзтьі, метафары, метанімію, параунанні (станоучыя і адмоуныя, простая і умоуныя), сінекдаху, літотьі, гіпербальї, перьіфразіс, антанамасію, зуфемізмьі, алегорьіі. Паміж розным і тьіпамі пераносау

межы бьілі не заусёды выразныя, часам яны размытыя, у паасобных випадках назіралася метафарычная інтзрферзнцьія.

У старабеларускай публіцьістьїцьі амаль не сустракауся такі троп, як увасабленне, або персаніфікация (ад грэцк. periphrasis - навокал і phradzo

- гавару) - перанос рысау жывых істот на нежывыя, пашырэнне якога адбылося толькі у літаратурьі Новага часу.

Выснова 2. У якасці аб’ектау для ^тварзння «яркіх» пераносных значзнняу, параунанняу, паралеляу ды іншьіх тропау вьіступалі шматлікія групы прадметау і з’явау акаляючага свету, якіх усяго у публіцистичних творах выяулена каля 4000 адзінак.

Паводле зместавай основы утварэння, у публіцьістьічнай літаратурьі Беларусі другой паловы XVI - XVII ст. вылучаюцца наступныя групы тропау:

1. Біяморфньїя тропы:

А) зааморфныя (дзікія і свойскія жывёлы, дзікія і свойскія птушкі, паузуны і земнаводныя, рыбы, насякомыя, рзптьіліі, часткі іх цела) - авечка, заяц, чарвяк, варона, сава, воук, ліса, алень, аса, чмель, шэршань, пчала, п’яука, жаба, авадзень, леу, мядзведзь, вуж, гадзюка, голуб, конь, жарабец, тыгр, вепр, муха, камар, куніца, лось, крот, мыш, пацук, вожык, кот, курыца, певенъ, сабака, гусь, качка, бусел, арол, сокал, ястраб, голуб, салавей, паулін, кажан, тхор, ласка, клоп, блыха, вош, матылёк, мурашка, павук, ёрш, вугор, акунь, карась, уюн, шчупак, рак, крылы, дзюба, ктцюры, хобат, скура, яйка, джала.

-агульныя назвы прадстаунікоу жывёльнага свету: драпежпік, звер, жывёла, казяука, птушка, рыба;

-уласцівасці жывых істот: каркаць, выць, вішчзць, рыкаць, шыпець, кукарэкаць, ціукаць, лятаць, поузаць, скакаць;

Б) батанічньїя (культурныя і дзікія расліньї, іх складовыя)

— збожжа, авёс, дуб, грэчка, бяроза, арэшына, асіна, хвоя, яблыня, крапіва, чабор, асака, аер, чарот, пчюшч, баравік, мухомор, масляк, ствол, ядро, мякіна, жолуд.

. 2. Антрапаморфныя тропы (часткі чалавечага цела, фізічньїя рысы, хваробы, прыродныя уласцівасці, паняцці асабістай гігіеньї) - вока, рука, нага, сэрца, палец, вусны, ствщы, галава, валасы, зрзнкі, зрок, слых, язык, брыво, павека, кроу, шрам, кароста, сліпа, прышчык, далонь, скула, мозоль, козыт, ногаць, ступня, жоуць.

3. Натуралагічньїя тропы (геаграфічньїя, прасторавыя, метзаралагічньїя паняцці, касмічньїя целы, планеты, сузор’і, з’явы прыроды, рэчывы, поры года, час сутак): Сонца, Месяц (маладзік і поуня), Марс, Юттэр, Венера, горы, нізіньї, курганы, купіна, вецер, бура, гром,

маланка, півень, бліскавіца, мароз, адліга, спека, воблакі, дождж, мяцеліца, навальніца, шарпак, галалёд, рака, мора, возера, акіян, ручай, паводка, разліу, разводдзе, вір, бераг, вясна, лета, восень, зіма, ноч, дзень, цемра, святло.

■ 4. Сацыяморфныя тропы (тзрміньї, што абазначаюць сацыяльныя

з’явы і дачьіненні, прафесіі і пасады, сваяцкія і сямейныя адносіньї): пан, дзедзіч, намеснік, слуга, князь, цар, імператор, рыцар, шляхціч, охмістр, гетліан, жаунер, айчына, радзіма, ваяводства, матка, сын, дзеці, бацька, айчым, пасынак, калеснік, пчаляр, столяр, конюх, пастух, паляушчы, рьшар, рамеснік, млынар, рыбак, гарбар, бондар, ляснік, муляр, землякоп.

5. Вытворча-гаспадарчыя тропы:

. - прылады працы, гаспадарчы рыштунак, гаспадарчыя вырабы,

вытворчыя матэрыялы і рэсурсы: сякера, матыка, нож, віли, каса, козік, сетка, граблі, аброць, цуглі, супоня, лейцы, колы, дратва, гляк, калёсы, слуп, млын, жорны, кошык, рэшата, напарстак, папруга, нітка, драбты, лава, ралля, палетак, градка, агарод, ляда, гоні, ланцуг, камень, ярмо;

-вопратка, адзенне, абутак: боты, кажух, кашуля, аборы, валенкі, лапці, чаравікі, пояс, світа, каунер, кішзня;

-збудаванні і тыпы будынкаУ, будаунічьія матэрыялы: дом, палац, храм, зямлянка, хата, гумно, засек, куратнік, ганак, сенцы, прызба, падвал, дзверы, прьіступкі, страха, агароджа, фундамент, падмурак, пячурка, вмьчык, шкло, шыба, цзгла, цвік; •

-вытворчыя галіньї і заняткі: ткацтва, шыццё, гандаль; -вытворча-гаспадарчыя працэсы: цыравацъ, каваць, мыць, касіць, араць, сеяць, баранаваць, кляпаць, вастрыць, грзсці, пілаваць, абіваць, малаціць, жаць, капаць, забіваць, муціць, паляваць, выкручваць.

