автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.03
диссертация на тему: Публицистика Мирсаида Миршакара

Текст диссертации на тему "Публицистика Мирсаида Миршакара"

РЕСПУБЛИКА ТАДЖИКИСТАН

ТАДЖИКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ НАЦИОНАЛЬНЫЙ УНИВЕРСИТЕТ

•04.2 0 0.6 0 2788 -

На правах рукописи

КУДБУДДИНОВ АБДУЛМУМИН ХОШИМОВИЧ

ПУБЛИЦИСТИКА МИРСАИДА МИРШАКАРА

Специальность 10.01.03. -Литература народов стран зарубежья

/Таджикская литература/

Диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук

Научный руководиIель. доктор филологических наук, профессор Садуллаев Асадулло

Душанбе -2004

ЧУМХУРИИ ТОЧИКИСТОН ДОНИШГОХИ ДАВЛАТИИ МИЛЛИМ ТОЧИКИСТОН

ПУБЛИСИСТИКАИ МИРСАИД МИРШАКАЯ

10.01.03. - Адабиёти халкдои мамолики хоричй j

(Адабиёти точик)

Рисола барои дарёфти дарачаи номзади илми филология

Б а хукми дастнавис

КУДБУДДИНОВ АБДУЛМУМИ ХОШИМОВИЧ

Ро^бари и'лмй: доктори илми филология, профессор Саъдуллоев Асадулло

Душанбе -2004

Муцадцима. БОБИI.

Арзишхои бадей ва гоявии насри Мирсаид Миршакар..................................................11

а) Вокеияти замон ва инъикоси он дар публисистикаи М. Миршакар

б) Мавзуъ ва мундаричди гоявии к,исса ва повесткой хуччатии адиб

БОБИ II. Симои шахсиятхои фархангй ва адабй дар ёддошт ва хотирах,ои нависанда................................49

а) Робитахои адабй ва фархднгй

б) Симои адибони точик ва хоричй дар ёддошту

хотирахо

БОБИ III. Сабки нигоришхои публисистй......................93

а) Махсусиятхои усули тахлил ва тахкик

б) Образ ва образнокии сухан дар публисистикаи адиб

Хулоса......................................................137

Фехристи адабиёт..................................144

МУЦАДЦИМА

Публисистика дамчун содаи мух,иму таркибии тамадцуни инсоният солиёни дароз дар пешрафти чамъият ва рушду маънавиёти мардум накдш мух,им дошт ва дорад. Оддитарин маъниеро, ки мо аз ин калима барои худ бардошт менамоем, ичтимоъ аст. Яъне б о чамъият сару кор доштан, онро дидан, шунидан ва омухтан. Албатта, хдм нависанда, хдм шоир ва дам публисист ба чамъият сару кор доранд ва дар сатре ки эчод мекунанд, ба чамъият нигаронида шудааст. Бо мушодидаву натичдгирих,о ба интимоъ нигариста имрузаро бозгу ва ояндаро мушаххас месозанд,ки ба ин чидат на хдр касро кудрат аст. Нависандаи бузург Л.Толстой дуруст кдйд карда буд, ки «...мушохдцаи эч;одкор мутафаррику амик; аст ва олами донишх,ои дигарон ба х,осил шудани чунин тачриба кифоят намекунад. Вай он чиро, ки мебинад, дигарон хдм мебинанд, вале у тавре мебинад, ки дигарон намебинанд, бо мах,орати тасвир дар эч,оди худ он хдкикатеро пеш меорад, ки онро дигарон дарк накардаанд. Адиб одамонро водор менамояд тавре ба хдёт мутаваччех, шаванд,ки худаш мебинад ва мефах,мад»(33,197).

Мурод аз ин нук;та таъсиргузории дилхох, ба шууру афкори хонанда мебошад. Таъиноти авввалиндарачаи публисистика низ он аст, ки ба таври фаврй бо шууру афкори омма таъсир гузорад. Яъне дар ин самт бештар вок,еият накши мух,имро мебозад. Чунки воцеият чандон мух,точи обурангу тахаюл набуда, асли дакдьдии он оммаро зиёдтар мутавачдед менамояд. Максади публисистика баён доштани дак;икати гуногун бо мак,сади амиц ба тадрик овардани афкори омма барои дигаргунии авзои руз аст.

Мухд*;к;и1фн бар онанд,ки«...публисист таърихи замонро навишта, ба одамони дигар имкон медихад, ки дар вокеадои зиндагй чои худро ёбанд», «фаъол шаванд» ба ин шакл он(публисистика) кори ташкилотчигиро анч;ом медих,ад»(58,47).