6. Харчова-спажьівецкія тропы:

тежа, стравы, напоі: хлеб, вада, рыба, піва, мёд, алей, пірагі, цукар, вінаград, соль, перац, гарэлка, яблык, груша, рэпа, сыракваша, мяса, мука, сырадой, акраец, студзень, гарох, крупнік, бабка, грэчка, часнок, морква, бабы, мак, арэх, суніцн.

.. 7. Вайскова-батальныя тропы:

-вайсковы рыштунак, зброя, тарча, кулі, стрэлы, дзіда, панцыр, лук,

меч;

-вайсковыя адзінкі: харугва, полк;

-складовыя боя: сеча, наступ, уцекі, аблога.

8. Гістарьічна-міфалагічньїя тропы:

-біблейньїя і пстарычныя персанажы: Аурам, Лазар,

Навахаданосар, Аляксандр Македонскі, Дамітнян, Нерон, Гамер, Сапфо, Цыцэрон, Арыген, Константин Вялікі;

-міфалагічньїя істота і паганскія багі: Цмок, Ampona, Зеус.

9. Універсальна-анталагічньїя тропы:

-рзлігійньїя свята: татарскі мясапуст;

-тзрміньї са сферы дьіпламатаі: посольства, місія;

-гарады: Рым, Вавілон, Вавілонская вежа;

-культавыя прадметы: свяча, крыж, амвон, алтар.

Нарэшце, вялікая група тропау утваралася на грунце назвау адцягненых і абстрактных паняццяу, апрадмечаных уласцівасцяу, пачуццяу, зборных паняццяу, што абазначалі сукупнасць прадметау як непадзельнага цэлага: ежа, зброя, яд, скарб, смецце, зграя, містзрня, смех, бездаиь, свяціла, трава, насенне, дрэва, цепь, грыбы, кветкі, рыба, трава, звяры, жывёлы, птушкі, ураджай, хвароба, акуляры;

Побач з прадметна-рэчавым светам асновай для вобразатворчасці служьілі дзеянні, працэсы, учьінкі, пачуцці: тапіць, балець, гризці, паліць, стаяць, садзіща, пазычаць, прарастаць, замыкаць, шчыпаць, вылятаць, кахацъ, штрафаваць, красці, смажыць, лямантаваць, даходзіць, хаваць, дзкляраваць, вянчаць, разлівацца, раставаць, муціць, спатыкаць, слізгаць, пішчаць;

Выснова 3. Семіетьїка тропау надзвычай разнастайная: яны ахоплівалі шьірокі семантычны спектр, вьїконвалі у текстах старабеларускіх публіцьістау шматлікія стьшістьічна-зкспрзсіуньїя функцьіі, ужьіваліся: а) для характарьістьікі апанентау, персанажау і пстарычных асобау; б) каб паказаць унікальную гістарьічную ролю і узвьісіць значэнне каралеускіх універсалам, пастановау свецкіх дьі царкоуных уладау; в) для выкрыцця фальсіфікацьій, характарьістьікі недастатковай, непераканальнай крьітьікі з боку апанентау.

З гледзішча лагічнай формы, структуры, кожны троп уключау тры абавязковыя кампаненты: зыходнае слова (3), вьініковае слова (В), прамежкавае паняцце (П). Схематычна іх суадносіньї выглядаюць наступным чынам: 3 -> П -> В. Пры утварзнні пераносных значэнняу прасочваецца заканамернасць: метафарызацыя, як правіла, адбываецца ад канкрэтнага да абстрактнага, ад матэрыяльнага да духоунага. Падобная вектарнасць, дамінуючая скіраванасць і, па сутнасці, магістральньї шлях метафарычных перапосау, як можна меркаваць, звязаны з мастацкай прыродай тропау, якія маюць уласцівасць у агульнай, адцягненай форме фіксаваць новыя веды.

Аналіз творау публіцьістьікі другой паловы XVI - XVII ст. паказау, што беларускія пісьменнікі, дэманструючы бліскучьія стьілістьічньїя здольнасці, свабодна ужьівалі наступныя фігури — антытэзы, паралелізм, фразеалагізмьі і устойлівьгя словазлучзнні, антьіфразіс, гульню слоу

(авіеіа), пералічзнні, аксюмаран, гратэск, анафары, рытарычныя пьітанні,

- якія надавалі іх творам асаблівьі мастацкі каларыт, дасканаласць і выразнасць.

У часе даследавання выяулена, што адзін з важных прыёмау канструявання тэкста для пісьменнікау-публіцьістау — зварот (просьба, малітва). Аутары звярталіся да апанентау, чытачоу, свецкіх асобау, святароу, Пана Бога, Дзевы Марні. З гледзішча семантьікі, найбольш пашыраныя у публіцьістьїцьі бьілі зваротьі-заклікі, або зваротьі-павучанні. Пісьменнікі-публіцьістьі вельмі шырока практьїкавалі ужыванне сінанімічпьіх парау, шзрагау назоунікау, дзеясловау, прысло^яу. Выключнае значзнне у літаратурна-мастацкай практыцы беларускія пісьменнікі-публідьістьі надавалі стыпёва-экспрэЫуным сродкам выражэння. Вельмі часта яны ужьівалі жартаулівьія, пагардлівьія, асуджальныя, іранічньїя, ласкальныя словы. Нярэдка У палемічньїх творах гучала грубая, абразлівая лексіка.

Выключнае месца, як паказала даследаванне, у публіцьістьїцьі займалі устойлівьія словазлучзнні. Наогул, як устаноулена у вьініку падлікау, у публіцьістьічнай літаратурьі Беларусі другой паловы XVI -

XVII ст. актыуна функцьіянавалі звыш 800 устойлівьіх словазлучэнняу, што складає прыкладна шостую частку ад усяго фразеалагічнага фонду беларускай літаратурнай мовы. Найбольш ужывальныя бьілі пяць тыпау фразем: метафарычныя, эуфашчныя, кампаратыуныя, біблейпьія,

антыка-клаЫчныя. Прыкметнай асаблівасцю ужывання устойлівьіх словазлучэнняу, прымавак і прыказак у публіцьістьічнай літаратурьі Беларусі другой паловы XVI - XVII ст. было тое, што беларускія пісьменнікі-публіцьістьі імкнуліся трансфармаваць народныя формы, надаць ім «кніжньї лад». Як найважнейшы кампанент мастацкай логікі, фраземы часцей за усё вьїконвалі у публіцьістьічньїм дыскурсе функцию «эмацыйнага» аргумента. Рознатыпавыя устойлівьія словазлучзнні у публіцьістьічнай літаратурьі Беларусі другой паловы XVI - XVII ст. функцьіянавалі пераважна вакол дзвюх семантычных восяу, разгортваліся на абсягах дзвюх плоскасцяу, у рэчышчы парных антьінамічньїх катэгорый: «дабро» - «зло», «станоучае» - «адмоунае». Першы семіятьічньї вектар - выкрыццё хібаУ чалавека і грамадства, адмоуных рысау характару, непристойных паводзінау і учынкау

- зайздрасці, баязлівасці, гультайства, абьіякавасці, сварлівасці, фанабзрлівасці, індьівідуалізму, самалюбства, крьівадушнасці, здрадлівасці, нахабства. Другі вектар - ухваленне пазітьіуньїх рысау асобы або супольнасці - гасціннасці, адвагі, вихаванасці, працавітасці, спагадлівасці, мужнасці, душэунай і фізічнай прьігажосці. У

публіцьістьічньїм дыскурсе фраземы мелі чатыры семантычныя адценні -

адабрэнне, асуджэнне, пакепліванне, пагарда. Такім чынам,

публіцистичная літаратура Беларусі другой паловы XVI - XVII ст. і на узроуні мікразлементау спрыяла выпрацоуцы грамадскіх ідзалау,

усталяванню маральных і гуманістьічньїх каштоунасцяу.

Фііурьі, як паказау аналіз, вьїкарьістоуваліся з разнастайньїмі семантьічньїмі мзтамі: дзеля характарьістьікі міжцаркоунай лучнасці, выкрыцця памылак у гэалапчных дактрынах, выразнага акрэслення мэтау царкоуных сінодау ды інш.

У вьініку вывучэння публіцьістьічнай літаратурьі Беларусі другой паловы XVI - XVII ст. удалося устанавіць істотную заканамернасць: у якасці асноуных сродкау, галоуных інструментау утварэння рьітмізаванага дыскурса вьіступалі рытарычна-пытальныя формы,

анафары, гамеатэлеуты, коланы з аднолькавай або падобнай метрычнай будовай. Вельмі часта пісьменнікі-публіцьістьі другой паловы XVI -

XVII ст. стваралі рьітмізаваньї дыскурс на аснове змешанага прынцыпу, калі рьітмічнасць дасягалася адначасна з дапамогай рытарычных пытанняу, падобнай метрычнай будовы коланау, роуных паводле колькасці складоу перыядау, анафарау і гамеатэлеутау. Рьітмізаваньїя тэксты аказвалі найбольшае уздзеянне на змоцьіі чытача, дазвалялі аутарам публіцистичних творау данесці асноуныя ідзі не толькі да розуму, але й да сэрца чытача. Наяунасць рьітмізаванай прозы - паказчык высокага прафесіяналізму майстроу слова, сведчанне рэдкага мастацка-эстэтычнага густу пісьменнікау-публіцьістау Беларусі другой паловы XVI

- XVII ст. Рьітмізаванасць прозы, да таго ж, знаменавала пашырэнне у беларускім пісьменстве старажытнага перыяду эстэтычнага кампанента, служыла яскравым выражэннем узмацнення тзндзнцьіі трансфармацьіі літаратурьі у асобны від мастацтва.

Паглыбленае даследаванне мікразлементау публіцьістьічнай літаратурьі Беларусі другой паловы XVI — XVII ст. паказала, пгго тропы, фігурьі, рьітміка вьїконвалі найважнейшую ролю пры стварзнні галоунага прадукта літаратурнай творчасці і пісьменніцкай працы

- мастацкіх вобразау. їх семантыка, спецьіфічнае кантзкстуальнае выяуленне кардынальна паупльталі на якасныя параметры мастацкай вобразнасці.

зо

ЗАКЛЮЧЭННЕ

1. У творах публіцистичная літаратурьі другой паловы XVI - XVII ст., завершаных тэкставых адзінках вьіявіуся феномен кантамінацьіі жанрау - спалучэнне у адным творы розных жанравых формау, іх сінтзз, зусім натуральны сплау, гараманічнае спалучэнне і перапляценне. Жанравая кантамінацьія - вьшік творчай свабоды і мастацкай разняволенасці майстроу слова, паспяховая рзалізацьія імі эстэтычнага права на бязмежнае эксперыментаванне у галіне формау, прыёмау. Яна у гэтым сэнсе - паказчык высокай культуры творчасці старабеларускіх пісьменнікау-публіцьістау, сведчанне існавання унікальних магчымасцяу імклівага удасканалення літаратурнай тзхнікі у эпоху Барока. Родавая і відава-жанравая прырода публіцьістьічнай літаратурьі другой паловы XVI

- XVII ст. сфармавалася пад уплывам кніжнай традьїцьіі хрьісціянскай культуры, прычым як заходне-рьімскіх, раманскіх, так і грэка-візантьійскіх яе формау. Публіцьістьїка была шчыльна узаемазвязана з царкоунай практыкай і нават набажэнствам, дзякуючы чаму У літаратурнай практыцы другой паловы XVI - XVII ст. заставалася вельмі прыкметнай прысутнасць сярод рзлігійнай публіцьістьікі традыцыйных жанрау, такіх як гаміліі, словы, казанні, катзхізісьі, дьідаскаліі [1, 2, 3, 8, 19].