Чй мак,ому вазифа доштани адабиёт, илм ва публисистика бо пуррагй возех,у равшан ва маълум аст. Умумият доштани ин чабдахо

маълум бошад хам, аммо таъиноти хосаро содиб будани дар кадоми он равшан аст. Публисистикаро мо деч; годе илм, дунар ё содаи баъддо ба вучуд омада номида наметавонем ва дамчунин садду монеагузоридо миёни адабиёт ва публисистика пиндор ва андешаи мусбат буда наметавонад. Агар гуем, ки пайдоиш ва ташаккули публисистика ба васоили иртиботи дамагонй (рузнома, мачалла, ва г.) вобаста аст, садед намешавад. Зеро дар журналистикаи кдбл аз журналистй, мо падидадоеро дарёфта метавонем, ки чойгири воситадои иттилоотрасонии имруза буда метавонанд. Масалан, дар замони Рудакию Фирдавсй рузномаю мачалла набуд, вале оданги публисистй дар ашъорашон ба мушодида мерасад. Бедтарин намунаи дачви публисистиро Абулкосим Фирдавсй гуфтааст: «...хусусияти дачви публисистй дар адабиёт дануз дар асри дад зухур ёфтааст»(53, 9).Ё ин ки охднги амик;ро аз рузгори давроне мо аз касидаи «Шикоят аз пирй»-и устод Абуабдулло Рудакй дарёфт карда метавонем,ки дар он афкори ичтимоии муаллиф равшан аст. Ризоятманд набудан аз даёту рузгор, фош доштани унсурдову падидадои манфии даёт ва дар баробари ин баён доштани афкору авдцаи хос дар бобати масоили гуногуни руз дар аксари асардои шуарои классики точ,ик зиёд вомедуранд. Андешаи мудакдикони публисистикаи точик хеле судманд аст,ки фаъолияти ичтимоии эчодкорони гузаштаи моро таъкид сохта, иброз медоранд, ки «ондо низ ба ибораи маъмули имруза гуем, проблема пешнидод карда, роди далли онро пешнидод мекарданд» (58, 45).

Вок,еадои мухталифи таърихй, салтанати сулоладои гуногун, нобасомонии даёти чдмъиятй, нобаробарии кишрдои чомеа, к;ашшок;ию нодорй, чадолату разолат ва даддо унсурдои манфии даёти ичтимой дар осори шифодй ва хаттии мардуми мо ба таври гуногун инъикос гаштааст.Оданги ичтимой,ки онро имруз бо авзои публисистй ташхис кардаанд, тасвири вок;еадо ва афкори ичтимой дар аксари асардои хурду бузурги адабиёти оммавй (тривиалй, фармуда, пардаадабиёт) дар дамаи давру замондо ба мушодида мерасад.Х,атто он мудакк;ик,он низ,ки аз

икрори авзои публисистй дар ^амагуна асари бадеию беллетристй парх,ез мекунанд,аз накши ичтимоии адабиёт мункир нашудаанд. Дар шакли публисистикаи бадей пеш овардани масоили гуногун ба акидаи Е.Прохоров дар чах,орчубаи бадей чойгир сохтани проблемами ^аёти инсон мебошад.(66,52)

Асари адабиёт ба воситаи образ ва накди х,одисаю саргузаштх,ои гуногун мавзуъ ва масъалаи муайянро ба хонанда муаррифй менамояд. Акида ва афкори муаллиф сифатан таблиг ё ташвик; нест. Танх,о аз руи дарк ва тасвири у, хонанда он вокеа ё саргузаштро мустакилона та^лил менамояд ва худ ба хулосае меояд. Дар ин гуна маврид вазифаи публисистика равшан ва аник; аст.Вобаста ба ин мухдккик Е.П.Прохоров дуруст таъкид мекунад, ки «публисистика афкору андешах,оро инъикос намуда ва дар ин рох, на кдфомонда, балки фаъол будан мехохдд»(66,96)

Мох,ият ва таъиноти публисистика аз нигох,и мухдккини дигар низ хеле барчаста аст: «Публисистика х,амакора аст ва нест он чабхди ^аёти инсоният, ки барои вай бетафовут бошад. Бо боварй метавон гуфт, ки чах,они публисистика чах,они бою серпа^луст»(46,41).