2. Як вьінікае з аналізу літаратурна-публіцьістьічньїх творау, многія праблемы, якія на сучасним этапе развіцця цьівілізацьіі належаць вьнслючна да сферы навуковых дьісцьіплін, у другой палове XVI — XVII ст. развязваліся нярздка на старонках мастацка-публіцистьічньїх творау. Публіцистичная літаратура другой паловы XVI — XVII ст. на узроуні зместу, тзматьікі і праблематьікі утрьімлівала кампаненты, адмыслова дапауняла, або, нават, цалкам замяняла асобныя навуковыя галіньї і спецыяльныя дисципліни. У гэтым сэнсе, яна, з аднаго боку, узбагачала тагачаснага чалавека новимі ведамі, а з другога - сприяла развіццю нацыянальнай філасофіі (гнасеалагічньїя дактрыны, тзориі пазнання і адтостравання, заканамернасці мислення), правазнауства (вьізначзнні сутнасці права, тэорыя дамінавання пісанага права у рзіупяванні грамадскіх дачиненняу, канцзпцьіі эфектиуних судовых сістзмау і інстьітуцьій, тзорьіі гарадскога самакіравання - «магдзбурскае права»), лінгвістьікі (праблема літаратурнай мовы, принципы перакладу Святога Пісання), літаратуразнауства (абгрунтаванні аутарскіх творчих дамінантау, задачау майстроу слова, прынцыпау адбору жыццёвага матэрыялу, вучзнні аб мнагастайнасці літаратурньїх формау і жанрау),

багаслоуя і зклесіялогіі (трьінітарньїя сюжэты, вучзнні пра адзінага Бога, праудзівую царкву), гісторьй царквы і грамадзянскай гісторні

(каццзпцьіі сусветных саборау, эвалюцыя вуніяцкай ідзі, месца і роля абрадау, цзрьімоніяу і звычаяу у Хрыстовай Царкве, канцзггцьіі зтапау хрышчэння усходнеславянскіх земляу), політологи і сацьіялогіі

(праблематыка аптымальных формау праулення, канцзпцьіі паходжання вышэйшай улады, дьіскусіі вакол праблемы дачыненняу паміж урадоуцамі і шзраговьімі фамадзянамі, прапановы прынцыпау

рзгулявання дачыненняу паміж сацьіяльньїмі станамі, багатьімі і бедньїмі, прафесійньїмі і зтна-рзлігійньгмі кангламератамі), псіхалогіі (вучзнне аб уласцівасцях душы, матывацьй учынкау, вьітлумачзнні механізмау сно^ і трызненняу), астраноміі (касмаганічньїя дактрыны, ідзі пра будову зорнага неба, вытлумачзнне прычын і характару узаемадзеяння паміж планетамі), геалогіі (канцзпцьіі узнікнення і звалюцьіі Зямлі, паходжанне гейзерау, узнікненне акіянічньїх цячзнняу, марскіх прьілівау і адлівау, прыроды маланкі), матэматычнай храналогіі (праблемы стварзння дакладнага календара, прынцыпы летазлічзння). Старабеларуская публіцистичная літаратура другой паловы XVI - XVII ст., па сутнасці сінтззавала у сабе найважнейшыя аспекты ведау тагачаснага чалавека [1,

4, 5, 6, 7].

3. Да асноуных тыпау аргументау, што ужьіваліся у старабеларскай публіцьістьїцьі, належалі: а) прававыя акты і юрыдычныя дакументы, свецкае і царкоунае права; б) уласна лагічньїя прыёмы; питанні з адмоуем, rcductio ab absurdum (прызядзенне да абсурду); доказы, заснаваныя на прыродазнаучых ведах - «доказ па аналогіі»; в) схаластычныя аргументы (меркаванні і думкі аутарытэтных асобау і сакральный біблейньїя тзксты); г) прыклады з гісторьіі. У дапамогу асноуным тыпам аргументацьіі ужьіваліся таксама “эмацыйныя” аргументы: а) указание на бяздоказнасць сцверджанняу і некарэктнасць меркаванняу ды в ыс но вау апанентау; б) простае абвінавачанне супрацьлеглага боку у хлусні ды няшчьірасці; в) выкрыццё дробных хібау і памылак апанента з высновай пра адсутнасць у яго гльїбокіх ведау, а то й наогул усялякіх здольнасцяу; г) пацвельванне з апанента, сарказм, з’едлівьгя кпіньї ды узвальванне на яго тых жа «фахоу». Ролю аргументау у публіцьістьічньїх творах вельмі часта вьїконвалі, побач з уласна мастацкай функцыяй, устойлівьія вьіслоуі, прьїказкі і прьімаукі. Разгортванне сістзмьі аргумента^, нутраная логіка доказау вьізначаліся у кожным канкрзтным випадку характарам разглядаемай праблемы, а таксама суб’ектьіуньїмі фактарамі — палемічньїмі і інтзлектуальньїмі здольнасцямі аутара [8, 16, 18].

4. Для творчага метаду пісьменнікау-публіцистау, як

найважнейшага складовага кампанента паэтыю, характэрнае сінкрзтьічнаїе спалучэнне антычных, заходне-раманскіх і фэка-візантьійскіх мастацка-эстэтычных традиций, з гльїбіннай арыентацыяй на традыцыйную беларускую культуру, перадусім, гутарковую народную мову з яе лексіка-фразеалагічньїм багаццем і асаблівьім марфалагічна-сінтаксічньїм каларытам. Пісьменнікі Беларусі другой паловы XVI - XVII ст. заклалі падмурак нацыянальнай публіцьістьікі, сфармавалі яе стандарты, вызначьш ключавыя складовыя гэтага тыпу дыскурса і тэарэтычна абфунтавалі нутраныя законы функцыянавання ды логіку пабудовы публіцьістьічньїх творау [2, 4,13, 15].

5. Публіцистичная літаратура Беларусі у другой палове XVI - XVII ст. — унікальная з’ява нацыянальнай мастацка-эстэтычнай і духоунай культуры. Паводле колькасных і якасных параметра^ - багацця жанрау, літаратурньїх формау, ступені уплыву на важнейшыя сферы жыцця фамадства - яна належыць да асноватворных відау старабеларускага пісьменства. Агульная колькасць арьігіїїальньїх творау публіцьістьічнай літаратурьі Беларусі другой паловы XVI - XVII ст. складає звыш 700 тэкставых адзінак [1, 12, 20].

6. Публіцистика, ва усёй сваей шматаблічнасці і шматстайнасці выконвала важнейшыя грамадскія функцыи праз рукапіснае і друкаванае мастацка-публіцистьічнае слова чалавек таго часу пазнавау сябе, сваю зямлю і свой край, іншьія народы і шьірокі свет; адшліфаваньїя вьібітньїмі майстрамі слова мастацкія формы вьіпрацоувалі густ, фарміравалі уяуленне аб прыгожым ды эстэтычным; гуманістьічньї змест творау выхоувау мараль, этыку як супольнасцяу, так і індьівідумау; урзшце, праз творы літаратурьі адбывалася шматроуневая камунікацьія, найгалоунейшы вьінік якой - шчыльнае яднанне і глибокая лучнасць людзей. Публіцьістьічная літаратура Беларусі другой паловы XVI - XVII ст., у гэтым сэнсе адыфывала ролю дзейснага фактара духоунай, дзяржауна-палітьічнай і нацыянальнай кансалідацьіі [1,2, 9,19].

АПУБЛЖАВАНАСЦЬ ВЫН1КАУ ДАСЛЕДАВАННЯ

МанаграФн i браигуры

1. Саверчанка I. В. Aurea mediocritas. Кшжиа-тсьмовая культура Беларуси Адраджэнне i ранняе барока. - Míhck: Тэхналопя, 1998. - 319 с.

2. Саверчанка I. В. Сымон Будны - гумашст i рэфарматар. - Míhck: “Ушверсггэцкае”, 1993.-223 с.

3. Саверчанка I. В. Старажытная паэзк Беларус1 XVI - першая палова XVII ст. - Míhck: Навука í тэхшка, 1992.-254 с.

4. Саверчанка I. В. На сумежжы культур: Рэнесанс, Рэфармацыя i ранняе барока // Нарысы па ricropbii беларуска-pycKix л1таратурных сувязей. - Míhck: Навука i тэхшка, 1993. - Кн. 1. - С. 87 - 203.

5. Саверчанка I.B. Апостал яднання i веры: Язэп Руцкк - Míhck: Навука i тэхшка, 1994. - 72 с.

6. Саверчанка I. В. Канцлер Вялжага Княства: Леу Сапега. — Míhck: Навука i тэхнжа, 1992. - 64 с.

7. Саверчанка I. В. Астафей Валов1ч: псторыка-б1яграф1чны нарыс.

- Míhck: Полымя, 1992. - 94 с.

8. Саверчанка /. В. Хрысщянсю катэх1зк у кшжна-шсьмовай культуры ycxoflHix славян 3noxí Адраджэння i Барока: Атрыбуцыя, паэтыка, сем1ётыка. - Míhck, 1998.-31 с.

Артикулы i раздзелы

9. Саверчанка I. В. Ля вытокау Рэфармацьп на Беларуси М1'калай Рад31в1л Чорны // Вярталня маукл!вая споведзь. - Míhck, 1994. - С. 29 -40.

10. Саверчанка I. В. Kípbuia Транквшён-Стауравецм // Крынща.

- 1997.-№ 6 (31).-С. 3-22.

11. Саверчанка /. В. Паэтыка 1пата Пацея // Крынща. — 1998. — № 12 (49).-С.13 -19.

12. Саверчанка 1ван В. Литература Белоруссии эпохи Возрождения и немецкая реформационная мысль // Weissrussland und der Westen. Dresden, 1998,- S. 121-143.

13. Саверченко И. В. Великий подвижник: Ипатий Потей // Из тьмы веков светлеющие лики. - Минск, 1994. - С. 85 - 93.

14. Саверченко И. В. Блестящий канцлер // Из тьмы веков светлеющие лики. - Минск, 1994. - С. 95 — 104.

15. Саверчанка І. В. Сільвестр Косау // Беларускі гістарьічньї часопіс.

- 1995.-N3.-C. 178- 185.

16. Саверчанка /. В. Сымон Будны // Гісторьія беларускай літаратурьі: Старажытны перыяд. - Мінск: Выш. шк., 1996. - С. 182 - 200.

17. Саверченко И. В. У истоков Гуманизма // Неман. - 1993. - № 1. -С.168— 175.

18. Саверчанка І. В. Апалогія і крытыка Вуніі у публіцьістьїцьі канца XVI - сярздзіньї XVII ст. // Наш радавод. - Гродна, 1996. - С. 345 - 347.