Аз ин афкор ба натичае расидан мумкин,ки х,еч як адиб бидуни вуруд ба фазо ва вакти мувассак, бидуни далолати мустакил ба авзои равонии чомеа ба офаридани асари адабиёту санъат огоз накардааст. Ба ибораи дигар факту далел ва вок,еах,о асоси иайдоиши асарх,ои публисистй ва умуман асардои адабй-бадей мебошанд. Танх,о ин чиз дар асарх,ои публисистй х,ак;икию вокей ва дар асарх,ои адабй бо тахаюлу образх,о офарида мешаванд. Г.В.Плеханов бамаврид кайд менамояд,ки «адиб публисист нест. Вай тахдил намекунад, балки тасвир менамояд.Адиб бо образх,о ма^садашро баен менамояд. Публисист бо хулосах,ои мантикй афкорашро баён месозад»(63,738)

Дар ана х,амин замина то ба имруз бахсх,ову талошх,ои зиёд вучуд дорад, ки х,ар кадоме ба рох,у васила ва .далелу тахминх,ои зиёд ба публисистика ё адабиёт хос будани ин ё он асарро исбот намудани

мешавад. Ammo мухимтар аз хама он аст, ки бахши мухими адабй бо номи публисистика вучуд дорад ва он тавре ки дар аввал зикр намудем, бо натидагириву хулосахои гуногун дар пешрафти хаёти идтимой сахм гузор аст. Насри бадей дар мадмуъ домани фаррох дорад ва мо он чиро ки дар он марбут ба публисистика медонем, бештар зери унвони насри мустанад пазирой менамоем. Насри мустанад низ захмати диддиро дархост намуда, аз муаллиф махорати баланди нигорандагй ва дар холати зарурй тахаюлу офариниши мухталифро такозо менамояд. Мухаккики публисистика А.Саъдуллоев дар мавриди чй маком доштани насри мустанад акида ронда гуфтааст:

«Насри мустанадро чун мавзуи содда ва дуюмдарадаи тахкикй пиндоштан нашояд, хатто ба он дихат, ки насри муосири тодикро махз хамин навъи нигориш огоз бахшидааст».(82,4)

Мухаккик дуруст кайд менамояд, ки насри муосири тодик сарогоз бо насри мустанад заминагузорй шудааст. Дар хакикдт агар мо ба фаъолияти яке аз нахустин адибони даврони шуравии тодик С.Айнй назар андозем, баръало намоён мешавад, ки устод Айнй кори эдодиро аз насри мустанад огоз бахшидааст. Ва тавре ки маълум аст дар радифи устод Айнй як зумра адибону эчодкорони давон чун Лохутиву Турсунзода, Дехотию Улугзода ва дигарон аз ин гуна ofo3 истифода намудаанд. Сарех карда гуем, адибони чавон фаъолияти эдодиро нахустин маротиба аз рузнома огоз бахшида, баъдтар ба куллахои баланди эдодй расидаанд. Ба кавли нависандаи бузурги рус М.Шолохов нест адибу нависандае, ки бидуни тай намудани мактаби журналиста куллаи камолотро дарёфта бошад.

Яке аз адибони шинохтаву маъруфи адабиёти тодик Мирсаид Миршакар аз зумраи он эдодкороне ба шумор меравад, ки тули 80 соли хаёти худ бо офаридани асархои гуногун дар майдони адабиёт мавкеи хоса пайдо намудааст.

Дойр ба фаъолиятиМиршакар хамчун адиб, шоир ва сарехан хамчун шоири бачагон фикру мулохизахо зиёданд, вале М.Миршакар

публисисти фаъол ва офарандаи насри мустанад хам хдст. Дах^о очерку песса,киссаву нигоришх,ои бадей-публисистии у имруз хам бо шавку рагбати зиёд мутолиа мешаванд. Миршакар аз зумраи он эчддкорони чдвон буд, ки баъд аз хатми мактаби хизбию шуравй корро дар идораи рузномаи «Комсомоли Точикистон» ofo3 намуд.

Дар баробари дар комитета комсомолии нох,ияи Шурообод кор карданаш дар ин рузнома фаъолияти пурсамар дошт. Х,амзамон бо чоп гаштани аввалин хабару маколахояш у низ ба кори мухими идеолога сафарбар гардида буд. Баъдтар солхои 1932-1933 Мирсаид Миршакар ба сифати мухаррири газетаи «Зарбдори сохтмони Вахш» ва котиби масъули ташкилоти комсомоли ба сохтмони калонтарин иншоот-канали Вахш фиристода мешавад. Соли 1938 мухаррири рузномаи «Васияти Ленин» таъин мегардад. Ба андешаи мухакдик, Ч^.Бобокалонова Миршакар бо даъвати чомеа ва замони зиндагии хеш ба майдони эчод хамчун чорчии хаёт кадам ранца кард(10,83).

Дар ин даврахо хабару маколахо ва репотажхои зиёди адиб нашр шудаанд, ки ифодагари рухи замон ва баёнкунандаи авзои ичтимоии давр мебошанд. Х^атто дар баробари чун шоири баркамол эътироф гаштанаш бо нутку маърузахо, мак;олаю нигоштахои гуногуни публисистй мавк;еи ичтимоии худро бараъло муайян сохта буд. Алалхусус хотираву ёддошт, киссаву хикояхо, очерку маколахои адиб назар ба як кдтор асархои дигари манзуми у хотирмону дилчасп дар осори у ма^ом доранд. Ба кавли мухакк,ик;и осори ин адиб-Ч^.Бобокалонова «бо пайдархамии мунтазам аз фактхои хаёту зиндагии шахсии худ эчодиёташро обуранг медихад»(10,97)

Мухак;кикони эч;одиёти Миршакар, Х.МирзозодаД.Бобокалонова, Б.Худойдодов, А.Сайфуллоев, С.Табаров ва дигарон рочеъ ба шеъру достонхо, драматургияи шоир асархои чудогона ё маколахои зиёди илмй иншо намудаанд. Аммо ин чиз бештар тадкдкоти адабиётшиносй ба шумор рафта, дар онхо танхо як дарачд нишон додани оханги публисистии назми шоир сурат гирифтаасту халос. Дар бораи фаъолияти

журналистии М.Миршакар ба чуз ду мак;олаи рузномавй, ки яке «Мирсаид Миршакар-журналист ва ходими давлатй» ва дигаре «Х,амк;адами замон» ва дамчунин баъзе акдцахои Ч,, Бобокалонова матолиби дигареро дарёфт намудан мушкил аст. Ин мак;олах,о низ дар доираи рузномаи нохдявй ва дигаре рузномаи вилоятй ба табъ расидаанд ва дойр ба публисистикаи адиб фикри мушаххасе ба мушохдвда намерасад. Танх,о баъзе такризх,о дойр ба асарх,ои публисистии адиб то дарачае баъзе пах,лух,о ва хусусиятх,ои онро равшан намуда метавонад. Алалхусус дар такризи А.Саъдуллоев ба китоби« Еди ёри мех,рубон»(с.1980) баъзе хусусиятхои публисистии нигоштах,ои шоирро мушаххас гашта, к,онуниятх,ои жанрии осори публисистии М.Миршакар баён шудаанд.Вале маълум аст,ки як так;риз тамоми пахдух,ои публисистикаи шоирро фаро гирифта наметавонад.

Дар як к;атор мак,оладои Н.Кладо, К.Лагунов, Д. Карамшоев, А.Маниёзов, Ю.Акбаров, С. Табаров ва чанди дигар дойр ба публисистикаи адиб ишорахо ба чашм мерасанд. Фаъолияти публисистй ва публисистикаи адиб хусусиятх,ои намоёну чашмрасро сох,иб аст. Мух,тавои тарбиявию ахлокй ва таърихии публисистикаи адиб ба инкишофи адабиёт низ бетаъсир нест. Тачрибаи гании мех,натиро сох,иб будан (иштирок дар сохтмони Вахш) ба муаллиф имкон медих,ад,ки дамчун мушох,идачй рох,и х,алли проблемах,ои мубрамро ба миён гузорад ва таргиботчии фаъоли идеях,ои руз бошад. Х^амчунин рангорангии жанрй, услуб, равия ва шеваи хоси баён нигоштах,ои уро муассир гардонида, ба ин васила дар публисистикаи шуравии точик са^Р1фаи навинро боз намудааст.

Тах,лилу тах,к;ик ва омузиши як хдссаи бузурги эч;одиёти Миршакар-насри у, алахусус насри мустанади у, бешубхд аз мавзуъх,ои доги руз аст. Он дар шинохти М.Миршакар чун публисист ва нависанда накши мух,им хохдд дошт. Албатта муайян намудани мавк;еи ич;тимоии адиб бозкунандаи пурраи он нест, ки у дар кадом сатх, ва поя к,арор дошт.

М.Миршакар назми бою серпахлуро сох,иб аст. Ин назм дар кадом охднг ва вазну поя набошад хам, махсусият ва талаботи замон хамин буд. Публисистикаи Миршакар бою ганй ва пургановат аст. Тахлилу андешаронихо амик ва доманадор мебошанд. Х,арчанд дуръати публисистй камтар аст, дар баёни матлаб у бисёр хассос манзур мегардад,дайни шахрвандиашро амик тасаввур менамояд, нуктаи назари танкидонааш равшан аст. Нуктаи назари танкидй, муайян сохтани сарчашмаи падидахои ногувор, тасвири баланд ва амсоли он ба насри шоир хусни тоза мебахшад.