19. Саверчанка І. В. Талент, прызнаны Е$>ропай // Полымя. - 1993. -№ 1. -С.199-210.

20. Саверчанка /. В. Літаратура Вялікага Княства Літоускага // Энцыклапедыя гісторьіі Беларусі. - Мінск: БелСЭ, 1994. - Т.2. - С. 407 -408.

21. Саверчанка І. В. Голас з зпохі Адраджзння // Крьініца. - 1997.

- № 8 (33). - С.З - 6.

22. Саверчанка /. В. Першая беларуская злегія // Шляхам гадоу. -Мінск, І993.-С.6-25.

.23. Саверчанка І. В. Пэрэгрынацыя Мікалая Крыштафа Радзівіла // Кніга жьїцій і хаджзнняу. - Мінск: Маст. літ., 1994. - С.478 - 480.

24. Саверчанка І. В. Водбліск залатога веку 11 Маладосць. - 1993.

- № 1. - С.200 - 201.

25. Саверчанка І. В. Golden Age Gleam // Полацак. - 1993. - № 2.

- С. 12-14.

26. Саверчанка I. В. “Сцерагчы спакой Айчыны” // Вяртання ма^клівая споведзь. - Мінск, 1994. - С. 40 - 54.

27. Саверчанка I. В. Уваскрэшанне Хрыстова // ЗЛіМБел. - Мінск: БелСЭ, 1987.-Т.5. С.343.

28. Саверчанка І. В. Дзеля узвелічзння чалавека // Нар. асвета. -1990.-№4,- С. 62-67.

30. Саверчанка 1. В. 3 паэтычнай спадчыны А.Рымшы // Шляхам гадоу. - Мінск, 1990. - С. 282-284.

31. Саверчанка 1. В. Са спадчыны Андрэя Рымшы II Помнікі гісторьіі і культуры Беларусі. - 1988. - № 1. - С. 7 - 10.

32. Саверчанка І. В. Тумаш Яулевіч // Спадчына. - 1999. - № 2. - С. 83-90.

33. Саверчанка І. В. Гімнагарафічная спадчына Ф.Скарыны: пошукі і праблемы // Беларуская літаратура. - Мінск, 1989. - Вып. 17. - С. 24 - 36.

34. Саверчанка І. В. “Грамматіка” Л.Зізанія і праблемы развіцця беларускай паззіі канца XVI - пачатку XVII ст. // Беларуская літаратура. -Мінск, 1988.-Вып. 16.-С. 16-24.

35. Саверчанка І. В. Помнік юрыдычнай думкі Беларусі зпохі Адраджэння // Шляхам гадоу. - Мінск, 1994. - С. 331 - 340.

36. Саверчанка І. В. Мітрапаліт Сільвестр Косау: рзлігійная і асветніцкая дзейнасць // Тэз. Навук. канф., прысвечанай 1000-годдзю Полацкай епархіі і Праваслаунай Царквы на Беларусі. - Мінск, 1992. - С. 32-33.

37. Саверчанка І. В. Вялікае Княства Літоускае: утварэнне дзяржавы // Беларускі гістарьічньї часопіс. - 1993. - № 2. - С. 11 - 17.

38. Саверчанка І. В. Праграма-праспект па беларускай літаратурьі для VIII - XI класау сярэдняй школы. Старажытная літаратура XI - XVIII стст. // Роднае слова. - 1992. — № 6. - С. 38 - 40; № 7. — С.25- 30.

РЭЗЮМЕ Саверчанка Іван Васільевіч Публіцистичная літаратура Беларусі другой паловы XVI - XVII ст.: праблемы пазтьікі

Ключавыя словы: Публіцистика, паэтыка, барока, жанр,

сінкрзтнзм, палемічнасць, катзхізіс, казанне, тэма, ідзя, аргументаваніге, азначэнне, тропы, фігурьі, рьітміка.

Прадмет даследавання. Спадчына буйнейших пісьменнікау-публіцьістау Беларусі другой паловы XVI - XVII ст.: С.Буднага, А. Ротундуса, Л.Сапегі, Я.-В. Руцкага, І. Пацея, К.Транквіліена-Стауравецкага, В. Суражскага-Малюшыцкага, В. Цяпінскага, П. Гоняда, Л. Зізанія, С. Зізанія, К. Мамоніча, Л. Мамоніча, Я. Кунцзвіча, М. Сматрыцкага, М. Радзівіла Чорнага, А. Філіповіча, К. Філялета, А. Валяна, I. Марахоускага, М. Кравіцкага, А. Мужылоускага, А. Сялявы, Л. Крэузы, С. Косава, М. Сміглецкага, М. Лашча, Л. Карповіча, Р. Хадкевіча, В. Салінариуса, С. Зака, І. Баравіка, І. Труцзвіча, І. Палоукі, Я.Дубовіча, К. Саковіча, Я.-Л. Намислоускага, І.Галятоускага, П. Федаровіча і інш. Агульная колькасць прааналізаваньїх творау публіцьістичнай літаратурн Беларусі другой паловы XVI - XVII ст. складає звыш 700 тэкставых адзінак.

Галоуная навуковая мэта даследавання - вырашыць праблему пазтьікі публіцистьічнай літаратурн Беларусі другой паловы XVI - XVII ст., раскрыць жанравую шматстайнасць, найважнейшыя праблемна-тэматычния дамінантьі і принципы структурна-кампазіцьійнай будовы публіцистичних творау, устанавіць специфіку базавых мастацка-выяуленчых мікразлементау.

Вьінікі, ступень іх навізньї. У дьісертацьіі упершыню у літаратуразнаучай навуцы вырашана праблема пазтнкі публіцистичнай літаратурн Беларусі другой паловы XVI - XVII ст. Вызначани галоуныя масТацкія крытэрьй, якімі кіраваліся пісьменнікі-публіцьісти другой паловы XVI - XVII ст. пры выбары тыпу дискурса або жанравай формы, раскрыты унутраныя памкненні аутарау і іх творчыя матывы, асветленыя эстэтычныя і мастацкія мэты, што яны ставілі перад сабой.

Упершыню зроблена навукова-карэктная класіфікацьія помнікау публіцистьічнай літаратурн Беларусі другой паловы XVI - XVII ст. паводле родова-жанравай прнналежнасці. Устаноулена і усебакова абгрунтавана палажэнне аб тим, што старабеларуская публіцистичная літаратура Беларусі другой паловы XVI - XVII ст. уключала 12 асноуных

жанрау і мастацкіх формау, якія засведчьші шьірокі дыяпазон эстэтычных густау майстроу слова, іх высокую мастацкую культуру.

Вычленены асноуныя тэмы і праблемы, якія уздьімаліся на старонках публіцьістьічньїх творау, дакладна акрэслены галоуныя аспекты дьіскусіяу і лініі ідзйнай барацьбы паміж пісьменнікамі-палемістамі рознай культурнай арыентацьй, установлены канкрэтныя пункты і палажзнні, вакол якіх узніклі разьіходжанні паміж асноуньїмі філасофска-культуралагічньїмі пльїнямі.

Вызначаны асноватворныя структурна-кампазіцьійньїя кампаненты публіцьістьічньїх творау другой паловы XVI — XVII ст. - характар доказау і аргументавання. Раскрыты прынцыпы, устойлівьія заканамернасці унутранай арганізацьіі публіцьістьічнага дыскурса, адрозненні публіцьістьічнай літаратурьі ад іншьіх відау і родау старажытнага беларускага пісьменства. Паказана шчыльная сувязь публіцьістьічнага пісьменства з навуковым дыскурсам, выяулены асноуныя відьі і тыпы азначзнняу.

Ажыццёулена тьтпалогія тропау, фігур, рьітмікі, акрзслена іх канкрзтная семантичная і функцыянальная разнастайнасць. Вызначаны аб’екты утварзння «яркіх» пераносных значзнняу, параунанняу, пар&гіеляу ды іншьіх тропау (каля 4000 адзінак). Паводле зместавай асновы утварзння у публіцьістьічнай літаратурьі Беларусі другой паловы XVI - XVII ст. вылучаныя 11 групау тропау.

На шьірокім фактычным матзрыяле даказана, што беларускія пісьменнікі-публіцьістьі, свабодна ужьівалі ключавыя фігурьг - антытззы, паралелізм, фразеалагізмьі і устойлівьія словазлучзнні, антьіфразіс, гульню слоу (азіеіа), пералічзнні, аксюмаран, гратэск, анафары, рытарычныя пьітанні. Устаноулена актыунае функцыянаванне у публіцьістьічнай літаратурьі Беларусі другой паловы XVI - XVII ст. перш за усё фраземау. Налічана звыш 800 устойлівьіх словазлучзнняу

— метафарычныя, зуфанічньїя, кампаратыуныя, біблешшя, антыка-класічньїя.

Атрыманыя вьінікі могуць служыць навуковым фундаментам для далейшых даследаванняу старажытнай літаратурьі Беларусі, выяулення заканамернасцяу і шляхоу яе развіцця, правядзення шьірокіх кампаратьівісцкіх даследаванняу, падрьіхтоукі курсау лекцый, спецкурсау па гісторьіі беларускай і усходнеславянскіх літаратур, для напісання дыпломных работ, складання навучальных праграм і лекцый.

РЕЗЮМЕ Саверченко Иван Васильевич Публицистическая литература Беларуси второй половины XVI - XVII в.:

проблемы поэтики

Ключевые слова: Публицистика, поэтика, барокко, жанр,

синкретизм, полемичность, катехизис, проповедь, тема, идея,

доказательства, определение, тропы, фигуры, ритмика.

Предметом исследования является наследие крупнейших писателей-публицистов Беларуси второй половины XVI - XVII в.: С.Будного, А.Ротундуса, Л.Сапеги, Я.В.Руцкого, И.Пацея, К.Транквиллиона-Ставровецкого, В.Суражского-Малюшицкого, В.Цяпинского, П.Гоняда, Л.Зизания, С.Зизания, К.Мамонича, Л.Мамонича, Я.Кунцевича, М.Смотрицкого, Н.Радивилла “Черного”, А.Филиповича, Х.Филялета, А.Воляна, И.Мороховского, М.Кровицкого, А.Мужиловского, А. Селявы, Л.Кревзы, С.Косова, М.Смиглецкого, МЛаща, Л.Карповича, Г.Ходкевича, В.Солинариуса, С.Зака, И.Боровика, И.Труцевича, И.Половки, Я.Дубовича, К.Саковича, Я-Л.Намысловского, И.Голятовского, П.Федоровича и др. Общее число проанализированных сочинений публицистики второй половины XVI - XVII в. составляет свыше 700 текстовых единиц.

Главная научная цель исследования — решить проблему поэтики публицистической литературы Беларуси второй половины XVI - XVII в., раскрыть жанровое многообразие, определить главные проблемнотематические доминанты и принципы структурно-композиционного строения публицистических сочинений, установить специфику базовых художественно-изобразительных микроэлементов.

Результаты, степень их новизны. В диссертации впервые в литературоведении решена проблема поэтики публицистической литературы Беларуси второй половины XVI - XVII в. Определены главные художественные критерии, которыми руководствовались писатели-публицисты при выборе типа дискурса или жанровой формы, раскрыты внутренние устремления авторов и их творческие мотивы, освещены эстетические и художественные цели, которые они ставили перед собой.