Ин дихатхо моро водор сохт то баъзе пахлухо ва хусусиятхои насри адибро мавриди омузиш карор дихем. Кушиш намудем,ки то дарадаи муайян мавзуъ, мундарида ва хусусиятхои услубиву бадеии насри Миршакарро мавриди омузишу шарху тахлил карор дихем: Дар хакикат насри адиб махсусиятхои умдае дорад, ки бо интихоби мавзуъ, услуби хосу мутафовут, тасвирхо ва образнокии сухан, колабхои жанрй ва назари идтимоии амик тавадчухи хар хонандаро далб месозад. Талоши адиб аст,ки насри у як навъ каробат ва хамохангй ба услуби устодони сухан чун Айниву Турсунзода пайдо менамоядДобили кайд аст,ки дар ин самт дар киссаву хикояхо, лавхаю очеркхо ва эссею маколахои адиб анъанахо ва навдуихоро мушохида менамоем. Адиб гохо бодуръатонаю бепарда ва гохо вобаста ба мухити замона бо ишорахои маънидор матлаби худро баён сохтанй мешавад.

Х,амаи инро ба назар гирифта, тахкикоти худро мо дар доираи се боб карор додем. Дар ин самт сарчашмахои гуногунро,ки маколаву нигоштахои адибро дар бар мегиранд, истифода намудем.Аммо чун аксар ин нигоштахо бо тахрирхои иловагй дуюмбора нашр гаштаанд, асархои алохида ва куллиёти адибро манбаи асосии омузиши худ карор дода, барои таквияту фарохии фикру андешахои худ аз адабиёту сарчашмахои гуногуни илмй- оммавй истифода кардем.

Дар мукадцимаи сухан дар бораи баъзе пахлухо ва хусусиятхои публисистика ва насри мустанад сухан рафта, нигохи умумй ба

фаъолияти журналистиву публисистй ва мероси мансури адиб андохта мешавад.

Дар фасли аввали боби якуми корамон,ки як навъ хусусияти хронологиро касб менамояд, мо фаъолияти адибро дар матбуоти солкой сиюм ва баъди он, ширкати уро дар корх,ои гуногуни чамъиятй ва номгуи баъзе аз нигоштах,ояшро шарх додем. Фасли сонй дар бораи мавзуъ,мундарича,мазмуну матлаб ва хусусиятх,ои услубиву бадеии насри адиб накд мекунад. Дар ин самт мо бештар ба он асару нигоштах,ои адиб такя намудем,ки нисбатан маълуму маъруф мебошанд.

Боби дуюми кор ба тасвири симои шахсиятх,ои фархднгиву адабй дар ёддошт ва хотира^ои адиб бахшида шудааст.Ин мавзуъ ва масъала дар насри Миршакар бештар аз дигар мавзуот фарохтар мебошад. Аз ин ру чузъиёти мух,иму фарккунандаро дар баъзе нигоштах,ои у то дарачаи муайян нишон додаем. Албатта, омузиши ин мавзуъ самти ягона ва доираи махдуд дошта наметавонад. Агар фасли аввал робитах,ои фархднгиву адабиро дар бар гирад, пас фасли дигар ду кисматро фарогир аст. Яъне омузиши махсусиятх,ои тасвири хам симохои адибони точик ва хдм хоричй дар насри адиб ба рох монда мешавад. Боби охирро,ки аз ду кием иборат аст, метавонем чузъи асосии тахкикоти худ шуморем. Дар кдемати аввал кушиш намудем,ки махорати публисистии адибро дар мавриди тахдилу тахкики масъалаву мавзуъхои мухими ичтимой бозгу намоем. Зеро мавчудияти факту рак,ам,далелу аснод ва вокеияту нуктаи назари мушаххаси муаллиф дар асар хоху нохох, бидуни мавчудияти тахлилу тахкик, муглаку хом бокй мемонад. К^исмати дигар ба пахлуи мух,им дар насри Миршакар, масъалаи образ ва образнокии сухан бахшида шудааст. Адиб барои амику нишонрас ва чолибу дшдаграбо гаштани афкори худ бо образхои мушаххаси хдётй ва ифодаву муболигахои рангин ба дунёи андешах,ои хонанда рох, ёфтан мехохдд.

Дар хулосаи корамон бори дигар фишурда ва хулос