Впервые осуществлена научно-корректная классификация памятников публицистической литературы Беларуси второй половины XVI - XVII в. по родово-жанровой принадлежности. Всесторонне обосновано положение о том, что публицистическая литература Беларуси второй половины XVI - XVII в. (религиозная и светская) включала 12

основных жанров и художественных форм, свидетельствующих о широком диапозоне эстетических вкусов мастеров публицистического слова, их высокой художественной культуре.

Вычленены основные темы и проблемы, поднимавшиеся на страницах публицистических сочинений, очерчены главные аспекты дискуссий и линий идейной борьбы между писателями-полемистами различной культурной ориентации, определены конкретные расхождения между философско-культурологическими течениями, представленными в публицистической литературе Беларуси второй половины XVI - XVII в.

Установлены основополагающие структурно-композиционные компоненты публицистических сочинений второй половины XVI — XVII

в. — характер доказательств и определений. Раскрыты принципы, устойчивые закономерности внутренней организации публицистического дискурса, отличия публицистики от других видов и родов литературы того времени. Показана тесная взаимосвязь публицистической письменности с научным дискурсом.

Осуществлена типология тропов, фигур, ритмики, очерчено их конкретное семантическое и функциональное многообразие. Определены объекты образования “ярких” тропов (всего около 4000 единиц), которые подразделяются на 11 групп.

На широком фактическом материале доказано, что белорусские писатели-публицисты свободно пользовались ключевыми фигурами -антитезами, параллелизмами, устойчивыми словосочетаниями, антифразисом, игрой слов (а51е1а), аксюмароном, гротеском, анафорами, риторическими вопросами. Установлено активное функционирование в публицистической литературы Беларуси второй половины XVI - XVII в. свыше 800 устойчивых словосочетаний - метафорических, эвфонических, компоротивных, библейских, антико-классических.

Полученные результаты могут служить научным фундаментом для дальнейших исследований древней белорусской литературы, определения закономерностей и путей её развития. Они могут быть использованы для проведения широких компоративистских исследований, подготовки курсов лекций, спецкурсов по истории восточнославянских литератур, для написания дипломных работ, составления учебных программ и лекций. '

Summary Saverchanka Ivan Vasiljevich

Publicistic literature of Belarus of the second half of the XVI - XVII cc.: Problems of poetics.

Key words: Publicistic, poetics, baroque, genre, syncretism, polemics, catechism, sermons, theme, idea, argumentation, tropes and figures, rhythmic.

Subject of the study: The heritage of the greatest writers of Belarus of the second half of the XVIth - XVIIth cc., such as A.Valan, A.Rotundus, S.Budny, V.Ciapinski, L.Sapieha, Jaz.-V.Rucki, I.Pacej, K.Trankvilijon-Stauravecki, V.Surazski-Maliushycki, P.Honjada, L.Zizani, S.Zizani, K.Mamonich, L.Mamonich, Jaz.Kuncevich, M.Smatrycki, M.Radziwil-Chomy, A.Filipowich, K.Filalet, I.Marachouski, M.Krawicki, A.Muiylouski, A.Sialiava, L.Kreuza, S.Kosau, M.Smihlecki, M.Liaszc, L.Karpovich, R.Chadkievich, V.Salinaryus, S.Zak, I.Baravik, I.Trucevich, I.Palouka, J.Dubovich, K.Sakovich, J.-L.Namyslouski, I.Haliatouski, P.Fedarovich and others, was a subject of the study.

The main scientific goal of the research was to solve the problem of the poetic of the publicistic literature in Belarus of the second half of the XVIth -XVIIth cc., reveal the genre variety, the most significant problems and dominants of subject and principals of the structural and compositional construction of the publicistic works, determine a specific character of the basic artistic and figurative microelements.

Results and level of its novelty. In the science of literature the problem of poetics of the publicistic literature of old Belarus was resolved in the thesis for the first time. The main artistic criterions, that the writers used, were marked. Internal aspirations of the authors and their creative motives were opened. Aesthetic and artistic goals, that they undertook, were elucidated.

Scientific classification of the monuments of the publicistic literature in Belarus of the second half of the XVIth - XVIIth cc. was made for the first time. It was grounded that the old Belarusian publicistic literature (religious and secular) include 12 main genres and artistic forms, that are evidence of a wide compass of aesthetic tastes and a high artistic culture of the writers.

The main themes and problems discussed on the pages of publicistic works, principal aspects of these discussions and ideological fighting between representatives of different cultural understanding were-exactly outlined. Specific points and tenets that provoked divergence of opinions between fundamental philosophic and cultural trends in old Belarusian publicistic

literature were determined. Key components of ideological and thematic variety were found.

Basic principles of the structural and compositional components of the publicistic works of the literature of the second half of the XVIth — XVIIth cc., that distinguish publicistic literature of the other genres, were determined. Natural organization of the publicistic discussion, that made it original, was shown. This study demonstrates a close connection of the publicistic written language with the scientific discussion.

Typology of the tropes and figures, rhythmic, which were used in the old publicistic literature, was implemented. Their concrete semantic and functional diversity was determined. The objects of the creation of metaphorical senses, similes and other tropes were found.

It was proved, that Belarusian publicists easily used basic figures, such as antithesis, parallelism, phraseological combination, grotesque, anaphora etc. More than 800 expressions (metaphorical, euphonic, comparative etc.) were counted.

The results of the study may become a scientific groundwork for the future researches of the old Belarusian literature, for elucidation of the ways of its development. They may be used to carry out wide philological researches, to prepare course of University studies of the history of Belarusian and Slav literature and so on.